Қосылған құнға салынатын салықты алудың ғылыми негізделген жүйесін зеттеу, қол жеткізуге мүмкін теориялық және әдістемелік материалдардың деректерін біріктіріп қарастыру негізінде олардың оңтайлы мөлшерін анықтау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ САЛЫҚ САЛУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Қазақстан Республикасының салық салу жүйесінің дамуы ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Салық салудың шетел тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3 Салық жүйесіндегі қосылған құн салығының алатын орны ... ... ... ... ... ... 15
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТКЕ ҚОСЫЛҒАН ҚҰН САЛЫҒЫНЫҢ ТҮСІМДЕРІНІҢ ДИНАМИКАСЫ
2.1 Қазақстанда қосылған құн салығы бойынша салық салынатын айналымды есептеу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 Мемлекеттік бюджет кірістерінің қалыптасуында қосылған құн салығының түсімдерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.3. Алматы қаласы, Медеу ауданы бойынша Қазақстан Республикасының бюджетіне Қосылған құн салығының түсімдерінің жағдайына талдау ... ... ...44
3 ҚОСЫЛҒАН ҚҰН САЛЫҒЫН ЕСЕПТЕУ ТӘРТІБІН ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Қосымша құн салығын болжамдау әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.2 Қазақстанның салық жүйесінде қосылған құн салығын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Пайдалынған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
1 ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ САЛЫҚ САЛУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Қазақстан Республикасының салық салу жүйесінің дамуы ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Салық салудың шетел тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3 Салық жүйесіндегі қосылған құн салығының алатын орны ... ... ... ... ... ... 15
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТКЕ ҚОСЫЛҒАН ҚҰН САЛЫҒЫНЫҢ ТҮСІМДЕРІНІҢ ДИНАМИКАСЫ
2.1 Қазақстанда қосылған құн салығы бойынша салық салынатын айналымды есептеу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 Мемлекеттік бюджет кірістерінің қалыптасуында қосылған құн салығының түсімдерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.3. Алматы қаласы, Медеу ауданы бойынша Қазақстан Республикасының бюджетіне Қосылған құн салығының түсімдерінің жағдайына талдау ... ... ...44
3 ҚОСЫЛҒАН ҚҰН САЛЫҒЫН ЕСЕПТЕУ ТӘРТІБІН ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Қосымша құн салығын болжамдау әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.2 Қазақстанның салық жүйесінде қосылған құн салығын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Пайдалынған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың 2010-жылғы ақпан айындағы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Қазақстан халқына жолдауында келесідей айтылған еді. Макроэкономикалық саясаттың басымдықтары туралы бөлімінде екінші міндет, ол: Салық жүйесін Қазақстанның жаңа сатыдағы дамуының міндеттерімен сәйкестендіру қажет. Қолданыстағы Салық кодексі экономикалық өсуде оң роль атқарды, дегенмен, қазіргі кезде оның әлеуеті іс жүзінде таусылды. Кодексте үнемі және жүйесіз өсіп отыратын 170-тен астам жеңілдіктер мен преференциялар бар.
Үкіметтің жаңа Салық кодексін әзірлеуі қажет. Ол экономиканы жаңғыртуға, әртараптандыруға және бизнестің «көлеңкеден» шығуына жағдай жасауға тиіс.
Жаңа Кодекс салық қызметтерінің оның нормаларын өз қалауларынша түсіндірулерінен қорғайтындай, әкімшілендіру сапасы мен салық төлеушілер мүдделері үйлесетіндей тікелей іс-әрекет ету заңы сипатына ие болуы керек.
Бірақ, ең бастысы, ол экономиканың шикізаттық емес секторы, әсіресе, шағын және орта бизнес үшін жалпы салықтық ауыртпалықтардың төмендетілуін қарастыруы керек. Бюджеттің күтілетін шығындарының орны өндіруші сектордың экономикалық қайтарымын арттыру есебінен өтелуі тиіс.
Енді міне 2011 жылдың 1-қаңтарынан бастап негізгі салықтар бойынша ставкаларды әлдеқайда төмендеткен жаңа Салық кодексі іске қосылды. Өткен жылмен салыстырғанда, корпоративтік табыс салығы 2011 жылдың өзінде үштен бірге төмендетіліп, 20 пайызды құрайды, 2010 жылы 17,5 пайыз, ал 2011 жылы 15 пайыз болады. ҚҚС ставкасы 12 пайызға дейін төмендетілді. Әлеуметтік салық ставкасының регрессті 12-тен 5 пайыздық шкаласының орнына 11 пайыз көлеміндегі бірыңғай ставка енгізілді. Инвестицияларды жүзеге асыратын кәсіпорындар үшін салық преференциялары көзделген. Осының бәрі экономиканың шикізаттық емес секторын, шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың аса маңызды ынталандырғышының біріне айналды.
Шет елдердің, әсіресе нарықтық экономикасы дамыған өркениетті елдердің әдістемелерін қарастыру мол тәжірибе береді. Осы орайда өзіміздегі салық салудың, төлемдерді белгілеудің бұрыңғы тәжірибесін зерттеу және сараптау қажеттігі туындап отыр, бұл нарықтық қатынастың тәжірибесіне қанықпаған елге қиынның қиыны екені рас, алайда бүгінгі күндегі алғашқы кезектегі қажеттілік болып табылады. Оның дұрыс шешімін табуынан еліміздің шаруашылық жүйесі жанданып, халықтың әл-ауқаты мен тұрмыстық жағдайы жақсара түсетіні айқын.
Мұндағы тоқтала кететін жағдай, қосылған құн салығының мөлшерін белгілеу проблемасы біздің елімізде белгіленетін салықтар мен төлемдермен салыстырғанда күрделірек және әдістемелік базасы аз болып табылады.
Осы орайда, жұмыстың негізгі мақсаты қосылған құнға салынатын салықты алудың ғылыми негізделген жүйесін зеттеу, қол жеткізуге мүмкін теориялық және әдістемелік материалдардың деректерін біріктіріп қарастыру негізінде олардың оңтайлы мөлшерін анықтау болып табылады.
Үкіметтің жаңа Салық кодексін әзірлеуі қажет. Ол экономиканы жаңғыртуға, әртараптандыруға және бизнестің «көлеңкеден» шығуына жағдай жасауға тиіс.
Жаңа Кодекс салық қызметтерінің оның нормаларын өз қалауларынша түсіндірулерінен қорғайтындай, әкімшілендіру сапасы мен салық төлеушілер мүдделері үйлесетіндей тікелей іс-әрекет ету заңы сипатына ие болуы керек.
Бірақ, ең бастысы, ол экономиканың шикізаттық емес секторы, әсіресе, шағын және орта бизнес үшін жалпы салықтық ауыртпалықтардың төмендетілуін қарастыруы керек. Бюджеттің күтілетін шығындарының орны өндіруші сектордың экономикалық қайтарымын арттыру есебінен өтелуі тиіс.
Енді міне 2011 жылдың 1-қаңтарынан бастап негізгі салықтар бойынша ставкаларды әлдеқайда төмендеткен жаңа Салық кодексі іске қосылды. Өткен жылмен салыстырғанда, корпоративтік табыс салығы 2011 жылдың өзінде үштен бірге төмендетіліп, 20 пайызды құрайды, 2010 жылы 17,5 пайыз, ал 2011 жылы 15 пайыз болады. ҚҚС ставкасы 12 пайызға дейін төмендетілді. Әлеуметтік салық ставкасының регрессті 12-тен 5 пайыздық шкаласының орнына 11 пайыз көлеміндегі бірыңғай ставка енгізілді. Инвестицияларды жүзеге асыратын кәсіпорындар үшін салық преференциялары көзделген. Осының бәрі экономиканың шикізаттық емес секторын, шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың аса маңызды ынталандырғышының біріне айналды.
Шет елдердің, әсіресе нарықтық экономикасы дамыған өркениетті елдердің әдістемелерін қарастыру мол тәжірибе береді. Осы орайда өзіміздегі салық салудың, төлемдерді белгілеудің бұрыңғы тәжірибесін зерттеу және сараптау қажеттігі туындап отыр, бұл нарықтық қатынастың тәжірибесіне қанықпаған елге қиынның қиыны екені рас, алайда бүгінгі күндегі алғашқы кезектегі қажеттілік болып табылады. Оның дұрыс шешімін табуынан еліміздің шаруашылық жүйесі жанданып, халықтың әл-ауқаты мен тұрмыстық жағдайы жақсара түсетіні айқын.
Мұндағы тоқтала кететін жағдай, қосылған құн салығының мөлшерін белгілеу проблемасы біздің елімізде белгіленетін салықтар мен төлемдермен салыстырғанда күрделірек және әдістемелік базасы аз болып табылады.
Осы орайда, жұмыстың негізгі мақсаты қосылған құнға салынатын салықты алудың ғылыми негізделген жүйесін зеттеу, қол жеткізуге мүмкін теориялық және әдістемелік материалдардың деректерін біріктіріп қарастыру негізінде олардың оңтайлы мөлшерін анықтау болып табылады.
1. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» (Салық кодексі) Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 10 желтоқсандағы № 99-IV Заңы
2. А.Д.Үмбеталиев, Ғ.Е. Керімбек «Салық және салық салу».Оқулық. Алматы.Экономика.2008ж.
3. "Салық және бюджет саясаты" Қазақстан XXI ғасырға жол, 2008ж., №2
4. Аттанханов Қ. Басты міндет - ел экономикасын сауықтыру // Қаржы-қаражат.-2005 -К 7.- 3-9 б.
5. Мән берілер мәселелер - Салық қызметі туралы, "Қаржы-қаражат" 2005ж. №24-276.
6. "Дамудың бір кепілі - салық" Заң және заман. 2004 ж., №4 47-51 б.
7. Бухгалтерлік бюллетені, 2010ж, 2011ж №1-12
8. Дербисов Е.Ж., Ержанов С.Ж. Налоги в Казахстане. Алматы,
ЮКЗЭ, 2004 ж.
9. Бурабаева О. Б., Ермекбаева Б. Ж. Жергілікті салықтар.
10. Ерманова А.А. Налоговая система: оценочные критерии развития и совершенствования. - Караганда, 2004.- 33 с.
11. Қаражан С. Дамудың бір кепілі салық // Заң және заман.-2005. -№ 4.-476.
12. Оңтүстік Қазақстан облысының экономикасы сандарда.
12. Салыққа салауатты көзқарас керек. Зерде, №3 2005ж.
14. Статистикалық анықтамалық. - Шымкент, 2009, 2010 ж.
15. Салық жинауда салғырттық болмасын. Қ.Ашутов. Қаржы-қаражат, № 7, 2008 ж.
16. Салық - халық несібесі Егеменді Қазақстан, 2005 ж.1 қазан.
17. "Салық бюджеттің қайнар көзі" Заң газеті, 2008 жыл шілде.
18. Заңды тұлғаларға салық салудың оңайлатылған жүйесі туралы нұсқау //Заң.- 3.-16-196.
19. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы: Салық Кодексі. - Алматы: Юрист 2009.-230 б.
20. Ильясов К.К., Идрисова Е.К. Налоги развитых зарубежных государств.- Алматы: Қаржы-қаражат, 2002.-35 с.
21. Нормативные акты по финансам, налогам, бухгалтерскому учету Алматы: "Қаржы-қаражат" 2001г.
22. Ермекбаева Б.Ж. Жалпы мемлекеттік салықтар: Оку құралы-Алматы: Экономика, 1997. - 1246.
23. А.И. Худяков. Налоговое право РК. Алматы "Жеті жарғы" 1998г.
24. Экономика и право Казахстана 2001.- 66 стр. Налоговая политика.
25. "Мемлекеттік салық саясаты" Заң газеті. 2005 жыл 3 желтоқсан.
26. Худяков А.И. Налоговая система РК. - Алматы, 1998.-212 б.
27. Халықаралық салық салу// Бухгалтер бюллетені. 2005. -№20 – 8б.
28. ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы, 6 наурыз 2011 жыл.
29. Қазақстан Республикасының әлеуметтік экономикалық дамуы//
ҚР-ң статистика жөніндегі Агенттігі 2008
30. Шағын кәсіпкерлердің реестірі//ОҚО бойынша статистика басқармасының 2009 ж. 1- қаңтар.
31. Жарасбай А.О. Қазақстандағы шағын және ора кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау механизімін жетілдіру.- Алматы: 2005 ж.
32. Салық бақылауының қажеттілігі мен салық инспекторының рөлі. // ҚазЭУ Хабаршысы, Алматы қ., «Экономика» баспасы, 2005 ж. №2(44), 96-98 б
33. 2011 жылға арналған облыстық бюджет. Шымкент келбеті, №29, 15 мамыр 2011 ж. 4 б.
34. Қазына қаржысын игерудің қарқыны қандай ? Оңтүстік Қазақстан газеті. №73, 21 мамыр 2011 ж. 1 б.
2. А.Д.Үмбеталиев, Ғ.Е. Керімбек «Салық және салық салу».Оқулық. Алматы.Экономика.2008ж.
3. "Салық және бюджет саясаты" Қазақстан XXI ғасырға жол, 2008ж., №2
4. Аттанханов Қ. Басты міндет - ел экономикасын сауықтыру // Қаржы-қаражат.-2005 -К 7.- 3-9 б.
5. Мән берілер мәселелер - Салық қызметі туралы, "Қаржы-қаражат" 2005ж. №24-276.
6. "Дамудың бір кепілі - салық" Заң және заман. 2004 ж., №4 47-51 б.
7. Бухгалтерлік бюллетені, 2010ж, 2011ж №1-12
8. Дербисов Е.Ж., Ержанов С.Ж. Налоги в Казахстане. Алматы,
ЮКЗЭ, 2004 ж.
9. Бурабаева О. Б., Ермекбаева Б. Ж. Жергілікті салықтар.
10. Ерманова А.А. Налоговая система: оценочные критерии развития и совершенствования. - Караганда, 2004.- 33 с.
11. Қаражан С. Дамудың бір кепілі салық // Заң және заман.-2005. -№ 4.-476.
12. Оңтүстік Қазақстан облысының экономикасы сандарда.
12. Салыққа салауатты көзқарас керек. Зерде, №3 2005ж.
14. Статистикалық анықтамалық. - Шымкент, 2009, 2010 ж.
15. Салық жинауда салғырттық болмасын. Қ.Ашутов. Қаржы-қаражат, № 7, 2008 ж.
16. Салық - халық несібесі Егеменді Қазақстан, 2005 ж.1 қазан.
17. "Салық бюджеттің қайнар көзі" Заң газеті, 2008 жыл шілде.
18. Заңды тұлғаларға салық салудың оңайлатылған жүйесі туралы нұсқау //Заң.- 3.-16-196.
19. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы: Салық Кодексі. - Алматы: Юрист 2009.-230 б.
20. Ильясов К.К., Идрисова Е.К. Налоги развитых зарубежных государств.- Алматы: Қаржы-қаражат, 2002.-35 с.
21. Нормативные акты по финансам, налогам, бухгалтерскому учету Алматы: "Қаржы-қаражат" 2001г.
22. Ермекбаева Б.Ж. Жалпы мемлекеттік салықтар: Оку құралы-Алматы: Экономика, 1997. - 1246.
23. А.И. Худяков. Налоговое право РК. Алматы "Жеті жарғы" 1998г.
24. Экономика и право Казахстана 2001.- 66 стр. Налоговая политика.
25. "Мемлекеттік салық саясаты" Заң газеті. 2005 жыл 3 желтоқсан.
26. Худяков А.И. Налоговая система РК. - Алматы, 1998.-212 б.
27. Халықаралық салық салу// Бухгалтер бюллетені. 2005. -№20 – 8б.
28. ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы, 6 наурыз 2011 жыл.
29. Қазақстан Республикасының әлеуметтік экономикалық дамуы//
ҚР-ң статистика жөніндегі Агенттігі 2008
30. Шағын кәсіпкерлердің реестірі//ОҚО бойынша статистика басқармасының 2009 ж. 1- қаңтар.
31. Жарасбай А.О. Қазақстандағы шағын және ора кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау механизімін жетілдіру.- Алматы: 2005 ж.
32. Салық бақылауының қажеттілігі мен салық инспекторының рөлі. // ҚазЭУ Хабаршысы, Алматы қ., «Экономика» баспасы, 2005 ж. №2(44), 96-98 б
33. 2011 жылға арналған облыстық бюджет. Шымкент келбеті, №29, 15 мамыр 2011 ж. 4 б.
34. Қазына қаржысын игерудің қарқыны қандай ? Оңтүстік Қазақстан газеті. №73, 21 мамыр 2011 ж. 1 б.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ САЛЫҚ САЛУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Қазақстан Республикасының салық салу жүйесінің
дамуы ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Салық салудың шетел
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..8
1.3 Салық жүйесіндегі қосылған құн салығының алатын
орны ... ... ... ... ... ... 15
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТКЕ ҚОСЫЛҒАН ҚҰН САЛЫҒЫНЫҢ
ТҮСІМДЕРІНІҢ ДИНАМИКАСЫ
2.1 Қазақстанда қосылған құн салығы бойынша салық салынатын айналымды
есептеу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 Мемлекеттік бюджет кірістерінің қалыптасуында қосылған құн салығының
түсімдерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 39
2.3. Алматы қаласы, Медеу ауданы бойынша Қазақстан Республикасының
бюджетіне Қосылған құн салығының түсімдерінің жағдайына талдау ... ... ...44
3 ҚОСЫЛҒАН ҚҰН САЛЫҒЫН ЕСЕПТЕУ ТӘРТІБІН ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Қосымша құн салығын болжамдау
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 48
3.2 Қазақстанның салық жүйесінде қосылған құн салығын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Пайдалынған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..66
КІРІСПЕ
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың 2010-жылғы ақпан айындағы Қазақстан
халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты
Қазақстан халқына жолдауында келесідей айтылған еді.
Макроэкономикалық саясаттың басымдықтары туралы бөлімінде екінші міндет,
ол: Салық жүйесін Қазақстанның жаңа сатыдағы дамуының міндеттерімен
сәйкестендіру қажет. Қолданыстағы Салық кодексі экономикалық өсуде оң роль
атқарды, дегенмен, қазіргі кезде оның әлеуеті іс жүзінде таусылды. Кодексте
үнемі және жүйесіз өсіп отыратын 170-тен астам жеңілдіктер мен
преференциялар бар.
Үкіметтің жаңа Салық кодексін әзірлеуі қажет. Ол экономиканы
жаңғыртуға, әртараптандыруға және бизнестің көлеңкеден шығуына жағдай
жасауға тиіс.
Жаңа Кодекс салық қызметтерінің оның нормаларын өз қалауларынша
түсіндірулерінен қорғайтындай, әкімшілендіру сапасы мен салық төлеушілер
мүдделері үйлесетіндей тікелей іс-әрекет ету заңы сипатына ие болуы керек.
Бірақ, ең бастысы, ол экономиканың шикізаттық емес секторы, әсіресе,
шағын және орта бизнес үшін жалпы салықтық ауыртпалықтардың төмендетілуін
қарастыруы керек. Бюджеттің күтілетін шығындарының орны өндіруші сектордың
экономикалық қайтарымын арттыру есебінен өтелуі тиіс.
Енді міне 2011 жылдың 1-қаңтарынан бастап негізгі салықтар бойынша
ставкаларды әлдеқайда төмендеткен жаңа Салық кодексі іске қосылды. Өткен
жылмен салыстырғанда, корпоративтік табыс салығы 2011 жылдың өзінде үштен
бірге төмендетіліп, 20 пайызды құрайды, 2010 жылы 17,5 пайыз, ал 2011 жылы
15 пайыз болады. ҚҚС ставкасы 12 пайызға дейін төмендетілді. Әлеуметтік
салық ставкасының регрессті 12-тен 5 пайыздық шкаласының орнына 11 пайыз
көлеміндегі бірыңғай ставка енгізілді. Инвестицияларды жүзеге асыратын
кәсіпорындар үшін салық преференциялары көзделген. Осының бәрі экономиканың
шикізаттық емес секторын, шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың аса
маңызды ынталандырғышының біріне айналды.
Шет елдердің, әсіресе нарықтық экономикасы дамыған өркениетті елдердің
әдістемелерін қарастыру мол тәжірибе береді. Осы орайда өзіміздегі салық
салудың, төлемдерді белгілеудің бұрыңғы тәжірибесін зерттеу және сараптау
қажеттігі туындап отыр, бұл нарықтық қатынастың тәжірибесіне қанықпаған
елге қиынның қиыны екені рас, алайда бүгінгі күндегі алғашқы кезектегі
қажеттілік болып табылады. Оның дұрыс шешімін табуынан еліміздің шаруашылық
жүйесі жанданып, халықтың әл-ауқаты мен тұрмыстық жағдайы жақсара түсетіні
айқын.
Мұндағы тоқтала кететін жағдай, қосылған құн салығының мөлшерін
белгілеу проблемасы біздің елімізде белгіленетін салықтар мен төлемдермен
салыстырғанда күрделірек және әдістемелік базасы аз болып табылады.
Осы орайда, жұмыстың негізгі мақсаты қосылған құнға салынатын салықты
алудың ғылыми негізделген жүйесін зеттеу, қол жеткізуге мүмкін теориялық
және әдістемелік материалдардың деректерін біріктіріп қарастыру негізінде
олардың оңтайлы мөлшерін анықтау болып табылады.
Алға қойылған мақсат дипломдық жұмыстың келесі міндеттерін анықтайды:
- Қазақстан Республикасында қосылған құнға салынатын салықты төлеудің
мүмкіндігі мен тиімділігін негіздеумен байланысты теориялық сұрақтарды оқып
білу, олардың құрамын анықтау, "қосылған құнға салынатын салық" түсінігінің
мазмұнын нақтылау және оған анықтама беру;
- нарықтық экономика жағдайындағы елімізде қосылған құнға
салынатын салықтың экономикалық механизмін бағалау әдістеріне
талдау жүргізу және әр түрлі құралдардың тиімділігін нақты тәжірибелік
мысалдармен дәлелдеу;
- талдау нәтижелері бойынша қорытындылар жасау және отандық
қосылған құнға салынатын салықтың экономикалық механизмін
қалыптастыру мәселелері бойынша ұсыныстар келтіру.
1 ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ САЛЫҚ САЛУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Қазақстан Республикасының салық салу жүйесінің дамуы
Көне заманда салық салудың жетiлмеген кезеңi едi және салықтың
кездейсоқ пайда болуы салық және оны алу механизмi жаңадан пайда бола
бастады. Салықтың пайда болуы оның мемлекеттің жаңа пайда болуы кезеңiмен,
екiншi жағы тауар өндiру мен мемлекеттiк аппараттың құрылуымен байланысты
едi.
Салықтар жүйесiз төлем түрiнде, көбiнесе заттай, бұйымдай
түрiнде өмiр сүрдi.
Салықты төлеу түрлерi қоғамның қажеттiлiктерiмен
анықталады. Тауар-ақша қатынастарының нығаюымен және тұрақтануымен салық
тек қана ақша түрiмен алына бастады.
Уақыттық өтуiмен салық мемлекеттi ақшалай қаржыландырудың
негiзгi кiрiс көзiне айналды.
Салық – экономиканы реттеу құралы болып табылады. Бүгiнгi таңдағы
экономикалық жағдайда салық органдарына жіктелiп отырған мiндеттердiң оңай
еместiгi белгiлi. Бұған елбасының жиындарында айтқан құсқау сөздерi де,
өкiмет қабылдап жатқан құжаттардағы жоғары талап-мiндеттер де куә. Нарықтық
экономикаға тезiрек өтудiң, сөйтiп өркениеттi елдер қатарына қосылудың да
бiр тетiгi сол салық саясатын дұрыс жүргiзуде жатса керек. Бұдан сегiз
жарым жылдай бұрын заман талабына сай дүниеге келген Салық және бюджетке
төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы Президенттiң жарлығы жаңағы
күрделi мәселелердi жүзеге асырудың кепiлi әрi секiлдi заңдық базасы болып
табылады.
Әрине, салық қызметiнiң аумағы сан салалы, қыры мен сыры мол. Оның
бәрi де аталмыш жарлықта жүйеленiп, айқындалған, онан соң сол құжат
негiзiнде жасалған салалық Ережелерде нақтыланып, бекiтiлген. Сонымен,
қаржы жағдайын жақсарту жөнiндегi технология iске қосылды. Бiз жоғарыда
айтылған жүйелi шараларды iске асырмай, қысқа әзiрлiктi қаржыландырмай
қалыптасқан жағдайдан шығуы қиынға соғады. Оларды орындауға әрине, өте
үлкен күш керек. Ең алдымен заңдылық позициялары сақтаумыз шарт. Қаржы
саласындағы экономика үшiн жасалып жатқан мұндай шаралардың принциптi әрi
ұзақ мерзiмдi маңызы бар. Бұларды iске асыру бiздiң жауапкершiлiгiмiзге
тiкелей байланысты.
Салықтар мемлекеттiң құрылуымен бiрге пайда болады және
мемлекеттiң өмiр сүрiп, дамуының негiзi болып табылады. Мемлекет
құрылымының өзгеруi, өркендеуi қашан да болса оның салық жүйесiнiң қайта
құрылуымен, жаңаруымен бiрге қалыптасады.
Әрбiр мемлекетке өзiнiң iшкi және сыртқы саясатын жүргiзу үшiн белгiлi
бiр мөлшерде қаржы көздерi қажет. Салықтар – мемлекеттiң тұрақты қаржы көзi
болып табылады.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
тетiк ретiнде пайдаланады.
Салықтардың мәнiн толық түсiну үшiн, олардың экономикалық маңызын
түсiну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметiне тiкелей байланысты.
Салықтын мынадай негiзгi қызметтерi бар:
-реттеушiлiк;
-фискалдық;
-қайта бөлу.
Реттеушiлiк қызметi - салықтың ең негiзгi қызметi. Осы қызмет арқылы
салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигiзедi, яғни салықтық реттеу жүзеге
асырылады. Салықтық реттеудiң ең басты мақсаты - өндiрiстiң дамуына ықпал
ету. Салық түрлерi әдiстерi салықтық реттеудiң тетiктерi болып саналады.
Жоғарыда көрсетiлген салықты реттеудiң тетiктерi тек қана өндiрiстiң
дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдiк
инвесторларды ынталандыру, шағын және кiшi кәсiпкерлiктi дамыту жұмыстарын
жүзеге асырады. Әрине, салықты реттеу тетiктерi тиiмдi қызмет атқару үшiн,
олардың басқа да экономикалық тетiктермен тығыз байланыста болуы қажет.
Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңiлдiктерiнiң алатын орыны
ерекше. Себебi, ғылыми негiзделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар
кәсiпкерлердiң ынтасын төмендетiп, өндiрiстiң қарқынын бәсеңдетедi, ал
шектен тыс төмен қойылған ставкалар салық төлеушiлердiң және мемлекеттiк
бюджет кiрiсiнiң азаиуына әкелiп соқтырады. Осы сияқты салық
жеңiлдiктерiнiң де тиiмсiз жағы бар.
Салықтардың екiншi қызметi – фискалдық мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс
бөлiмi құрылып, салықтардың қоғамдық мiндетi артады. Себебi, салықтар
мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiп топтастыра отырып, әлеуметтiк, әскери-
қорғаныс, тағы басқа да шаралардың iске асуын субъектiлер табысының бiр
бөлшегi мемлекет пайдасына өтедi. Бұл қызметтiң iс-әрекетiнiң көлемi iшкi
жалпы өнiмдi салықтардың алатын үлес салмағы арқылған салықтардың қызметiн
пайдалана отырып елiмiздiң салық жүйесiн анықтайды. Салық механизмiнiң
қызмет ету жолдарын белгiлейдi, жалпы экономикалық саясатты негiзге ала
отырып, салық саясатын анықтайды.
Бүгiнгi басты мiндет – салықтың жиналуы. Бюджеттiң кiрiс бөлiгiн
толықтыратын салықты төлеуге тиiстi адамдардың, барлық жеке және заңды
тұлғалардың арасында түсiнiк жұмыстарын жүргiзуге көмек аса қажет.
Бюджеттiк салаларды дамыту осы мәселелерге тiкелей қатысты. Бюджеттiң
кiрiс бөлiгiн жүйелi түрде толықтырып отыруды өте қатты қадағалауы тиiс.
Бүгiнде көптеген шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң кәсiпорындарды
үлкен қарыздары бар. Сондықтан, жұмысқа кiрiскен бұл кәсiпорындарды
салықпен қиындатуға болмайды. Олардын тек ағымдағы салықтарды ғана жинап,
ал, қорланып қалған қарыздарды белгiлi бiр мерзiмге қалдыра тұру керек. Бұл
балаларға берiлетiн жәрдемақы, әртүрлi жеңiлдiктерге және басқа да
төлемдерге қатысты. Қазiр тек ағымдағы төлемдердi ғана төлеп, ескi
қарыздарды кейiнге қайтарып алуы жөн. Егер бiз барлық қарыздарда қайтарып
алуға күш салатын болсақ, жұмыстары ендi басталған кәсiпорындар қайтадан
дағдарысқа тiреледi. Қазiргi ең басты мiндет-ағымдағы проблемаларды шешу
болып табылады. Бiздiң өнеркәсiбiмiзде де, ауыл шаруашылығымызда да
азадаған резервтер бар. Осы мүмкiндiктердi тиiмдi пайдалана бiлуiмiз керек.
Тағы бiр айта кететiн жай, белгiленген қаржыны жұмсаған кезде үнем жасауға
да болады.
Салықтарды мынадай нысаны, белгiлерi бойынша топтастырамыз немесе
жiктеймiз:
-салық салу объектiсiне байланысты;
-қолданылуына қарай;
-салық салу органына қарай;
-экономикалық ерекшелiгiне байланысты;
-салық салу объектiсiне байланысты;
Салық салу объектiсiне қарай салықтар тiкелей және жанама салықтар
болып жiктеледi.
Бюджетке түскен соң қандай шараларға жұмсалатын белгiсiне қарай
салықтар жалпы және арнайы салықтарға бөлiнедi.
Салықты алатын және салыққа иелiк ететiн органдарды ерекшелiгiне қарай
салықтар жалпы мемлекеттiк және жергiлiктi салықтарға бөлiнедi.
Экономикалық белгiсiне қарай салықтар табысқа салынатын салық және
тұтынуға салынатын салық болып жiктеледi.
Салық салу объектiсiн бағалау дәрежесiне қарай салықтар нақтылы және
дербес салықтар болып жiктеледi.
Басты мiндет - ел экономикасын сауықтыру болып табылады. Құқық қорғау
органдары жүйесiнде салық полициясының өзiндiк орны бар десек, оның тiкелей
мiндетiне қарай экономикалық қылмыстарды, заң бұзушылықты анықтау, жолын
кесу, тексеру жатады.
Көлеңкелi экономикалық бизнестiң кең етек жаюмен қос-қабат
салықтардан, бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдерден жолтарудың
жаппай сипат ала бастауы салық полициясының құрылуына алғы шарт жасаған
едi. Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлiгiнiң салық қызметi органдары
бұған дейiн салыққа қатысты құқық бұзулар мен қылмыстарға қарсы күрестi
қаржы санкцияларын қолдану жолымен жүргiзiп, аталмыш әдiс тиiмдi нәтиже
бермегендiктен, сайып келгенде бұл жәйттер салық заңын бұзушылық үшiн
қылмыстық жауапкершiлiктiң күшейтiлуiне, салық полициясы органын құрудың
тездетiлуiне ықпал еттi.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңiнде салық саясатының негiзi
бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты – салық жүйесiн құру және оның
тиiмдi қызмет етуiне мүмкiншiлiк беретiн салық механизмiн iске асыру.
Салық жүйесi - өзiнiң құрамы жағынан бiрнеше компоненттерден тұратын
күрделi модель болып табылады.
Салық жүйесi компоненттерiнiң құрамы мынадай: қаржы қатынастары және
осы қатынасты анықтайтын салықтар: салық механизмi, яғни салық салу
әдiстерi мен жолдары; нұсқаулар мен әдiстемелiк құжаттар; салық салуды
басқару және салу қызметi органдары. Салық салудың әдiстерi мен жолдары,
нұсқаулар мен әдiстемелiк құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық салудың
негiзi принциптерi және тағы салық механизмiне жатады. Салық жүйесiнiң
жақсы де, тиiмдi қызмет iстеуiне салық салу механизмiнiң тигiзер ықпалы өте
зор.
Қандай да бар механизмнiң құрамында бiрнеше тетiктер және элементтер
болады. Салық салу механизмi де сол сияқты белгiлi бiр салық элементтерiнен
құралады. Салық салу элементтерi мыналар:
Субъект, объект, салық көзi, салық ставкасы, салық өлшем бiрлiгi, салық
оклады, салық жеңiлдiктерi, салық төлеу мерзiмi мен тәртiбi, салық
төлеушiнiң және салық қызметi органдарының құқығы мен мiндеттерi, салықтың
төлеуiн бақылау, салықтық жазалау шаралары. Қазiргi таңда бiздiң
мемлекетiмiздiң қаржы саясатының негiзгi бағыты, өндiрiстiң дамуын
қамтамасыз ететiн, инвестицияларды көлемде қамытып, Қазақстанның табиғи
байлықтарын жан-жақты пайдалануға қол жеткiзетiн салық жүйесiн құру болып
табылады. Салық жүйесiн мемлекет пен және заңды тұлғалар арасындағы қаржы
қатынастарынық жиынтығы, салықтар мен алымдары, салық салу әдiстерi мән
тәсiлдерi, салық заңдары мен салыққа қатысты актiлер, салық салу органдары
мен салық қызметi жиынтығы құрайды.
Нарықтық қатынастарға сай салық жүйесін құру барысында, салықтың
көптеген түрлерімен танысуға тура келді. Салық салу практикасына ең бірінші
енгізілген міндетті төлемдердің бірі қосылған құн салығы болып табылады.
Бұл салық Қазақстан Республикасының салық жүйесіне 1992 жылдың 1-қаңтарынан
бастап енгізілді.
Жанама салықтар - тікелей емес, жанама түрде тауар немесе қызмет құны
арқылы алынады.
Жанама салықты сатушы емес, сатып алушы, яғни тұтынушы төлейді. Тауар
немесе қызмет бағасына алдын ала салық енгізілмегендіктен, іс жүзінде оны
бюджетке сатушы аударады.
1.2 Салық салудың шетел тәжірибесі
Шетел мемлекеттернiң салық жүйелерiнiң қарастырылуы салық механизмiнiң
қызметi және дамуындағы жалпы заңдылықтарын тереңдеу түсiнуге мүмкiндiк
бередi.
Салық арқылы дамыған елдер Жалпы ұлттық өнiмнiң 27-29% жинайды, ал
Швецияда 53%-ға дейiн жетедi.
Барлық елдерде салық жүйесiнiң маңызды принципi орталық бюджеттiң
басқа деңгейдегi бюджеттерден нақты шектелуi болып табылады. Ол мемлекеттiң
саяси құрылымының типiне байланысты болады. Унитарлы мемлекеттердiң
бюджеттерi 2 деңгейлi болады: орталық және жергiлiктi, оларға салықтардың
сәйкестi топтары кiредi. Федеральдi мемлекеттерде (АҚШ, Германия, Канада) 3
бюджет деңгейi ұйымдастырылған және осыған байланысты салық төлемдерiнiң 3
деңгейi бар: Федеральды, аймақтық, жергiлiктi.
Бюджетке көп салықтық төлемдердi қамтамасыз ететiн негiзгi салықтар
мемлекеттiк бюджетте бекiтiлген. Бұл салықтарға халықтың табыс салығы,
корпорацияның пайда салығы, ҚҚС, акциздер, баж алымы кiредi.
Барлық Батыс елдерiнде 80 жылдары салық реформалары жүргiзiлдi, соның
нәтижесiнде салық ставкасы төмендетiлдi, Мысалы: АҚШ-та 86-88ж. салық
реформасының нәтижесiнде корпорация салығы 46-тан , 34-ке төмендедi,
Ұлыбританияда 51-35% төмендедi.
Шетел дамыған елдерде жанама салықтардың ең басты - түрлерi –қосымша құн
салығы, акциз: темекiге, iшiмдiк, сыраға, шарапқа, бензинге. қосымша құн
салығы барлық Европа Одағы елдерiне және Норвегия, Израиль т.б. елдерде
бар. Дамыған елдердiң iшiнде Япония, АҚШ-та қолданылмайды, жанама салықтар
iшiнде 30-55% экспортқа ынталандыру үшiн шығаратын тауарларды ҚҚС-тен
босатылады.
Әртүрлi шет мемлекеттердiң жергiлiктi салық жүйелерi бiрдей болып
келедi. Жергiлiктi деңгейдегi бюджеттер негiзiнде үш салық топтары арқылы
толтырылған.
Бiрiншi тобы – жалпы мемлекеттiк салықтар, оған жататындар:
- табыс салығы;
- пайдаға салынатын салық;
- акциздер;
- қосымша құн салығы.
Бұл салықтар мемлекеттiк басқарудың жоғары деңгейiнде бекiтiлген, оның
бiр бөлiгi ғана олардың жиналуы арқылы жергiлiктi баксқару органдарына
немесе жергiлiктi бюджеттерге тiкелей түседi.
Салықтың екiншi тобының негiзгiлерi:
- көлiк салығы;
- кәсiпкерлiкке салық;
- экологиялық салықтар тобы;
- акциздердiң кейбiр түрлерi;
- иттерге салық және т.б.
Салықтардың үшiншi тобына айналымнан алынатын салықтар, қозғалмайтын
меншiкке салынатын салықтар жатады.
Әлемдiк экономикада бұл 2 салықтар салықтардың бiрiншi тобына
кiрмейдi, өйткенi мемлекет бұл салықтарды толық мөлшермен жергiлiктi
басқару органдарына бередi және олардың төленуiн толық оларға жүктеледi.
Олардың үшiншi топқа шектелуiнiң себебiне олардың қаржылар мөлшерiмен
түсiндiрiледi.
Салық салу механизмi әр мемлекеттiң өз iшкi экономикалық және
құрылымдық жағдайына байланысты ерекшеленедi. Европалық экономикалық
қоғамдастыққа мүше елдерде салық салу жүйесi өте күрделi болып келедi. Бiр
салықтың әртүрлi мемлекеттердегi рөлi де әртүрлі болып келедi. Мысалы,
Франция мемлекетiнiң бюджетiнiң кiрiс көзiнде жанама салықтар 62% алады, ал
Нидерланд мемлекетiнде ол тек 41% алады. Европада ең негiзгi салықтардың
қатарына пайда салықтары жатады. Бұл салықтардың ставкiлерiнiң көлемi 10%-
тен 52%-ке дейiн тараған. Мысалы, Ұлыбритания мемлекетiнде ставканың
прогрессивтi әдiсi пайда көлемiне қарай 25-тен 35% -ке дейiн қолданылады.
Европалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердiң көбiнде жеке тiкелей
салықтардың негiзгiсi болып – жеке тұлғалардың табыс салығы жатады.
Қоғамдастыққа мүше мемлекеттердiң көбiнде бұл табыс салығының прогрессивтi
ставка жүйесi қолданылады.
Европалық экономикалық қоғамдастық азаматтарынан табыс салығы әр
мемлекеттiң тұрғылықты азаматы мен келiп – кетушi азаматтардан бiрдей
көлемде алыну көзделуде.
Европалық экономикалық қоғамдастыққа екi реттiк салық салуды
болдырмау үшiн қоғамдастық тұлғаның басқа мемлекеттерде төленген салықты
өз мемлекетiне келген тұлғалардан қайта ұсталмауы керек.
Европалық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердегi салықтардың
үйлесiмдiлiгi жайлы сөз қозғалғанда бiрiншi европалық мемлекеттердiң
фискалды саясатының басты элементiнiң бiрi – қосылған құнға салынатын
салық.
1970 жылдың ортасынан бастап қосылған құнға салынатын салық европалық
экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердiң салық жүйесiнiң ажырамас бiр
бөлiгi болып қалыптасты. Қазiргi кезде қосылған құн салығы Европалық
экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердiң салықтық үйлесiмдiлiгiнiң
бiр мысалы болып табылады. 1991 жылы жазда Европалық экономикалық
қоғамдастыққа қосылған құн салығының 15%- дық минималды ставкасын
белгiлеудi ұйымдастырды. Бұған дейiн қосылған құн салығының ставкасы 9-дан
19% -ға дейiн әрекет ететiн.
Германияның салық салу жүйесi 1990 жылы 25 шiлдеде қабылданған заңға
сәйкес әрекет етедi.
Бұл заң бойынша салықтар федералды және жергiлiктi түрлерге бөлiнедi.
Федералды салықтарға келесiлер жатады: акциздер, кеден баж салығы, капитал
қозғалысына салық, сақтандыру салығы, жеке тұлғаның табыс салығы және
қосылған құн салығы.
Жергiлiктi салықтарға: мүлiк салығы, жер учаскесiн иелену салығы,
көлiк құралдар салығы, сыра салығы, жер салығы, шiркеу салығы және
жергiлiктi сатудан ұсталынатын салық.
Мемлекеттiк бюджеттiң табыстарын және мәселелерiн бөлу федерациямен
жергiлiктi органдармен ерiктi түрде жүргiзiледi және бюджеттi жоспарлаумен
қолдану қызметтерi де өз қаулылары бойынша жүзеге асырылады.
Германияда қолөнер кәсiпорындары кәсiпшiлiк салықтардан босатылған,
табыс салығының ставкасы жеңiлдетiлген, кiшi кәсiпорындар егер айналымы 25
мың маркадан аспайтын болса, айналымнан төленетiн салықтарды төлемейдi.
Франция мемлекетiнде салықтар мемлекеттiк және жергiлiктi салыққа
бөлiнедi. Орталық бюджеттiң бюджеттiк түсiмдерiнiң 95%-на дейiнгi мөлшерде
қосылған құн салығы, жеке тұлғаның табыс салығы, акционерлiк қоғамдарға
салынатын салық, кейбiр тауарларға салынатын акциз салығы.
Жоғарыда көрсетiлген салықтар iшiнде ең негiзгiлерiнiң бiрi – қосылған
құнға салынатын салық болып табылады. Бұл салықтың стандартты ставкасы –
18,6%.
Жоғарылатылған ставка 22% жеңiл автомобиль, темекi бұйымдары,
парфюмерия, бағалы мех тауарларға белгiленедi.
Келесi салық – акционерлiк қоғамдарға салынатын салық. Бұл акционерлiк
қоғам ретiнде тiркелген кәсiпорындар, мекемелер, фирмаларға салынады. Бұл
салықтың ставкасы Франция территориясында орналасқан барлық акционерлiк
қоғамдарға бiрдей мөлшерде белгiленген салық ставкасы – 34%.
Жеке тұлғалардың табыс салығы Франция мемлекетiнде прогрессивтi
әдiспен 0%-дан 56%-ға дейiн салынады.
Жергiлiктi салықтардың iшiнде келесi салықтар ең негiзгi салықтарға
жатады: құрылыс салынған учаскiге салық, құрылыс салынбаған учаскелердiң
жер салығы, тұрғын үй салығы, профессионалдық салық.
Ұлыбританияда салық салу 300 жылдан берi әрекет етуде. Мысалы, 1964
жылдың өзiнде бұл мемлекетте гербтiк алым пайда болды. Бұл салық ең алғашқы
салық түрi болып табылады. 1780 жылдан бастап, бұл мемлекетте мұра салығы
салына бастады, ал табыс салығы – 1842 жылы пайда болды.
Ұлыбритания мемлекетiнiң салық жүйесiне айтарлықтай өзгерiстер
енгiзген 1973 жылы болған салық реформасы болды.
Ұлыбритания салық салу жүйесi келесiдей салық топтарынан құрылған:
1) Орталық салықтар;
2) Жергiлiктi салықтар.
Салықтар мемлекеттiк бюджеттiң табыстарын қалыптастыруда маңызды рөл
атқарады. Мысалы, мемлекеттiк бюджеттiң 64%-ын жеке тұлғалардан алынатын
табыс салығы, корпорация пайдасына салынатын салықтың үлес салмағы – 19%.
Ұлыбритания мемлекетiнiң салық жүйесiнiң ең негiзгi салығы болып жеке
тұлғалардың табыс салығы, корпорация пайдасына салынатын салық, қосылған
құнға салынатын салық, акциз салықтары болып табылады. Жеке тұлғалардың
табыс салығының минималды ставкасы 60%, ал корпорация пайдасына салынатын
салық ставкасы – 33%.
Ұлыбританияда шағын кәсiпорындарға және тәуекелi жоғары инвестициялық
салымдарға бағытталған кәсiпорындарға табыс салығының ставкасын азайтқан.
Мысалы, жалпыға белгiленген табыс салығы 33 % болса, жеңiлдетiлген ставка
24 %. Сонымен қоса бiрiккен шағын кәсiпорындарға қаржылық процестердi
барынша қарапайымдатуға тырысқан, жеке табыс салығының ставкасын да
төмендеткен.
Қосылған құнға салынатын салық, акциздер мен кедендiк баж салықтарын
жинаудың барлық мәселелерiн кеден басқармасы мойнына алған.
Салық түсiмдерi Италияның мемлекеттiк бюджет кiрiстерiнiң негiзгi көзi
есептеледi (80% дан көбiрек). Мемлекеттегi 1988 жылғы салық реформасы
алынатын салық түрлерiне маңызды өзгерiстер енгiздi, яғни үш негiзгi салық
түрiн қозғады: -жеке тұлғалардың табыс салығы; - заңды тұлғалардың табыс
салығы; -жергiлiктi салық (жеке және заңды тұлғалардан).
Италияда қосылған құн салығы дифференциялық ставка бойынша алынады.
Қазiргi кезде олар бесеу: жеңiлдетiлген ставка 2% (бiрiншi қажеттi
тауарларға: нан, сүт, және басқа азық-түлiк өнiмдерiне), негiзгi ставка 9%
(кең көлемдi өнеркәсiп бұйымдарға, оның iшiнде тоқымашылық заттарға, азық-
түлiк және спирт iшiмдiктерi, ресторан арқылы сатылатын заттарға), екi
жоғарылатылған ставка 18% (бензин және мұнай өнiмдерiне) және 38% (сәндi
заттарға: зергерлiк бұйымдар, спорт автомашиналарына), сондай-ақ нолдiк
ставка, ол экспорт тауарлары мен қызметтерiне.
Италияда 2 салық түрiн ғана шағын бизнестегiлер төлейдi және ол
табыстың 17 пайызын құрайды.
Жапония салық салу жүйесi өзiнiң спецификалық ерекшелiктерiмен,
бiрнеше өзгешелiктерiмен АҚШ және Батыс Европа елдерiнiң салық салу
жүйелерiнен ерекшеленедi. Жапонияда мемлекеттiк салықтар және жергiлiктi
салықтар қызмет көрсетедi. Салық бойынша салықтық түсiмдердiң 64%-ы
мемлекттiк салықтар есебiнен, ал қалғаны жергiлiктi салықтар есебiнен
құралады.
Жапонияда бiрқатар басқа елдермен салыстырғанда салықтық емес
түсiмдердiң үлесi едәуiр жоғары. Мемлекеттiк бюджетте салықтар 84%-ды және
салықтық емес түсiмдер 16%-ды құрайды, жергiлiктi басқарма органдары
бюджеттерiнiң төрттен бiрiне дейiн салықтық емес түсiмдерге ие болады.
Жапонияда 25 мемлекеттiк және 30 жергiлiктi салықтар бар. Оларды iрi
үш топқа классификациялауға болады.
Бiрiншi – заңды және жеке тұлғалардың табысына салынатын тiкелей
салықтар. Екiншi – тiкелей мүлiк салығы. Үшiншi – тiкелей және жанама
тұтыну салықтары. Бюджеттiң негiзiн тiкелей салықтар құрайды.
Жапонияда шағын бизнестiң дамуының өз спецификасы бар. Алып
корпорациялардың қасында шағын бизнес экономиканың бастапқы элементi болып
саналады. Елдiң 40 млн.ға жуық адамы (барлық жұмыс iстеушiлердiң 80 пайызы)
7 млн.ға жақын шағын және орта бизнес кәсiпорындарында жұмыс iстейдi.
Өндiрiстiк өнiмдердiң 60 пайызы шағын және орта бизнске жатады. Тiгiн,
аяқ киiм, галантерея өндiрiс салаларының iшiнде шағын бизнес тiптi кең
тараған.Жапония шағын бизнесiне тән субреттiк жүйе қанат жайған, онда шағын
бизнес үлкен корпорациялардан машина өндiрушi, авиа құрылыс және
басқалардан тапсырыс алып оны орындаумен айналысады. Шағын және орта
бизнестi реттеудiң және ынталандырудың төрт орталығы бар:
1. орталық үкiмет;
2. жергiлiктi билiк органдары;
3. iрi бизнес;
4. үздiгiнен бiрiккен шағын бизнес бiрлестiктерi.
Шағын бизнестi қолдаудың орталық үкiмет бағыты бойынша сыртқы сауда
және өндiрiс министрлiгiнiң құрамындағы шағын кәсiпорындар Басқармасы
айналысады.
Орталық үкiметпен қатар жергiлiктi басқару органдары да шағын бизнестi
реттеу және ынталандыру үшiн заем беру, несие кепiлдiгi, салық
жеңiлдiктерi, кадрларды оқыту және ақпараттарды алуға еркiн рұқсат беру
шараларын атқарады. Бұдан басқа оларға тiптi қайтарымсыз қаржылай көмектер
берiледi, тек, ғылыми-техникалық бағдарламаларды ойлап тауып, жүзеге асырса
болғаны. Ол бағдарламалар мынадай болса:
- өндiрiстiң техникалық деңгейiн жоғарылатса;
- тамақ және өндiрiс технологиясын жаңартса;
- университеттермен және мемлекеттiк ғылыми-зерттеу институттарымен
бiрге жаңа техника-технологияны ойлап тапса.
Қысқасы Жапония елi шағын және орта бизнестi техника-технология
салаларынан ғылыми жаңалықтар ашуға көп ынталандыратындардың бiрi болып
табылады.
Америка құрама штаттарында шағын бизнестi мемлекеттiк қолдау органы
аймақтық және жергiлiктi болып бөлiнетiн шағын бизнес әкiмшiлiгi табылады.
Бұдан басқа шағын бизнес iсi бойынша конгресс комитеттер, министерстволар
және жергiлiктi органдар да бар. Шағын бизнес әкiмшiлiгiнiң негiзгi
жұмыстарының бiрi болып шағын және орта бизнес кәсiпкерлерiн қаржылай
қамтамасыз ету болып табылады.
АҚШ - та жергiлiктi қаржылар жүйесi 50 штаттары және жергiлiктi
басқару органдары бюджеттерiнен тұрады.
Штаттар және жергiлiктi әкiмшiлiк бiрлiктерi салық - бюджеттiк
саясатты жүргiзу автономиясына иеленген және салықтары мен жиындарын
жүргiзуде кең құқытары бар.
Мемлекетте алынатын салық түрлерiнiң, оны құру мен алудың нысандары
мен әдiстерiнiң, салық қызметi органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттiк
салық жүйесiн құрайды.
Қазiргi кездегi әлемдiк салық жүйелерiн қарастыра отырып олардың
географиялық және экономикаларының жақындылығы, сонымен қатар, салық
жүйелерiнiң ұқсастығына байланысты әлемнiң әр түрлi елдерiн төрт салық
тобына бiрiктiруге болады (кесте 1).
Шарауашылық өмiрiнде интернационалдырылыуна байланысты, халықаралық
еңбек бөлiнiсiнiң дамуына байланысты кеден баждарының рөлi 2-шi дүние
жүзiлiк соғыстан кейiн батыс елдер экономикасында төмендей түстi. Бұл кеден
тарифтерiнiң өнеркiсiп тауарларына ГАТТ шеңберiнде төмендеуiне байланысты
болды. Кеден баждарының төмендегi мемлекеттiк бюджеттiң жалпы кiрiс
көздерiнiң 4% құрады. Кейбiр елдерде тауарлар экспортының баждары жойылған.
Тек импорттық тауарларына қолданылады. Кеден баждарымен бiрге тарифтiк емес
кедергiлердiң маңызы артуда (лицензиялау, квота белгiлерi).
Ресей Федерациясында шағын кәсiпорындарға салық салудың үш жүйесi
бар.
Кесте 1. Әлемдiк экономикадағы салық жүйелерiнiң жiктелуi
№ Жiктелу белгiлерi Америк-таксон Шығыс тобы Еуротаксон Соцтаксон
тобы (АҚШ, (Қытай, тобы (Италия,тобы
Канада, Жапония,Филипин, Франция, (Ресей,
Латын Америкасы)Оңтүстiк Ұлыбритания, Молдава,
Корея, Германия) Қазақстан,
Малайзия) Украина)
1 Мемлекеттiң Тiкелей жанама тiкелей жанама
бюджетiндегi салық
түсiмдерiнiң жалпы
мөлшерiнде қандай
салықтардың үлесi
жоғары
2 Корпоративтiк табыс 25-35% 20-45% 35-45% 22-30%
салығының ставкiсi
3 Мемлекет 38-50% 40-55% 40-55% 55-65%
бюджетiндегi қосымша
құн салығының
мөлшерi
4 Мемлекет 35-40% 55-70% 30-48% 60-70%
бюджетiндегi салық
түсiмдерiнiң жалпы
мөлшерiндегi жанама
салықтардың мөлшерi
5 Мемлекет 60-65% 30-45% 52-70% 20-30%
бюджетiндегi салық
түсiмдерiнiң жалпы
мөлшерiнде тiкелей
салықтардың мөлшерi
Олар:
1. Жалпыға белгiленген жүйе, бұл ретте шағын кәсiпорындар қосылған құн
салығын, акциздердi, табыс салығын, мүлiк салығын, және басқаларды төлеушi
болып табылады.
2. 1995 жылы 29 желтоқсанда Федерациялық заңмен енгiзiлген, бiрыңғай
табыс салығын төлеу формасындағы салық салудың оңайлатылған жүйесi.
3. 1999 жылы 31 маусымдағы Федерациялық заңмен қабылданған,
кәсiпкерлiктiң кейбiр түрлерiне арналған үстеме табысқа бiрыңғай салық.
Қазақстан Республикасында шағын бизнес субъектiлерiне салық салу
арнаулы салық режимi негiзiнде жүзеге асырылады.
Бiз жоғарыда бiр қатар дамыған елдердiң салық салу тәжiрибесiмен таныс
болдық. Оларда салық салу механизмi мемлекеттiң өз iшкi сипаты бойынша
қалыптастырылған және ұзақ тарихи сипатқа ие.
1.3 Салық жүйесіндегі қосылған құн салығының алатын орны
Қосылған құн салығы ең кең таралған салық түрі болып табылады және де
қазіргі кезде салық жүйесінің ең негізгі салығы болып отыр. Тауар
айналымына және өндірістің барлық сатыларында құрылатын қосылған құн салығы
салынатын негіз болып табылады.
Бұл салықтар дәстүрлі түрде әмбебап жанама салықтар категориясына
жатқызылады, олар тауар құнына қосылған құн түрінде салынады, бұл салықтың
ауыртпашылығы өз кезегінде тауарды, қызметті, жұмысты тұтынушыға
аударылады.
Қосылған құн салығы ең маңызды жанама салық түрі бола отырып,
салықтардың фискалдық және реттеушілік қызметтерін атқарады. Бірінші
қызметті салық салудың нақты базасының және салықтың жиналуының оңайлығының
есебінен бюджет табысы берілген салық бойынша түсімдерді көбейтуді жүзеге
асырады. Ал реттеушілік қызметі өз кезегінде тауар айналымының мерзіміне
және оның сапасына бақылауды күшейтеді, сонымен қатар өндірістік қорлануды
ынталандыруда көрінеді.
Қосылған құн салығының әрекет ету кезеңінен бері оның есептеу және
жинау механизмі айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Әсіресе біздің еліміздің
салық жүйесі туралы заңдылықтардың әрдайым өзгерістерге ұшырап отыруы, яғни
олардың бір қалыпсыздығымен байланысты берілген салық бойынша салық
төлеушілерде салық салу тәртібі мен әдістері және тәсілдері туралы көптеген
сұрақтар туындауда.
Қазақстан Республикасының салық жүйесін мемлекет пен заңды тұлғалар
арасындағы қаржы қатынастарының жиынтығы, салықтар мен алымдар, салық салу
әдістері мен тәсілдері, салық заңдары мен салыққа қатысты актілер, салық
салу органдары мен салық қызметі құрайды.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы
болуымен қатар, ел экономикасын қайта кұруға, өңдірістің ұлғайып дамуына
және саяси - әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік береді.
Салық жүйесі дегеніміз белгіленген тәртіппен жиналатын салықтар,
алымдар және тағы да басқа төлемдердің жинтығы болып табылады.
Сонымен қатар кез-келген мемлекеттің салық жүйесін қалыптастыруға негіз
болатын келесідей міндетті элементтері бар:
1. салық органдары жүйесінің болуы;
2. салық заңдылықтарының жүйесі және принциптері;
3. салық саясатының принциптері;
4. салықтардың бюджеттер бойынша бөліну тәртібі;
5. салықтық бақылаудың формалары мен әдістері;
6. салықтық өндірістің шарттары мен тәртіптері;
7. халықаралық екі реттік салық салуды болдырмау проблемаларының нақты
қадамдары.
Және де салық жүйесі келесідей экономикалық көрсеткіштермен
сипатталады:
- салықтық ауыртпашылық (біздің елімізде 50-52%, ал дамыған шет
елдерде 48 %);
- ішкі және сыртқы саудадан түсетін салықтық табыстар қатынасы;
- тікелей және жанама салық салу қатынасы.
Салық ауыртпалығы - бұл қоғамдағы салықтардың рөлін сипаттайтын және
салықтық алымдар сомасының жиынтық ұлттық өнімге қатынасын көрсететін
көрсеткіштер болып табылады. Яғни, салық ауыртпашылығы дегеніміз бюджеттік
механизм есебінен қайта бөлінетін өндірілген қоғам өнімінің бір бөлігі
болып табылады.
Кейбір дамыған шет мемлекеттерде бюджеттің кіріс көзі ел ішіндегі
саудадан немесе ішкі саудадан қалыптасады. Себебі, бұл мемлекеттер
экспортқа тек дайын өнімдер шығарады, оған белгіленген кедендік баж
төлемдерінің деңгейі өте төмен болады. Сондықтан бюджет тек ішкі сауда
есебінен қалыптасады. Ал дамушы мемлекеттер экспортқа тек шикізат шығара
алады және оған жоғары мөлшерлемемен кедендік төлемдер белгілейді. Сол
себепті бюджет тек сыртқы сауда есебінен қалыптасады.
Көптеген дамыған шет мемлекеттерде тікелей салық салу кеңінен
қолданылады. Себебі ол салық заңдылықтарының, салық аппараттарының қайта
жаңарып, жетіліп отыруын талап етеді. Ал дамушы мемлекеттерде керісінше,
жанама салық салу формасы кеңінен қолданылады. Өйткені, ол салық
заңдылықтарының және салық аппараттарының өзгеруін талап етпейді.
Салық жүйесі - нарықтық қатынастардың құрамдас бөлігі. Қазақстан
Республикасы егемендігін алғаннан бастап қоғамның қажеттілігіне жауап
беретін өз салық жүйесін қабылдауы қажет болды. Осыған байланысты 1991 жылы
25 желтоқсанда ең алғашқы "Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы
заңы" қабылданды.
Кез-келген елдің салық жүйесі таңдалған салық салу обьектісіне,
табыстарға немесе шығындарға тәуелді болады.
Нарықтық экономикасы тұрақты және өнеркәсібі дамыған елдер үшін салық
салу объектісі ретінде табысты ерекше қолдану моделін пайдалану тән. Ал
өтпелі кезендегі, яғни дағдарыстық жағдайдағы, оның есесіне салық салынатын
базасы тар Қазақстан мемлекеті салық салу обьектісі ретінде шығындарды
қолданады. Сонымен бірінші жағдайда белсенді түрде тікелей салықтар, ал
екінші жағдайда жанама салықтар қолданылады.
Қосылған құн салығы - тауарлар (қызметтер мен жұмыстар) өндірісі мен
айналымы процесінде қосылған құн өсімінің бір бөлігінің бюджетке аударылуы,
сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағында тауар импорттау кезінде
жасалатын аударым.
Бюджетке төленуге тиіс қосылған құн салығы сатылған тауарлар, орындалған
жұмыстар, көрсетілген қызметтер үшін есептеліп, қосылған құнға салынатын
салық сомасы мен сатып алынған тауарлар, орындалған жұмыстар немесе
көрсетілген қызметтер үшін төленуге тиіс қосылған құнға салынатын салық
сомасының арасындағы айырма ретінде анықталады.
Салық салынатын айналым мен салық салынатын импорт қосылған құн
салығының салық салу объектісі болып табылады (сурет 1).
Сурет 1. Қосылған құн салығы салынатын объектілер
Қазақстан Республикасында қосылған құн салығы бойынша тіркеу есебіне
тұрған мынадай тұлғалар: дара кәсiпкерлер, мемлекеттiк мекемелердi
қоспағанда, резидент – заңды тұлғалар, қызметiн Қазақстан Республикасында
филиал, өкілдік арқылы жүзеге асыратын резидент еместер, сенімгерлікпен
басқару құрылтайшыларымен не сенімгерлікпен басқару туындайтын өзге
жағдайларда пайда алушылармен сенімгерлікпен басқару шарттары бойынша
тауарларды, жұмыстарды, қызмет көрсетулерді өткізу бойынша айналымды жүзеге
асыратын сенімгерлікпен басқарушылар, Қазақстан Республикасының кеден
заңнамасына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағына тауарларды
импорттаушы тұлғалар қосылған құн салығын төлеушiлер болып табылады.
Қосылған құн салығының салық салу объектілері:
1) салық салынатын айналым;
2) салық салынатын импорт.
- Қазақстан Республикасында тауарларды, жұмыстарды, қызмет
көрсетулерді өткізу бойынша;
- Қазақстан Республикасында қосылған құн салығын төлеуші болып
табылмайтын және қызметін филиал, өкілдік арқылы жүзеге асырмайтын резидент
еместен жұмыстарды, қызмет көрсетулерді сатып алу бойынша қосылған құн
салығын төлеуші жасайтын айналым салық салынатын айналым болып табылады.
Қосылған құн салығы есепке жатқызылған (оның ішінде негізгі құралдар,
материалдық емес және биологиялық активтер, жылжымайтын мүлікке
инвестициялар бойынша) тауарлар қалдықтары тұлғаны қосымша құн салығы
бойынша тіркеу есебінен шығарған кезде Қазақстан Республикасында тауарларды
өткізу бойынша айналым ретінде қарастырылады.
Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына сәйкес декларациялануға
жататын, Қазақстан Республикасының аумағына әкелiнетiн немесе әкелiнген
тауарлар салық салынатын импорт болып табылады.
Қосылған құн салығының басқа салықтарға қарағанда артықшылықтары мен
кемшіліктеріне келер болсақ, ол төмендегідей сипатта келтірілген (кесте
2, 3).
Кесте 2. Қосылған құн салығының артықшылықтары
№ Қосылған құн салығының артықшылықтары
1. Бағалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық ахуалына, инфляция
деңгейіне қарамастан мемлекет бюджетінің кірістерін қалыптастырудың
сенімді және тұрақты базасын қамтамасыз етеді
2. Фискалдық қызметті атқара отырып, баға және инфляцияның деңгейін
белгілі бір шамада реттеп отырады
3. Ол жаңа құн жасалынған орын бойынша салық төлеушілердің үлкен тобынан
алынады
4. Төлеушілер үшін де есептеудің салыстырмалы қарапайымдылығымен
ерекшеленеді
5. Өнімдерді артығымен өндіру жағдайына қарсы әрекет ету құралы болып
саналады
6. Әлемдік тәжірибеде бәсекеге төтеп бере алмайтын өнімдерді нарықтан
біржола ығыстырушы құралы ретінде қолданылады
7. Әлемдік тәжірибеде ҚҚС-тың төмендетілген ставкасы ең қажетті
өнімдерге, яғни азық-түлікке, ал жоғарылатылған ставкасы қымбат асыл
тас бұйымдарына қолданылады
Кесте 3. Қосылған құн салығының кемшіліктері
№ Қосылған құн салығының кемшіліктері
1. Қосылған құн салығының ставкасының жоғары болуы өнім бағасының өсуіне
әкеліп соғады
2. Салық ауырташылығы соңғы тұтынушыға, яғни сатып алушыға түседі
3. Реттеушілік қызметін орнымен пайдаланбау – кәсіпкерлік белсенділіктің
төмендеуіне соқтырады
4. ҚҚС төмендеуі үкіметтің кіріс көздерінің тарылуына әкеліп соғады
5. Әлемдік тәжірибеде ҚҚС экономиканың қызуын тоқтату үшін қолданылып,
өндірістің құлдырауын туғызады
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Қаржы министрлігі салық
төлеушінің өтініші бойынша заңды тұлғаның бөлімшелерін қосылған құнға
салынатын салықты дербес төлеушілер ретінде қарай алады.
Өзінің экономикалық мазмұны бойынша қосылған құн салығы - соңғы
тұтынушыға толығымен аударылатын салықтың әмбебап жанама түрі болып
табылады. Басқа да жанама салықтар сияқты ҚҚС негізінен фискалдық қызметті
атқарады. Бірақ оның механизмінде реттеу мүмкіншіліктері де бар.
Қосылған құн салығы - бюджет қаражаттарының инфляциялық құнсыздануын
ескеретін тиімді тұтқалардың бірі болып табылады және бағаның өсуі мен
салық түсімінің арасындағы тура байланыстылығын көрсетеді. Ол мемлекеттің
мүддесінен туындайтын, яғни бағаларды босату және инфляциямен тығыз
байланысты. Бағалардың өсуі ҚҚС ставкаларының өзгермей қалғанына
байланыссыз, одан түсетін түсімдерінің өсуіне әкеледі. Салықтың ставкаларын
дифференциялау арқылы, ҚҚС мемлекетке тұтынушылардың сұранысын реттеуге
маңызды еркіндік береді. Осындай күйде ҚҚС экономиканы мемлекеттік реттеу
тетігі ретінде көрінеді және экономикасы дамыған елдердің өңдірістік
ұлғаюын теңейтін, яғни артық өндірушілік процесін бақылайтын мемлекеттің
берік тетігі ретінде үлкен маңыздылыққа ие болады.
Салық кодексінің Қосылған құн салығы бөлімінің 2011 жылдың 1
қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілетін редакциясы елеулі өзгерістерге
ұшыраған. Атап айтқанда, осы редакцияда кейбір мәселелер шешімін тапқан,
салық төлеушілер оларға салық органдарының түсіндірме хаттарынан ғана жауап
табады, алайда, кейбір ұғымдар тым күрделендіріліп жіберілген. Енді мұнда
қосылған құн салығымен салық салу жүйесіне енгізілген негізгі өзгерістерді
қарастыруды ұсынатын болсақ, бұрын да бірнеше рет қайталанғандай, салық
төлеушілерді тіркеу ережелері қосылған құн салығын төлеушілер ретінде
жаңадан өзгертілген. Ең алдымен, бұл 2011 жылдың 1 қаңтарынан бастап заңды
тұлғалардың құрылымдық бөлімшелерін төлемшілердің қатарынан шығару болып
табылады, бірақ төлемшілер қосымша енгізілген, олар – сенімгерлік басқару
шарты бойынша тауарларды, жұмысты, қызмет көрсетуді өткізу бойынша
айналымдарды жүзеге асыратын сенімгерлік басқарушылар. Қосылған құн салығын
төлеуші ретінде тіркеу есебіне қоюды растау тәртібі белгіленген.
2011 жылдың 30 маусымын қоса алғанда, қосылған құн салығы бойынша
тіркеу есебінде тұратын тұлғалар қосылған құн салығын төлеуші ретінде
тіркеу есебіне қойылғанын растау үшін 2011 жылдың 1 желтоқсанына дейін
салық органына қосылған құн салығы бойынша тіркеу есебіне алу туралы салық
өтінішін, қосылған құн салығы бойынша есепке қою туралы куәлікті және
тұратын жерін растайтын нотариат куәландырған құжаттың көшірмесін тапсыруға
міндетті. Мұндайда нотариат куәландырған құжат көшірмесінің күні мен салық
органына тапсырылған күн арасындағы мерзім он жұмыс күнінен аспауға тиіс.
Заңды тұлғаның тұратын жерін растайтын құжат:
- Жылжымайтын мүлікті жалдау (сатып алу-сату) шарты;
- Жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеу туралы куәлік немесе
Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасында көзделген өзге де
құжат болып табылады.
Салық органы салық төлеушіде қосылған құн салығына салық өтінішін
берген күні төмендегі жағдайлардың бірі немесе бірнешеуі болғанда:
1) салық есептілігін тапсыру бойынша орындалмаған салық міндеттемесі
болғанда;
2) заңды тұлғаның құрылтайшысы және басшысы немесе жеке кәсіпкер:
* іс-әрекетсіз жеке кәсіпкер;
* іс-әрекетсіз заңды тұлғаның құрылтайшысы және (немесе) басшысы;
* қабілетсіз немесе қабілеті шектеулі және (немесе) беймәлім, хабарсыз
кеткен;
* Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 192, 216, 217-баптары
бойынша өтелмеген немесе жойылмаған соттылығы бар;
* іздестірудегі адамдар болған жағдайда қосылған құн салығы бойынша
тіркеу есебіне қоюды растаудан бас тарту туралы шешім қабылдай алады.
2011 жылдың 1 желтоқсанына дейін қосылған құн салығын төлеуші ретінде
тіркеу есебіне қоюды растау үшін салық органдарына хабарласпаған тұлғалар
2010 жылдың 1 қаңтарынан бастап қосылған құн салығын төлеушілер болуын
тоқтатады.
Егер айналым мөлшері күнтізбелік жыл ішінде ең аз айналымнан -
Республикалық бюджет туралы Заңмен тиісті қаржы жылына белгіленген 30 000
есе айлық есептік көрсеткіш мөлшерінен асып кетсе, мұндай жағдайда заңды
тұлға-резиденттер, Қазақстан Республикасында қызметті филиал, өкілдік
арқылы жүзеге асыратын резидент еместер, жеке кәсіпкерлер қосылған құн
салығы бойынша тіркеу есебіне міндетті түрде қойылуға тиіс. Ең аз айналымды
15 000 еседен 30 000 есеге дейін ұлғайту Кодекске жаңадан енгізілген
жаңалық болып табылады, осы көрсетілген мөлшер Кодекстің бұрынғы
редакциясындағыдай он екі айлық кезең үшін емес, күнтізбелік жыл үшін
белгіленеді.
Өткізу бойынша айналымдар тізбесіне, аванстар мен айыппұл санкцияларын
қоспағанда, тауарларды, жұмысты, қызмет көрсетуді өткізуге байланысты
талаптар құқығын өзгеге беру және сыйақы үшін кәсіпкерлік қызметті шектеуге
немесе тоқтатуға келісім беру қосылған.
Сенімгерлік басқару шарттары бойынша жүзеге асырылатын өткізу
айналымдарын және бірлескен қызмет туралы шарттар шеңберінде жүзеге
асырылатын өткізу айналымдарын тану жөніндегі ұғымдар енгізілген.
Салық салынатын айналымдарға талап ету құқықтарын, тұрғын үй қорының
объектілері орналастырылмаған жер учаскелерінің және мүліктік кешен
ретінде кәсіпорынды сату құқықтарын беруді кіргізу жаңадан енгізілген бап
болып табылады. Нөлдік ставка бойынша салық салынатын айналымдар, атап
айтқанда, халықаралық тасымалдар бойынша жүктерді, жолаушыларды және қол
жүктерін тасымалдаған кезде бірыңғай халықаралық тасымалдау құжаттарының
тізбесі белгіленген.
Тазартылған қымбат бағалы металдарды өткізу бойынша айналым, арнайы
экономикалық аймақтар аумағында өткізу және концессиялық шарт шеңберінде
жасалып өткізілетін жекеменшік өндіріс тауарларын өткізу бойынша
айналымдар нөлдік ставка бойынша салық салынатын айналымдар қатарынан
шығарылған.
Өткізу бойынша мынадай айналымдар шығарылып тасталған:
• Жарғылық капиталға жарна, жарғылық капиталға жарна ретінде алынған
мүлікті қайтарып алу;
• Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі өткізетін тауарлар, жұмыстар,
қызметтер;
• Мемлекеттік меншікті жекешелендіру тәртібімен өткізілетін мүлік;
• Арнайы экономикалық аймақта өткізілетін тауарлар;
• Геологиялық барлау және геологиялық іздестіру жұмыстары;
• Кәсіпорынды сату Салық кодексіне сәйкес өткізу бойынша айналым болып
танылмайды.
Шот-фактураларды ресімдеуге қосымша талаптар қойылады, атап айтқанда,
комиссия ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ САЛЫҚ САЛУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Қазақстан Республикасының салық салу жүйесінің
дамуы ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Салық салудың шетел
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..8
1.3 Салық жүйесіндегі қосылған құн салығының алатын
орны ... ... ... ... ... ... 15
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТКЕ ҚОСЫЛҒАН ҚҰН САЛЫҒЫНЫҢ
ТҮСІМДЕРІНІҢ ДИНАМИКАСЫ
2.1 Қазақстанда қосылған құн салығы бойынша салық салынатын айналымды
есептеу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 Мемлекеттік бюджет кірістерінің қалыптасуында қосылған құн салығының
түсімдерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 39
2.3. Алматы қаласы, Медеу ауданы бойынша Қазақстан Республикасының
бюджетіне Қосылған құн салығының түсімдерінің жағдайына талдау ... ... ...44
3 ҚОСЫЛҒАН ҚҰН САЛЫҒЫН ЕСЕПТЕУ ТӘРТІБІН ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Қосымша құн салығын болжамдау
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 48
3.2 Қазақстанның салық жүйесінде қосылған құн салығын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Пайдалынған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..66
КІРІСПЕ
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың 2010-жылғы ақпан айындағы Қазақстан
халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты
Қазақстан халқына жолдауында келесідей айтылған еді.
Макроэкономикалық саясаттың басымдықтары туралы бөлімінде екінші міндет,
ол: Салық жүйесін Қазақстанның жаңа сатыдағы дамуының міндеттерімен
сәйкестендіру қажет. Қолданыстағы Салық кодексі экономикалық өсуде оң роль
атқарды, дегенмен, қазіргі кезде оның әлеуеті іс жүзінде таусылды. Кодексте
үнемі және жүйесіз өсіп отыратын 170-тен астам жеңілдіктер мен
преференциялар бар.
Үкіметтің жаңа Салық кодексін әзірлеуі қажет. Ол экономиканы
жаңғыртуға, әртараптандыруға және бизнестің көлеңкеден шығуына жағдай
жасауға тиіс.
Жаңа Кодекс салық қызметтерінің оның нормаларын өз қалауларынша
түсіндірулерінен қорғайтындай, әкімшілендіру сапасы мен салық төлеушілер
мүдделері үйлесетіндей тікелей іс-әрекет ету заңы сипатына ие болуы керек.
Бірақ, ең бастысы, ол экономиканың шикізаттық емес секторы, әсіресе,
шағын және орта бизнес үшін жалпы салықтық ауыртпалықтардың төмендетілуін
қарастыруы керек. Бюджеттің күтілетін шығындарының орны өндіруші сектордың
экономикалық қайтарымын арттыру есебінен өтелуі тиіс.
Енді міне 2011 жылдың 1-қаңтарынан бастап негізгі салықтар бойынша
ставкаларды әлдеқайда төмендеткен жаңа Салық кодексі іске қосылды. Өткен
жылмен салыстырғанда, корпоративтік табыс салығы 2011 жылдың өзінде үштен
бірге төмендетіліп, 20 пайызды құрайды, 2010 жылы 17,5 пайыз, ал 2011 жылы
15 пайыз болады. ҚҚС ставкасы 12 пайызға дейін төмендетілді. Әлеуметтік
салық ставкасының регрессті 12-тен 5 пайыздық шкаласының орнына 11 пайыз
көлеміндегі бірыңғай ставка енгізілді. Инвестицияларды жүзеге асыратын
кәсіпорындар үшін салық преференциялары көзделген. Осының бәрі экономиканың
шикізаттық емес секторын, шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың аса
маңызды ынталандырғышының біріне айналды.
Шет елдердің, әсіресе нарықтық экономикасы дамыған өркениетті елдердің
әдістемелерін қарастыру мол тәжірибе береді. Осы орайда өзіміздегі салық
салудың, төлемдерді белгілеудің бұрыңғы тәжірибесін зерттеу және сараптау
қажеттігі туындап отыр, бұл нарықтық қатынастың тәжірибесіне қанықпаған
елге қиынның қиыны екені рас, алайда бүгінгі күндегі алғашқы кезектегі
қажеттілік болып табылады. Оның дұрыс шешімін табуынан еліміздің шаруашылық
жүйесі жанданып, халықтың әл-ауқаты мен тұрмыстық жағдайы жақсара түсетіні
айқын.
Мұндағы тоқтала кететін жағдай, қосылған құн салығының мөлшерін
белгілеу проблемасы біздің елімізде белгіленетін салықтар мен төлемдермен
салыстырғанда күрделірек және әдістемелік базасы аз болып табылады.
Осы орайда, жұмыстың негізгі мақсаты қосылған құнға салынатын салықты
алудың ғылыми негізделген жүйесін зеттеу, қол жеткізуге мүмкін теориялық
және әдістемелік материалдардың деректерін біріктіріп қарастыру негізінде
олардың оңтайлы мөлшерін анықтау болып табылады.
Алға қойылған мақсат дипломдық жұмыстың келесі міндеттерін анықтайды:
- Қазақстан Республикасында қосылған құнға салынатын салықты төлеудің
мүмкіндігі мен тиімділігін негіздеумен байланысты теориялық сұрақтарды оқып
білу, олардың құрамын анықтау, "қосылған құнға салынатын салық" түсінігінің
мазмұнын нақтылау және оған анықтама беру;
- нарықтық экономика жағдайындағы елімізде қосылған құнға
салынатын салықтың экономикалық механизмін бағалау әдістеріне
талдау жүргізу және әр түрлі құралдардың тиімділігін нақты тәжірибелік
мысалдармен дәлелдеу;
- талдау нәтижелері бойынша қорытындылар жасау және отандық
қосылған құнға салынатын салықтың экономикалық механизмін
қалыптастыру мәселелері бойынша ұсыныстар келтіру.
1 ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ САЛЫҚ САЛУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Қазақстан Республикасының салық салу жүйесінің дамуы
Көне заманда салық салудың жетiлмеген кезеңi едi және салықтың
кездейсоқ пайда болуы салық және оны алу механизмi жаңадан пайда бола
бастады. Салықтың пайда болуы оның мемлекеттің жаңа пайда болуы кезеңiмен,
екiншi жағы тауар өндiру мен мемлекеттiк аппараттың құрылуымен байланысты
едi.
Салықтар жүйесiз төлем түрiнде, көбiнесе заттай, бұйымдай
түрiнде өмiр сүрдi.
Салықты төлеу түрлерi қоғамның қажеттiлiктерiмен
анықталады. Тауар-ақша қатынастарының нығаюымен және тұрақтануымен салық
тек қана ақша түрiмен алына бастады.
Уақыттық өтуiмен салық мемлекеттi ақшалай қаржыландырудың
негiзгi кiрiс көзiне айналды.
Салық – экономиканы реттеу құралы болып табылады. Бүгiнгi таңдағы
экономикалық жағдайда салық органдарына жіктелiп отырған мiндеттердiң оңай
еместiгi белгiлi. Бұған елбасының жиындарында айтқан құсқау сөздерi де,
өкiмет қабылдап жатқан құжаттардағы жоғары талап-мiндеттер де куә. Нарықтық
экономикаға тезiрек өтудiң, сөйтiп өркениеттi елдер қатарына қосылудың да
бiр тетiгi сол салық саясатын дұрыс жүргiзуде жатса керек. Бұдан сегiз
жарым жылдай бұрын заман талабына сай дүниеге келген Салық және бюджетке
төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы Президенттiң жарлығы жаңағы
күрделi мәселелердi жүзеге асырудың кепiлi әрi секiлдi заңдық базасы болып
табылады.
Әрине, салық қызметiнiң аумағы сан салалы, қыры мен сыры мол. Оның
бәрi де аталмыш жарлықта жүйеленiп, айқындалған, онан соң сол құжат
негiзiнде жасалған салалық Ережелерде нақтыланып, бекiтiлген. Сонымен,
қаржы жағдайын жақсарту жөнiндегi технология iске қосылды. Бiз жоғарыда
айтылған жүйелi шараларды iске асырмай, қысқа әзiрлiктi қаржыландырмай
қалыптасқан жағдайдан шығуы қиынға соғады. Оларды орындауға әрине, өте
үлкен күш керек. Ең алдымен заңдылық позициялары сақтаумыз шарт. Қаржы
саласындағы экономика үшiн жасалып жатқан мұндай шаралардың принциптi әрi
ұзақ мерзiмдi маңызы бар. Бұларды iске асыру бiздiң жауапкершiлiгiмiзге
тiкелей байланысты.
Салықтар мемлекеттiң құрылуымен бiрге пайда болады және
мемлекеттiң өмiр сүрiп, дамуының негiзi болып табылады. Мемлекет
құрылымының өзгеруi, өркендеуi қашан да болса оның салық жүйесiнiң қайта
құрылуымен, жаңаруымен бiрге қалыптасады.
Әрбiр мемлекетке өзiнiң iшкi және сыртқы саясатын жүргiзу үшiн белгiлi
бiр мөлшерде қаржы көздерi қажет. Салықтар – мемлекеттiң тұрақты қаржы көзi
болып табылады.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
тетiк ретiнде пайдаланады.
Салықтардың мәнiн толық түсiну үшiн, олардың экономикалық маңызын
түсiну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметiне тiкелей байланысты.
Салықтын мынадай негiзгi қызметтерi бар:
-реттеушiлiк;
-фискалдық;
-қайта бөлу.
Реттеушiлiк қызметi - салықтың ең негiзгi қызметi. Осы қызмет арқылы
салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигiзедi, яғни салықтық реттеу жүзеге
асырылады. Салықтық реттеудiң ең басты мақсаты - өндiрiстiң дамуына ықпал
ету. Салық түрлерi әдiстерi салықтық реттеудiң тетiктерi болып саналады.
Жоғарыда көрсетiлген салықты реттеудiң тетiктерi тек қана өндiрiстiң
дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдiк
инвесторларды ынталандыру, шағын және кiшi кәсiпкерлiктi дамыту жұмыстарын
жүзеге асырады. Әрине, салықты реттеу тетiктерi тиiмдi қызмет атқару үшiн,
олардың басқа да экономикалық тетiктермен тығыз байланыста болуы қажет.
Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңiлдiктерiнiң алатын орыны
ерекше. Себебi, ғылыми негiзделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар
кәсiпкерлердiң ынтасын төмендетiп, өндiрiстiң қарқынын бәсеңдетедi, ал
шектен тыс төмен қойылған ставкалар салық төлеушiлердiң және мемлекеттiк
бюджет кiрiсiнiң азаиуына әкелiп соқтырады. Осы сияқты салық
жеңiлдiктерiнiң де тиiмсiз жағы бар.
Салықтардың екiншi қызметi – фискалдық мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс
бөлiмi құрылып, салықтардың қоғамдық мiндетi артады. Себебi, салықтар
мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiп топтастыра отырып, әлеуметтiк, әскери-
қорғаныс, тағы басқа да шаралардың iске асуын субъектiлер табысының бiр
бөлшегi мемлекет пайдасына өтедi. Бұл қызметтiң iс-әрекетiнiң көлемi iшкi
жалпы өнiмдi салықтардың алатын үлес салмағы арқылған салықтардың қызметiн
пайдалана отырып елiмiздiң салық жүйесiн анықтайды. Салық механизмiнiң
қызмет ету жолдарын белгiлейдi, жалпы экономикалық саясатты негiзге ала
отырып, салық саясатын анықтайды.
Бүгiнгi басты мiндет – салықтың жиналуы. Бюджеттiң кiрiс бөлiгiн
толықтыратын салықты төлеуге тиiстi адамдардың, барлық жеке және заңды
тұлғалардың арасында түсiнiк жұмыстарын жүргiзуге көмек аса қажет.
Бюджеттiк салаларды дамыту осы мәселелерге тiкелей қатысты. Бюджеттiң
кiрiс бөлiгiн жүйелi түрде толықтырып отыруды өте қатты қадағалауы тиiс.
Бүгiнде көптеген шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң кәсiпорындарды
үлкен қарыздары бар. Сондықтан, жұмысқа кiрiскен бұл кәсiпорындарды
салықпен қиындатуға болмайды. Олардын тек ағымдағы салықтарды ғана жинап,
ал, қорланып қалған қарыздарды белгiлi бiр мерзiмге қалдыра тұру керек. Бұл
балаларға берiлетiн жәрдемақы, әртүрлi жеңiлдiктерге және басқа да
төлемдерге қатысты. Қазiр тек ағымдағы төлемдердi ғана төлеп, ескi
қарыздарды кейiнге қайтарып алуы жөн. Егер бiз барлық қарыздарда қайтарып
алуға күш салатын болсақ, жұмыстары ендi басталған кәсiпорындар қайтадан
дағдарысқа тiреледi. Қазiргi ең басты мiндет-ағымдағы проблемаларды шешу
болып табылады. Бiздiң өнеркәсiбiмiзде де, ауыл шаруашылығымызда да
азадаған резервтер бар. Осы мүмкiндiктердi тиiмдi пайдалана бiлуiмiз керек.
Тағы бiр айта кететiн жай, белгiленген қаржыны жұмсаған кезде үнем жасауға
да болады.
Салықтарды мынадай нысаны, белгiлерi бойынша топтастырамыз немесе
жiктеймiз:
-салық салу объектiсiне байланысты;
-қолданылуына қарай;
-салық салу органына қарай;
-экономикалық ерекшелiгiне байланысты;
-салық салу объектiсiне байланысты;
Салық салу объектiсiне қарай салықтар тiкелей және жанама салықтар
болып жiктеледi.
Бюджетке түскен соң қандай шараларға жұмсалатын белгiсiне қарай
салықтар жалпы және арнайы салықтарға бөлiнедi.
Салықты алатын және салыққа иелiк ететiн органдарды ерекшелiгiне қарай
салықтар жалпы мемлекеттiк және жергiлiктi салықтарға бөлiнедi.
Экономикалық белгiсiне қарай салықтар табысқа салынатын салық және
тұтынуға салынатын салық болып жiктеледi.
Салық салу объектiсiн бағалау дәрежесiне қарай салықтар нақтылы және
дербес салықтар болып жiктеледi.
Басты мiндет - ел экономикасын сауықтыру болып табылады. Құқық қорғау
органдары жүйесiнде салық полициясының өзiндiк орны бар десек, оның тiкелей
мiндетiне қарай экономикалық қылмыстарды, заң бұзушылықты анықтау, жолын
кесу, тексеру жатады.
Көлеңкелi экономикалық бизнестiң кең етек жаюмен қос-қабат
салықтардан, бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдерден жолтарудың
жаппай сипат ала бастауы салық полициясының құрылуына алғы шарт жасаған
едi. Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлiгiнiң салық қызметi органдары
бұған дейiн салыққа қатысты құқық бұзулар мен қылмыстарға қарсы күрестi
қаржы санкцияларын қолдану жолымен жүргiзiп, аталмыш әдiс тиiмдi нәтиже
бермегендiктен, сайып келгенде бұл жәйттер салық заңын бұзушылық үшiн
қылмыстық жауапкершiлiктiң күшейтiлуiне, салық полициясы органын құрудың
тездетiлуiне ықпал еттi.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңiнде салық саясатының негiзi
бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты – салық жүйесiн құру және оның
тиiмдi қызмет етуiне мүмкiншiлiк беретiн салық механизмiн iске асыру.
Салық жүйесi - өзiнiң құрамы жағынан бiрнеше компоненттерден тұратын
күрделi модель болып табылады.
Салық жүйесi компоненттерiнiң құрамы мынадай: қаржы қатынастары және
осы қатынасты анықтайтын салықтар: салық механизмi, яғни салық салу
әдiстерi мен жолдары; нұсқаулар мен әдiстемелiк құжаттар; салық салуды
басқару және салу қызметi органдары. Салық салудың әдiстерi мен жолдары,
нұсқаулар мен әдiстемелiк құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық салудың
негiзi принциптерi және тағы салық механизмiне жатады. Салық жүйесiнiң
жақсы де, тиiмдi қызмет iстеуiне салық салу механизмiнiң тигiзер ықпалы өте
зор.
Қандай да бар механизмнiң құрамында бiрнеше тетiктер және элементтер
болады. Салық салу механизмi де сол сияқты белгiлi бiр салық элементтерiнен
құралады. Салық салу элементтерi мыналар:
Субъект, объект, салық көзi, салық ставкасы, салық өлшем бiрлiгi, салық
оклады, салық жеңiлдiктерi, салық төлеу мерзiмi мен тәртiбi, салық
төлеушiнiң және салық қызметi органдарының құқығы мен мiндеттерi, салықтың
төлеуiн бақылау, салықтық жазалау шаралары. Қазiргi таңда бiздiң
мемлекетiмiздiң қаржы саясатының негiзгi бағыты, өндiрiстiң дамуын
қамтамасыз ететiн, инвестицияларды көлемде қамытып, Қазақстанның табиғи
байлықтарын жан-жақты пайдалануға қол жеткiзетiн салық жүйесiн құру болып
табылады. Салық жүйесiн мемлекет пен және заңды тұлғалар арасындағы қаржы
қатынастарынық жиынтығы, салықтар мен алымдары, салық салу әдiстерi мән
тәсiлдерi, салық заңдары мен салыққа қатысты актiлер, салық салу органдары
мен салық қызметi жиынтығы құрайды.
Нарықтық қатынастарға сай салық жүйесін құру барысында, салықтың
көптеген түрлерімен танысуға тура келді. Салық салу практикасына ең бірінші
енгізілген міндетті төлемдердің бірі қосылған құн салығы болып табылады.
Бұл салық Қазақстан Республикасының салық жүйесіне 1992 жылдың 1-қаңтарынан
бастап енгізілді.
Жанама салықтар - тікелей емес, жанама түрде тауар немесе қызмет құны
арқылы алынады.
Жанама салықты сатушы емес, сатып алушы, яғни тұтынушы төлейді. Тауар
немесе қызмет бағасына алдын ала салық енгізілмегендіктен, іс жүзінде оны
бюджетке сатушы аударады.
1.2 Салық салудың шетел тәжірибесі
Шетел мемлекеттернiң салық жүйелерiнiң қарастырылуы салық механизмiнiң
қызметi және дамуындағы жалпы заңдылықтарын тереңдеу түсiнуге мүмкiндiк
бередi.
Салық арқылы дамыған елдер Жалпы ұлттық өнiмнiң 27-29% жинайды, ал
Швецияда 53%-ға дейiн жетедi.
Барлық елдерде салық жүйесiнiң маңызды принципi орталық бюджеттiң
басқа деңгейдегi бюджеттерден нақты шектелуi болып табылады. Ол мемлекеттiң
саяси құрылымының типiне байланысты болады. Унитарлы мемлекеттердiң
бюджеттерi 2 деңгейлi болады: орталық және жергiлiктi, оларға салықтардың
сәйкестi топтары кiредi. Федеральдi мемлекеттерде (АҚШ, Германия, Канада) 3
бюджет деңгейi ұйымдастырылған және осыған байланысты салық төлемдерiнiң 3
деңгейi бар: Федеральды, аймақтық, жергiлiктi.
Бюджетке көп салықтық төлемдердi қамтамасыз ететiн негiзгi салықтар
мемлекеттiк бюджетте бекiтiлген. Бұл салықтарға халықтың табыс салығы,
корпорацияның пайда салығы, ҚҚС, акциздер, баж алымы кiредi.
Барлық Батыс елдерiнде 80 жылдары салық реформалары жүргiзiлдi, соның
нәтижесiнде салық ставкасы төмендетiлдi, Мысалы: АҚШ-та 86-88ж. салық
реформасының нәтижесiнде корпорация салығы 46-тан , 34-ке төмендедi,
Ұлыбританияда 51-35% төмендедi.
Шетел дамыған елдерде жанама салықтардың ең басты - түрлерi –қосымша құн
салығы, акциз: темекiге, iшiмдiк, сыраға, шарапқа, бензинге. қосымша құн
салығы барлық Европа Одағы елдерiне және Норвегия, Израиль т.б. елдерде
бар. Дамыған елдердiң iшiнде Япония, АҚШ-та қолданылмайды, жанама салықтар
iшiнде 30-55% экспортқа ынталандыру үшiн шығаратын тауарларды ҚҚС-тен
босатылады.
Әртүрлi шет мемлекеттердiң жергiлiктi салық жүйелерi бiрдей болып
келедi. Жергiлiктi деңгейдегi бюджеттер негiзiнде үш салық топтары арқылы
толтырылған.
Бiрiншi тобы – жалпы мемлекеттiк салықтар, оған жататындар:
- табыс салығы;
- пайдаға салынатын салық;
- акциздер;
- қосымша құн салығы.
Бұл салықтар мемлекеттiк басқарудың жоғары деңгейiнде бекiтiлген, оның
бiр бөлiгi ғана олардың жиналуы арқылы жергiлiктi баксқару органдарына
немесе жергiлiктi бюджеттерге тiкелей түседi.
Салықтың екiншi тобының негiзгiлерi:
- көлiк салығы;
- кәсiпкерлiкке салық;
- экологиялық салықтар тобы;
- акциздердiң кейбiр түрлерi;
- иттерге салық және т.б.
Салықтардың үшiншi тобына айналымнан алынатын салықтар, қозғалмайтын
меншiкке салынатын салықтар жатады.
Әлемдiк экономикада бұл 2 салықтар салықтардың бiрiншi тобына
кiрмейдi, өйткенi мемлекет бұл салықтарды толық мөлшермен жергiлiктi
басқару органдарына бередi және олардың төленуiн толық оларға жүктеледi.
Олардың үшiншi топқа шектелуiнiң себебiне олардың қаржылар мөлшерiмен
түсiндiрiледi.
Салық салу механизмi әр мемлекеттiң өз iшкi экономикалық және
құрылымдық жағдайына байланысты ерекшеленедi. Европалық экономикалық
қоғамдастыққа мүше елдерде салық салу жүйесi өте күрделi болып келедi. Бiр
салықтың әртүрлi мемлекеттердегi рөлi де әртүрлі болып келедi. Мысалы,
Франция мемлекетiнiң бюджетiнiң кiрiс көзiнде жанама салықтар 62% алады, ал
Нидерланд мемлекетiнде ол тек 41% алады. Европада ең негiзгi салықтардың
қатарына пайда салықтары жатады. Бұл салықтардың ставкiлерiнiң көлемi 10%-
тен 52%-ке дейiн тараған. Мысалы, Ұлыбритания мемлекетiнде ставканың
прогрессивтi әдiсi пайда көлемiне қарай 25-тен 35% -ке дейiн қолданылады.
Европалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердiң көбiнде жеке тiкелей
салықтардың негiзгiсi болып – жеке тұлғалардың табыс салығы жатады.
Қоғамдастыққа мүше мемлекеттердiң көбiнде бұл табыс салығының прогрессивтi
ставка жүйесi қолданылады.
Европалық экономикалық қоғамдастық азаматтарынан табыс салығы әр
мемлекеттiң тұрғылықты азаматы мен келiп – кетушi азаматтардан бiрдей
көлемде алыну көзделуде.
Европалық экономикалық қоғамдастыққа екi реттiк салық салуды
болдырмау үшiн қоғамдастық тұлғаның басқа мемлекеттерде төленген салықты
өз мемлекетiне келген тұлғалардан қайта ұсталмауы керек.
Европалық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердегi салықтардың
үйлесiмдiлiгi жайлы сөз қозғалғанда бiрiншi европалық мемлекеттердiң
фискалды саясатының басты элементiнiң бiрi – қосылған құнға салынатын
салық.
1970 жылдың ортасынан бастап қосылған құнға салынатын салық европалық
экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердiң салық жүйесiнiң ажырамас бiр
бөлiгi болып қалыптасты. Қазiргi кезде қосылған құн салығы Европалық
экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердiң салықтық үйлесiмдiлiгiнiң
бiр мысалы болып табылады. 1991 жылы жазда Европалық экономикалық
қоғамдастыққа қосылған құн салығының 15%- дық минималды ставкасын
белгiлеудi ұйымдастырды. Бұған дейiн қосылған құн салығының ставкасы 9-дан
19% -ға дейiн әрекет ететiн.
Германияның салық салу жүйесi 1990 жылы 25 шiлдеде қабылданған заңға
сәйкес әрекет етедi.
Бұл заң бойынша салықтар федералды және жергiлiктi түрлерге бөлiнедi.
Федералды салықтарға келесiлер жатады: акциздер, кеден баж салығы, капитал
қозғалысына салық, сақтандыру салығы, жеке тұлғаның табыс салығы және
қосылған құн салығы.
Жергiлiктi салықтарға: мүлiк салығы, жер учаскесiн иелену салығы,
көлiк құралдар салығы, сыра салығы, жер салығы, шiркеу салығы және
жергiлiктi сатудан ұсталынатын салық.
Мемлекеттiк бюджеттiң табыстарын және мәселелерiн бөлу федерациямен
жергiлiктi органдармен ерiктi түрде жүргiзiледi және бюджеттi жоспарлаумен
қолдану қызметтерi де өз қаулылары бойынша жүзеге асырылады.
Германияда қолөнер кәсiпорындары кәсiпшiлiк салықтардан босатылған,
табыс салығының ставкасы жеңiлдетiлген, кiшi кәсiпорындар егер айналымы 25
мың маркадан аспайтын болса, айналымнан төленетiн салықтарды төлемейдi.
Франция мемлекетiнде салықтар мемлекеттiк және жергiлiктi салыққа
бөлiнедi. Орталық бюджеттiң бюджеттiк түсiмдерiнiң 95%-на дейiнгi мөлшерде
қосылған құн салығы, жеке тұлғаның табыс салығы, акционерлiк қоғамдарға
салынатын салық, кейбiр тауарларға салынатын акциз салығы.
Жоғарыда көрсетiлген салықтар iшiнде ең негiзгiлерiнiң бiрi – қосылған
құнға салынатын салық болып табылады. Бұл салықтың стандартты ставкасы –
18,6%.
Жоғарылатылған ставка 22% жеңiл автомобиль, темекi бұйымдары,
парфюмерия, бағалы мех тауарларға белгiленедi.
Келесi салық – акционерлiк қоғамдарға салынатын салық. Бұл акционерлiк
қоғам ретiнде тiркелген кәсiпорындар, мекемелер, фирмаларға салынады. Бұл
салықтың ставкасы Франция территориясында орналасқан барлық акционерлiк
қоғамдарға бiрдей мөлшерде белгiленген салық ставкасы – 34%.
Жеке тұлғалардың табыс салығы Франция мемлекетiнде прогрессивтi
әдiспен 0%-дан 56%-ға дейiн салынады.
Жергiлiктi салықтардың iшiнде келесi салықтар ең негiзгi салықтарға
жатады: құрылыс салынған учаскiге салық, құрылыс салынбаған учаскелердiң
жер салығы, тұрғын үй салығы, профессионалдық салық.
Ұлыбританияда салық салу 300 жылдан берi әрекет етуде. Мысалы, 1964
жылдың өзiнде бұл мемлекетте гербтiк алым пайда болды. Бұл салық ең алғашқы
салық түрi болып табылады. 1780 жылдан бастап, бұл мемлекетте мұра салығы
салына бастады, ал табыс салығы – 1842 жылы пайда болды.
Ұлыбритания мемлекетiнiң салық жүйесiне айтарлықтай өзгерiстер
енгiзген 1973 жылы болған салық реформасы болды.
Ұлыбритания салық салу жүйесi келесiдей салық топтарынан құрылған:
1) Орталық салықтар;
2) Жергiлiктi салықтар.
Салықтар мемлекеттiк бюджеттiң табыстарын қалыптастыруда маңызды рөл
атқарады. Мысалы, мемлекеттiк бюджеттiң 64%-ын жеке тұлғалардан алынатын
табыс салығы, корпорация пайдасына салынатын салықтың үлес салмағы – 19%.
Ұлыбритания мемлекетiнiң салық жүйесiнiң ең негiзгi салығы болып жеке
тұлғалардың табыс салығы, корпорация пайдасына салынатын салық, қосылған
құнға салынатын салық, акциз салықтары болып табылады. Жеке тұлғалардың
табыс салығының минималды ставкасы 60%, ал корпорация пайдасына салынатын
салық ставкасы – 33%.
Ұлыбританияда шағын кәсiпорындарға және тәуекелi жоғары инвестициялық
салымдарға бағытталған кәсiпорындарға табыс салығының ставкасын азайтқан.
Мысалы, жалпыға белгiленген табыс салығы 33 % болса, жеңiлдетiлген ставка
24 %. Сонымен қоса бiрiккен шағын кәсiпорындарға қаржылық процестердi
барынша қарапайымдатуға тырысқан, жеке табыс салығының ставкасын да
төмендеткен.
Қосылған құнға салынатын салық, акциздер мен кедендiк баж салықтарын
жинаудың барлық мәселелерiн кеден басқармасы мойнына алған.
Салық түсiмдерi Италияның мемлекеттiк бюджет кiрiстерiнiң негiзгi көзi
есептеледi (80% дан көбiрек). Мемлекеттегi 1988 жылғы салық реформасы
алынатын салық түрлерiне маңызды өзгерiстер енгiздi, яғни үш негiзгi салық
түрiн қозғады: -жеке тұлғалардың табыс салығы; - заңды тұлғалардың табыс
салығы; -жергiлiктi салық (жеке және заңды тұлғалардан).
Италияда қосылған құн салығы дифференциялық ставка бойынша алынады.
Қазiргi кезде олар бесеу: жеңiлдетiлген ставка 2% (бiрiншi қажеттi
тауарларға: нан, сүт, және басқа азық-түлiк өнiмдерiне), негiзгi ставка 9%
(кең көлемдi өнеркәсiп бұйымдарға, оның iшiнде тоқымашылық заттарға, азық-
түлiк және спирт iшiмдiктерi, ресторан арқылы сатылатын заттарға), екi
жоғарылатылған ставка 18% (бензин және мұнай өнiмдерiне) және 38% (сәндi
заттарға: зергерлiк бұйымдар, спорт автомашиналарына), сондай-ақ нолдiк
ставка, ол экспорт тауарлары мен қызметтерiне.
Италияда 2 салық түрiн ғана шағын бизнестегiлер төлейдi және ол
табыстың 17 пайызын құрайды.
Жапония салық салу жүйесi өзiнiң спецификалық ерекшелiктерiмен,
бiрнеше өзгешелiктерiмен АҚШ және Батыс Европа елдерiнiң салық салу
жүйелерiнен ерекшеленедi. Жапонияда мемлекеттiк салықтар және жергiлiктi
салықтар қызмет көрсетедi. Салық бойынша салықтық түсiмдердiң 64%-ы
мемлекттiк салықтар есебiнен, ал қалғаны жергiлiктi салықтар есебiнен
құралады.
Жапонияда бiрқатар басқа елдермен салыстырғанда салықтық емес
түсiмдердiң үлесi едәуiр жоғары. Мемлекеттiк бюджетте салықтар 84%-ды және
салықтық емес түсiмдер 16%-ды құрайды, жергiлiктi басқарма органдары
бюджеттерiнiң төрттен бiрiне дейiн салықтық емес түсiмдерге ие болады.
Жапонияда 25 мемлекеттiк және 30 жергiлiктi салықтар бар. Оларды iрi
үш топқа классификациялауға болады.
Бiрiншi – заңды және жеке тұлғалардың табысына салынатын тiкелей
салықтар. Екiншi – тiкелей мүлiк салығы. Үшiншi – тiкелей және жанама
тұтыну салықтары. Бюджеттiң негiзiн тiкелей салықтар құрайды.
Жапонияда шағын бизнестiң дамуының өз спецификасы бар. Алып
корпорациялардың қасында шағын бизнес экономиканың бастапқы элементi болып
саналады. Елдiң 40 млн.ға жуық адамы (барлық жұмыс iстеушiлердiң 80 пайызы)
7 млн.ға жақын шағын және орта бизнес кәсiпорындарында жұмыс iстейдi.
Өндiрiстiк өнiмдердiң 60 пайызы шағын және орта бизнске жатады. Тiгiн,
аяқ киiм, галантерея өндiрiс салаларының iшiнде шағын бизнес тiптi кең
тараған.Жапония шағын бизнесiне тән субреттiк жүйе қанат жайған, онда шағын
бизнес үлкен корпорациялардан машина өндiрушi, авиа құрылыс және
басқалардан тапсырыс алып оны орындаумен айналысады. Шағын және орта
бизнестi реттеудiң және ынталандырудың төрт орталығы бар:
1. орталық үкiмет;
2. жергiлiктi билiк органдары;
3. iрi бизнес;
4. үздiгiнен бiрiккен шағын бизнес бiрлестiктерi.
Шағын бизнестi қолдаудың орталық үкiмет бағыты бойынша сыртқы сауда
және өндiрiс министрлiгiнiң құрамындағы шағын кәсiпорындар Басқармасы
айналысады.
Орталық үкiметпен қатар жергiлiктi басқару органдары да шағын бизнестi
реттеу және ынталандыру үшiн заем беру, несие кепiлдiгi, салық
жеңiлдiктерi, кадрларды оқыту және ақпараттарды алуға еркiн рұқсат беру
шараларын атқарады. Бұдан басқа оларға тiптi қайтарымсыз қаржылай көмектер
берiледi, тек, ғылыми-техникалық бағдарламаларды ойлап тауып, жүзеге асырса
болғаны. Ол бағдарламалар мынадай болса:
- өндiрiстiң техникалық деңгейiн жоғарылатса;
- тамақ және өндiрiс технологиясын жаңартса;
- университеттермен және мемлекеттiк ғылыми-зерттеу институттарымен
бiрге жаңа техника-технологияны ойлап тапса.
Қысқасы Жапония елi шағын және орта бизнестi техника-технология
салаларынан ғылыми жаңалықтар ашуға көп ынталандыратындардың бiрi болып
табылады.
Америка құрама штаттарында шағын бизнестi мемлекеттiк қолдау органы
аймақтық және жергiлiктi болып бөлiнетiн шағын бизнес әкiмшiлiгi табылады.
Бұдан басқа шағын бизнес iсi бойынша конгресс комитеттер, министерстволар
және жергiлiктi органдар да бар. Шағын бизнес әкiмшiлiгiнiң негiзгi
жұмыстарының бiрi болып шағын және орта бизнес кәсiпкерлерiн қаржылай
қамтамасыз ету болып табылады.
АҚШ - та жергiлiктi қаржылар жүйесi 50 штаттары және жергiлiктi
басқару органдары бюджеттерiнен тұрады.
Штаттар және жергiлiктi әкiмшiлiк бiрлiктерi салық - бюджеттiк
саясатты жүргiзу автономиясына иеленген және салықтары мен жиындарын
жүргiзуде кең құқытары бар.
Мемлекетте алынатын салық түрлерiнiң, оны құру мен алудың нысандары
мен әдiстерiнiң, салық қызметi органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттiк
салық жүйесiн құрайды.
Қазiргi кездегi әлемдiк салық жүйелерiн қарастыра отырып олардың
географиялық және экономикаларының жақындылығы, сонымен қатар, салық
жүйелерiнiң ұқсастығына байланысты әлемнiң әр түрлi елдерiн төрт салық
тобына бiрiктiруге болады (кесте 1).
Шарауашылық өмiрiнде интернационалдырылыуна байланысты, халықаралық
еңбек бөлiнiсiнiң дамуына байланысты кеден баждарының рөлi 2-шi дүние
жүзiлiк соғыстан кейiн батыс елдер экономикасында төмендей түстi. Бұл кеден
тарифтерiнiң өнеркiсiп тауарларына ГАТТ шеңберiнде төмендеуiне байланысты
болды. Кеден баждарының төмендегi мемлекеттiк бюджеттiң жалпы кiрiс
көздерiнiң 4% құрады. Кейбiр елдерде тауарлар экспортының баждары жойылған.
Тек импорттық тауарларына қолданылады. Кеден баждарымен бiрге тарифтiк емес
кедергiлердiң маңызы артуда (лицензиялау, квота белгiлерi).
Ресей Федерациясында шағын кәсiпорындарға салық салудың үш жүйесi
бар.
Кесте 1. Әлемдiк экономикадағы салық жүйелерiнiң жiктелуi
№ Жiктелу белгiлерi Америк-таксон Шығыс тобы Еуротаксон Соцтаксон
тобы (АҚШ, (Қытай, тобы (Италия,тобы
Канада, Жапония,Филипин, Франция, (Ресей,
Латын Америкасы)Оңтүстiк Ұлыбритания, Молдава,
Корея, Германия) Қазақстан,
Малайзия) Украина)
1 Мемлекеттiң Тiкелей жанама тiкелей жанама
бюджетiндегi салық
түсiмдерiнiң жалпы
мөлшерiнде қандай
салықтардың үлесi
жоғары
2 Корпоративтiк табыс 25-35% 20-45% 35-45% 22-30%
салығының ставкiсi
3 Мемлекет 38-50% 40-55% 40-55% 55-65%
бюджетiндегi қосымша
құн салығының
мөлшерi
4 Мемлекет 35-40% 55-70% 30-48% 60-70%
бюджетiндегi салық
түсiмдерiнiң жалпы
мөлшерiндегi жанама
салықтардың мөлшерi
5 Мемлекет 60-65% 30-45% 52-70% 20-30%
бюджетiндегi салық
түсiмдерiнiң жалпы
мөлшерiнде тiкелей
салықтардың мөлшерi
Олар:
1. Жалпыға белгiленген жүйе, бұл ретте шағын кәсiпорындар қосылған құн
салығын, акциздердi, табыс салығын, мүлiк салығын, және басқаларды төлеушi
болып табылады.
2. 1995 жылы 29 желтоқсанда Федерациялық заңмен енгiзiлген, бiрыңғай
табыс салығын төлеу формасындағы салық салудың оңайлатылған жүйесi.
3. 1999 жылы 31 маусымдағы Федерациялық заңмен қабылданған,
кәсiпкерлiктiң кейбiр түрлерiне арналған үстеме табысқа бiрыңғай салық.
Қазақстан Республикасында шағын бизнес субъектiлерiне салық салу
арнаулы салық режимi негiзiнде жүзеге асырылады.
Бiз жоғарыда бiр қатар дамыған елдердiң салық салу тәжiрибесiмен таныс
болдық. Оларда салық салу механизмi мемлекеттiң өз iшкi сипаты бойынша
қалыптастырылған және ұзақ тарихи сипатқа ие.
1.3 Салық жүйесіндегі қосылған құн салығының алатын орны
Қосылған құн салығы ең кең таралған салық түрі болып табылады және де
қазіргі кезде салық жүйесінің ең негізгі салығы болып отыр. Тауар
айналымына және өндірістің барлық сатыларында құрылатын қосылған құн салығы
салынатын негіз болып табылады.
Бұл салықтар дәстүрлі түрде әмбебап жанама салықтар категориясына
жатқызылады, олар тауар құнына қосылған құн түрінде салынады, бұл салықтың
ауыртпашылығы өз кезегінде тауарды, қызметті, жұмысты тұтынушыға
аударылады.
Қосылған құн салығы ең маңызды жанама салық түрі бола отырып,
салықтардың фискалдық және реттеушілік қызметтерін атқарады. Бірінші
қызметті салық салудың нақты базасының және салықтың жиналуының оңайлығының
есебінен бюджет табысы берілген салық бойынша түсімдерді көбейтуді жүзеге
асырады. Ал реттеушілік қызметі өз кезегінде тауар айналымының мерзіміне
және оның сапасына бақылауды күшейтеді, сонымен қатар өндірістік қорлануды
ынталандыруда көрінеді.
Қосылған құн салығының әрекет ету кезеңінен бері оның есептеу және
жинау механизмі айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Әсіресе біздің еліміздің
салық жүйесі туралы заңдылықтардың әрдайым өзгерістерге ұшырап отыруы, яғни
олардың бір қалыпсыздығымен байланысты берілген салық бойынша салық
төлеушілерде салық салу тәртібі мен әдістері және тәсілдері туралы көптеген
сұрақтар туындауда.
Қазақстан Республикасының салық жүйесін мемлекет пен заңды тұлғалар
арасындағы қаржы қатынастарының жиынтығы, салықтар мен алымдар, салық салу
әдістері мен тәсілдері, салық заңдары мен салыққа қатысты актілер, салық
салу органдары мен салық қызметі құрайды.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы
болуымен қатар, ел экономикасын қайта кұруға, өңдірістің ұлғайып дамуына
және саяси - әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік береді.
Салық жүйесі дегеніміз белгіленген тәртіппен жиналатын салықтар,
алымдар және тағы да басқа төлемдердің жинтығы болып табылады.
Сонымен қатар кез-келген мемлекеттің салық жүйесін қалыптастыруға негіз
болатын келесідей міндетті элементтері бар:
1. салық органдары жүйесінің болуы;
2. салық заңдылықтарының жүйесі және принциптері;
3. салық саясатының принциптері;
4. салықтардың бюджеттер бойынша бөліну тәртібі;
5. салықтық бақылаудың формалары мен әдістері;
6. салықтық өндірістің шарттары мен тәртіптері;
7. халықаралық екі реттік салық салуды болдырмау проблемаларының нақты
қадамдары.
Және де салық жүйесі келесідей экономикалық көрсеткіштермен
сипатталады:
- салықтық ауыртпашылық (біздің елімізде 50-52%, ал дамыған шет
елдерде 48 %);
- ішкі және сыртқы саудадан түсетін салықтық табыстар қатынасы;
- тікелей және жанама салық салу қатынасы.
Салық ауыртпалығы - бұл қоғамдағы салықтардың рөлін сипаттайтын және
салықтық алымдар сомасының жиынтық ұлттық өнімге қатынасын көрсететін
көрсеткіштер болып табылады. Яғни, салық ауыртпашылығы дегеніміз бюджеттік
механизм есебінен қайта бөлінетін өндірілген қоғам өнімінің бір бөлігі
болып табылады.
Кейбір дамыған шет мемлекеттерде бюджеттің кіріс көзі ел ішіндегі
саудадан немесе ішкі саудадан қалыптасады. Себебі, бұл мемлекеттер
экспортқа тек дайын өнімдер шығарады, оған белгіленген кедендік баж
төлемдерінің деңгейі өте төмен болады. Сондықтан бюджет тек ішкі сауда
есебінен қалыптасады. Ал дамушы мемлекеттер экспортқа тек шикізат шығара
алады және оған жоғары мөлшерлемемен кедендік төлемдер белгілейді. Сол
себепті бюджет тек сыртқы сауда есебінен қалыптасады.
Көптеген дамыған шет мемлекеттерде тікелей салық салу кеңінен
қолданылады. Себебі ол салық заңдылықтарының, салық аппараттарының қайта
жаңарып, жетіліп отыруын талап етеді. Ал дамушы мемлекеттерде керісінше,
жанама салық салу формасы кеңінен қолданылады. Өйткені, ол салық
заңдылықтарының және салық аппараттарының өзгеруін талап етпейді.
Салық жүйесі - нарықтық қатынастардың құрамдас бөлігі. Қазақстан
Республикасы егемендігін алғаннан бастап қоғамның қажеттілігіне жауап
беретін өз салық жүйесін қабылдауы қажет болды. Осыған байланысты 1991 жылы
25 желтоқсанда ең алғашқы "Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы
заңы" қабылданды.
Кез-келген елдің салық жүйесі таңдалған салық салу обьектісіне,
табыстарға немесе шығындарға тәуелді болады.
Нарықтық экономикасы тұрақты және өнеркәсібі дамыған елдер үшін салық
салу объектісі ретінде табысты ерекше қолдану моделін пайдалану тән. Ал
өтпелі кезендегі, яғни дағдарыстық жағдайдағы, оның есесіне салық салынатын
базасы тар Қазақстан мемлекеті салық салу обьектісі ретінде шығындарды
қолданады. Сонымен бірінші жағдайда белсенді түрде тікелей салықтар, ал
екінші жағдайда жанама салықтар қолданылады.
Қосылған құн салығы - тауарлар (қызметтер мен жұмыстар) өндірісі мен
айналымы процесінде қосылған құн өсімінің бір бөлігінің бюджетке аударылуы,
сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағында тауар импорттау кезінде
жасалатын аударым.
Бюджетке төленуге тиіс қосылған құн салығы сатылған тауарлар, орындалған
жұмыстар, көрсетілген қызметтер үшін есептеліп, қосылған құнға салынатын
салық сомасы мен сатып алынған тауарлар, орындалған жұмыстар немесе
көрсетілген қызметтер үшін төленуге тиіс қосылған құнға салынатын салық
сомасының арасындағы айырма ретінде анықталады.
Салық салынатын айналым мен салық салынатын импорт қосылған құн
салығының салық салу объектісі болып табылады (сурет 1).
Сурет 1. Қосылған құн салығы салынатын объектілер
Қазақстан Республикасында қосылған құн салығы бойынша тіркеу есебіне
тұрған мынадай тұлғалар: дара кәсiпкерлер, мемлекеттiк мекемелердi
қоспағанда, резидент – заңды тұлғалар, қызметiн Қазақстан Республикасында
филиал, өкілдік арқылы жүзеге асыратын резидент еместер, сенімгерлікпен
басқару құрылтайшыларымен не сенімгерлікпен басқару туындайтын өзге
жағдайларда пайда алушылармен сенімгерлікпен басқару шарттары бойынша
тауарларды, жұмыстарды, қызмет көрсетулерді өткізу бойынша айналымды жүзеге
асыратын сенімгерлікпен басқарушылар, Қазақстан Республикасының кеден
заңнамасына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағына тауарларды
импорттаушы тұлғалар қосылған құн салығын төлеушiлер болып табылады.
Қосылған құн салығының салық салу объектілері:
1) салық салынатын айналым;
2) салық салынатын импорт.
- Қазақстан Республикасында тауарларды, жұмыстарды, қызмет
көрсетулерді өткізу бойынша;
- Қазақстан Республикасында қосылған құн салығын төлеуші болып
табылмайтын және қызметін филиал, өкілдік арқылы жүзеге асырмайтын резидент
еместен жұмыстарды, қызмет көрсетулерді сатып алу бойынша қосылған құн
салығын төлеуші жасайтын айналым салық салынатын айналым болып табылады.
Қосылған құн салығы есепке жатқызылған (оның ішінде негізгі құралдар,
материалдық емес және биологиялық активтер, жылжымайтын мүлікке
инвестициялар бойынша) тауарлар қалдықтары тұлғаны қосымша құн салығы
бойынша тіркеу есебінен шығарған кезде Қазақстан Республикасында тауарларды
өткізу бойынша айналым ретінде қарастырылады.
Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына сәйкес декларациялануға
жататын, Қазақстан Республикасының аумағына әкелiнетiн немесе әкелiнген
тауарлар салық салынатын импорт болып табылады.
Қосылған құн салығының басқа салықтарға қарағанда артықшылықтары мен
кемшіліктеріне келер болсақ, ол төмендегідей сипатта келтірілген (кесте
2, 3).
Кесте 2. Қосылған құн салығының артықшылықтары
№ Қосылған құн салығының артықшылықтары
1. Бағалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық ахуалына, инфляция
деңгейіне қарамастан мемлекет бюджетінің кірістерін қалыптастырудың
сенімді және тұрақты базасын қамтамасыз етеді
2. Фискалдық қызметті атқара отырып, баға және инфляцияның деңгейін
белгілі бір шамада реттеп отырады
3. Ол жаңа құн жасалынған орын бойынша салық төлеушілердің үлкен тобынан
алынады
4. Төлеушілер үшін де есептеудің салыстырмалы қарапайымдылығымен
ерекшеленеді
5. Өнімдерді артығымен өндіру жағдайына қарсы әрекет ету құралы болып
саналады
6. Әлемдік тәжірибеде бәсекеге төтеп бере алмайтын өнімдерді нарықтан
біржола ығыстырушы құралы ретінде қолданылады
7. Әлемдік тәжірибеде ҚҚС-тың төмендетілген ставкасы ең қажетті
өнімдерге, яғни азық-түлікке, ал жоғарылатылған ставкасы қымбат асыл
тас бұйымдарына қолданылады
Кесте 3. Қосылған құн салығының кемшіліктері
№ Қосылған құн салығының кемшіліктері
1. Қосылған құн салығының ставкасының жоғары болуы өнім бағасының өсуіне
әкеліп соғады
2. Салық ауырташылығы соңғы тұтынушыға, яғни сатып алушыға түседі
3. Реттеушілік қызметін орнымен пайдаланбау – кәсіпкерлік белсенділіктің
төмендеуіне соқтырады
4. ҚҚС төмендеуі үкіметтің кіріс көздерінің тарылуына әкеліп соғады
5. Әлемдік тәжірибеде ҚҚС экономиканың қызуын тоқтату үшін қолданылып,
өндірістің құлдырауын туғызады
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Қаржы министрлігі салық
төлеушінің өтініші бойынша заңды тұлғаның бөлімшелерін қосылған құнға
салынатын салықты дербес төлеушілер ретінде қарай алады.
Өзінің экономикалық мазмұны бойынша қосылған құн салығы - соңғы
тұтынушыға толығымен аударылатын салықтың әмбебап жанама түрі болып
табылады. Басқа да жанама салықтар сияқты ҚҚС негізінен фискалдық қызметті
атқарады. Бірақ оның механизмінде реттеу мүмкіншіліктері де бар.
Қосылған құн салығы - бюджет қаражаттарының инфляциялық құнсыздануын
ескеретін тиімді тұтқалардың бірі болып табылады және бағаның өсуі мен
салық түсімінің арасындағы тура байланыстылығын көрсетеді. Ол мемлекеттің
мүддесінен туындайтын, яғни бағаларды босату және инфляциямен тығыз
байланысты. Бағалардың өсуі ҚҚС ставкаларының өзгермей қалғанына
байланыссыз, одан түсетін түсімдерінің өсуіне әкеледі. Салықтың ставкаларын
дифференциялау арқылы, ҚҚС мемлекетке тұтынушылардың сұранысын реттеуге
маңызды еркіндік береді. Осындай күйде ҚҚС экономиканы мемлекеттік реттеу
тетігі ретінде көрінеді және экономикасы дамыған елдердің өңдірістік
ұлғаюын теңейтін, яғни артық өндірушілік процесін бақылайтын мемлекеттің
берік тетігі ретінде үлкен маңыздылыққа ие болады.
Салық кодексінің Қосылған құн салығы бөлімінің 2011 жылдың 1
қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілетін редакциясы елеулі өзгерістерге
ұшыраған. Атап айтқанда, осы редакцияда кейбір мәселелер шешімін тапқан,
салық төлеушілер оларға салық органдарының түсіндірме хаттарынан ғана жауап
табады, алайда, кейбір ұғымдар тым күрделендіріліп жіберілген. Енді мұнда
қосылған құн салығымен салық салу жүйесіне енгізілген негізгі өзгерістерді
қарастыруды ұсынатын болсақ, бұрын да бірнеше рет қайталанғандай, салық
төлеушілерді тіркеу ережелері қосылған құн салығын төлеушілер ретінде
жаңадан өзгертілген. Ең алдымен, бұл 2011 жылдың 1 қаңтарынан бастап заңды
тұлғалардың құрылымдық бөлімшелерін төлемшілердің қатарынан шығару болып
табылады, бірақ төлемшілер қосымша енгізілген, олар – сенімгерлік басқару
шарты бойынша тауарларды, жұмысты, қызмет көрсетуді өткізу бойынша
айналымдарды жүзеге асыратын сенімгерлік басқарушылар. Қосылған құн салығын
төлеуші ретінде тіркеу есебіне қоюды растау тәртібі белгіленген.
2011 жылдың 30 маусымын қоса алғанда, қосылған құн салығы бойынша
тіркеу есебінде тұратын тұлғалар қосылған құн салығын төлеуші ретінде
тіркеу есебіне қойылғанын растау үшін 2011 жылдың 1 желтоқсанына дейін
салық органына қосылған құн салығы бойынша тіркеу есебіне алу туралы салық
өтінішін, қосылған құн салығы бойынша есепке қою туралы куәлікті және
тұратын жерін растайтын нотариат куәландырған құжаттың көшірмесін тапсыруға
міндетті. Мұндайда нотариат куәландырған құжат көшірмесінің күні мен салық
органына тапсырылған күн арасындағы мерзім он жұмыс күнінен аспауға тиіс.
Заңды тұлғаның тұратын жерін растайтын құжат:
- Жылжымайтын мүлікті жалдау (сатып алу-сату) шарты;
- Жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеу туралы куәлік немесе
Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасында көзделген өзге де
құжат болып табылады.
Салық органы салық төлеушіде қосылған құн салығына салық өтінішін
берген күні төмендегі жағдайлардың бірі немесе бірнешеуі болғанда:
1) салық есептілігін тапсыру бойынша орындалмаған салық міндеттемесі
болғанда;
2) заңды тұлғаның құрылтайшысы және басшысы немесе жеке кәсіпкер:
* іс-әрекетсіз жеке кәсіпкер;
* іс-әрекетсіз заңды тұлғаның құрылтайшысы және (немесе) басшысы;
* қабілетсіз немесе қабілеті шектеулі және (немесе) беймәлім, хабарсыз
кеткен;
* Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 192, 216, 217-баптары
бойынша өтелмеген немесе жойылмаған соттылығы бар;
* іздестірудегі адамдар болған жағдайда қосылған құн салығы бойынша
тіркеу есебіне қоюды растаудан бас тарту туралы шешім қабылдай алады.
2011 жылдың 1 желтоқсанына дейін қосылған құн салығын төлеуші ретінде
тіркеу есебіне қоюды растау үшін салық органдарына хабарласпаған тұлғалар
2010 жылдың 1 қаңтарынан бастап қосылған құн салығын төлеушілер болуын
тоқтатады.
Егер айналым мөлшері күнтізбелік жыл ішінде ең аз айналымнан -
Республикалық бюджет туралы Заңмен тиісті қаржы жылына белгіленген 30 000
есе айлық есептік көрсеткіш мөлшерінен асып кетсе, мұндай жағдайда заңды
тұлға-резиденттер, Қазақстан Республикасында қызметті филиал, өкілдік
арқылы жүзеге асыратын резидент еместер, жеке кәсіпкерлер қосылған құн
салығы бойынша тіркеу есебіне міндетті түрде қойылуға тиіс. Ең аз айналымды
15 000 еседен 30 000 есеге дейін ұлғайту Кодекске жаңадан енгізілген
жаңалық болып табылады, осы көрсетілген мөлшер Кодекстің бұрынғы
редакциясындағыдай он екі айлық кезең үшін емес, күнтізбелік жыл үшін
белгіленеді.
Өткізу бойынша айналымдар тізбесіне, аванстар мен айыппұл санкцияларын
қоспағанда, тауарларды, жұмысты, қызмет көрсетуді өткізуге байланысты
талаптар құқығын өзгеге беру және сыйақы үшін кәсіпкерлік қызметті шектеуге
немесе тоқтатуға келісім беру қосылған.
Сенімгерлік басқару шарттары бойынша жүзеге асырылатын өткізу
айналымдарын және бірлескен қызмет туралы шарттар шеңберінде жүзеге
асырылатын өткізу айналымдарын тану жөніндегі ұғымдар енгізілген.
Салық салынатын айналымдарға талап ету құқықтарын, тұрғын үй қорының
объектілері орналастырылмаған жер учаскелерінің және мүліктік кешен
ретінде кәсіпорынды сату құқықтарын беруді кіргізу жаңадан енгізілген бап
болып табылады. Нөлдік ставка бойынша салық салынатын айналымдар, атап
айтқанда, халықаралық тасымалдар бойынша жүктерді, жолаушыларды және қол
жүктерін тасымалдаған кезде бірыңғай халықаралық тасымалдау құжаттарының
тізбесі белгіленген.
Тазартылған қымбат бағалы металдарды өткізу бойынша айналым, арнайы
экономикалық аймақтар аумағында өткізу және концессиялық шарт шеңберінде
жасалып өткізілетін жекеменшік өндіріс тауарларын өткізу бойынша
айналымдар нөлдік ставка бойынша салық салынатын айналымдар қатарынан
шығарылған.
Өткізу бойынша мынадай айналымдар шығарылып тасталған:
• Жарғылық капиталға жарна, жарғылық капиталға жарна ретінде алынған
мүлікті қайтарып алу;
• Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі өткізетін тауарлар, жұмыстар,
қызметтер;
• Мемлекеттік меншікті жекешелендіру тәртібімен өткізілетін мүлік;
• Арнайы экономикалық аймақта өткізілетін тауарлар;
• Геологиялық барлау және геологиялық іздестіру жұмыстары;
• Кәсіпорынды сату Салық кодексіне сәйкес өткізу бойынша айналым болып
танылмайды.
Шот-фактураларды ресімдеуге қосымша талаптар қойылады, атап айтқанда,
комиссия ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz