Экономикалық ұғымдар
1. Қазақстандағы ақша нарығының құрылымы.
2. БҚН.ң құрамы.
3. Жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтерін басқару.
4. Депозиттерге кепілдік беру жүйесінің қызмет ету ерекшеліктері.
5. Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеудің және қадағалаудың мақсаттары, принцептері мен міндеттері.
6. Валюталық саясаттың мәні мен құралдары.
7. Сақтандыру нарығының құралдары.
8. Ипотекалық несиені кепілдендіру жүйесі
9. Зейнетақы нарығының мәні мен қатысушылары.
10. Төлем тапсырмасы және төлем.талап тапсырмасымен есеп айырысу.
11. Депозиттерге кепілдік беру жүйесіне төленетін жарналардың түрлері
12. Бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары.
13.Талап етуге дейінгі депозиттердің мәні мен ерекшелігі.
14. Бағалы қағаздың мәні мен түрлері
15. Қаржы нарығын реттеудің мәні мен түрлері
16. Депозит нарығының экономикалық мәні мен рөлі
17. Несиелік серіктестіктің мәні мен атқаратын қызметтері
18. Қазақстандағы қаржы нарығының құрылымы
19. Қаржы нарығын реттеу және қадағалау агенттігінің қаржы нарығы қызметінің негізгі бағыттары
20. Жай және артықшылығы бар акциялар
23. Банкаралық есеп айырысуды ұйымдастыру
24. Жинақтаушы зейнетақы қорларының түрлерi
25. Ақшаның мәні мен атқаратын қызметі
26. Сақтандыру нарығын мемлекеттік реттеу және қадағалау ерекшеліктері.
27. Пластикалық карточкалармен есеп айырысу
28. Қазақстандағы депозит нарығының құрылымы.
29. Cақтандыру нарығының қатысушылары.
30. Банктің несиенің түрлері.
31. Сақтандыру ұйымдарының мәні мен қызмет ету ерекшеліктері
32. Қаржы нарығы жүйесіндегі несие нарығының рөлі
33. Сақтандырудың жіктелімі
34. Қазақстандағы зейнетақы нарығының қалыптасуы
35. Валюта нарығының қатысушылары
36. Валюталық саясат және ҚР.дағы валюталық реттеу
37. Туынды бағалы қағаздардың мәні мен түрлері
38. Валюта нарығының қызметін ұйымдастыру
39. Валюта нарығының мәні мен қатысушылары
40. Сақтандыру нарығының құрылымы.
41. Сақтандыру нарығының мәні мен атқаратын қызметтері.
42. Валюта нарығының құралдары.
43.Банк қызметін реттеу ж\е қадағалау ерекшеліктері.
44.Қаржы нарығының экономикалық мәні мен атқаратын қызметтері.
45. Валюталық бағамның мәні мен түрлері
46. Облигацияның мәні мен түрлері
47. Мерзімді депозиттердің мәні мен ерекшелігі.
48. Ақша нарығының төлем құралдары.
49.Жинақтаушы зейнетақы қорларының қызмет ету ерекшеліктері.
50. Вексельдің мәні мен түрлері.
51. Несиелік серіктестіктің мәні мен атқаратын қызметтері.
52. Мемлекеттік бағалы қағаздың мәні мен түрлері.
53. Валюталық операцияның жіктелінуі.
54. Ерікті ж/е міндетті сақтандырудың мәні мен түрлері.
55. қазақстандағы несие нарығының қызмет ету ерекшеліктері.
56.қазақстандағы несие нарығының құрылымы.
57. Ерікті сақтандырудың мәні мен түрлері
58. Қаржы нарығындағы депозит нарығының ролі.
59. Банктік сертификаттың рөлі.
60.Қаржы нарығындағы зейнетақы нарығының ролі.
61.Қазақстанның қаржы нарығын мемлекеттік реттеу.
62. Несие нарығының мәні.
63. Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу.
64. Қолма.қолсыз есеп айырысу қағидалары.
65. Қаржылық делдалдар мен қаржылық делдалдық.
66. Чектермен есеп айырысу.
67. Несиенің экономиканың мәні мен формалары.
68. Несие нарығының мәні мен қатысушылары.
69. Сақтандыру ұйымының сақтандыру нарығындағы атқаратын қызмет түрлері
70. Депозиттік ж/е жинақ сертификаттарының мәні мен түрлері.
71. Сақтандыру қызметі туралы заңнаманы бұзғаны үшін қолданылатын шектеулі ықпал ету шаралары
72. Зейнетақы нарығының құрылымы.
73. Несие нарығы механизм.
74. ҚР.дағы дипозиттері кепілендіру қорының қызметі.
75. Туынды бағалы қағаздар ұғымы.
76.Қазақстан нарығындағы коммерциялық банктерінің атқаратын қызметтері.
77. Қазақстандағы бағалы қағаздардың қалыптасуы.
78. Мемлекеттік бағалы қағаздардың жіктелімі.
79. валюта бағамы ж/е оған әсер етуші факторлар.
80. Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары.(БҚН)
81. Валюталық саясат және оның формалары
82. Мемлекеттік бағалы қағаздардың жалпы сипаты.
83. Қаржы нарығының құқықтық негіздері.
84.Бағалы қағаздар нарығы объектілері мен субъектілері.
85.Қаржы нарығының қалыптасуы мен дамуы
86. Ақша нарығының қаржылық құралдары.
87.Бағалы қағаздар нарығының қызметтері.
88.Валюталық операциялар.
89.ҚР қаржы нарығының жіктелімі.
90. Ақша нарығының қаржылық құралдары
91. Ақша нарығының экономикадағы рөлі.
92. Қаржы нарығындағы несие нарығының рөлі.
93. Валюталық саясат, оның құралдары, әдістері.
94. Қаржы нарығындағы қаржылық делдалдардың рөлі.
95. Мерзімді депозиттің мәні мен түрлері.
96. Депозиттерге кепілдік беру жүйесінің мақсаты мен принциптері.
97. Несие нарығының қаржылық құралдары
2. БҚН.ң құрамы.
3. Жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтерін басқару.
4. Депозиттерге кепілдік беру жүйесінің қызмет ету ерекшеліктері.
5. Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеудің және қадағалаудың мақсаттары, принцептері мен міндеттері.
6. Валюталық саясаттың мәні мен құралдары.
7. Сақтандыру нарығының құралдары.
8. Ипотекалық несиені кепілдендіру жүйесі
9. Зейнетақы нарығының мәні мен қатысушылары.
10. Төлем тапсырмасы және төлем.талап тапсырмасымен есеп айырысу.
11. Депозиттерге кепілдік беру жүйесіне төленетін жарналардың түрлері
12. Бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары.
13.Талап етуге дейінгі депозиттердің мәні мен ерекшелігі.
14. Бағалы қағаздың мәні мен түрлері
15. Қаржы нарығын реттеудің мәні мен түрлері
16. Депозит нарығының экономикалық мәні мен рөлі
17. Несиелік серіктестіктің мәні мен атқаратын қызметтері
18. Қазақстандағы қаржы нарығының құрылымы
19. Қаржы нарығын реттеу және қадағалау агенттігінің қаржы нарығы қызметінің негізгі бағыттары
20. Жай және артықшылығы бар акциялар
23. Банкаралық есеп айырысуды ұйымдастыру
24. Жинақтаушы зейнетақы қорларының түрлерi
25. Ақшаның мәні мен атқаратын қызметі
26. Сақтандыру нарығын мемлекеттік реттеу және қадағалау ерекшеліктері.
27. Пластикалық карточкалармен есеп айырысу
28. Қазақстандағы депозит нарығының құрылымы.
29. Cақтандыру нарығының қатысушылары.
30. Банктің несиенің түрлері.
31. Сақтандыру ұйымдарының мәні мен қызмет ету ерекшеліктері
32. Қаржы нарығы жүйесіндегі несие нарығының рөлі
33. Сақтандырудың жіктелімі
34. Қазақстандағы зейнетақы нарығының қалыптасуы
35. Валюта нарығының қатысушылары
36. Валюталық саясат және ҚР.дағы валюталық реттеу
37. Туынды бағалы қағаздардың мәні мен түрлері
38. Валюта нарығының қызметін ұйымдастыру
39. Валюта нарығының мәні мен қатысушылары
40. Сақтандыру нарығының құрылымы.
41. Сақтандыру нарығының мәні мен атқаратын қызметтері.
42. Валюта нарығының құралдары.
43.Банк қызметін реттеу ж\е қадағалау ерекшеліктері.
44.Қаржы нарығының экономикалық мәні мен атқаратын қызметтері.
45. Валюталық бағамның мәні мен түрлері
46. Облигацияның мәні мен түрлері
47. Мерзімді депозиттердің мәні мен ерекшелігі.
48. Ақша нарығының төлем құралдары.
49.Жинақтаушы зейнетақы қорларының қызмет ету ерекшеліктері.
50. Вексельдің мәні мен түрлері.
51. Несиелік серіктестіктің мәні мен атқаратын қызметтері.
52. Мемлекеттік бағалы қағаздың мәні мен түрлері.
53. Валюталық операцияның жіктелінуі.
54. Ерікті ж/е міндетті сақтандырудың мәні мен түрлері.
55. қазақстандағы несие нарығының қызмет ету ерекшеліктері.
56.қазақстандағы несие нарығының құрылымы.
57. Ерікті сақтандырудың мәні мен түрлері
58. Қаржы нарығындағы депозит нарығының ролі.
59. Банктік сертификаттың рөлі.
60.Қаржы нарығындағы зейнетақы нарығының ролі.
61.Қазақстанның қаржы нарығын мемлекеттік реттеу.
62. Несие нарығының мәні.
63. Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу.
64. Қолма.қолсыз есеп айырысу қағидалары.
65. Қаржылық делдалдар мен қаржылық делдалдық.
66. Чектермен есеп айырысу.
67. Несиенің экономиканың мәні мен формалары.
68. Несие нарығының мәні мен қатысушылары.
69. Сақтандыру ұйымының сақтандыру нарығындағы атқаратын қызмет түрлері
70. Депозиттік ж/е жинақ сертификаттарының мәні мен түрлері.
71. Сақтандыру қызметі туралы заңнаманы бұзғаны үшін қолданылатын шектеулі ықпал ету шаралары
72. Зейнетақы нарығының құрылымы.
73. Несие нарығы механизм.
74. ҚР.дағы дипозиттері кепілендіру қорының қызметі.
75. Туынды бағалы қағаздар ұғымы.
76.Қазақстан нарығындағы коммерциялық банктерінің атқаратын қызметтері.
77. Қазақстандағы бағалы қағаздардың қалыптасуы.
78. Мемлекеттік бағалы қағаздардың жіктелімі.
79. валюта бағамы ж/е оған әсер етуші факторлар.
80. Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары.(БҚН)
81. Валюталық саясат және оның формалары
82. Мемлекеттік бағалы қағаздардың жалпы сипаты.
83. Қаржы нарығының құқықтық негіздері.
84.Бағалы қағаздар нарығы объектілері мен субъектілері.
85.Қаржы нарығының қалыптасуы мен дамуы
86. Ақша нарығының қаржылық құралдары.
87.Бағалы қағаздар нарығының қызметтері.
88.Валюталық операциялар.
89.ҚР қаржы нарығының жіктелімі.
90. Ақша нарығының қаржылық құралдары
91. Ақша нарығының экономикадағы рөлі.
92. Қаржы нарығындағы несие нарығының рөлі.
93. Валюталық саясат, оның құралдары, әдістері.
94. Қаржы нарығындағы қаржылық делдалдардың рөлі.
95. Мерзімді депозиттің мәні мен түрлері.
96. Депозиттерге кепілдік беру жүйесінің мақсаты мен принциптері.
97. Несие нарығының қаржылық құралдары
Қолма қол ақшамен төлеу заңды төлем құралы болып табылатын банкнот немесе тиын түрінде жүзеге асырылады. Төлемнің бұл түрінде төлеуші басқа бір тұлғаның алдында өз міндеттемесін орындау үшін банкнотты немесе тиынды нақты табыстауды жүзеге асырады. Чектермен есеп айырысу жол, есеп айырысу және басқа да чектердің чек ұстаушыға өз шотынан белгілі бір соманы банктің төлеуін бұйыратын төлеушінің жазбаша өкімінің көмегімен жүзеге асырылады.
Экономиканың ақша-несиелік реттеуіндегі вексельдер сатылатын және сатып алынатын нарықтың рөлі ерекше. Оның маңызы-экономикада ақша ағымын бірқалыпты етуінде жатыр.
Қазақстанда жаңа технологияның енуіне байланысты тағы бір құралды- төлемді жүзеге асыруға, ақшаны қолма қол алуға, валютаны айырбастауға, эмитентпен және оның жағдайымен анықталатын басқа да операцияларды орындауға мүмкіндік беретін ақпараттарды қамтитын құрылғылар мен электрондық терминалдар арқылы ақшаға қол жеткізудің құралы ретінде төлем карточкаларын пайдаланудың, қолданудың мүмкіндігі туады.
Экономиканың ақша-несиелік реттеуіндегі вексельдер сатылатын және сатып алынатын нарықтың рөлі ерекше. Оның маңызы-экономикада ақша ағымын бірқалыпты етуінде жатыр.
Қазақстанда жаңа технологияның енуіне байланысты тағы бір құралды- төлемді жүзеге асыруға, ақшаны қолма қол алуға, валютаны айырбастауға, эмитентпен және оның жағдайымен анықталатын басқа да операцияларды орындауға мүмкіндік беретін ақпараттарды қамтитын құрылғылар мен электрондық терминалдар арқылы ақшаға қол жеткізудің құралы ретінде төлем карточкаларын пайдаланудың, қолданудың мүмкіндігі туады.
1. Қазақстандағы ақша нарығының құрылымы.Ақша нарығының қолда бар
құралдарына қарай және қазақстандық қаржы нарығының ерекшеліктерін
ескере отырып, оның мынандай сегменттерін бөліп көрсетуге болады.
2.
Қолма қол ақшамен төлеу заңды төлем құралы болып табылатын банкнот немесе
тиын түрінде жүзеге асырылады. Төлемнің бұл түрінде төлеуші басқа бір
тұлғаның алдында өз міндеттемесін орындау үшін банкнотты немесе тиынды
нақты табыстауды жүзеге асырады. Чектермен есеп айырысу жол, есеп айырысу
және басқа да чектердің чек ұстаушыға өз шотынан белгілі бір соманы банктің
төлеуін бұйыратын төлеушінің жазбаша өкімінің көмегімен жүзеге асырылады.
Экономиканың ақша-несиелік реттеуіндегі вексельдер сатылатын және сатып
алынатын нарықтың рөлі ерекше. Оның маңызы-экономикада ақша ағымын
бірқалыпты етуінде жатыр.
Қазақстанда жаңа технологияның енуіне байланысты тағы бір құралды- төлемді
жүзеге асыруға, ақшаны қолма қол алуға, валютаны айырбастауға, эмитентпен
және оның жағдайымен анықталатын басқа да операцияларды орындауға мүмкіндік
беретін ақпараттарды қамтитын құрылғылар мен электрондық терминалдар арқылы
ақшаға қол жеткізудің құралы ретінде төлем карточкаларын пайдаланудың,
қолданудың мүмкіндігі туады.
2.Бағалы қағаздар нарығының құрамы.
Акция- оны(акцияны) ұстаушының (акционердің) акционерлік қоғамға түскен
пайданың бір бөлігін дивидендтер түрінде алу құқығын, оның істерін же
мүліктің бір бөлігін акционерлік қоғам таратылғаннан кейін де басқаруға
қатысу құқығын куәландыратын бағалы қағаз. Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес акционерлік қоғам құжаттандырылған формадағы атаулы
акцияны ғана шығара алады. Ал артықшылықты акцияларға келсек, Қазақстанда
оның 2 түрі бар: дауыс құқығы болмайтын, ең аз шамадағы дивидендтердің
нақты мөлшеріне ие акциялар же дауыс құқығы бар, ең аз шамадағы
дивидендтердің нақты мөлшеріне ие акциялар. Облигация- бұл оны, номинал
құны не басқадай мүліктік эквивалентті шығаратын тұлғадан осыларды өз
иесінің алу құқығын куәландыратын бағалы қағаз. Облигация –бұл эмитенттің
қарыздық міндеттемесін растайтын құжат, ол оның активтеріне қарсы қойылады.
Оның көмегімен жұмылдырылған капитал акционерлік капитал болмайды.
Облигацияны шығару- капитал қарызының бір формасы. Фьючерс-тараптардың
бекіту барысында белгіленген бағасы бша келешекте сатылатын же сатып
алынатын биржалық активтің стандартты биржалық келісімшартын білдіретін
туынды бағалы қағаз. Опцион- келешекте қандайда бір активті тікелей бағасы
бойынша сатып алуға не сатуға бағалы қағаздар иесінің таңдау құқығы.
Депозитаралық қолхат- жергілікті нарыққа депозиттелген негізгі бағалы
қағаздар иесінің құқығын айғақтайтын куәлік; жергілікті нарыққа қатысы жоқ
адам бағалы қағаздың иесі болады, яғни бағалы қағаз шетелдерде депозитарлық
қолхаттар арқылы орналасады.
3.Жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтерін басқару. Жинақтаушы
зейнетақы қор- бұл ҚР заңында белгіленген тәртіппен зейнетақы жарнасын
тарту және зейнетақы төлеу бойынша қызметті, сондай-ақ зейнетақы активтерін
инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын заңды тұлға. Жинақтаушы зейнетақы
қорлары салымшылардың міндетті жарнасын шоғырландырып, оларды әр түрлі
бағалы қағаздарға орналастыру тарқылы қордың инвестициялық портфеліН
қалыптастырады. Олар мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорына және
мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорына бөлінеді. Зейнетақы активтерін
алғашқыда ЗАБК (зейнетақы активтерін басқару компаниясы) ғанга
орналастырады. ЖЗҚ жарна түсімін кастодиан-банктің шотына орналастырады,
ал ЗАБҚ үш күннің ішінде оларды әр түрлі бағалы қағаздарға орналастыруға
міндетті. ҚР-ғы 1998-2003ж.аралы5ында міндетті және ерікті зейнетақы
жарналарының есебінен жалпы соммасы 21604 млн тг құрайтын зейнетақы
төлемдерін жүзеге асырған. 2000ж қорытындысы бойынша Қ-да таза зейнетақы
активтерінің жиынтық мөлшері ЖІӨ-ң 4,3% құрап, 112,65 млрд тг теңесті.
2001 ж шілде айының ортасында ЖЗҚ-ң зейнетақы активтерінің мөлшері 1 млрд
АҚШ долларынан асты. ЖЗҚ өз қызметінде зейнетақы жарнасын жинай алады,
езінің қызметі үшін комиссиялық сыйақы алады және зейнетақы келісімшартының
шарттарына сәйкес басқадай құқықтарды жүзеге асырады, зейнетақы активтерін
инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын үйымдармен келісімшартка отырады.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтерiн инвестициялық
басқаруды жүзеге асыратын ұйымдар: Жинақтаушы зейнетақы қорларының
зейнетақы активтерiн инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйым заңды
тұлға, бағалы қағаздар рыногының кәсiпқой қатысушысы болып табылады және
Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен акционерлiк
қоғам нысанында құрылады. Зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды
жүзеге асыратын ұйымның төлем қабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылығы
кепілдігін қамтамасыз ету үшін сақталуы міндетті пруденциалдық нормативтер
белгіленеді. Пруденциалдық нормативтердің тізбесін, олардың нормативтік
мәндері мен есеп-қисап әдістемесін, сондай-ақ тиісті есептілік нысандары
мен оны табыс ету мерзімдерін уәкілетті орган белгілейді. Зейнетақы
активтерiн басқаруға арналған шартқа мүлiктi сенiмдi басқару туралы шарттың
ережелерi қолданылады. Зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды дербес
жүзеге асыратын жинақтаушы зейнетақы қорларының басқа жинақтаушы зейнетақы
қорларымен олардың зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруға шарт
жасасуға құқығы жоқ.
4.Депозиттерге кепілдік беру жүйесінің қызмет ету ерекшеліктері. 1999 жылы
құрылған депозиттерді сақтандыру жүйесі ҚР сы баек жүйесінің қаржылық
тқрақтылығының құрамдас бөлігі болып табылады.Депозиттерге міндетті
кепілдік беруді жүзеге асратын ұйым акционерлік қоғам ұйымдық-құқықтық
нысанда құрылатын же өз қызметін заңның ҚРның өзге де нормативтік құқықтық
актілерінің же жарғының негізінде жүзеге асыратын, коммерциялық емес ұйым
бт. Жеке тұлғалардың салымдарына кепілдік беру қорының құрылтайшысы ҚРның
Ұлттық Банкі бт, жағылық капиталы 1 млрд теңгені құрайды. Қазң депозге
кепілдік беру жүйесінің одан арғы дамуы өтеу нысанын жеңілдету, өтемақы
мөлшерін ұлғайту, сақтандырылатын депозитр түрлерін кеңейту, жүйенің
қызмет ету тәуекелдерін төмендету бағытында -ең үздік халыққ тәжірибені
пайдалануға негізделеді.Депозитге міндетті кепілдік беру жүйесінің мақсаты-
қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету. Соның ішінде қатысушы банк
мәжбүрлеп таратылған жағдайда салымшыларға төлемді өтеу арқ.банк жүйесіне
сенімді қолдау бт. Міндетті кепілдік беру жүйесінің банк-қатысушысы
мәжбүрлі жойылған жағдайда депозиттерге 2008 жылғы 24 қазаннан бастап 2010
жылғы 1 қаңтарға дейінгі кезеңде депозиттерге міндетті кепілдік беруді
жүзеге асыратын ұйым депозитор-жеке тұлғаларға кепілдік беретін депозиттер
бойынша кепілдікті орнын толтыру бойынша депозит бойынша қалдық сомада,
депозит бойынша есептелмеген сыйақысыз, бірақ 5 (бес) миллион теңгеден
аспайтын сыйақы төлейді.
5.Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеудің және
қадағалаудың мақсаттары, принциптері мен міндеттері Қаржы нарығын реттеу
деп қатысушылардың қызмет көрсету процесінде пайда болатын қатынастарды
реттеу, сондай-ақ олармен осы қызметтерге өкілетті ұйымдар тарапынан
операциялардыжүргізу, олң барлық қатысушыларын, қызметінің барлық түрін
қамтитын қатынастарды айтады. Қы нарн реттудің мақсаттары: қ.н барлық
қатысушыларының жұмыстары үшін тәртіпті ұстану және оларға жағдай жасау;
қатысуды әділетсіз же алаяқ жеке тұлғалардан не ұйымдардан қорғау;
сұраныс же ұсыныс нег. қаржылық құралдарға еркін же ашық баға белгілеу
процесін қамтамасыз ету; кәсіпкерлік үшін ынтасы бар же тәуекелге тиісті
сыйақы беретін тиімді қаржы нарығын құру; қоғамдық мақсаттарға жету үн
нарыққа әсер ету; Жаңа нарықтарды ұйымдастыру, олң құрылымын бастауларын
қолдау.Қ.н ретдің қағидалары: эмитенттің, инвесторлардың, кәсіби
қатысудың қатынасды реттеудегі жолдарын бөлу;барлық ақпараттарды ең
жоғарғы шамада ашу; бәсекелестікті қамтамасыз ету; мемк же мемк емес
органдардың арасында реттеу қызметін оңтайлы бөлу; заңды же нормативті
актілерді жасағанда өкілетті бөлу же жария ету. Міндеттері: қаржылық
қызметті тұтынушың заңды же құқықтық мүдделерін бұзуға жол бермеу
шараларын жүргізу; қаржы ұйымдарының түрлеріне сәйкес қызмет жүргізудің
бірдей талаптарын құру; қаржы ұйымдарының қызметтерін реттеудің ж\е
бақылаудың әдістері мен стандарттарының деңгейін көтеру же оларға берілген
міндеттемелердің толық же уақтылы орындалуын қамтамасыз ету.
6. Валюталық саясаттың мәні мен құралдары. ҚР негізігі валюталық заңдарына
мыналар жатады: валюталық реттеу туралы, лицензиялау туралы, ҚР ұлттық
банкі туралы, банктер мен банк қызметі туралы және валюта қатынасының
жүйесіне қатысты басқа да заң актілері. Қазақстандағы валюталық
операциялардың орындалуына қойылатын бақылау белгілі бір дәрежеде шектеулі,
ал бұл тәртіптің анықтау, ескерту және бұлдыртпау бойынша шараларын
мемлекеттік өкілетті органдар – ҚР Ұлттық банкі, ҚР қаржы министрлігі, ҚР
қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау агенттігі,
валюталық бақылау органдары жүзеге асырады. Валюталық құндылықтарды
пайдаланумен байланысты немесе валюталық құндылықтарға қатысты себеп
бойынша пайда болған қоғамның қатынастардың реттелген ережелер жиынтығы
валюталық- құқықтық қатынас деп аталады. Құқықтық қатынастардың екі кешені
бар: ішкі мемлекеттік және халықаралық. Валюталық реттеу-нормативті
құқықтық актілерді жасау және бекіту, ақпараттар жинау, валюталық
заңдылықтардың орындалуына бақылау жасау, заңмен көзделген санкцияларды
қолдану шараларын білдіреді. Валюталық заңға сәйкес, валюталық реттеу
шараларына мыналар жатады: лицензиялау, тіркеу, хабарлау. Валюталық саясат
– бұл мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік дамуының мемлекеттік
стратегиясы б.т. Вал саясаттың қалыптасуы валюта бағамының режимін
бекітумен байланысты. Валюта бағамын реттеу бша мемлекеттің шаралары:
қаржылық, экономикалық, әкімшілдік және әлеуметтік-психологиялық.
Валюталық саясаттың формалары: Дисконттық – валюталық бағам мен төлем
балансын реттеуге, ішкі несиелер динамикасын, ақша массасын, бағаны және
жиынтық сұранысты реттеуге бағытталған. Девиздік валюталық саясат –
мемлекеттік ұйымның не ортылық банктің шет ел валюталық сату мен сатып алу
жолымен ұлттық валюта бағамына әсер ету әдісі, жүзеге асырылу формалары:
Валюталық интервенция, Валюталық резервті диверсификациялау бұл халықң
есеп айырысуларын қамтамасыз ету,валюталық шығындардан сақтау мақсатында
әртүрлі валюталарды өсу жолымен валюталық резервң құрылымын реттеу.
Валюталық шектеу, Валюталық бағам режимі, Девольвация ұлттық валютаның
бағамын шетел валютасына қатынасы бша төмендету. Револьвация ұлттық валюта
бағамын шетел валюталарының қатынасына жоғарлату.
7. Сақтандыру нарығының құралдары.Сақтандыру бұл көпфукционалды процесс.
Оның негізгі қызметтері қажетті ресурстарды қалыптастыру тәуекел жағдайында
қорғау, экономика қажеттілігін қпржыландыру мақсатында инвестиция көзін
құру б.т. Сақтандыру нарығы сақтанушы мен сақтандырушы арасына тығыз
байланыс орната отырып, сақтандырудың нәтижесіне байланысты экономикалық
қарым қатынастың жиынтығын қамтиды. Сақтандыру ұйымдастыру формасы бша
келесідей түрге бөлінеді: Мемлекеттік сақтандыру – бұл ұйымға арнайы
өкілеттенген мем.ң сақтанушы ретінде қатысатын ұйымдық формасы. Акционерлік
сақу. – мемлекеттік емес ұйымның формасында құрылған сақтандыру
компаниясы. Бірін-бірі өзара сақтандыру – заңды және жеке тұлғалардың
мүліктік мүдделерін қорғау үшін олардың арасындағы ерікті келісім негізінде
құрылған ұйым бейнеленеді. Өзара сақтандыру қоғамы өз міндеттемелері бша
өзінің мүліктеріне жауап береді. Экономикалық сипатына қарай: Жеке сақу–
бұл сақ.ң обьектісі болып адам өмірі, денсаулығы, еңбекке қабілеттілігі
жатады. Жеке с тәуекелділік функциясында көрініс табады. Мүліктік сақу –
обьектісі болып әр түрлі мүліктер б.т. Сақтанушылар ретінде мүлік иегерлері
ғана емес, сондай-ақ мүліктің сақталуына, қорғалуына жауапкершілікті көтере
алатын заңды және жеке тұлғалар бола алады. Жауапкершілікті сақу –бұл
сақтанушының қандай да бір әрекетінің не әрекетсіздігінің салдарынан зиян
шегетін үшінші тұлға алдындағы жауапкершілік обьект б.т. сақ.ң саласы.
Экономикалық тәуекелдіктерді сақтандыру – тікелей шығындар тәуекелі с,
жанама шығындары тәуекелі сақу.Жүргізу формасына қарай: Міндетті сақу –
заңдық актілердің талап ету күшіне сай жүзеге асырылатын с. Ерікті сақу –
міндетті с қарағанда сақтанушы мен сақтандырушы арасындағы ерікті түрде
жасалған келісімшарт негізінде іске асырылатын іс.
8. Ипотекалық несиені кепілдендіру жүйесі. Жылжымайтын мүлік ипотекасы
туралы ҚР заңына сәйкес ипотека- кепіл берушінің не үшінші бір тұлғаның
иелігіндегі және пайдалануында болатын кепілге салынған жылжымайтын мүлік
деп берілген. Қазда 2001 жылдан бастап халықаралық стандарттарды ескере
отырып жасалған ипотекалық несиелеу жүйесі енгізілген. Қазіргі уақытта ҚР
да АҚШ, Германия, Малайзия мемң тәжірибесін ескере отырып, жасалынған
тұрғын үй ипотекалық несиелеу жүйесі қызмет етуде. Аталған жүйе бша тұрғын
үй ипотекалық несие берушілер 2 деңгейден тұрады. I деңгейде алғашқы
тұрғын үй ипотекалық несиесін берушілер,банктер мен банктік емес ұйымдар.
II деңгейде алғашқы тұрғын үй ипотекалық несиесін берушілерден берген
несиелері бша талаптарын же кепіл құқықтарын сатып алуды жүзеге асыратын,
қайта қаржыландырушы ұйымдар. 2003 жылы 27.10 ҰБ бша Ипотекалық несиеге
кепілдік беру қоры құрылды. Бұл қордың мақсаты ипот.несие бша сыйақы
мерзімдерін ұзарту үшін қолайлы жағдайлар құру. Ипот.несие бша өз
міндеттемесін орындамағанда, ипот.тұрғын үй қарыздарының әрбір шарты бша
қор несие алдында жауап береді. Бұл қор көптеген ипот.несие тұрғын үй
мәселелерін шешіп келуде. Егер мәміле бша ипот.несие алушы несиелік соманы
төлей алмай қалғанда қор төлеп, қорғаушы қызметін атқарады.
9. Зейнетақы нарығының мәні мен қатысушылары. Қазң зейнетақы нарығы елдің
әлеуметтік- экономикалық жүйесінде ең серпінді дамып келе жатқан нарық. ҚР
зейнетақы активтеріне келсек, қорлар 1998-2003 жылдар аралығында міндетті
же ерікті зейнетақы жарналарының есебінен жалпы сомасы 21604 млн теңгені
құрайтын зейнетақы төлемдерін жүзеге асырған. Бұл өткен жылдың тиісті
кезеңімен салыстырғанда 6177 млн теңгеге өскен. 2004 жылдың қаңтар-ақпан
айларында зейнетақы нарығында айтарлықтай өзгерістер болмады. 2004 жылдың 1
наурызындағы жағдай бойынша республикада 16 жинақтаушы зейнетақы қоры жұмыс
істеген. Міндетті зейнетақы жарнасы боынша салымшылары ең көп қорларға
мыналар жатады: МЖЗҚЖАҚ -37%, Қазақстан Халық банкі-17%, Ұлар Үміт 15%,
Жалпы салымшылардың санына шаққанда олардың үлесі 69%ды құрайды. 1997 жылы
20 маусымда ҚР Үкіметі ҚРдағы зейнетақымен қамтамасыз ету туралы Заңын
қабылдады. Зейнетақы жүйесінің І деңгейі – бұл мемлекеттік зейнетақыны
қамтамасыз ету б.т. яғни компания төлейтін әлеуметтік салық есебінен
бюджет қазіргі зейнеткерге және заңнама бойынша зейнетақы алуға құқығы бар
тұлғаға зейнетақы төлейді. Зейнетақы жүйесінің ІІ деңгейі – бұл жинақтаушы
зейнетақымен қамтамасыз ету қағидасына сүйенеді, яғни әрбір жеке тұлға
өзінің табыс көзінен бекітілген бөлігін зейнетақы қор шотына аударуды және
сәйкесінше зейнет жасына жеткенде заңнама бойынша бша анықталатын көлемде
зейнетақы төленеді. Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры заңды тұлғаны
білдіреді және оның құрылтайшысы – мемлекет. Мемлекеттік емес зейнетақы
жинақтаушы қоры – бұл салымшысының міндетті және ерікті зейнетақы
активтерін қалыптастыру және оларды инвестициялау бойынша қызметтерді
жүзеге асыратын заңды тұлға.
10. Төлем тапсырмасы мен төлем талап тапсырмасымен есеп айырысу. Төлем
тапсырмасымен есеп айырысу шаруашылық жүргізуші субьектілердің арасындағы
есеп айырысуларды жүзеге асырудың ең қарапайым тәсілі. Бұл құжат шаруашылық
жүргізуші субьектінің белгілі бір соманы өзінің шотынан басқа субьектінің
шотына аудару туралы тапсырмасын білдіреді. Ол жазылған күннен бастап он
күн жарамды б.т. егер банк пен шот иесі басқа нәрселерді кірістірмесе, онда
төлем шотта қаражат болғанда ғана орындауға төлеушіден қабылданады. Есеп
айырысу үлгісі:
Сатып алушы банкке төрт данада төлем тапсырмасын ұсынып, банк қолхаты
ретінде біреуін кері қайтарып алады.
Сатып алушыға қызмет көрсетуші банк бір дана төлем тапсырмасының негізінде
сатып алушының шотынан ақша қаражаттарын есептен шығарады.
Сатып алушыға қызмет көрсететін банк сатушыға қызмет көрсететін банкке
төлем тапсырмасының екі данасын және ақша қаражаттарын бағыттайды.
Сатушыға қызмет көрсетуші банк төлем тапсырмасының екінші данасын пайдалана
отырып, ақша қаражаттарын сатушының шотына аударады.
Сатушы мен сатып алушының банктері өз клиенттеріне есеп айырысу шоттарынан
тиісті үзінді көшірмелерін береді.
Банкке соқпай, сатып алушыға бағытталатын тауар келісімшерты бойынша
жеткізілгендер құнының есеп айырысу және жөнелтім құжаттарының негізінде
сатушының талабын қамтитын есеп айырысу құжаты – төлем-талап тапсырмасымен
есеп айырысуды білдіреді:
Сатушының өнімді жөнелтуі
Төлем талап-тапсырмасын жөнелтім құжаттарымен бірге беру
Жөнелтім құжаттарын, сатып алушыға қызмет көрсететін банктің картотекасына
орналастыру.
Сатып алушыға төлем талап-тапсырмасын табыстау
Сатып алушымен төлем-тапсырмасын ресімдеп, оны сатып алушының шотында
қаражат болғанда ғана қабылдайтын банкке табыстау.
Сатып алушыға жөнелтім құжаттарын табыстау
Сатып алушыға қызмет көрсетуші банк сатып алушының шотындағы төлем сомасын
есептен шығарады.
Сатып алушыға қызмет көрсетуші банк сатушыға қызмет көрсететін банкке төлем
талап-тапсырмасын бағыттайды.
Сатушыға қызмет көрсететін банк сатушының шотына төлем сомасын қосып қояды.
Сатып алушының және сатушының банктері өз клиенттеріне есеп айырысу
шоттарынан тиісті үзінде көшірмелерін береді.
11. Депозиттерге кепілдік беру жүйесіне төленетін жарналардың түрлері.
Қатысушы банк депозитті сақтандыру жүйесіне мынадай жарналар төлейді:
1.Міндетті күнтізбелік жарна – қатысушы банктердің тоқсан сайынғы
төлемдері. Міндетті күнтізбелік жарналардың мөлшері есеп берілген тоқсаннан
кейінгі айдың бірі күнгі жағдайы бойынша қатысушы банктің кепілдік берген
депозиттері сомасының 0.5% аспауы тиіс. 2.Қосымша жарналар – ұйымның
кепілдік берілген өтемді төлеу үшін арнайы резерві жеткіліксіз болған
жағдайда қатысушы банк төлейтін бір жолғы төлем. Қатысушы банктің қосымша
жарналарының мөлшері өткен тоқсан үшін төлейтін міндетті күнтізбелік
жарнаның екі еселенген мөлшерінен аспауы керек. 3.Төтенше жарналар –
депозитті сақтандыру жүйесі белгіленген тәртіппен алған қарыз сомасын және
ол бойынша есептелген сыйақыны төлеуге арналған төлемдері. Төтенше
жарналарды төлеу қатысушы банктердің міндетті күнтізбелік жарналарды төлеу
міндеттерін тоқтатып қоймайды. Төтенше жарнаның мөлшері тоқсан сайын
төлейтін міндетті күнтізбелік жарнаның жылдық мөлшерінен аспауы тиіс.
Ұлттық банк бекіткен ережелерге сәйкес, қатысушы банктер міндетті
күнтізбелік жарнаны енгізу жолымен қордың салымшыларының салымдарының өтеу
төлеміне арналған резервін толықтырады. Міндетті күнтізбелік жарнаның
мөлшерлемесі қатысушы банктердің қаржылық жағдайына қарай жеке белгіленеді.
Қатысушы банктер жарнаны ұдайы төлей бермейді. Қор ең көп шамадағы жиынтық
мөлшерді анықтайды. Қатысушы банктер осы мөлшерге қол жеткізгеннен кейін
жарна төлеуді тоқтатады. Бұл арада күнтізбелік жарна банк шығындарының
есебінен жүзеге асырылады.
12. Бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары. Бағалы қағаздар нарығын
олардың шығуы мен бағалы қағаздар нарығына қатысушылар арасындағы
экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде анықтауға болады. Бағалы
қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларына мыналар жатады: 1. Сауда алаңы:
-биржалық. Бүгінгі таңда Қазақстанда өз қызметін 1997 жылы бастаған қор
биржасы (KASE) ғана әрекет етеді; -биржадан тыс. 2.Сауда агенттері:
-брокерлер – бұл клиент атынан және клиент есебінен операцияларды жүзеге
асыратын делдалдар; -диллерлер-бұлар операцияны өз атынан және өз есебінен
жүргізетін делдалдар; -андеррайтер-бағалы қағаздар нарығында брокерлік және
диллерлік қызметке лицензиясы бар және эмитенттің бағалы қағаздарын онымен
жасасқан ережелеріне сай орналастыруды жүзеге асыратын заңды тұлға. 3.Қор
нарығының инфрақұрылымына кіретін ұйымдар. Оған мыналар жатады:
-депозитарий-клиенттің, номинал ұстаушының, төлем агенттігінің және т.б
функцияларын жүзеге асыратын қаржы нарығының кәсіби қатысушысы.
-тіркеушілер-ҚР заңдарына сәйкес құрылған әрбір акционерлік қоғам бағалы
қағаздар эмиссиясы мемлекеттік тіркеуден өткен сәттен бастап, бір ай ішінде
бағалы қағаздар ұстаушыларының тізілімін енгізуді және сақтауды қамтамасыз
етуі керек. -клирингтік ұйымдар-қаржылық құралдармен мәмілелерді орындауға
қатысатын тараптардың талаптары мен міндеттемелерін өзара есепке жатқызатын
қаржы нарығының кәсіби қатысушылары. -кастодиандар-клиенттердің қаржылық
құралдары мен ақшасын сақтайтын, әрі олардың есебін жүргізетін, оларды
сақтау міндеттемесін өз мойындарына алумен қаржы құралдары мен ақшаға
байланысты олардың құқығын растайтын қаржы нарығының кәсіби қатысушылары.
-бағалы қағаздар портфелін басқарушы-клиент есебінен және оның мүддесі
тұрғысынан азаматтық құқықтың объектілерін басқару жөніндегі қызметті өз
атынан жүзеге асыратын қаржы нарығының кәсіби қатысушылары.
13.Талап етуге дейінгі депозиттердің мәні мен ерекшелігі. Талап етілгенге
дейінгі депозиттер немесе чек депозиттері салымшыға міндетті өтеуге жататын
чекті жазып беруіне құқық береді. Бұл түрдің қолайлығы чектердің қауіпсіз
болуымен және оны жазып беру арқылы төлем орындаудағы қарапайымдылығымен
түсіндіріледі, сондай – ақ ол алғашқы талап етумен ақшаны қолма – қол
өндіріп алуға мүмкіндік береді. Чек депозиттері қымбат тұратын есептік
операциялар мен өткізулерді жүзеге асыруды қажет етеді, сондықтан да
банктердің көбісі осы қызмет көрсетулер үшін белгілі бір төлемдерді
белгілейді. Чек депозитінің негізгі типтерінің біріне өз ерекшелігі бар
талап етілгенге дейінгі салым жатады: жарнаны және ақшаны өндіріп алу
қандай да бір шектеусіз, кез келген уақытта бөлшек немесе толықтай жүзеге
асырылады; ақша шоттан қолма – қол ақша түрінде немесе чектің көмегімен
алынуы мүмкін; банк комиссиялық сыйақыныпайдаланғаны үшін шот иесіне нақты
бір айлық мөлшерлемеде немесе әрбір жазылған чек үшін белгілейді;
шот иесінің шотындағы қалдықтың бұрын ескертілген орташа мөлшерін клиенттің
қолдау шартымен шотты пайдаланғаны үшін клиенттен комиссияны өндіріп алудан
бас тартудың формасында оған жасырын пайыз төленеді, алайда салымшы бұл
шартты бұзатын болса, ол шотты жүргізумен және әрбір чекті өндірумен
байланысты банктің барлық операциялық шығындарын төлейді. талап етілгенге
дейінгі депозит бойынша банк ең аз шамадағы резервті орталық банкте
мерзімді депозитке қарағанда үлкен пропорцияда сақтауға міндетті. Банктің
көптеген клиенттері депозиттердің мұндай типтеріндегі ақша қаражатының
мөлшерін ең аз шамаға жеткізуге ұмтылады, өйткені талап етілгенге дейінгі
салым ақша бойынша эксплициттік, яғни, анық тұлғаланған пайыз табысы
төленбейді.
14. Бағалы қағаздың мәні мен түрлері Бағалы қағаздар – бағалы қағаздар
нарығында айналыста болатын ерекше тауар, алайда ол заттай тауар немесе
қызмет немесе ақша болып табылмайды. Оны ақшаға жақындататын бірқатар өз
ерекшеліктері бар. Олардың ішіндегі ең басты ерекшелігі – оны әртүрлі
формадағы ақшаға айырбастауға (өтеу, сату-сатып алу, эмитентті қайтару,
құқықты қайта табыстау және т.б жолдармен) болады. Ол есеп айырысуда
пайдаланылуы мүмкін, кепіл де бола алады, оны бірнеше жыл сақтауға да
немесе мұра бойынша мерзімсіз беруге де болады, оны сыйлық ретінде ұсынуға
да болады. Осылайша бағалы қағаз өз иесіне біршама табыс әкелетін, құқығы
мен міндеттемесі үшінші тұлғаға жаңа келісімшартсыз берілетін, үлгісі қатаң
тәртіппен белгіленетін құжатты білдіреді. ҚР қолданылатын барлық бағалы
қағаздар мынадай санаттарға бөлінеді: Негізгі бағалы қағаз – олардың
негізінде қандай да бір активке, әдетте, тауарларға, ақшаға, капиталға,
мүлікке әр түрлі ресурстарға және т.б берілген мүліктік құқық жатады.
Туынды бағалы қағаз – бұл қандай да бір базиске активке арналған бағалы
қағаз: базистік активтер бағаларына пайыздық мөлшерлемелер, индекстер
жатады. Базистік активтерге тауарлар( мұнай, алтын, астық және т.б),
негізгі бағалы қағаздар(акциялар, облигациялар және т.б) жатады. Туынды
бағалы қағаздар: фьючерстік келісімшарттар(тауарлық, валюталық, пайыздық,
индекстік және т.б), варранттар, құқықтар және еркін айналыста болатын
опциондар жатады.
Үлестік б.қ – кәсіпорын таратылғанда өз иесінің мүліктің бір бөлігіне ие
болу құқығын бекітіп береді, өз иесіне жарғылық капиталды құруға қатысуына
мүмкіндік береді, пайданың бір бөлігін алуға және кәсіпорынды басқаруға
қатысуына құқық береді. Борыштық б.қ – қарыз иелері мен эмитенттері
арасындағы қарыз қатынасын бейнелейді. Б.қ-дың меншік құқығын жүзеге
асыратын формалар бойынша мыналар бөліп көрсетіледі: Атаулы б.қ – олардың
барлық иелерін сәйкестендіруді қарастырады. Ордерлік б.қ – ол бойынша құқық
бағалы қағазда аталған тұлғаға тиесілі болады және осы бағалы қағазда
табыстау жазуын индоссаментті орындау жолымен беріледі. Ұсынбалы б.қ – осы
қағазбен куәландырылған құқық оны ұсынатын адамға тиесілі болады.
Құжаттандырылған – қағазбен тасымалдаушыларға эмитенттеледі.
Құжаттандырылмаған – шотқа жазу жолымен эмитенттеледі. Нарықтық б.қ –
бағамдық айырмашылық ретінде одан табыс алуға мүмкіндік береді.
Инвестициялық б.қ – дивиденттер, купондар, пайыздар түрінде осы бағалы
қағаз бойынша ағымдағы табысты алу мақсатында ұзақ мерзімге сатып алынады.
Қайтарымды б.қ – мерзімнен бұрын өтелуі мүмкін. Қайтарымсыз б.қ – айналыс
мерзімі біткенше айналыстан алынбайтын б.қ.
15. Қаржы нарығын реттеудің мәні мен түрлері Қаржы нарығын реттеу дегеніміз
қатысушылардың қызмет көрсету процесінде пайда болатын қатынастарын реттеу,
сонымен қатар олармен осы қызметтерге өкілетті ұйымдар тарапынан
операцияларды жүргізу, олардың барлық қатысушыларын, қызметтерінің барлық
түрін қамтитын қатынастарды айтамыз. Қаржы нарығын реттеу бірнеше тәсілмен
жүзеге асырылуы мүмкін. Тәжірибеде оның мынадай түрлерін бөліп қарастыруға
болады: Мақсаттар және тәсілдер көзқарасы бойынша: сыртқы реттеу – нарықтың
барлық институттарының қызмет етуін қамтамасыз ететін заңды және
нормативтік актілердің орындалуына негізделеді; Ішкі реттеу- тікелей нарық
қатысушымен қабылданған және нормативтік құжаттарға, жарғыларға, ережелерге
негізделеді.
Реттеудің қай тарап арқылы жүргізілуіне байланысты:
-Мемлекеттік реттеу – қаржы нарығында қалыптасатын қатынастарды мемлекеттік
билік пен өкілетті органдардың реттеуі;
-Қаржы нарығының кәсіби қатысушылары тарапынан немесе нарықтың өзін өзі
реттеуі;
-Қоғамдық.
Реттеу әдістеріне байланысты:
-Тікелей реттеу: қаржы нарығы субъектілерінің қызметіне міндетті талаптарды
бекітетін заңдарды және нормативтік актілердің шығарылуы;
-Жанама реттеу мемлекеттің қарамағындағы экономикалық тұтқалар арқылы
жүргізіледі. Олар: салық саясаты, ақша саясаты, мемлекеттік капиталдар,
мемлекеттің меншігі мен ресурстары, сыртқы экономикалық саясат, сыртқы
экономикалық қызмет.
16. Депозит нарығының экономикалық мәні мен рөлі Шаруашылық жүргізуші
субъект ретінде кез келген қаржы институты өзінің жарғылық қызметін жүзеге
асыру үшін қаржы ресусртарын, яғни ғимаратты, техника мен технологияны
сатып алу;айналыс капиталын қалыптастыру, резервтер құру, еңбекақы төлеу,
бюджетке аударымдарды аудару және тағы басқа қаражат көздерін талап етеді.
Мұндай шығындар өз қаражат есебінен де негізгі бөлігін әр түрлі жеке және
заңды тұлғалардың салым ақшалары немесе депозиттері құрайтын қарыз есебінен
де қаржыландырылады. Депозиттік операциялар алғашқыда алтын тиынды
сақтаудың формалары түрінде, яғни оларды ақша сарайларында, мениалдарда
және т.б. көбірек жинақтау мақсаттарында пайда болды. Бүгінгі таңда
депозиттік операциялардың сан алуан түрлері мен формалары бар. Олар елдер
бойынша айтарлықтай сараланған. Алайда, әрбір қаржы институтының
артықшылықты міндеттерінің біріне – бұрынғыша несиелік ресурстардың негізгі
көзі ретіндегі депозиттік базаларды кеңейтіп, салымшыларды көптеп тарту
жатады. Банктік тәжірибеде барлық тартылған қаражаттарды жинақтау
тәсілдеріне байланысты үлкен екі топқа бөледі:
Депозиттік қаражаттар
Депозиттік емес тартылған қаражаттар
Тартылған қаражаттардың ішінде басым бөлігін депозиттер құрайды. Ақша –
жинақтау функциясын атқара отырып, мәні бойынша халықтың, шаруашылық
жүргізуші субъектілердің және т.б. жинақтар секілді депозиттерге
түрлендіреді. Клиенттердің барлық салым ақшалары депозиттер болып табылады.
Оған орналастырылған қаражаттар көздері әртүрлі. Депозиттік нарық бұл
тұрғындардың уақытша бос ақшалай қаражаттарын салымдарға орналастырумен
банктердің бос ақшалай қаражаттарды тартумен байланысты операцияларын
бейнелейтін қаржы нарығының сегменті.
17. Несиелік серіктестіктің мәні мен атқаратын қызметтері Несиелік
серіктестік – экономиканың жекелеген салаларында қызмет ететін қаржы
институттарының бірі. Қаржылық нарықта елеулі орынды белгілі бір шаруашылық
субъектілерін қаржыландыру мен оларға қызмет көрсету мақсатында құрылған
банк болып табылмайтын заңды тұлғаны білдіретін несиелік серіктестіктер
алады. Олар өз қызметтерін ссудалық және басқа да банктік операцияларды
жүргізуде елдің тиісті мемлекеттік органы берген лицензия негізінде жүзеге
асырады. Мұндай мемлекеттік өкілетті орган ретінде елдің орталық банкі
шығады. Жекелей алғанда, Қазақстанда мұндай орган ҚР Ұлттық банкі болып
табылады. Несиелік серіктестіктер төмен пайыздар арқылы жеке тұлғаларына
салымдарын тарта алады. Сонымен қатар, олар шағын бизнестің шаруашылық
субъектілеріне немесе жеке тұлғаларға қысқа мерзімге үлкен емесс сомаларда
несие беруге мүмкіндіктері бар. Құрылтайшылық келісімшарт негізінде
жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасында құрылған олар өз жарғысына
сәйкес қызмет етеді. Несиелік серіктестіктің қатысушыларының саны 3-тен кем
болмауы керек, олар оның міндеттемелері бойынша жауап береді және олар
енгізген міндетті салымдар мен қосымша жарна құны серіктестіктің қызметімен
байланысты зияндар тәуекелін көтереді. Несиелік серіктестік өз міндеттері
бойынша барлық мүлкімен жауап береді және өзінің қатысушыларының міндеттері
бойынша жауап бермейді. Ол коммерциялық ұйым бола отырып, Қазақстан
Республикасының Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау
жөніндегі агенттігінің лицензиясы негізінде жекелеген банктік және басқа да
операцияларды орындайды.
18. Қазақстандағы қаржы нарығының құрылымы ҚР-да қаржы нарығы келесідей
нарықтардан тұрады: Ақша нарығы; Депозит нарығы; Несие нарығы; Валюта
нарығы; Бағалы қағаздар нарығы; Сақтандыру нарығы; Зейнетақы нарығы. Ақша
нарығы – ақша қаражаттары қаржының негізін құрайтындықтан ақша нарығының
маңызы мен мәні алдыңғы қатарға шығады. Қолданысқа енген уақыттан бері
әртүрлі формадағы ақшалай операциялар нарығында жүзеге асатын барлық
ауыспалы айналымға қызмет етіп келеді және ол кез келген қаржы нарығының
субстанциясы болып табылады. Депозит нарығы – халықтың табысы екі негізгі
бөліктен, яғни тұтынуға арналған табыс пен жинақтауға арналған табыстан
тұрады. Уақытша бос ақша қаражаттар әртүрлі салым негізінде банкке және
қаржы-несие мекемелеріне тартылады. Несие нарығы – депозиттер түрінде
банкке түсетін қаражаттың бір бөлігі одан әрі несиелер ретінде бөлінеді.
Коммерциялық банктер уақытша бос ақша қаражаттарды шоғырландыру арқылы
әртүрлі мақсаттары үшін заңды және жеке тұлғаларға несие береді. Валюта
нарығы – қаржы нарығының ерекше маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Бұл
нарықтағы механизмнің көмегімен валюталарды сатушы мен сатып алушы
арасындағы құқықтық және экономикалық қарым-қатынастар орнатылады. Сонымен
қатар, елдің жүргізіп жатқан валюталық саясаты бүкіл қаржы нарығына тікелей
әсер етіп отырады. Бағалы қағаздар нарығы – басқа да қаржы құралдары сияқты
бағалы қағаздар тұтастай қаржы нарығына жағымды әсерін тигізеді. Бағалы
қағаздар ақша ресурстарын қайта бөлудің жұмылдырылған қаражаты болып
табылады. Сақтандыру нарығы – қаржы нарығының маңызды сегменті болып
табылады. Сақтандыру бұл тәуекелді бөлу туралы келісім. Қаржы нарығы
әрқашанда тәуекелге бейім болғандықтан, сақтандыру нарығы да қаржы
нарығының ажырамас бөлігі ретінде қарастырылады. Бүгінгі таңда зейнетақы
қорлары мен сақтандыру компаниялары біздің еліміздегі нарықта өз қызметін
жүзеге асыратын қаржы делдалдары болып табылады. Оларда қалыптасқан
қатынастар жиынтығы олардың қаржыға қатысы жөніндегі күмәнді аз тудырады.
Сақтандыру тәуекелділіктері батыстық қаржы теориясында кез келген
кәсіпорынның қаржылық стратегияларына негізгі құраушылардың бірі.
19. Қаржы нарығын реттеу және қадағалау агенттігінің қаржы нарығы
қызметінің негізгі бағыттары Қазақстан Республикасы Президентінің қаулысына
сәйкес қаржы нарығындағы қызметті реттеу және қадағалауды жүзеге асыратын
өкілетті орган 2004 жылы құрылған – Қазақстан Республикасының Қаржы нарығы
мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі агенттігі болып
табылады.
Агенттіктің негізгі функциялары:
Қаржы ұйымдарының ашылуына рұқсат берілуі мен қайтарып алынуын, олардың өз
еркімен қайта ұйымдастырылуы және жойылуын анықтау;
Белгіленген тәртіпке қаржылық ұйымдардың басқарушы қызметкерлерін бекітуге
келісу немесе бас тарту; ҚР-ң заңнамасында көрсетілген жағдайларға сәйкес
қаржы нарығында кәсіби қызметті жүргізуге лицензияны қайтарып алу, тоқтату
және беру тәртібін, қаржылық ұйымдардың аудитін реттеу;
ҚР-ң аумағында қаржы ұйымдары, қаржылық қызметті тұтынушылар, басқа да
заңды және жеке тұлғалар үшін орындалуы міндетті нормативтік-құқықтық
актілерді шығару; Қаржылық ұйымдар үшін пруденциалдық нормативтерді және
басқа да міндетті нормалар мен лимиттерді бекіту; ҚР Ұлттық банкімен
бірігіп, халықаралық стандарттарға сәйкес қаржылық және басқа да есеп
берудің формаларын, сонымен қатар қаржылық ұйымдар мен олардың
аффилиирленген (үлестес) тұлғаларымен берілу тізімін және мерзімін анықтау;
Қаржылық ұйымдардың ҚР-ң бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру,
бухгалтерлік есеп стандарттары туралы заңдарының орындалуына бақылау жасау;
ҚР-ң заңдарымен қарастырылған жағдайда және шегінде қаржылық ұйымдар мен
олардың аффилиирленген тұлғаларының қызметін бақылау;
ҚР-ң заңнамасымен қарастырылған санкциялар және шектеу шараларының әсерін
қолдану тәртібін анықтау; ҚР ның заңнамасымен қарастырылған жағдайларда ҚР
ның Үкіметімен ақылдасу бша қаржылық ұйымдардың акцияларын мәжбүрлі түрде
сатып алу туралы шешім қабылдау; ҚР ның заңмен қарасған жағ. Қаржылық
ұйымдарды тарату комиссиялары қызметін бақылау; Қаржылық ұйымдар туралы
мәліметтерді жарыққа шығару.
20. Жай және артықшылығы бар акциялар Акцияны ұстаушының немесе
акционердің акционерлік қоғамға түскен пайданың бір бөлігін дивидендтер
түрінде алу құқығын, оның істерін және мүліктің бір бөлігін акционерлік
қоғам таратылғаннан кейін де басқаруға қатысу құқығын куәландыратын бағалы
қағаз болып табылады. Акция – акционерлік қоғамның капиталына қатысуға
мүмкіндік беретін бағалы қағаз. Оны мемлекеттік органдар емес, тек
акционерлік қоғамдар ғана шығарады. Акцияларды былайша жіктеуге болады:
Акция бір акционерден екіншісіне берілу тәсілі бойынша мыналарға бөлінеді:
атаулы; ұсынбалы. Табысты алу құқығына қарай: жай; артықшылықты.
Бұлардың арасында негізгі айырмашылық мынада: артықшылықты акциялар бойынша
дивидендтер АҚ-ның таза табысының мөлшеріне қарамастан әрдайым төленеді.
Қоғам таратылған жағдайда артықшылықты акция ұстаушылар басқа акционерлерге
қарағанда өздеріне тиесіліні алдымен алады, алайда номинал құнының орнын
олардың акциялары толтыратын дивидендтерді толық алмайды. Өз кезегінде
артықшылықты акцияларды мыналарға жіктеуге болады:
кумулятивті – егер дивидендтер уақтылы төленбесе, онда олар жинақталып,
кейін толық көлемде төленуі мүмкін; қайтымды - басқа акцияларға қарағанда
олар өздеріне тән мерзімсіздік секілді өзгешелігіне қайшы келетін
эмитенттермен өтелуі мүмкін; айырбасталатын –осы эмитенттің жай
акцияларының белгілі бір көлеміне айырбасталуы мүмкін; дайыс құқығы бар
және ең аз шамадағы нақты дивидендтердің мөлшеріне ие акциялар; дауыс
құқығы болмайтын, ең аз шамадағы дивидендтердің нақты мөлшеріне ие
акциялар.
21. Жинақтаушы зейнетақы қорларына ҚҚА-нің қолданылатын ықпал етудің
шектеулі шаралары және санкциялары Шаралары:
Анықталған кемшіліктерді белгіленген мерзімде жою туралы орындалуы міндетті
жазбаша ұйғарым беруге;
ҚР\ның заңдарына сәйкес айыппұлдар салуға және өндіріп алуға;
Лицензияны тоқтата тұруға н\е қайтарып алуға құқылы.
Басшы қызметкерлерді қызметтен алу туралы шешім қабылдауға;
Консервациялауды енгізуге;
Уәкілетті орган жзқ\ның з.жарналарын тарту жөніндегі қызметке лицензиясын
қолдануын мынандай жағдайларды тоқтата тұруға құқылы:
Лицензия берілгенде негізге алған ақпараттың дұрыс болмауы;
Лицензия берілген кезден бастап жзқ\ның қызметін бастауды бір жылдан астам
кідірту;
Зейнетақы қорының з.ақымен қамсыздандыру туралы шарт б\ша міндеттемелерді
үнемі орындамауы н\е тиісіснше орындамауы;
Белгіленген нормативтерді және орындалуы міндетті басқа да нормалармен
лимиттерді үнемі бұзуы;
Уәкілетті органның жазбаша нұсқамаларын орындамауы және т.б.
22. Мемлекеттік бағалы қағаздардың жалпы сипаттамасы Мемлекеттік бағалы
қағаздар ( МБҚ) – мемлекет шығарған ұзақ мерзімді бағалы қағаздар. ҚР қаржы
министрлігі немесе ҚР Ұлттық банкі эмитенті болып табылады. Олар ішкі же
сыртқы мемлекеттік қарыздың формалары болып табылады. Ішкі МБҚ қарыз
қатынасында оның ұстаушының мүліктік құұығын айғақтайды. Оның қарыз
алушыларына ҚР Үкіметі, ҚР Ұлттық банкісі, жергілікті атқару органдары
жатады. Сыртқы нарықта мемлекеттің еурооблигациясы айналыста болады. МБҚ
шығару формасы – құжатсыз формада. МБҚ әртүрлі әдістермен орналасуы мүмкін
(акциондарда, саудада, ашық саудада және жабық таратылуда және т.б.) МБҚ
сатып алушылары кез келген жеке және заңды тұлғалар, сондай-ақ резиденттер
еместер де болуы мүмкін. МБҚ шығару мақсаты: Республикалық бюджет дефицитін
инфляциясыз негізде қаржыландыру (қолданысқа қосымша ақша шығармай-ақ).
Мемлекеттік бағдарлама мақсатында қаржыландыру (тұрғын үй құрылысы,
әлеуметтік қамсыздандыру және т.б).
Экономикалық белсенділікті реттеу (қолданыстағы ақшаны, бағаға және
инфляцияға әсер етуін, экономикалық өсімді, инвестцияның бағытын және т.б.)
Бағалы қағаздар нарығының барлық қатысушыларына қаржының сенімді және
жоғары ликвидті жинақталуы ұсынылады. (МБҚ бойынша кіріс инфляция
деңгейінен артады). МБҚ –ның өзге де қаржы құралдарынан ерекшелігі:
МБҚ эмиссиясы және МБҚ-дың кірісі салықпен белгіленбейді. Сенімділіктің
жоғары деңгейі және капитал және оның кірісін жоғалтудың төменгі қаупі.
Мысалы, МЕККАМ(ГККО) мемлекеттік бағалы қағазының эмитенті ҚР ның Қаржы
министрлігі, шығарылым жағдайы- бағалы қағаздар нарығын әртараптандыру,
бюджет тапшылығын информациялық емес жабу көздері үлесінің ұлғаюы, мақсатты
мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландыру. Номиналы -100 теңге, дисконттық
болып табылады, бір жылға дейінгі мерзіммен шығарылады.
23. Банкаралық есеп айырысуды ұйымдастыру Банкаралық есеп айырысудың
қазіргі замандағы нормативтік құқықтық базасының негізінде нарықтық
экономикаға тән есеп айырысуды ұйымдастыру принциптері
қалыптастырылады. Банктік есеп айырысуды ұйымдастыру прициптері мынандай
көрініс табады:
1) банк клиенттің банкттік шотындағы ақша қаражатының тиісті сомасын
тек клиенттің өкімі негізінде шығарады;
2) банк клиенттері мен олардың контрагенттері қолма- қол ақшасыз есеп
айырысу нысандарын өз еріктерімен таңдай алады;
3) банк есеп айырысу – төлем жасау мерзімі тиісті шарттар мен ресми
құжаттарда нақтылы белгіленеді;
4) банктік есеп айырысу – төлемдік операциялары тиісінше көлемде
клиенттердің банктік шотына түсіп отыратын немесе түскен ақша
қаражаттарымен қамтамасыз етіледі;
5) барлық заңды тұлғалар – ұйымдар мен кәсіпорындар өз ақша қаражаттарын
өздерінің ұйымдастыру – құқықтық нысандарына қарамастан қалаған
банктегі тиісті банктік шоттарда сақтауға міндетті.
6) банктің есеп айырысу төлемдік операциялары тек банк клиенті
кәсіпорыннан алынған ақшалай есеп айырысу құжаттарына сәйкес жүзеге
асырылады;
7) шаруашылық және өзге де экономикалық байланыстары бар кәсіпорындар
арасындағы ақшалай есеп айырысулар қолма- қол ақшасыз есеп айырысу
жолымен тек банктер арқылы жүргізіледі. Ақшалай есеп айырысуды жүзеге
асыру барысында банктер мен олардың клиенттері өзара банктік шартқа
сәйкес өздеріне қатаң сипаттағы белгілі бір міндеттемелер
жүктейді.Банктер арасындағы, сондай-ақ банктер мен олардың клиеттері
арасындағы банктік қатынастар, оның ішінде есеп айырысу қатынастары ,
егер тиісті заңнамада өзгеше көзделмесе , тек банктік шарттар негізінде
жүзеге асырылады. Банктік есеп айырысу қатынастарын реттеу кезінде шарт
бойынша банктік есеп айырысуды уақтылы орындауға орындауға, есеп
айырысу құжаттарының сақтанымдылығын қамтамасыз етуге, банктің өз
клиентінен алған ақпарат құпиясын сақтауына, есеп айырысуға орай
клиентіне сапасыз қызмет көрсеткен банктің жауапкершілігіне қатысты
құқықтық нормалар пайдаланылады. Банкаралық еа төлеуші мен қаражат алушы
әр түрлі банкте қызмет көрсетілген жағдайда туындайды.мұндай еа бүгінгі
күні корреспонденттік шоттар арқылы жүзеге асырылады.қазіргі таңда
корр.шоттар арқылы банкаралық еа ұйымдастырудың мынандай екі варианты
бар:1)орталықтандырылмаған, яғни комм.банктердің бір-бірімен кор.қатынас
орнату негізінде жүзеге асырылады. 2)орталықтандырылған,яғни ком.банктер
арасындағы есеп айырысу ҰБ,яғни банкаралық еа орталығында ашылған
корр.шоттары негізінде жүргізіледі.
24. Жинақтаушы зейнетақы қорларының түрлерi
Жинақтаушы зейнетақы қорлары:
1) ашық;
2) корпоративтiк болуы мүмкiн.
1. Ашық жинақтаушы зейнетақы қорлары алушының жұмыс iстейтiн жəне тұратын
жерiне қарамастан салымшылардан зейнетақы жарналарын қабылдауды жүзеге
асырады.
2. Корпоративтiк жинақтаушы зейнетақы қорлары сол жинақтаушы зейнетақы
қорының құрылтайшылары жəне акционерлерi болып табылатын бiр немесе бiрнеше
ашық тұлғалардың алушы-қызметкерлерi үшiн құрылады.
Ашық жинақтаушы зейнетақы қорының он немесе одан да көп процентін тікелей
иеленетін немесе ең аз талап етілетін рейтингі бар ашық жинақтаушы
зейнетақы қорының он немесе одан да көп процентпен дауыс беру мүмкіндігі
бар ашық жинақтаушы зейнетақы қоры ірі қатысушысының акцияларын (қатысу
үлестерін) иелену (олармен дауыс беру) арқылы ашық жинақтаушы зейнетақы
қорының дауыс беретін акцияларының он немесе одан да көп процентін жанама
иеленуді немесе ашық жинақтаушы зейнетақы қорының дауыс беретін
акцияларының он немесе одан да көп процентімен жанама дауыс беруді
көздейтін Қазақстан Республикасының резиденті емес заңды тұлға үшін аталған
рейтингтің болуы талап етілмейді.
Ашық жинақтаушы зейнетақы қорының ірі қатысушылары - жеке тұлғалар ашық
жинақтаушы зейнетақы қорының акцияларын өздеріне меншік құқығымен тиесілі
мүлік құнынан аспайтын мөлшерде төлейді.
25. Ақшаның мәні мен атқаратын қызметтері Ақша – жалпы бірдей эквивалент,
ерекше тауар, онда барлық басқа тауардың құны бейнеленеді және оның делдал
ретінде қатысуымен тауар өндірушілер арасында еңбек өнімдерінің айырбасы
үздіксіз жасала береді. Ақша - өндіру мен бөлу процестерінде адамдар
арасындағы белгілі бір экономикалық қарым-қатынастарды көрсететін, тарихи
даму үстіндегі экономикалық категория болып табылады. Ақшаның әрбір қызметі
ақшаның тауар айырбастау процесінен туындайтын, тауар өндірушілердің өзара
байланысының формасы ретіндегі әлеуметтік – экономикалық маңызының белгілі
бір жағын мінездейді. Ақша бес түрлі қызмет атқарады: құн өлшемі, айналыс
құралы, төлем құралы, қор және қазына жинау құралы, дүниежүзілік ақша. Ақша
құн өлшемі ретінде. Құнның өлшем қызметі тауар өндірісі жағдайында
туындайды. Бұл ақшаның барлық тауарлар құнының өлшемі ретіндегі
қабілеттігін білдіреді, бағаны анықтауда делдал қызметін атқарады. Ақша
айналыс құралы.Ақша айналыс құралы қызметінде тауарларды өткізудегі делдал
болып табылады.Тауарлар бір қолдан екінші қолға ауыса отырып, өзінің
тұтынушысын тапқанға дейін ақша үздіксіз қозғалыста болады. Ақша төлем
құралы. Тауар айналысы ақша қозғалысымен байланысты. Бірақ ақша қозғалысы
міндетті түрде тауар қозғалысымен бір уақытта тоғысуы тиіс емес. Ақша
құнның еркін формасында көрінеді. Олар өткізу процесін еркін аяқтайды.
Ақшаның қозғалысы тауар қозғалысынан ерте немесе кеш жүруі мүмкін. Ақша –
қорлану және қазына жинау құралы ретінде. Ақшаның төлем және айналыс құралы
қызметтері ақшалай қорлардың құрылуын талап етеді. Ақшаның қорлануының
қажеттігі Т-А-Т айналымының екі актілерге Т-А және А-Т айрылуымен
байланысты.
Дүниежүзілік ақша қызметі. Тауар шаруашылығының кеңеюі, шаруашылық
байланыстардың интернационалдануы дүниежүзілік нарықтың пайда болуы
дүниежүзілік ақшалар қызметінің пайда болуы дүниежүзілік ақшалар қызметінің
пайда болуына себеп болды. Дүниежүзілік ақшалар интернационалдық құн
өлшемі, халықаралық төлем және сатып алу құралы ретінде қызмет етеді. Бұл
қызметтің толық бағалы ақшалар, ал кейіннен нағыз ақшалар атқарды. 1867
жылы Париж келісімі дүниежүзілік ақша қызметін алтынға бекітті. Қазіргі
уақытта дүниежүзілік несиелік ақшалардың жобалары жасалуда, бірақ одан әлі
нәтиже жоқ. Енгізілген шарты есептесу бірліктерінің (СДР, ЭКЮ) өзіндік
меншікті құндары жоқ, сондықтан да олар толыққанды түрде дүниежүзілік
ақшаның қызметін атқара алмайды. Бұл қызметті тек қана алтын нарығындағы
операциялар арқылы алтын атқарады.
26. Сақтандыру нарығын мемлекеттік реттеу және қадағалау ерекшеліктері.
Сақтандыру нарығының қызметі ҚР Конституциясына, ҚР Азаматтық кодексіне,
Сақтандыру қызметі туралы Заңға негізделген нормативтік құқықтық
актілермен, сондай-ақ ҚР басқа да нормативтік құқықтық актілерімен
реттеледі. Сақтандыруға бақылау жүргізуші өкілетті мемлекеттік орган ҚР
Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау
агенттігі б.т. Оның сақтандыруды реттеп отыру саласындағы негізгі
міндеттері:
Елде тұрақты сақтандыру жүйесін құрып, оған қолдау көрсету және ұлттық
сақтандыру нарығының инфрақұрылымын орнықтыру;
Сақтандыру нарығын реттеу, сақтандыру қызметін қадағалау;
Сақтандырудың негізін заңды түрде бекіту, міндетті түрде сақтандыру
түрлерін, республиканың сақтандырудың халықаралық жүйесіне қатысты
қағидаларын белгілеу;
Сақтандырушылардың, сақтандырылғандардың және пайда табушылардың құқығы мен
заңды мүдделерін қорғау.
Агенттікке ҚР заң актілерінде тікелей қарастырылғандардан басқа жағдайларда
сақтандырушы ұйымдар мен сақтандыру брокерлерінің қызметіне араласуға тыйым
салады.
27. Пластикалық карточкалармен есеп айырысу. Қазақстанға жаңа технологияның
енуіне байланысты – төлемді жүзеге асыруға, ақшаны қолма қол алуға,
валютаны айырбастауға, эмитентпен және оның жағдайымен анықталатын басқа да
операцияларды орындауға мүмкіндік беретін ақпараттарды қамтитын құрылғылар
мен электрондық терминалдар арқылы ақшаға қол жеткізудің құралы ретінде
төлем карточкаларын пайдаланудың, қолданудың мүмкіндігі туды. Төлем
карточкалары дебеттік және кредиттік болып бөлінеді. (24.08.2000 ж. № 331
Ұлттық банк бекіткен ҚР-да төлем карточкаларын шығару мен пайдалану
ережесі). Ұлттық банк төлем карточкаларын шығарумен және Қазақстан
Республикасында оны шығарудың және пайдаланудың талаптарын белгілеумен
байланысты қызметті лицензиялайтын бірден бірі жалғыз орган б.т. Төлем
карточкасын беру кезінде мыналармен келісімшарт жасалады: Төлем карточкасын
берудің шарты; Оны пайдалану арқылы төлемді жүзеге асырудың шарты; Төлем
карточкасын беру туралы келісімшарттың негізінде әр түрлі ұстаушыларға
бірнеше төлем карточкасы берілетін жағдайда қосымша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
құралдарына қарай және қазақстандық қаржы нарығының ерекшеліктерін
ескере отырып, оның мынандай сегменттерін бөліп көрсетуге болады.
2.
Қолма қол ақшамен төлеу заңды төлем құралы болып табылатын банкнот немесе
тиын түрінде жүзеге асырылады. Төлемнің бұл түрінде төлеуші басқа бір
тұлғаның алдында өз міндеттемесін орындау үшін банкнотты немесе тиынды
нақты табыстауды жүзеге асырады. Чектермен есеп айырысу жол, есеп айырысу
және басқа да чектердің чек ұстаушыға өз шотынан белгілі бір соманы банктің
төлеуін бұйыратын төлеушінің жазбаша өкімінің көмегімен жүзеге асырылады.
Экономиканың ақша-несиелік реттеуіндегі вексельдер сатылатын және сатып
алынатын нарықтың рөлі ерекше. Оның маңызы-экономикада ақша ағымын
бірқалыпты етуінде жатыр.
Қазақстанда жаңа технологияның енуіне байланысты тағы бір құралды- төлемді
жүзеге асыруға, ақшаны қолма қол алуға, валютаны айырбастауға, эмитентпен
және оның жағдайымен анықталатын басқа да операцияларды орындауға мүмкіндік
беретін ақпараттарды қамтитын құрылғылар мен электрондық терминалдар арқылы
ақшаға қол жеткізудің құралы ретінде төлем карточкаларын пайдаланудың,
қолданудың мүмкіндігі туады.
2.Бағалы қағаздар нарығының құрамы.
Акция- оны(акцияны) ұстаушының (акционердің) акционерлік қоғамға түскен
пайданың бір бөлігін дивидендтер түрінде алу құқығын, оның істерін же
мүліктің бір бөлігін акционерлік қоғам таратылғаннан кейін де басқаруға
қатысу құқығын куәландыратын бағалы қағаз. Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес акционерлік қоғам құжаттандырылған формадағы атаулы
акцияны ғана шығара алады. Ал артықшылықты акцияларға келсек, Қазақстанда
оның 2 түрі бар: дауыс құқығы болмайтын, ең аз шамадағы дивидендтердің
нақты мөлшеріне ие акциялар же дауыс құқығы бар, ең аз шамадағы
дивидендтердің нақты мөлшеріне ие акциялар. Облигация- бұл оны, номинал
құны не басқадай мүліктік эквивалентті шығаратын тұлғадан осыларды өз
иесінің алу құқығын куәландыратын бағалы қағаз. Облигация –бұл эмитенттің
қарыздық міндеттемесін растайтын құжат, ол оның активтеріне қарсы қойылады.
Оның көмегімен жұмылдырылған капитал акционерлік капитал болмайды.
Облигацияны шығару- капитал қарызының бір формасы. Фьючерс-тараптардың
бекіту барысында белгіленген бағасы бша келешекте сатылатын же сатып
алынатын биржалық активтің стандартты биржалық келісімшартын білдіретін
туынды бағалы қағаз. Опцион- келешекте қандайда бір активті тікелей бағасы
бойынша сатып алуға не сатуға бағалы қағаздар иесінің таңдау құқығы.
Депозитаралық қолхат- жергілікті нарыққа депозиттелген негізгі бағалы
қағаздар иесінің құқығын айғақтайтын куәлік; жергілікті нарыққа қатысы жоқ
адам бағалы қағаздың иесі болады, яғни бағалы қағаз шетелдерде депозитарлық
қолхаттар арқылы орналасады.
3.Жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтерін басқару. Жинақтаушы
зейнетақы қор- бұл ҚР заңында белгіленген тәртіппен зейнетақы жарнасын
тарту және зейнетақы төлеу бойынша қызметті, сондай-ақ зейнетақы активтерін
инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын заңды тұлға. Жинақтаушы зейнетақы
қорлары салымшылардың міндетті жарнасын шоғырландырып, оларды әр түрлі
бағалы қағаздарға орналастыру тарқылы қордың инвестициялық портфеліН
қалыптастырады. Олар мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорына және
мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорына бөлінеді. Зейнетақы активтерін
алғашқыда ЗАБК (зейнетақы активтерін басқару компаниясы) ғанга
орналастырады. ЖЗҚ жарна түсімін кастодиан-банктің шотына орналастырады,
ал ЗАБҚ үш күннің ішінде оларды әр түрлі бағалы қағаздарға орналастыруға
міндетті. ҚР-ғы 1998-2003ж.аралы5ында міндетті және ерікті зейнетақы
жарналарының есебінен жалпы соммасы 21604 млн тг құрайтын зейнетақы
төлемдерін жүзеге асырған. 2000ж қорытындысы бойынша Қ-да таза зейнетақы
активтерінің жиынтық мөлшері ЖІӨ-ң 4,3% құрап, 112,65 млрд тг теңесті.
2001 ж шілде айының ортасында ЖЗҚ-ң зейнетақы активтерінің мөлшері 1 млрд
АҚШ долларынан асты. ЖЗҚ өз қызметінде зейнетақы жарнасын жинай алады,
езінің қызметі үшін комиссиялық сыйақы алады және зейнетақы келісімшартының
шарттарына сәйкес басқадай құқықтарды жүзеге асырады, зейнетақы активтерін
инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын үйымдармен келісімшартка отырады.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтерiн инвестициялық
басқаруды жүзеге асыратын ұйымдар: Жинақтаушы зейнетақы қорларының
зейнетақы активтерiн инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйым заңды
тұлға, бағалы қағаздар рыногының кәсiпқой қатысушысы болып табылады және
Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен акционерлiк
қоғам нысанында құрылады. Зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды
жүзеге асыратын ұйымның төлем қабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылығы
кепілдігін қамтамасыз ету үшін сақталуы міндетті пруденциалдық нормативтер
белгіленеді. Пруденциалдық нормативтердің тізбесін, олардың нормативтік
мәндері мен есеп-қисап әдістемесін, сондай-ақ тиісті есептілік нысандары
мен оны табыс ету мерзімдерін уәкілетті орган белгілейді. Зейнетақы
активтерiн басқаруға арналған шартқа мүлiктi сенiмдi басқару туралы шарттың
ережелерi қолданылады. Зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды дербес
жүзеге асыратын жинақтаушы зейнетақы қорларының басқа жинақтаушы зейнетақы
қорларымен олардың зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруға шарт
жасасуға құқығы жоқ.
4.Депозиттерге кепілдік беру жүйесінің қызмет ету ерекшеліктері. 1999 жылы
құрылған депозиттерді сақтандыру жүйесі ҚР сы баек жүйесінің қаржылық
тқрақтылығының құрамдас бөлігі болып табылады.Депозиттерге міндетті
кепілдік беруді жүзеге асратын ұйым акционерлік қоғам ұйымдық-құқықтық
нысанда құрылатын же өз қызметін заңның ҚРның өзге де нормативтік құқықтық
актілерінің же жарғының негізінде жүзеге асыратын, коммерциялық емес ұйым
бт. Жеке тұлғалардың салымдарына кепілдік беру қорының құрылтайшысы ҚРның
Ұлттық Банкі бт, жағылық капиталы 1 млрд теңгені құрайды. Қазң депозге
кепілдік беру жүйесінің одан арғы дамуы өтеу нысанын жеңілдету, өтемақы
мөлшерін ұлғайту, сақтандырылатын депозитр түрлерін кеңейту, жүйенің
қызмет ету тәуекелдерін төмендету бағытында -ең үздік халыққ тәжірибені
пайдалануға негізделеді.Депозитге міндетті кепілдік беру жүйесінің мақсаты-
қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету. Соның ішінде қатысушы банк
мәжбүрлеп таратылған жағдайда салымшыларға төлемді өтеу арқ.банк жүйесіне
сенімді қолдау бт. Міндетті кепілдік беру жүйесінің банк-қатысушысы
мәжбүрлі жойылған жағдайда депозиттерге 2008 жылғы 24 қазаннан бастап 2010
жылғы 1 қаңтарға дейінгі кезеңде депозиттерге міндетті кепілдік беруді
жүзеге асыратын ұйым депозитор-жеке тұлғаларға кепілдік беретін депозиттер
бойынша кепілдікті орнын толтыру бойынша депозит бойынша қалдық сомада,
депозит бойынша есептелмеген сыйақысыз, бірақ 5 (бес) миллион теңгеден
аспайтын сыйақы төлейді.
5.Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеудің және
қадағалаудың мақсаттары, принциптері мен міндеттері Қаржы нарығын реттеу
деп қатысушылардың қызмет көрсету процесінде пайда болатын қатынастарды
реттеу, сондай-ақ олармен осы қызметтерге өкілетті ұйымдар тарапынан
операциялардыжүргізу, олң барлық қатысушыларын, қызметінің барлық түрін
қамтитын қатынастарды айтады. Қы нарн реттудің мақсаттары: қ.н барлық
қатысушыларының жұмыстары үшін тәртіпті ұстану және оларға жағдай жасау;
қатысуды әділетсіз же алаяқ жеке тұлғалардан не ұйымдардан қорғау;
сұраныс же ұсыныс нег. қаржылық құралдарға еркін же ашық баға белгілеу
процесін қамтамасыз ету; кәсіпкерлік үшін ынтасы бар же тәуекелге тиісті
сыйақы беретін тиімді қаржы нарығын құру; қоғамдық мақсаттарға жету үн
нарыққа әсер ету; Жаңа нарықтарды ұйымдастыру, олң құрылымын бастауларын
қолдау.Қ.н ретдің қағидалары: эмитенттің, инвесторлардың, кәсіби
қатысудың қатынасды реттеудегі жолдарын бөлу;барлық ақпараттарды ең
жоғарғы шамада ашу; бәсекелестікті қамтамасыз ету; мемк же мемк емес
органдардың арасында реттеу қызметін оңтайлы бөлу; заңды же нормативті
актілерді жасағанда өкілетті бөлу же жария ету. Міндеттері: қаржылық
қызметті тұтынушың заңды же құқықтық мүдделерін бұзуға жол бермеу
шараларын жүргізу; қаржы ұйымдарының түрлеріне сәйкес қызмет жүргізудің
бірдей талаптарын құру; қаржы ұйымдарының қызметтерін реттеудің ж\е
бақылаудың әдістері мен стандарттарының деңгейін көтеру же оларға берілген
міндеттемелердің толық же уақтылы орындалуын қамтамасыз ету.
6. Валюталық саясаттың мәні мен құралдары. ҚР негізігі валюталық заңдарына
мыналар жатады: валюталық реттеу туралы, лицензиялау туралы, ҚР ұлттық
банкі туралы, банктер мен банк қызметі туралы және валюта қатынасының
жүйесіне қатысты басқа да заң актілері. Қазақстандағы валюталық
операциялардың орындалуына қойылатын бақылау белгілі бір дәрежеде шектеулі,
ал бұл тәртіптің анықтау, ескерту және бұлдыртпау бойынша шараларын
мемлекеттік өкілетті органдар – ҚР Ұлттық банкі, ҚР қаржы министрлігі, ҚР
қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау агенттігі,
валюталық бақылау органдары жүзеге асырады. Валюталық құндылықтарды
пайдаланумен байланысты немесе валюталық құндылықтарға қатысты себеп
бойынша пайда болған қоғамның қатынастардың реттелген ережелер жиынтығы
валюталық- құқықтық қатынас деп аталады. Құқықтық қатынастардың екі кешені
бар: ішкі мемлекеттік және халықаралық. Валюталық реттеу-нормативті
құқықтық актілерді жасау және бекіту, ақпараттар жинау, валюталық
заңдылықтардың орындалуына бақылау жасау, заңмен көзделген санкцияларды
қолдану шараларын білдіреді. Валюталық заңға сәйкес, валюталық реттеу
шараларына мыналар жатады: лицензиялау, тіркеу, хабарлау. Валюталық саясат
– бұл мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік дамуының мемлекеттік
стратегиясы б.т. Вал саясаттың қалыптасуы валюта бағамының режимін
бекітумен байланысты. Валюта бағамын реттеу бша мемлекеттің шаралары:
қаржылық, экономикалық, әкімшілдік және әлеуметтік-психологиялық.
Валюталық саясаттың формалары: Дисконттық – валюталық бағам мен төлем
балансын реттеуге, ішкі несиелер динамикасын, ақша массасын, бағаны және
жиынтық сұранысты реттеуге бағытталған. Девиздік валюталық саясат –
мемлекеттік ұйымның не ортылық банктің шет ел валюталық сату мен сатып алу
жолымен ұлттық валюта бағамына әсер ету әдісі, жүзеге асырылу формалары:
Валюталық интервенция, Валюталық резервті диверсификациялау бұл халықң
есеп айырысуларын қамтамасыз ету,валюталық шығындардан сақтау мақсатында
әртүрлі валюталарды өсу жолымен валюталық резервң құрылымын реттеу.
Валюталық шектеу, Валюталық бағам режимі, Девольвация ұлттық валютаның
бағамын шетел валютасына қатынасы бша төмендету. Револьвация ұлттық валюта
бағамын шетел валюталарының қатынасына жоғарлату.
7. Сақтандыру нарығының құралдары.Сақтандыру бұл көпфукционалды процесс.
Оның негізгі қызметтері қажетті ресурстарды қалыптастыру тәуекел жағдайында
қорғау, экономика қажеттілігін қпржыландыру мақсатында инвестиция көзін
құру б.т. Сақтандыру нарығы сақтанушы мен сақтандырушы арасына тығыз
байланыс орната отырып, сақтандырудың нәтижесіне байланысты экономикалық
қарым қатынастың жиынтығын қамтиды. Сақтандыру ұйымдастыру формасы бша
келесідей түрге бөлінеді: Мемлекеттік сақтандыру – бұл ұйымға арнайы
өкілеттенген мем.ң сақтанушы ретінде қатысатын ұйымдық формасы. Акционерлік
сақу. – мемлекеттік емес ұйымның формасында құрылған сақтандыру
компаниясы. Бірін-бірі өзара сақтандыру – заңды және жеке тұлғалардың
мүліктік мүдделерін қорғау үшін олардың арасындағы ерікті келісім негізінде
құрылған ұйым бейнеленеді. Өзара сақтандыру қоғамы өз міндеттемелері бша
өзінің мүліктеріне жауап береді. Экономикалық сипатына қарай: Жеке сақу–
бұл сақ.ң обьектісі болып адам өмірі, денсаулығы, еңбекке қабілеттілігі
жатады. Жеке с тәуекелділік функциясында көрініс табады. Мүліктік сақу –
обьектісі болып әр түрлі мүліктер б.т. Сақтанушылар ретінде мүлік иегерлері
ғана емес, сондай-ақ мүліктің сақталуына, қорғалуына жауапкершілікті көтере
алатын заңды және жеке тұлғалар бола алады. Жауапкершілікті сақу –бұл
сақтанушының қандай да бір әрекетінің не әрекетсіздігінің салдарынан зиян
шегетін үшінші тұлға алдындағы жауапкершілік обьект б.т. сақ.ң саласы.
Экономикалық тәуекелдіктерді сақтандыру – тікелей шығындар тәуекелі с,
жанама шығындары тәуекелі сақу.Жүргізу формасына қарай: Міндетті сақу –
заңдық актілердің талап ету күшіне сай жүзеге асырылатын с. Ерікті сақу –
міндетті с қарағанда сақтанушы мен сақтандырушы арасындағы ерікті түрде
жасалған келісімшарт негізінде іске асырылатын іс.
8. Ипотекалық несиені кепілдендіру жүйесі. Жылжымайтын мүлік ипотекасы
туралы ҚР заңына сәйкес ипотека- кепіл берушінің не үшінші бір тұлғаның
иелігіндегі және пайдалануында болатын кепілге салынған жылжымайтын мүлік
деп берілген. Қазда 2001 жылдан бастап халықаралық стандарттарды ескере
отырып жасалған ипотекалық несиелеу жүйесі енгізілген. Қазіргі уақытта ҚР
да АҚШ, Германия, Малайзия мемң тәжірибесін ескере отырып, жасалынған
тұрғын үй ипотекалық несиелеу жүйесі қызмет етуде. Аталған жүйе бша тұрғын
үй ипотекалық несие берушілер 2 деңгейден тұрады. I деңгейде алғашқы
тұрғын үй ипотекалық несиесін берушілер,банктер мен банктік емес ұйымдар.
II деңгейде алғашқы тұрғын үй ипотекалық несиесін берушілерден берген
несиелері бша талаптарын же кепіл құқықтарын сатып алуды жүзеге асыратын,
қайта қаржыландырушы ұйымдар. 2003 жылы 27.10 ҰБ бша Ипотекалық несиеге
кепілдік беру қоры құрылды. Бұл қордың мақсаты ипот.несие бша сыйақы
мерзімдерін ұзарту үшін қолайлы жағдайлар құру. Ипот.несие бша өз
міндеттемесін орындамағанда, ипот.тұрғын үй қарыздарының әрбір шарты бша
қор несие алдында жауап береді. Бұл қор көптеген ипот.несие тұрғын үй
мәселелерін шешіп келуде. Егер мәміле бша ипот.несие алушы несиелік соманы
төлей алмай қалғанда қор төлеп, қорғаушы қызметін атқарады.
9. Зейнетақы нарығының мәні мен қатысушылары. Қазң зейнетақы нарығы елдің
әлеуметтік- экономикалық жүйесінде ең серпінді дамып келе жатқан нарық. ҚР
зейнетақы активтеріне келсек, қорлар 1998-2003 жылдар аралығында міндетті
же ерікті зейнетақы жарналарының есебінен жалпы сомасы 21604 млн теңгені
құрайтын зейнетақы төлемдерін жүзеге асырған. Бұл өткен жылдың тиісті
кезеңімен салыстырғанда 6177 млн теңгеге өскен. 2004 жылдың қаңтар-ақпан
айларында зейнетақы нарығында айтарлықтай өзгерістер болмады. 2004 жылдың 1
наурызындағы жағдай бойынша республикада 16 жинақтаушы зейнетақы қоры жұмыс
істеген. Міндетті зейнетақы жарнасы боынша салымшылары ең көп қорларға
мыналар жатады: МЖЗҚЖАҚ -37%, Қазақстан Халық банкі-17%, Ұлар Үміт 15%,
Жалпы салымшылардың санына шаққанда олардың үлесі 69%ды құрайды. 1997 жылы
20 маусымда ҚР Үкіметі ҚРдағы зейнетақымен қамтамасыз ету туралы Заңын
қабылдады. Зейнетақы жүйесінің І деңгейі – бұл мемлекеттік зейнетақыны
қамтамасыз ету б.т. яғни компания төлейтін әлеуметтік салық есебінен
бюджет қазіргі зейнеткерге және заңнама бойынша зейнетақы алуға құқығы бар
тұлғаға зейнетақы төлейді. Зейнетақы жүйесінің ІІ деңгейі – бұл жинақтаушы
зейнетақымен қамтамасыз ету қағидасына сүйенеді, яғни әрбір жеке тұлға
өзінің табыс көзінен бекітілген бөлігін зейнетақы қор шотына аударуды және
сәйкесінше зейнет жасына жеткенде заңнама бойынша бша анықталатын көлемде
зейнетақы төленеді. Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры заңды тұлғаны
білдіреді және оның құрылтайшысы – мемлекет. Мемлекеттік емес зейнетақы
жинақтаушы қоры – бұл салымшысының міндетті және ерікті зейнетақы
активтерін қалыптастыру және оларды инвестициялау бойынша қызметтерді
жүзеге асыратын заңды тұлға.
10. Төлем тапсырмасы мен төлем талап тапсырмасымен есеп айырысу. Төлем
тапсырмасымен есеп айырысу шаруашылық жүргізуші субьектілердің арасындағы
есеп айырысуларды жүзеге асырудың ең қарапайым тәсілі. Бұл құжат шаруашылық
жүргізуші субьектінің белгілі бір соманы өзінің шотынан басқа субьектінің
шотына аудару туралы тапсырмасын білдіреді. Ол жазылған күннен бастап он
күн жарамды б.т. егер банк пен шот иесі басқа нәрселерді кірістірмесе, онда
төлем шотта қаражат болғанда ғана орындауға төлеушіден қабылданады. Есеп
айырысу үлгісі:
Сатып алушы банкке төрт данада төлем тапсырмасын ұсынып, банк қолхаты
ретінде біреуін кері қайтарып алады.
Сатып алушыға қызмет көрсетуші банк бір дана төлем тапсырмасының негізінде
сатып алушының шотынан ақша қаражаттарын есептен шығарады.
Сатып алушыға қызмет көрсететін банк сатушыға қызмет көрсететін банкке
төлем тапсырмасының екі данасын және ақша қаражаттарын бағыттайды.
Сатушыға қызмет көрсетуші банк төлем тапсырмасының екінші данасын пайдалана
отырып, ақша қаражаттарын сатушының шотына аударады.
Сатушы мен сатып алушының банктері өз клиенттеріне есеп айырысу шоттарынан
тиісті үзінді көшірмелерін береді.
Банкке соқпай, сатып алушыға бағытталатын тауар келісімшерты бойынша
жеткізілгендер құнының есеп айырысу және жөнелтім құжаттарының негізінде
сатушының талабын қамтитын есеп айырысу құжаты – төлем-талап тапсырмасымен
есеп айырысуды білдіреді:
Сатушының өнімді жөнелтуі
Төлем талап-тапсырмасын жөнелтім құжаттарымен бірге беру
Жөнелтім құжаттарын, сатып алушыға қызмет көрсететін банктің картотекасына
орналастыру.
Сатып алушыға төлем талап-тапсырмасын табыстау
Сатып алушымен төлем-тапсырмасын ресімдеп, оны сатып алушының шотында
қаражат болғанда ғана қабылдайтын банкке табыстау.
Сатып алушыға жөнелтім құжаттарын табыстау
Сатып алушыға қызмет көрсетуші банк сатып алушының шотындағы төлем сомасын
есептен шығарады.
Сатып алушыға қызмет көрсетуші банк сатушыға қызмет көрсететін банкке төлем
талап-тапсырмасын бағыттайды.
Сатушыға қызмет көрсететін банк сатушының шотына төлем сомасын қосып қояды.
Сатып алушының және сатушының банктері өз клиенттеріне есеп айырысу
шоттарынан тиісті үзінде көшірмелерін береді.
11. Депозиттерге кепілдік беру жүйесіне төленетін жарналардың түрлері.
Қатысушы банк депозитті сақтандыру жүйесіне мынадай жарналар төлейді:
1.Міндетті күнтізбелік жарна – қатысушы банктердің тоқсан сайынғы
төлемдері. Міндетті күнтізбелік жарналардың мөлшері есеп берілген тоқсаннан
кейінгі айдың бірі күнгі жағдайы бойынша қатысушы банктің кепілдік берген
депозиттері сомасының 0.5% аспауы тиіс. 2.Қосымша жарналар – ұйымның
кепілдік берілген өтемді төлеу үшін арнайы резерві жеткіліксіз болған
жағдайда қатысушы банк төлейтін бір жолғы төлем. Қатысушы банктің қосымша
жарналарының мөлшері өткен тоқсан үшін төлейтін міндетті күнтізбелік
жарнаның екі еселенген мөлшерінен аспауы керек. 3.Төтенше жарналар –
депозитті сақтандыру жүйесі белгіленген тәртіппен алған қарыз сомасын және
ол бойынша есептелген сыйақыны төлеуге арналған төлемдері. Төтенше
жарналарды төлеу қатысушы банктердің міндетті күнтізбелік жарналарды төлеу
міндеттерін тоқтатып қоймайды. Төтенше жарнаның мөлшері тоқсан сайын
төлейтін міндетті күнтізбелік жарнаның жылдық мөлшерінен аспауы тиіс.
Ұлттық банк бекіткен ережелерге сәйкес, қатысушы банктер міндетті
күнтізбелік жарнаны енгізу жолымен қордың салымшыларының салымдарының өтеу
төлеміне арналған резервін толықтырады. Міндетті күнтізбелік жарнаның
мөлшерлемесі қатысушы банктердің қаржылық жағдайына қарай жеке белгіленеді.
Қатысушы банктер жарнаны ұдайы төлей бермейді. Қор ең көп шамадағы жиынтық
мөлшерді анықтайды. Қатысушы банктер осы мөлшерге қол жеткізгеннен кейін
жарна төлеуді тоқтатады. Бұл арада күнтізбелік жарна банк шығындарының
есебінен жүзеге асырылады.
12. Бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары. Бағалы қағаздар нарығын
олардың шығуы мен бағалы қағаздар нарығына қатысушылар арасындағы
экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде анықтауға болады. Бағалы
қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларына мыналар жатады: 1. Сауда алаңы:
-биржалық. Бүгінгі таңда Қазақстанда өз қызметін 1997 жылы бастаған қор
биржасы (KASE) ғана әрекет етеді; -биржадан тыс. 2.Сауда агенттері:
-брокерлер – бұл клиент атынан және клиент есебінен операцияларды жүзеге
асыратын делдалдар; -диллерлер-бұлар операцияны өз атынан және өз есебінен
жүргізетін делдалдар; -андеррайтер-бағалы қағаздар нарығында брокерлік және
диллерлік қызметке лицензиясы бар және эмитенттің бағалы қағаздарын онымен
жасасқан ережелеріне сай орналастыруды жүзеге асыратын заңды тұлға. 3.Қор
нарығының инфрақұрылымына кіретін ұйымдар. Оған мыналар жатады:
-депозитарий-клиенттің, номинал ұстаушының, төлем агенттігінің және т.б
функцияларын жүзеге асыратын қаржы нарығының кәсіби қатысушысы.
-тіркеушілер-ҚР заңдарына сәйкес құрылған әрбір акционерлік қоғам бағалы
қағаздар эмиссиясы мемлекеттік тіркеуден өткен сәттен бастап, бір ай ішінде
бағалы қағаздар ұстаушыларының тізілімін енгізуді және сақтауды қамтамасыз
етуі керек. -клирингтік ұйымдар-қаржылық құралдармен мәмілелерді орындауға
қатысатын тараптардың талаптары мен міндеттемелерін өзара есепке жатқызатын
қаржы нарығының кәсіби қатысушылары. -кастодиандар-клиенттердің қаржылық
құралдары мен ақшасын сақтайтын, әрі олардың есебін жүргізетін, оларды
сақтау міндеттемесін өз мойындарына алумен қаржы құралдары мен ақшаға
байланысты олардың құқығын растайтын қаржы нарығының кәсіби қатысушылары.
-бағалы қағаздар портфелін басқарушы-клиент есебінен және оның мүддесі
тұрғысынан азаматтық құқықтың объектілерін басқару жөніндегі қызметті өз
атынан жүзеге асыратын қаржы нарығының кәсіби қатысушылары.
13.Талап етуге дейінгі депозиттердің мәні мен ерекшелігі. Талап етілгенге
дейінгі депозиттер немесе чек депозиттері салымшыға міндетті өтеуге жататын
чекті жазып беруіне құқық береді. Бұл түрдің қолайлығы чектердің қауіпсіз
болуымен және оны жазып беру арқылы төлем орындаудағы қарапайымдылығымен
түсіндіріледі, сондай – ақ ол алғашқы талап етумен ақшаны қолма – қол
өндіріп алуға мүмкіндік береді. Чек депозиттері қымбат тұратын есептік
операциялар мен өткізулерді жүзеге асыруды қажет етеді, сондықтан да
банктердің көбісі осы қызмет көрсетулер үшін белгілі бір төлемдерді
белгілейді. Чек депозитінің негізгі типтерінің біріне өз ерекшелігі бар
талап етілгенге дейінгі салым жатады: жарнаны және ақшаны өндіріп алу
қандай да бір шектеусіз, кез келген уақытта бөлшек немесе толықтай жүзеге
асырылады; ақша шоттан қолма – қол ақша түрінде немесе чектің көмегімен
алынуы мүмкін; банк комиссиялық сыйақыныпайдаланғаны үшін шот иесіне нақты
бір айлық мөлшерлемеде немесе әрбір жазылған чек үшін белгілейді;
шот иесінің шотындағы қалдықтың бұрын ескертілген орташа мөлшерін клиенттің
қолдау шартымен шотты пайдаланғаны үшін клиенттен комиссияны өндіріп алудан
бас тартудың формасында оған жасырын пайыз төленеді, алайда салымшы бұл
шартты бұзатын болса, ол шотты жүргізумен және әрбір чекті өндірумен
байланысты банктің барлық операциялық шығындарын төлейді. талап етілгенге
дейінгі депозит бойынша банк ең аз шамадағы резервті орталық банкте
мерзімді депозитке қарағанда үлкен пропорцияда сақтауға міндетті. Банктің
көптеген клиенттері депозиттердің мұндай типтеріндегі ақша қаражатының
мөлшерін ең аз шамаға жеткізуге ұмтылады, өйткені талап етілгенге дейінгі
салым ақша бойынша эксплициттік, яғни, анық тұлғаланған пайыз табысы
төленбейді.
14. Бағалы қағаздың мәні мен түрлері Бағалы қағаздар – бағалы қағаздар
нарығында айналыста болатын ерекше тауар, алайда ол заттай тауар немесе
қызмет немесе ақша болып табылмайды. Оны ақшаға жақындататын бірқатар өз
ерекшеліктері бар. Олардың ішіндегі ең басты ерекшелігі – оны әртүрлі
формадағы ақшаға айырбастауға (өтеу, сату-сатып алу, эмитентті қайтару,
құқықты қайта табыстау және т.б жолдармен) болады. Ол есеп айырысуда
пайдаланылуы мүмкін, кепіл де бола алады, оны бірнеше жыл сақтауға да
немесе мұра бойынша мерзімсіз беруге де болады, оны сыйлық ретінде ұсынуға
да болады. Осылайша бағалы қағаз өз иесіне біршама табыс әкелетін, құқығы
мен міндеттемесі үшінші тұлғаға жаңа келісімшартсыз берілетін, үлгісі қатаң
тәртіппен белгіленетін құжатты білдіреді. ҚР қолданылатын барлық бағалы
қағаздар мынадай санаттарға бөлінеді: Негізгі бағалы қағаз – олардың
негізінде қандай да бір активке, әдетте, тауарларға, ақшаға, капиталға,
мүлікке әр түрлі ресурстарға және т.б берілген мүліктік құқық жатады.
Туынды бағалы қағаз – бұл қандай да бір базиске активке арналған бағалы
қағаз: базистік активтер бағаларына пайыздық мөлшерлемелер, индекстер
жатады. Базистік активтерге тауарлар( мұнай, алтын, астық және т.б),
негізгі бағалы қағаздар(акциялар, облигациялар және т.б) жатады. Туынды
бағалы қағаздар: фьючерстік келісімшарттар(тауарлық, валюталық, пайыздық,
индекстік және т.б), варранттар, құқықтар және еркін айналыста болатын
опциондар жатады.
Үлестік б.қ – кәсіпорын таратылғанда өз иесінің мүліктің бір бөлігіне ие
болу құқығын бекітіп береді, өз иесіне жарғылық капиталды құруға қатысуына
мүмкіндік береді, пайданың бір бөлігін алуға және кәсіпорынды басқаруға
қатысуына құқық береді. Борыштық б.қ – қарыз иелері мен эмитенттері
арасындағы қарыз қатынасын бейнелейді. Б.қ-дың меншік құқығын жүзеге
асыратын формалар бойынша мыналар бөліп көрсетіледі: Атаулы б.қ – олардың
барлық иелерін сәйкестендіруді қарастырады. Ордерлік б.қ – ол бойынша құқық
бағалы қағазда аталған тұлғаға тиесілі болады және осы бағалы қағазда
табыстау жазуын индоссаментті орындау жолымен беріледі. Ұсынбалы б.қ – осы
қағазбен куәландырылған құқық оны ұсынатын адамға тиесілі болады.
Құжаттандырылған – қағазбен тасымалдаушыларға эмитенттеледі.
Құжаттандырылмаған – шотқа жазу жолымен эмитенттеледі. Нарықтық б.қ –
бағамдық айырмашылық ретінде одан табыс алуға мүмкіндік береді.
Инвестициялық б.қ – дивиденттер, купондар, пайыздар түрінде осы бағалы
қағаз бойынша ағымдағы табысты алу мақсатында ұзақ мерзімге сатып алынады.
Қайтарымды б.қ – мерзімнен бұрын өтелуі мүмкін. Қайтарымсыз б.қ – айналыс
мерзімі біткенше айналыстан алынбайтын б.қ.
15. Қаржы нарығын реттеудің мәні мен түрлері Қаржы нарығын реттеу дегеніміз
қатысушылардың қызмет көрсету процесінде пайда болатын қатынастарын реттеу,
сонымен қатар олармен осы қызметтерге өкілетті ұйымдар тарапынан
операцияларды жүргізу, олардың барлық қатысушыларын, қызметтерінің барлық
түрін қамтитын қатынастарды айтамыз. Қаржы нарығын реттеу бірнеше тәсілмен
жүзеге асырылуы мүмкін. Тәжірибеде оның мынадай түрлерін бөліп қарастыруға
болады: Мақсаттар және тәсілдер көзқарасы бойынша: сыртқы реттеу – нарықтың
барлық институттарының қызмет етуін қамтамасыз ететін заңды және
нормативтік актілердің орындалуына негізделеді; Ішкі реттеу- тікелей нарық
қатысушымен қабылданған және нормативтік құжаттарға, жарғыларға, ережелерге
негізделеді.
Реттеудің қай тарап арқылы жүргізілуіне байланысты:
-Мемлекеттік реттеу – қаржы нарығында қалыптасатын қатынастарды мемлекеттік
билік пен өкілетті органдардың реттеуі;
-Қаржы нарығының кәсіби қатысушылары тарапынан немесе нарықтың өзін өзі
реттеуі;
-Қоғамдық.
Реттеу әдістеріне байланысты:
-Тікелей реттеу: қаржы нарығы субъектілерінің қызметіне міндетті талаптарды
бекітетін заңдарды және нормативтік актілердің шығарылуы;
-Жанама реттеу мемлекеттің қарамағындағы экономикалық тұтқалар арқылы
жүргізіледі. Олар: салық саясаты, ақша саясаты, мемлекеттік капиталдар,
мемлекеттің меншігі мен ресурстары, сыртқы экономикалық саясат, сыртқы
экономикалық қызмет.
16. Депозит нарығының экономикалық мәні мен рөлі Шаруашылық жүргізуші
субъект ретінде кез келген қаржы институты өзінің жарғылық қызметін жүзеге
асыру үшін қаржы ресусртарын, яғни ғимаратты, техника мен технологияны
сатып алу;айналыс капиталын қалыптастыру, резервтер құру, еңбекақы төлеу,
бюджетке аударымдарды аудару және тағы басқа қаражат көздерін талап етеді.
Мұндай шығындар өз қаражат есебінен де негізгі бөлігін әр түрлі жеке және
заңды тұлғалардың салым ақшалары немесе депозиттері құрайтын қарыз есебінен
де қаржыландырылады. Депозиттік операциялар алғашқыда алтын тиынды
сақтаудың формалары түрінде, яғни оларды ақша сарайларында, мениалдарда
және т.б. көбірек жинақтау мақсаттарында пайда болды. Бүгінгі таңда
депозиттік операциялардың сан алуан түрлері мен формалары бар. Олар елдер
бойынша айтарлықтай сараланған. Алайда, әрбір қаржы институтының
артықшылықты міндеттерінің біріне – бұрынғыша несиелік ресурстардың негізгі
көзі ретіндегі депозиттік базаларды кеңейтіп, салымшыларды көптеп тарту
жатады. Банктік тәжірибеде барлық тартылған қаражаттарды жинақтау
тәсілдеріне байланысты үлкен екі топқа бөледі:
Депозиттік қаражаттар
Депозиттік емес тартылған қаражаттар
Тартылған қаражаттардың ішінде басым бөлігін депозиттер құрайды. Ақша –
жинақтау функциясын атқара отырып, мәні бойынша халықтың, шаруашылық
жүргізуші субъектілердің және т.б. жинақтар секілді депозиттерге
түрлендіреді. Клиенттердің барлық салым ақшалары депозиттер болып табылады.
Оған орналастырылған қаражаттар көздері әртүрлі. Депозиттік нарық бұл
тұрғындардың уақытша бос ақшалай қаражаттарын салымдарға орналастырумен
банктердің бос ақшалай қаражаттарды тартумен байланысты операцияларын
бейнелейтін қаржы нарығының сегменті.
17. Несиелік серіктестіктің мәні мен атқаратын қызметтері Несиелік
серіктестік – экономиканың жекелеген салаларында қызмет ететін қаржы
институттарының бірі. Қаржылық нарықта елеулі орынды белгілі бір шаруашылық
субъектілерін қаржыландыру мен оларға қызмет көрсету мақсатында құрылған
банк болып табылмайтын заңды тұлғаны білдіретін несиелік серіктестіктер
алады. Олар өз қызметтерін ссудалық және басқа да банктік операцияларды
жүргізуде елдің тиісті мемлекеттік органы берген лицензия негізінде жүзеге
асырады. Мұндай мемлекеттік өкілетті орган ретінде елдің орталық банкі
шығады. Жекелей алғанда, Қазақстанда мұндай орган ҚР Ұлттық банкі болып
табылады. Несиелік серіктестіктер төмен пайыздар арқылы жеке тұлғаларына
салымдарын тарта алады. Сонымен қатар, олар шағын бизнестің шаруашылық
субъектілеріне немесе жеке тұлғаларға қысқа мерзімге үлкен емесс сомаларда
несие беруге мүмкіндіктері бар. Құрылтайшылық келісімшарт негізінде
жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасында құрылған олар өз жарғысына
сәйкес қызмет етеді. Несиелік серіктестіктің қатысушыларының саны 3-тен кем
болмауы керек, олар оның міндеттемелері бойынша жауап береді және олар
енгізген міндетті салымдар мен қосымша жарна құны серіктестіктің қызметімен
байланысты зияндар тәуекелін көтереді. Несиелік серіктестік өз міндеттері
бойынша барлық мүлкімен жауап береді және өзінің қатысушыларының міндеттері
бойынша жауап бермейді. Ол коммерциялық ұйым бола отырып, Қазақстан
Республикасының Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау
жөніндегі агенттігінің лицензиясы негізінде жекелеген банктік және басқа да
операцияларды орындайды.
18. Қазақстандағы қаржы нарығының құрылымы ҚР-да қаржы нарығы келесідей
нарықтардан тұрады: Ақша нарығы; Депозит нарығы; Несие нарығы; Валюта
нарығы; Бағалы қағаздар нарығы; Сақтандыру нарығы; Зейнетақы нарығы. Ақша
нарығы – ақша қаражаттары қаржының негізін құрайтындықтан ақша нарығының
маңызы мен мәні алдыңғы қатарға шығады. Қолданысқа енген уақыттан бері
әртүрлі формадағы ақшалай операциялар нарығында жүзеге асатын барлық
ауыспалы айналымға қызмет етіп келеді және ол кез келген қаржы нарығының
субстанциясы болып табылады. Депозит нарығы – халықтың табысы екі негізгі
бөліктен, яғни тұтынуға арналған табыс пен жинақтауға арналған табыстан
тұрады. Уақытша бос ақша қаражаттар әртүрлі салым негізінде банкке және
қаржы-несие мекемелеріне тартылады. Несие нарығы – депозиттер түрінде
банкке түсетін қаражаттың бір бөлігі одан әрі несиелер ретінде бөлінеді.
Коммерциялық банктер уақытша бос ақша қаражаттарды шоғырландыру арқылы
әртүрлі мақсаттары үшін заңды және жеке тұлғаларға несие береді. Валюта
нарығы – қаржы нарығының ерекше маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Бұл
нарықтағы механизмнің көмегімен валюталарды сатушы мен сатып алушы
арасындағы құқықтық және экономикалық қарым-қатынастар орнатылады. Сонымен
қатар, елдің жүргізіп жатқан валюталық саясаты бүкіл қаржы нарығына тікелей
әсер етіп отырады. Бағалы қағаздар нарығы – басқа да қаржы құралдары сияқты
бағалы қағаздар тұтастай қаржы нарығына жағымды әсерін тигізеді. Бағалы
қағаздар ақша ресурстарын қайта бөлудің жұмылдырылған қаражаты болып
табылады. Сақтандыру нарығы – қаржы нарығының маңызды сегменті болып
табылады. Сақтандыру бұл тәуекелді бөлу туралы келісім. Қаржы нарығы
әрқашанда тәуекелге бейім болғандықтан, сақтандыру нарығы да қаржы
нарығының ажырамас бөлігі ретінде қарастырылады. Бүгінгі таңда зейнетақы
қорлары мен сақтандыру компаниялары біздің еліміздегі нарықта өз қызметін
жүзеге асыратын қаржы делдалдары болып табылады. Оларда қалыптасқан
қатынастар жиынтығы олардың қаржыға қатысы жөніндегі күмәнді аз тудырады.
Сақтандыру тәуекелділіктері батыстық қаржы теориясында кез келген
кәсіпорынның қаржылық стратегияларына негізгі құраушылардың бірі.
19. Қаржы нарығын реттеу және қадағалау агенттігінің қаржы нарығы
қызметінің негізгі бағыттары Қазақстан Республикасы Президентінің қаулысына
сәйкес қаржы нарығындағы қызметті реттеу және қадағалауды жүзеге асыратын
өкілетті орган 2004 жылы құрылған – Қазақстан Республикасының Қаржы нарығы
мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі агенттігі болып
табылады.
Агенттіктің негізгі функциялары:
Қаржы ұйымдарының ашылуына рұқсат берілуі мен қайтарып алынуын, олардың өз
еркімен қайта ұйымдастырылуы және жойылуын анықтау;
Белгіленген тәртіпке қаржылық ұйымдардың басқарушы қызметкерлерін бекітуге
келісу немесе бас тарту; ҚР-ң заңнамасында көрсетілген жағдайларға сәйкес
қаржы нарығында кәсіби қызметті жүргізуге лицензияны қайтарып алу, тоқтату
және беру тәртібін, қаржылық ұйымдардың аудитін реттеу;
ҚР-ң аумағында қаржы ұйымдары, қаржылық қызметті тұтынушылар, басқа да
заңды және жеке тұлғалар үшін орындалуы міндетті нормативтік-құқықтық
актілерді шығару; Қаржылық ұйымдар үшін пруденциалдық нормативтерді және
басқа да міндетті нормалар мен лимиттерді бекіту; ҚР Ұлттық банкімен
бірігіп, халықаралық стандарттарға сәйкес қаржылық және басқа да есеп
берудің формаларын, сонымен қатар қаржылық ұйымдар мен олардың
аффилиирленген (үлестес) тұлғаларымен берілу тізімін және мерзімін анықтау;
Қаржылық ұйымдардың ҚР-ң бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру,
бухгалтерлік есеп стандарттары туралы заңдарының орындалуына бақылау жасау;
ҚР-ң заңдарымен қарастырылған жағдайда және шегінде қаржылық ұйымдар мен
олардың аффилиирленген тұлғаларының қызметін бақылау;
ҚР-ң заңнамасымен қарастырылған санкциялар және шектеу шараларының әсерін
қолдану тәртібін анықтау; ҚР ның заңнамасымен қарастырылған жағдайларда ҚР
ның Үкіметімен ақылдасу бша қаржылық ұйымдардың акцияларын мәжбүрлі түрде
сатып алу туралы шешім қабылдау; ҚР ның заңмен қарасған жағ. Қаржылық
ұйымдарды тарату комиссиялары қызметін бақылау; Қаржылық ұйымдар туралы
мәліметтерді жарыққа шығару.
20. Жай және артықшылығы бар акциялар Акцияны ұстаушының немесе
акционердің акционерлік қоғамға түскен пайданың бір бөлігін дивидендтер
түрінде алу құқығын, оның істерін және мүліктің бір бөлігін акционерлік
қоғам таратылғаннан кейін де басқаруға қатысу құқығын куәландыратын бағалы
қағаз болып табылады. Акция – акционерлік қоғамның капиталына қатысуға
мүмкіндік беретін бағалы қағаз. Оны мемлекеттік органдар емес, тек
акционерлік қоғамдар ғана шығарады. Акцияларды былайша жіктеуге болады:
Акция бір акционерден екіншісіне берілу тәсілі бойынша мыналарға бөлінеді:
атаулы; ұсынбалы. Табысты алу құқығына қарай: жай; артықшылықты.
Бұлардың арасында негізгі айырмашылық мынада: артықшылықты акциялар бойынша
дивидендтер АҚ-ның таза табысының мөлшеріне қарамастан әрдайым төленеді.
Қоғам таратылған жағдайда артықшылықты акция ұстаушылар басқа акционерлерге
қарағанда өздеріне тиесіліні алдымен алады, алайда номинал құнының орнын
олардың акциялары толтыратын дивидендтерді толық алмайды. Өз кезегінде
артықшылықты акцияларды мыналарға жіктеуге болады:
кумулятивті – егер дивидендтер уақтылы төленбесе, онда олар жинақталып,
кейін толық көлемде төленуі мүмкін; қайтымды - басқа акцияларға қарағанда
олар өздеріне тән мерзімсіздік секілді өзгешелігіне қайшы келетін
эмитенттермен өтелуі мүмкін; айырбасталатын –осы эмитенттің жай
акцияларының белгілі бір көлеміне айырбасталуы мүмкін; дайыс құқығы бар
және ең аз шамадағы нақты дивидендтердің мөлшеріне ие акциялар; дауыс
құқығы болмайтын, ең аз шамадағы дивидендтердің нақты мөлшеріне ие
акциялар.
21. Жинақтаушы зейнетақы қорларына ҚҚА-нің қолданылатын ықпал етудің
шектеулі шаралары және санкциялары Шаралары:
Анықталған кемшіліктерді белгіленген мерзімде жою туралы орындалуы міндетті
жазбаша ұйғарым беруге;
ҚР\ның заңдарына сәйкес айыппұлдар салуға және өндіріп алуға;
Лицензияны тоқтата тұруға н\е қайтарып алуға құқылы.
Басшы қызметкерлерді қызметтен алу туралы шешім қабылдауға;
Консервациялауды енгізуге;
Уәкілетті орган жзқ\ның з.жарналарын тарту жөніндегі қызметке лицензиясын
қолдануын мынандай жағдайларды тоқтата тұруға құқылы:
Лицензия берілгенде негізге алған ақпараттың дұрыс болмауы;
Лицензия берілген кезден бастап жзқ\ның қызметін бастауды бір жылдан астам
кідірту;
Зейнетақы қорының з.ақымен қамсыздандыру туралы шарт б\ша міндеттемелерді
үнемі орындамауы н\е тиісіснше орындамауы;
Белгіленген нормативтерді және орындалуы міндетті басқа да нормалармен
лимиттерді үнемі бұзуы;
Уәкілетті органның жазбаша нұсқамаларын орындамауы және т.б.
22. Мемлекеттік бағалы қағаздардың жалпы сипаттамасы Мемлекеттік бағалы
қағаздар ( МБҚ) – мемлекет шығарған ұзақ мерзімді бағалы қағаздар. ҚР қаржы
министрлігі немесе ҚР Ұлттық банкі эмитенті болып табылады. Олар ішкі же
сыртқы мемлекеттік қарыздың формалары болып табылады. Ішкі МБҚ қарыз
қатынасында оның ұстаушының мүліктік құұығын айғақтайды. Оның қарыз
алушыларына ҚР Үкіметі, ҚР Ұлттық банкісі, жергілікті атқару органдары
жатады. Сыртқы нарықта мемлекеттің еурооблигациясы айналыста болады. МБҚ
шығару формасы – құжатсыз формада. МБҚ әртүрлі әдістермен орналасуы мүмкін
(акциондарда, саудада, ашық саудада және жабық таратылуда және т.б.) МБҚ
сатып алушылары кез келген жеке және заңды тұлғалар, сондай-ақ резиденттер
еместер де болуы мүмкін. МБҚ шығару мақсаты: Республикалық бюджет дефицитін
инфляциясыз негізде қаржыландыру (қолданысқа қосымша ақша шығармай-ақ).
Мемлекеттік бағдарлама мақсатында қаржыландыру (тұрғын үй құрылысы,
әлеуметтік қамсыздандыру және т.б).
Экономикалық белсенділікті реттеу (қолданыстағы ақшаны, бағаға және
инфляцияға әсер етуін, экономикалық өсімді, инвестцияның бағытын және т.б.)
Бағалы қағаздар нарығының барлық қатысушыларына қаржының сенімді және
жоғары ликвидті жинақталуы ұсынылады. (МБҚ бойынша кіріс инфляция
деңгейінен артады). МБҚ –ның өзге де қаржы құралдарынан ерекшелігі:
МБҚ эмиссиясы және МБҚ-дың кірісі салықпен белгіленбейді. Сенімділіктің
жоғары деңгейі және капитал және оның кірісін жоғалтудың төменгі қаупі.
Мысалы, МЕККАМ(ГККО) мемлекеттік бағалы қағазының эмитенті ҚР ның Қаржы
министрлігі, шығарылым жағдайы- бағалы қағаздар нарығын әртараптандыру,
бюджет тапшылығын информациялық емес жабу көздері үлесінің ұлғаюы, мақсатты
мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландыру. Номиналы -100 теңге, дисконттық
болып табылады, бір жылға дейінгі мерзіммен шығарылады.
23. Банкаралық есеп айырысуды ұйымдастыру Банкаралық есеп айырысудың
қазіргі замандағы нормативтік құқықтық базасының негізінде нарықтық
экономикаға тән есеп айырысуды ұйымдастыру принциптері
қалыптастырылады. Банктік есеп айырысуды ұйымдастыру прициптері мынандай
көрініс табады:
1) банк клиенттің банкттік шотындағы ақша қаражатының тиісті сомасын
тек клиенттің өкімі негізінде шығарады;
2) банк клиенттері мен олардың контрагенттері қолма- қол ақшасыз есеп
айырысу нысандарын өз еріктерімен таңдай алады;
3) банк есеп айырысу – төлем жасау мерзімі тиісті шарттар мен ресми
құжаттарда нақтылы белгіленеді;
4) банктік есеп айырысу – төлемдік операциялары тиісінше көлемде
клиенттердің банктік шотына түсіп отыратын немесе түскен ақша
қаражаттарымен қамтамасыз етіледі;
5) барлық заңды тұлғалар – ұйымдар мен кәсіпорындар өз ақша қаражаттарын
өздерінің ұйымдастыру – құқықтық нысандарына қарамастан қалаған
банктегі тиісті банктік шоттарда сақтауға міндетті.
6) банктің есеп айырысу төлемдік операциялары тек банк клиенті
кәсіпорыннан алынған ақшалай есеп айырысу құжаттарына сәйкес жүзеге
асырылады;
7) шаруашылық және өзге де экономикалық байланыстары бар кәсіпорындар
арасындағы ақшалай есеп айырысулар қолма- қол ақшасыз есеп айырысу
жолымен тек банктер арқылы жүргізіледі. Ақшалай есеп айырысуды жүзеге
асыру барысында банктер мен олардың клиенттері өзара банктік шартқа
сәйкес өздеріне қатаң сипаттағы белгілі бір міндеттемелер
жүктейді.Банктер арасындағы, сондай-ақ банктер мен олардың клиеттері
арасындағы банктік қатынастар, оның ішінде есеп айырысу қатынастары ,
егер тиісті заңнамада өзгеше көзделмесе , тек банктік шарттар негізінде
жүзеге асырылады. Банктік есеп айырысу қатынастарын реттеу кезінде шарт
бойынша банктік есеп айырысуды уақтылы орындауға орындауға, есеп
айырысу құжаттарының сақтанымдылығын қамтамасыз етуге, банктің өз
клиентінен алған ақпарат құпиясын сақтауына, есеп айырысуға орай
клиентіне сапасыз қызмет көрсеткен банктің жауапкершілігіне қатысты
құқықтық нормалар пайдаланылады. Банкаралық еа төлеуші мен қаражат алушы
әр түрлі банкте қызмет көрсетілген жағдайда туындайды.мұндай еа бүгінгі
күні корреспонденттік шоттар арқылы жүзеге асырылады.қазіргі таңда
корр.шоттар арқылы банкаралық еа ұйымдастырудың мынандай екі варианты
бар:1)орталықтандырылмаған, яғни комм.банктердің бір-бірімен кор.қатынас
орнату негізінде жүзеге асырылады. 2)орталықтандырылған,яғни ком.банктер
арасындағы есеп айырысу ҰБ,яғни банкаралық еа орталығында ашылған
корр.шоттары негізінде жүргізіледі.
24. Жинақтаушы зейнетақы қорларының түрлерi
Жинақтаушы зейнетақы қорлары:
1) ашық;
2) корпоративтiк болуы мүмкiн.
1. Ашық жинақтаушы зейнетақы қорлары алушының жұмыс iстейтiн жəне тұратын
жерiне қарамастан салымшылардан зейнетақы жарналарын қабылдауды жүзеге
асырады.
2. Корпоративтiк жинақтаушы зейнетақы қорлары сол жинақтаушы зейнетақы
қорының құрылтайшылары жəне акционерлерi болып табылатын бiр немесе бiрнеше
ашық тұлғалардың алушы-қызметкерлерi үшiн құрылады.
Ашық жинақтаушы зейнетақы қорының он немесе одан да көп процентін тікелей
иеленетін немесе ең аз талап етілетін рейтингі бар ашық жинақтаушы
зейнетақы қорының он немесе одан да көп процентпен дауыс беру мүмкіндігі
бар ашық жинақтаушы зейнетақы қоры ірі қатысушысының акцияларын (қатысу
үлестерін) иелену (олармен дауыс беру) арқылы ашық жинақтаушы зейнетақы
қорының дауыс беретін акцияларының он немесе одан да көп процентін жанама
иеленуді немесе ашық жинақтаушы зейнетақы қорының дауыс беретін
акцияларының он немесе одан да көп процентімен жанама дауыс беруді
көздейтін Қазақстан Республикасының резиденті емес заңды тұлға үшін аталған
рейтингтің болуы талап етілмейді.
Ашық жинақтаушы зейнетақы қорының ірі қатысушылары - жеке тұлғалар ашық
жинақтаушы зейнетақы қорының акцияларын өздеріне меншік құқығымен тиесілі
мүлік құнынан аспайтын мөлшерде төлейді.
25. Ақшаның мәні мен атқаратын қызметтері Ақша – жалпы бірдей эквивалент,
ерекше тауар, онда барлық басқа тауардың құны бейнеленеді және оның делдал
ретінде қатысуымен тауар өндірушілер арасында еңбек өнімдерінің айырбасы
үздіксіз жасала береді. Ақша - өндіру мен бөлу процестерінде адамдар
арасындағы белгілі бір экономикалық қарым-қатынастарды көрсететін, тарихи
даму үстіндегі экономикалық категория болып табылады. Ақшаның әрбір қызметі
ақшаның тауар айырбастау процесінен туындайтын, тауар өндірушілердің өзара
байланысының формасы ретіндегі әлеуметтік – экономикалық маңызының белгілі
бір жағын мінездейді. Ақша бес түрлі қызмет атқарады: құн өлшемі, айналыс
құралы, төлем құралы, қор және қазына жинау құралы, дүниежүзілік ақша. Ақша
құн өлшемі ретінде. Құнның өлшем қызметі тауар өндірісі жағдайында
туындайды. Бұл ақшаның барлық тауарлар құнының өлшемі ретіндегі
қабілеттігін білдіреді, бағаны анықтауда делдал қызметін атқарады. Ақша
айналыс құралы.Ақша айналыс құралы қызметінде тауарларды өткізудегі делдал
болып табылады.Тауарлар бір қолдан екінші қолға ауыса отырып, өзінің
тұтынушысын тапқанға дейін ақша үздіксіз қозғалыста болады. Ақша төлем
құралы. Тауар айналысы ақша қозғалысымен байланысты. Бірақ ақша қозғалысы
міндетті түрде тауар қозғалысымен бір уақытта тоғысуы тиіс емес. Ақша
құнның еркін формасында көрінеді. Олар өткізу процесін еркін аяқтайды.
Ақшаның қозғалысы тауар қозғалысынан ерте немесе кеш жүруі мүмкін. Ақша –
қорлану және қазына жинау құралы ретінде. Ақшаның төлем және айналыс құралы
қызметтері ақшалай қорлардың құрылуын талап етеді. Ақшаның қорлануының
қажеттігі Т-А-Т айналымының екі актілерге Т-А және А-Т айрылуымен
байланысты.
Дүниежүзілік ақша қызметі. Тауар шаруашылығының кеңеюі, шаруашылық
байланыстардың интернационалдануы дүниежүзілік нарықтың пайда болуы
дүниежүзілік ақшалар қызметінің пайда болуы дүниежүзілік ақшалар қызметінің
пайда болуына себеп болды. Дүниежүзілік ақшалар интернационалдық құн
өлшемі, халықаралық төлем және сатып алу құралы ретінде қызмет етеді. Бұл
қызметтің толық бағалы ақшалар, ал кейіннен нағыз ақшалар атқарды. 1867
жылы Париж келісімі дүниежүзілік ақша қызметін алтынға бекітті. Қазіргі
уақытта дүниежүзілік несиелік ақшалардың жобалары жасалуда, бірақ одан әлі
нәтиже жоқ. Енгізілген шарты есептесу бірліктерінің (СДР, ЭКЮ) өзіндік
меншікті құндары жоқ, сондықтан да олар толыққанды түрде дүниежүзілік
ақшаның қызметін атқара алмайды. Бұл қызметті тек қана алтын нарығындағы
операциялар арқылы алтын атқарады.
26. Сақтандыру нарығын мемлекеттік реттеу және қадағалау ерекшеліктері.
Сақтандыру нарығының қызметі ҚР Конституциясына, ҚР Азаматтық кодексіне,
Сақтандыру қызметі туралы Заңға негізделген нормативтік құқықтық
актілермен, сондай-ақ ҚР басқа да нормативтік құқықтық актілерімен
реттеледі. Сақтандыруға бақылау жүргізуші өкілетті мемлекеттік орган ҚР
Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау
агенттігі б.т. Оның сақтандыруды реттеп отыру саласындағы негізгі
міндеттері:
Елде тұрақты сақтандыру жүйесін құрып, оған қолдау көрсету және ұлттық
сақтандыру нарығының инфрақұрылымын орнықтыру;
Сақтандыру нарығын реттеу, сақтандыру қызметін қадағалау;
Сақтандырудың негізін заңды түрде бекіту, міндетті түрде сақтандыру
түрлерін, республиканың сақтандырудың халықаралық жүйесіне қатысты
қағидаларын белгілеу;
Сақтандырушылардың, сақтандырылғандардың және пайда табушылардың құқығы мен
заңды мүдделерін қорғау.
Агенттікке ҚР заң актілерінде тікелей қарастырылғандардан басқа жағдайларда
сақтандырушы ұйымдар мен сақтандыру брокерлерінің қызметіне араласуға тыйым
салады.
27. Пластикалық карточкалармен есеп айырысу. Қазақстанға жаңа технологияның
енуіне байланысты – төлемді жүзеге асыруға, ақшаны қолма қол алуға,
валютаны айырбастауға, эмитентпен және оның жағдайымен анықталатын басқа да
операцияларды орындауға мүмкіндік беретін ақпараттарды қамтитын құрылғылар
мен электрондық терминалдар арқылы ақшаға қол жеткізудің құралы ретінде
төлем карточкаларын пайдаланудың, қолданудың мүмкіндігі туды. Төлем
карточкалары дебеттік және кредиттік болып бөлінеді. (24.08.2000 ж. № 331
Ұлттық банк бекіткен ҚР-да төлем карточкаларын шығару мен пайдалану
ережесі). Ұлттық банк төлем карточкаларын шығарумен және Қазақстан
Республикасында оны шығарудың және пайдаланудың талаптарын белгілеумен
байланысты қызметті лицензиялайтын бірден бірі жалғыз орган б.т. Төлем
карточкасын беру кезінде мыналармен келісімшарт жасалады: Төлем карточкасын
берудің шарты; Оны пайдалану арқылы төлемді жүзеге асырудың шарты; Төлем
карточкасын беру туралы келісімшарттың негізінде әр түрлі ұстаушыларға
бірнеше төлем карточкасы берілетін жағдайда қосымша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz