Көнеленген септік жалғаулары, олардың синтаксистік ерекшеліктері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І КӨНЕЛЕНГЕН СЕПТІКТЕРДІҢ ТІЛДІК ЖҮЙЕДЕГІ ОРНЫ ... ... ... 7
1.1 Септік жүйесінің лексика.грамматикалық сипаты мен зерттелуі ... ... ... 7
1.2 Көнеленген септіктердің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 16
1.3 Көнеленген септік жалғауларының түбір мен мағынаның өзгеруіне
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32
ІІ КӨНЕЛЕНГЕН СЕПТІК ЖАЛҒАУЛАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ
МЕН СИНТАКСИСТІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
2.1 Көнеленген септік жалғаулы сөздердің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
2.1.1 Барыс септік арқылы жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
2.1.2 Жатыс септік арқылы жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 69
2.1.3 Шығыс септік арқылы жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
2.1.4 Көмектес септік арқылы жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 79
2.2 Көнеленген септік жалғауларының синтаксистік қызметі ... ... ... ... ... ... 82
2.3 Көнеленген септік жалғаулары арқылы жасалған мағыналық.
синтаксистік қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 97
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 105
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 107
ҚОСЫМША А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 118
І КӨНЕЛЕНГЕН СЕПТІКТЕРДІҢ ТІЛДІК ЖҮЙЕДЕГІ ОРНЫ ... ... ... 7
1.1 Септік жүйесінің лексика.грамматикалық сипаты мен зерттелуі ... ... ... 7
1.2 Көнеленген септіктердің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 16
1.3 Көнеленген септік жалғауларының түбір мен мағынаның өзгеруіне
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32
ІІ КӨНЕЛЕНГЕН СЕПТІК ЖАЛҒАУЛАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ
МЕН СИНТАКСИСТІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
2.1 Көнеленген септік жалғаулы сөздердің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
2.1.1 Барыс септік арқылы жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
2.1.2 Жатыс септік арқылы жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 69
2.1.3 Шығыс септік арқылы жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
2.1.4 Көмектес септік арқылы жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 79
2.2 Көнеленген септік жалғауларының синтаксистік қызметі ... ... ... ... ... ... 82
2.3 Көнеленген септік жалғаулары арқылы жасалған мағыналық.
синтаксистік қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 97
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 105
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 107
ҚОСЫМША А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 118
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс көнеленген септік жалғауларының (барыс, жатыс, шығыс, көмектес) синтаксистік ерекшеліктерін, олар арқылы жасалған туынды сөздердің түрлерін, мағыналық ерекшеліктерін, құрамын, анықтауға арналады. Зерттеу жұмысында септік жалғауларының көнеруінен пайда болған сөздер анықталып, синтаксистік қызметтері сараланып берілді. әдеттегі септік жалғаулары мен көнеленген септік жалғауларының ерекшеліктері анықталды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ тіл білімінде түбегейлі ғылыми зерттеуді күтіп жатқан мәселелер аз емес. Соның бірі – көнеленген септіктердің синтаксистік ерекшеліктері. Септік жалғауларының түбірде көнеленіп үстеу сөз табын жасайтыны туралы айтылып жүргенімен, оның толық жүйесі, синтаксистік сипаты арнайы зерттелмеген.
Септік қосымшаларының түбірге кірігу әрекеті – тілдің даму барысында қалыптасатын құбылыс. Бұл – өзіндік жасалу жолы, белгілері мен ерекшеліктері бар тілдік зандылық.
Қосымшалардың көнелену, лексикалану құбылысы туралы ой-пікірлер – Қ. Жұбанов, А. Ысқақов, М. Томанов, Н.А. Баскаков, Э.В. Севортян, А.М. Щербак, А.Н. Кононов, В.И. Асланов, Т.Г. Агаева сынды ғалымдар еңбектерінде сөз болғанымен, бұл зерттеулерде септік жалғауының түбірге кірігу әрекетіне қатысты мәселелер қысқаша түрде ғана қамтылған.
Cептік жалғауларының түбірге кірігу әрекеті қазақ тіл білімінде де, түркітануда да үстеу сөзге қатысты қарастырылып келеді. Бұған қатысты деректер ғалымдар еңбектерінде көнелену, сөзжасамдық мәселеге байланысты атап өтілгені болмаса, түбегейлі қарастырылмаған. Септік жалғауларының түбірге кірігу әрекетінің негізінде аналитикалық қатынасты тудыруы, сол арқылы тілде жаңа синтаксистік қатынастың, мағынаның қалыптасуы – тереңіне үңіліп, айқындауды қажет ететін мәселелер. Бұл тақырыптың өзектілігін дәлелдейді.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазіргі қазақ тіліндегі септік жалғаудың түбірге кірігу әрекеті арқылы жасалған көнеленген септік жалғаулардың түрлері.
Зерттеудің пәні. Қазіргі қазақ тілінің көнеленген септік жалғаулардың синтаксистік қызметі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақ тіліндегі сөз түбіріне кіріккен, көнерген септік жалғаулардың өзіндік ерекшеліктерін салыстыра отырып, кіріккен септік жалғаулардың әдеттегі септік жалғаулардан айырмашылығын, көнеленген септік жалғаулардың түрлерін анықтау және синтаксистік ерекшеліктерін көрсету – жұмыстың мақсаты болмақ. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді орындауға ұмтылыс жасалды:
- сөз түбіріне кіріккен септік жалғауына тән негізгі белгілерді анықтау;
- көнеленген септік жалғауларының түбірде көнеруі арқылы жасалған туынды сөздердің сөз таптарына қатысын көрсету;
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ тіл білімінде түбегейлі ғылыми зерттеуді күтіп жатқан мәселелер аз емес. Соның бірі – көнеленген септіктердің синтаксистік ерекшеліктері. Септік жалғауларының түбірде көнеленіп үстеу сөз табын жасайтыны туралы айтылып жүргенімен, оның толық жүйесі, синтаксистік сипаты арнайы зерттелмеген.
Септік қосымшаларының түбірге кірігу әрекеті – тілдің даму барысында қалыптасатын құбылыс. Бұл – өзіндік жасалу жолы, белгілері мен ерекшеліктері бар тілдік зандылық.
Қосымшалардың көнелену, лексикалану құбылысы туралы ой-пікірлер – Қ. Жұбанов, А. Ысқақов, М. Томанов, Н.А. Баскаков, Э.В. Севортян, А.М. Щербак, А.Н. Кононов, В.И. Асланов, Т.Г. Агаева сынды ғалымдар еңбектерінде сөз болғанымен, бұл зерттеулерде септік жалғауының түбірге кірігу әрекетіне қатысты мәселелер қысқаша түрде ғана қамтылған.
Cептік жалғауларының түбірге кірігу әрекеті қазақ тіл білімінде де, түркітануда да үстеу сөзге қатысты қарастырылып келеді. Бұған қатысты деректер ғалымдар еңбектерінде көнелену, сөзжасамдық мәселеге байланысты атап өтілгені болмаса, түбегейлі қарастырылмаған. Септік жалғауларының түбірге кірігу әрекетінің негізінде аналитикалық қатынасты тудыруы, сол арқылы тілде жаңа синтаксистік қатынастың, мағынаның қалыптасуы – тереңіне үңіліп, айқындауды қажет ететін мәселелер. Бұл тақырыптың өзектілігін дәлелдейді.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазіргі қазақ тіліндегі септік жалғаудың түбірге кірігу әрекеті арқылы жасалған көнеленген септік жалғаулардың түрлері.
Зерттеудің пәні. Қазіргі қазақ тілінің көнеленген септік жалғаулардың синтаксистік қызметі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақ тіліндегі сөз түбіріне кіріккен, көнерген септік жалғаулардың өзіндік ерекшеліктерін салыстыра отырып, кіріккен септік жалғаулардың әдеттегі септік жалғаулардан айырмашылығын, көнеленген септік жалғаулардың түрлерін анықтау және синтаксистік ерекшеліктерін көрсету – жұмыстың мақсаты болмақ. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді орындауға ұмтылыс жасалды:
- сөз түбіріне кіріккен септік жалғауына тән негізгі белгілерді анықтау;
- көнеленген септік жалғауларының түбірде көнеруі арқылы жасалған туынды сөздердің сөз таптарына қатысын көрсету;
1 Фортунатов Ф.Ф. Избранные труды. – Москва: Учпедгиз, 1957. – 471 с.
2 Виноградов В.В. Русский язык. – Москва: Наука, 1972. – 614 с.
3 Якобсон Р.О. Шифтеры, глагольные категории и русский глагол // Принципы типологического анализа языков различного строя: сб.тр. – М.: Наука, 1972. – С. 14-27.
4 Ломтев Т.П. О некоторых вопросах структуры предложения // Общее и русское языкознание. – М.: Наука, 1976. – С. 140-158.
5 Курилович Е. Очерки по лингвистике. – М., 1962. – 456 с.
6 Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. – М.: Наука, 1958. – 536 с.
7 Лингвистический энциклопедический словарь / Под ред. В.Н. Ярцева. – М.: Советская энциклопедия, 1990. – 682 с.
8 Баскаков Н.А. Явления лексикализации аффиксов в тюркских
языках // Лексикографический сборник. Вып. IV. – М.: Гос. изд. иност. и нац. словарей, 1960. – С. 29-34.
9 Гаджиева Н.З. Основные пути развития синтаксической структуры тюркских языков. – М.: Наука, 1973. – 403 с.
10 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 383 б.
11 Аманжолов С.А. Септік жалғаудың қызметі // Тіл мәселелері: Жинақ. – Алматы: Ұлт мәдениеті институт баспасы, 1936. – 64 б.
12 Исаев С. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Өнер, 2007. – 340 б.
13 Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: Санат, 2003. – 240 б.
14 Әміров Р. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: Ғылым, 1983. – 168 б.
15 Қазақ грамматикасы: Фонетика. Сөзжасам. Морфология. Синтаксис / Жауапты ред. Е. Жанпейісов. – Астана: Елорда, 2002. – 784 б.
16 Раманова А.А. Қазіргі қазақ тіліндегі сөз түбіріне кіріккен тәуелдік жалғаулары: филол.ғыл.канд.дис. – Алматы, 2004. – 144 б.
17 Мелиоранский П.М. Краткая грамматика казак-киргизского языка: В 2-х ч. – СПб.: Тип. имп. АН, 1897. – Ч. 2. – 92 с.
18 Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. – М.-Л.: Изд. АН СССР, 1948. – 276 с.
19 Асланов В.И. О путях установления первичных корней слов с
непродуктивными аффиксами в тюркских языках (на материале азерб. языка). // Исследования по грамматике и лексике тюркских языков: сб.тр. – Ташкент: Наука, 1965. – С. 114-133.
20 Юлдашев А.А. Лексикализация тюркских грамматических форм как объект словообразовательной морфологии и словаря // Вопросы языкознания. – 1977. – № 1. – С. 62-73.
21 Агаева Т.Г. Лексикализация грамматических форм в современном азербайджанском языке: автореф. дис. канд. филол. наук. – Баку, 1987. – 26 с.
22 Орузбаева Б.О. Словообразование в киргизском языке. – Фрунзе: Илим, 1964. – 312 с.
23 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 448 б.
24 Искаков А. Наречие в современном казахском языке. – Алма-Ата: Изд. АН Казахской ССР, 1950. – 142 с.
25 Томанов М.Т. Основные вопросы исторической морфологии казахского языка: Автореф. дис. д-ра филол. наук. – Алма-Ата, 1975. – 126 с.
26 Төлеуов Э. Сөз таптары. – Алматы: Ғылым, 1982. – 126 б.
27 Қазақ тілінің грамматикасы. I. Морфология. – Алматы: Ғылым,
1967. – 264 б.
28 Есенкұлов А. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қосымшалар. – Алматы: Ғылым, 1976. – 240 б.
29 Салқынбай А. Қазақ тілінің сөзжасамы. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 271 б.
30 Оралбай Н. Қазақ тілінің сөзжасамы. – Алматы, 2001. – 213 б.
31 Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі. – Алматы: Ғылым, 1994. – 104 б.
32 Мусаев К.М. Грамматика караимского языка. – М.: Наука, 1964. – 344 с.
33 Ғаниев Ф.А. Конверсия в татарском языке. – Казань, 1985. – 108 с.
34 Джамалдинов О. Наречие в современном уйгурском языке: автореф. дис. канд. филол. наук. – Алма-Ата, 1965. – 16 с.
35 Абсалямов 3.3. Наречие в современном башкирском языке: автореф. дис. канд. филол. наук. – М., 1977. – 24 с.
36 Бозиев А.Ю. Словообразование имен существительных, прилагательных и наречий в карачаево-балкарском языке. – Нальчик, 1965. – 88 с.
37 Фузаилов С. Наречие в современном узбекском языке: автореф. дис. канд. филол. наук. – М., 1953. – 18 с.
38 Саурықов Е.Б. Адвербиалдану продесінің құрылымдық-семантикалық сипаты (көне түркі және қазіргі қазақ, өзбек, түрік тілдері деректері негізінде): филол. ғыл. канд. дис. – Алматы, 1999. – 139 б.
39 Виноградов В.В. Исследования по русской грамматике. – М.: Наука, 1975. – 559 с.
40 Земская Е.А. Современный русский язык: Словообразование. – М.: Просвещение, 1973. – 304 с.
41 Янович Е.И. Наречие в истории русского языка. – Минск: Изд.
БГУ им. Ленина, 1978. – 144 с.
42 Тулекова Г. Қазақ тіліндегі сіңісу, жылысу, ығысу құбылыстары: филол. ғыл. канд. дис. – Алматы, 2007. – 120 б.
43 Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного языка. – М.-Л.: Изд. АН СССР, 1956. – 569 с.
44 Щербак А.М. Грамматический очерк языка тюркских текстов Х-ХІІІ вв. из Восточного Туркестана. – М.-Л.: Изд. АН СССР, 1961. – 204 с.
45 Кондратьев В.Г. Грамматический строй языка памятников древнетюркской письменности ҮІІІ-ХІ вв. – Л., 1981. – 191 с.
46 Абдрахманова Г.Х. Қожа Ахмед Яссауидің "Диуани Хикмет"
тіліндегі септік жалғауларының сипаты: Филол. ғыл. канд. дис.
– Алматы, 2000. – 106 б.
47 Төлеуов Э. Қазақ тіліндегі зат есім категориясы. Алматы:
Мектеп, 1971, 90 б.
48 Ыбырайым Ә.О. Үстеулердің грамматикалық ерекшеліктері: Филол. ғыл. канд. дис. – Алматы, 2000. – 153 б.
49 Дмитриев Н.К. Строй тюркских языков. – М.: Изд. Вост. литер., 1962. – 607 с.
50 Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков (Наречие, служебные части речи, изобразительные слова). – Л.: Наука, 1987. – 151 с.
51 Асланов В.И. О путях установления первичных корней слов с
непродуктивными аффиксами в тюркских языках (на материале
азерб. языка) // Исследования по грамматике и лексике тюркских языков. –Ташкент: Наука, 1965. – С. 114-133.
52 Шукюров А.Дж. Первообразные наречия в азербайджанском языке // Тюркологический сборник. – М.: Наука, 1966. – С. 137-145.
53 Гочияева С.А. Наречия в карачаево-балкарском языке. – Черкесск, 1973. – 119 с.
54 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1966. – 360 б.
55 Мещанинов И.И. Члены предложения и части речи. – М.: Наука, 1978. – 387 с.
56 Томанов М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі қыстармалар. – Алматы, 1983. – 47 б.
57 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі / Жалпы ред. басқ. А.Ы. Ысқақов: 10 томдық. – Алматы: Ғылым, 1974. – 1 т. – 695 б.
58 Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер сөздігі. – Алматы: Қазақмембасоқупедбаспасы, 1962. – 455 б.
59 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі / Жалпы ред. басқ. А.Ы. Ысқақов: 10 томдық. – Алматы: Ғылым, 1974. – 6 т. – 695 б.
60 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі / Жалпы ред. басқ. А.Ы. Ысқақов: 10 томдық. – Алматы: Ғылым, 1974. – 4 т. – 695 б.
61 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі / Жалпы ред. басқ. А.Ы. Ысқақов: 10 томдық. – Алматы: Ғылым, 1974. – 3 т. – 695 б.
62 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі / Жалпы ред. басқ. А.Ы. Ысқақов: 10 томдық. – Алматы: Ғылым, 1974. – 9 т. – 695 б.
63 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі / Жалпы ред. басқ. А.Ы. Ысқақов: 10 томдық. – Алматы: Ғылым, 1974. – 2 т. – 695 б.
64 Томанов М. Үстеулер тарихынан // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 1975. –6-шығуы. – 45-49 бб.
65 Дүйсенбі С. Түркі тілдеріндегі үстеулер тарихы // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2001. – №9. – 25-29 бб.
66 Ағманов Е. Қазақтілінің тарихи синтаксисі. – Атматы: Мектеп, 1986. –112 б.
67 Аблақов Ә., Исаев С., Ағманов Е. Қазақ тіліндегі сөз тіркесінің дамуы мен лексикалану процесі. – Алматы: Санат, 1997. – 320 б.
68 Аманжолов С. Қазақ тілінің грамматикасы. I бөлім. Морфология. – Алматы: Қазмембасп, 1939. – 103 б.
69 Оралбаева Н., Мадина Ғ., Әбілқаев А. Қазақ тілі. – Алматы: Мектеп, 1982. – 296 б.
70 Есенов Қ. Қазақ тіліндегі күрделенген сөйлемдер. – Алматы: Ғылым, 1974. – 197 б.
71 Таңсықбаева Б. Қазіргі қазақ тіліндегі үстеудің сөзжасам жүйесі: филол. ғыл. канд. дис. – Алматы, 2006. – 168 б.
72 Сарбалаев Ж.Т. Қазақ тіліндегі конверсия мен адъективация: филол. ғыл. канд. дис. – Алматы, 1993. – 251 б.
73 Сайранбаев С. Үстеулі сөз тіркесі туралы // Қазақ тілі мен әдебиеті: 2 шығуы. – Алматы, 1973. – 54-57 бб.
74 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: Санат, 1993. – 496 б.
75 Жұмағұлова Ө.А. Қазақ тіліндегі көсемшенің мағынасы мен қызметінің дамуы: филол. ғыл. канд. дис. – Алматы, 1999. – 173 б.
76 Ерғалиев Т. Қазақ тіліндегі есімше категориясы. – Алматы: Қазмемоқупедагогбаспасы, 1958. – 104 б.
77 Ибатов А. Қазақ тіліндегі есімдікгердің тарихынан. – Алматы: Ғылым, 1966. – 73 б.
78 Шалекенова М.К. Местоимения в современном каракалпакском языке: автореф. дис. канд. филол. наук. – Алма-Ата, 1970. – 30 с.
79 Қалыбаева А., Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің морфемалар
жүйесі. – Алматы: Ғылым, 1986. – 192 б.
80 Щербак А.М. Грамматический очерк языка тюркских текстов
Х-ХІІІ вв. из Восточного Туркестана. – М.-Л.: Изд. АН СССР, 1961. – 204 с.
81 Юлдашев А.А. Соотношение деепричастных и личных форм глагола в тюркских языках. – М.: Наука, 1977. – 270 с.
82 Баскаков Н.А. Каракалпакский язык: в 2 ч. – М., 1952. – 1 ч. –
233 с.
83 Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 144 б.
84 Джабарадзе И.Х. Падежи имен существительных в современном азербайджанском языке: автореф. канд. филол. наук. – Баку, 1959. – 24 с.
85 Абсалямов З.З. Наречие в современном башкирском языке: автореф.дис.канд.филол.наук. – М., 1974. – 24 с.
86 Адмони В.Г. Грамматический строй как система построения и общая теория грамматики. – Л.: Наука, 1988. – 138 с.
87 Баскаков Н.А. Историко-типологическая морфология тюркских языков. – М.: Наука, 1979. – 274 с.
88 Бенвенист Э. Общая лингвистика. – М.: Прогресс, 1974. – 446 с.
89 Благова Ф.Г. Тюркское склонение в ареально-историческом освещении. – М.: Наука, 1982. – 303 б.
2 Виноградов В.В. Русский язык. – Москва: Наука, 1972. – 614 с.
3 Якобсон Р.О. Шифтеры, глагольные категории и русский глагол // Принципы типологического анализа языков различного строя: сб.тр. – М.: Наука, 1972. – С. 14-27.
4 Ломтев Т.П. О некоторых вопросах структуры предложения // Общее и русское языкознание. – М.: Наука, 1976. – С. 140-158.
5 Курилович Е. Очерки по лингвистике. – М., 1962. – 456 с.
6 Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. – М.: Наука, 1958. – 536 с.
7 Лингвистический энциклопедический словарь / Под ред. В.Н. Ярцева. – М.: Советская энциклопедия, 1990. – 682 с.
8 Баскаков Н.А. Явления лексикализации аффиксов в тюркских
языках // Лексикографический сборник. Вып. IV. – М.: Гос. изд. иност. и нац. словарей, 1960. – С. 29-34.
9 Гаджиева Н.З. Основные пути развития синтаксической структуры тюркских языков. – М.: Наука, 1973. – 403 с.
10 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 383 б.
11 Аманжолов С.А. Септік жалғаудың қызметі // Тіл мәселелері: Жинақ. – Алматы: Ұлт мәдениеті институт баспасы, 1936. – 64 б.
12 Исаев С. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Өнер, 2007. – 340 б.
13 Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: Санат, 2003. – 240 б.
14 Әміров Р. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: Ғылым, 1983. – 168 б.
15 Қазақ грамматикасы: Фонетика. Сөзжасам. Морфология. Синтаксис / Жауапты ред. Е. Жанпейісов. – Астана: Елорда, 2002. – 784 б.
16 Раманова А.А. Қазіргі қазақ тіліндегі сөз түбіріне кіріккен тәуелдік жалғаулары: филол.ғыл.канд.дис. – Алматы, 2004. – 144 б.
17 Мелиоранский П.М. Краткая грамматика казак-киргизского языка: В 2-х ч. – СПб.: Тип. имп. АН, 1897. – Ч. 2. – 92 с.
18 Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. – М.-Л.: Изд. АН СССР, 1948. – 276 с.
19 Асланов В.И. О путях установления первичных корней слов с
непродуктивными аффиксами в тюркских языках (на материале азерб. языка). // Исследования по грамматике и лексике тюркских языков: сб.тр. – Ташкент: Наука, 1965. – С. 114-133.
20 Юлдашев А.А. Лексикализация тюркских грамматических форм как объект словообразовательной морфологии и словаря // Вопросы языкознания. – 1977. – № 1. – С. 62-73.
21 Агаева Т.Г. Лексикализация грамматических форм в современном азербайджанском языке: автореф. дис. канд. филол. наук. – Баку, 1987. – 26 с.
22 Орузбаева Б.О. Словообразование в киргизском языке. – Фрунзе: Илим, 1964. – 312 с.
23 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 448 б.
24 Искаков А. Наречие в современном казахском языке. – Алма-Ата: Изд. АН Казахской ССР, 1950. – 142 с.
25 Томанов М.Т. Основные вопросы исторической морфологии казахского языка: Автореф. дис. д-ра филол. наук. – Алма-Ата, 1975. – 126 с.
26 Төлеуов Э. Сөз таптары. – Алматы: Ғылым, 1982. – 126 б.
27 Қазақ тілінің грамматикасы. I. Морфология. – Алматы: Ғылым,
1967. – 264 б.
28 Есенкұлов А. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қосымшалар. – Алматы: Ғылым, 1976. – 240 б.
29 Салқынбай А. Қазақ тілінің сөзжасамы. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 271 б.
30 Оралбай Н. Қазақ тілінің сөзжасамы. – Алматы, 2001. – 213 б.
31 Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі. – Алматы: Ғылым, 1994. – 104 б.
32 Мусаев К.М. Грамматика караимского языка. – М.: Наука, 1964. – 344 с.
33 Ғаниев Ф.А. Конверсия в татарском языке. – Казань, 1985. – 108 с.
34 Джамалдинов О. Наречие в современном уйгурском языке: автореф. дис. канд. филол. наук. – Алма-Ата, 1965. – 16 с.
35 Абсалямов 3.3. Наречие в современном башкирском языке: автореф. дис. канд. филол. наук. – М., 1977. – 24 с.
36 Бозиев А.Ю. Словообразование имен существительных, прилагательных и наречий в карачаево-балкарском языке. – Нальчик, 1965. – 88 с.
37 Фузаилов С. Наречие в современном узбекском языке: автореф. дис. канд. филол. наук. – М., 1953. – 18 с.
38 Саурықов Е.Б. Адвербиалдану продесінің құрылымдық-семантикалық сипаты (көне түркі және қазіргі қазақ, өзбек, түрік тілдері деректері негізінде): филол. ғыл. канд. дис. – Алматы, 1999. – 139 б.
39 Виноградов В.В. Исследования по русской грамматике. – М.: Наука, 1975. – 559 с.
40 Земская Е.А. Современный русский язык: Словообразование. – М.: Просвещение, 1973. – 304 с.
41 Янович Е.И. Наречие в истории русского языка. – Минск: Изд.
БГУ им. Ленина, 1978. – 144 с.
42 Тулекова Г. Қазақ тіліндегі сіңісу, жылысу, ығысу құбылыстары: филол. ғыл. канд. дис. – Алматы, 2007. – 120 б.
43 Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного языка. – М.-Л.: Изд. АН СССР, 1956. – 569 с.
44 Щербак А.М. Грамматический очерк языка тюркских текстов Х-ХІІІ вв. из Восточного Туркестана. – М.-Л.: Изд. АН СССР, 1961. – 204 с.
45 Кондратьев В.Г. Грамматический строй языка памятников древнетюркской письменности ҮІІІ-ХІ вв. – Л., 1981. – 191 с.
46 Абдрахманова Г.Х. Қожа Ахмед Яссауидің "Диуани Хикмет"
тіліндегі септік жалғауларының сипаты: Филол. ғыл. канд. дис.
– Алматы, 2000. – 106 б.
47 Төлеуов Э. Қазақ тіліндегі зат есім категориясы. Алматы:
Мектеп, 1971, 90 б.
48 Ыбырайым Ә.О. Үстеулердің грамматикалық ерекшеліктері: Филол. ғыл. канд. дис. – Алматы, 2000. – 153 б.
49 Дмитриев Н.К. Строй тюркских языков. – М.: Изд. Вост. литер., 1962. – 607 с.
50 Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков (Наречие, служебные части речи, изобразительные слова). – Л.: Наука, 1987. – 151 с.
51 Асланов В.И. О путях установления первичных корней слов с
непродуктивными аффиксами в тюркских языках (на материале
азерб. языка) // Исследования по грамматике и лексике тюркских языков. –Ташкент: Наука, 1965. – С. 114-133.
52 Шукюров А.Дж. Первообразные наречия в азербайджанском языке // Тюркологический сборник. – М.: Наука, 1966. – С. 137-145.
53 Гочияева С.А. Наречия в карачаево-балкарском языке. – Черкесск, 1973. – 119 с.
54 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1966. – 360 б.
55 Мещанинов И.И. Члены предложения и части речи. – М.: Наука, 1978. – 387 с.
56 Томанов М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі қыстармалар. – Алматы, 1983. – 47 б.
57 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі / Жалпы ред. басқ. А.Ы. Ысқақов: 10 томдық. – Алматы: Ғылым, 1974. – 1 т. – 695 б.
58 Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер сөздігі. – Алматы: Қазақмембасоқупедбаспасы, 1962. – 455 б.
59 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі / Жалпы ред. басқ. А.Ы. Ысқақов: 10 томдық. – Алматы: Ғылым, 1974. – 6 т. – 695 б.
60 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі / Жалпы ред. басқ. А.Ы. Ысқақов: 10 томдық. – Алматы: Ғылым, 1974. – 4 т. – 695 б.
61 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі / Жалпы ред. басқ. А.Ы. Ысқақов: 10 томдық. – Алматы: Ғылым, 1974. – 3 т. – 695 б.
62 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі / Жалпы ред. басқ. А.Ы. Ысқақов: 10 томдық. – Алматы: Ғылым, 1974. – 9 т. – 695 б.
63 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі / Жалпы ред. басқ. А.Ы. Ысқақов: 10 томдық. – Алматы: Ғылым, 1974. – 2 т. – 695 б.
64 Томанов М. Үстеулер тарихынан // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 1975. –6-шығуы. – 45-49 бб.
65 Дүйсенбі С. Түркі тілдеріндегі үстеулер тарихы // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2001. – №9. – 25-29 бб.
66 Ағманов Е. Қазақтілінің тарихи синтаксисі. – Атматы: Мектеп, 1986. –112 б.
67 Аблақов Ә., Исаев С., Ағманов Е. Қазақ тіліндегі сөз тіркесінің дамуы мен лексикалану процесі. – Алматы: Санат, 1997. – 320 б.
68 Аманжолов С. Қазақ тілінің грамматикасы. I бөлім. Морфология. – Алматы: Қазмембасп, 1939. – 103 б.
69 Оралбаева Н., Мадина Ғ., Әбілқаев А. Қазақ тілі. – Алматы: Мектеп, 1982. – 296 б.
70 Есенов Қ. Қазақ тіліндегі күрделенген сөйлемдер. – Алматы: Ғылым, 1974. – 197 б.
71 Таңсықбаева Б. Қазіргі қазақ тіліндегі үстеудің сөзжасам жүйесі: филол. ғыл. канд. дис. – Алматы, 2006. – 168 б.
72 Сарбалаев Ж.Т. Қазақ тіліндегі конверсия мен адъективация: филол. ғыл. канд. дис. – Алматы, 1993. – 251 б.
73 Сайранбаев С. Үстеулі сөз тіркесі туралы // Қазақ тілі мен әдебиеті: 2 шығуы. – Алматы, 1973. – 54-57 бб.
74 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: Санат, 1993. – 496 б.
75 Жұмағұлова Ө.А. Қазақ тіліндегі көсемшенің мағынасы мен қызметінің дамуы: филол. ғыл. канд. дис. – Алматы, 1999. – 173 б.
76 Ерғалиев Т. Қазақ тіліндегі есімше категориясы. – Алматы: Қазмемоқупедагогбаспасы, 1958. – 104 б.
77 Ибатов А. Қазақ тіліндегі есімдікгердің тарихынан. – Алматы: Ғылым, 1966. – 73 б.
78 Шалекенова М.К. Местоимения в современном каракалпакском языке: автореф. дис. канд. филол. наук. – Алма-Ата, 1970. – 30 с.
79 Қалыбаева А., Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің морфемалар
жүйесі. – Алматы: Ғылым, 1986. – 192 б.
80 Щербак А.М. Грамматический очерк языка тюркских текстов
Х-ХІІІ вв. из Восточного Туркестана. – М.-Л.: Изд. АН СССР, 1961. – 204 с.
81 Юлдашев А.А. Соотношение деепричастных и личных форм глагола в тюркских языках. – М.: Наука, 1977. – 270 с.
82 Баскаков Н.А. Каракалпакский язык: в 2 ч. – М., 1952. – 1 ч. –
233 с.
83 Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 144 б.
84 Джабарадзе И.Х. Падежи имен существительных в современном азербайджанском языке: автореф. канд. филол. наук. – Баку, 1959. – 24 с.
85 Абсалямов З.З. Наречие в современном башкирском языке: автореф.дис.канд.филол.наук. – М., 1974. – 24 с.
86 Адмони В.Г. Грамматический строй как система построения и общая теория грамматики. – Л.: Наука, 1988. – 138 с.
87 Баскаков Н.А. Историко-типологическая морфология тюркских языков. – М.: Наука, 1979. – 274 с.
88 Бенвенист Э. Общая лингвистика. – М.: Прогресс, 1974. – 446 с.
89 Благова Ф.Г. Тюркское склонение в ареально-историческом освещении. – М.: Наука, 1982. – 303 б.
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Көнеленген септік жалғаулары, олардың синтаксистік ерекшеліктері
10.02.02 – қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертациялық жұмыс
Ғылыми жетекші
филология ғылымдарының
докторы, профессор Т. Сайрамбаев
Қосымша жетекші
филология ғылымдарының
докторы, профессор Р. Әмір
Қазақстан Республикасы
Алматы 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І КӨНЕЛЕНГЕН СЕПТІКТЕРДІҢ ТІЛДІК ЖҮЙЕДЕГІ ОРНЫ ... ... ... 7
1.1 Септік жүйесінің лексика-грамматикалық сипаты мен зерттелуі ... ... ...
7
1.2 Көнеленген септіктердің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
1.3 Көнеленген септік жалғауларының түбір мен мағынаның өзгеруіне
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ІІ КӨНЕЛЕНГЕН СЕПТІК ЖАЛҒАУЛАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ
МЕН СИНТАКСИСТІК
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
2.1 Көнеленген септік жалғаулы сөздердің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 64
2.1.1 Барыс септік арқылы
жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
67
2.1.2 Жатыс септік арқылы
жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
69
2.1.3 Шығыс септік арқылы
жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
75
2.1.4 Көмектес септік арқылы
жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
79
2.2 Көнеленген септік жалғауларының синтаксистік
қызметі ... ... ... ... ... ... 82
2.3 Көнеленген септік жалғаулары арқылы жасалған мағыналық-
синтаксистік
қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 97
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 105
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 107
ҚОСЫМША
А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 118
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс көнеленген септік
жалғауларының (барыс, жатыс, шығыс, көмектес) синтаксистік ерекшеліктерін,
олар арқылы жасалған туынды сөздердің түрлерін, мағыналық ерекшеліктерін,
құрамын, анықтауға арналады. Зерттеу жұмысында септік жалғауларының
көнеруінен пайда болған сөздер анықталып, синтаксистік қызметтері сараланып
берілді. әдеттегі септік жалғаулары мен көнеленген септік жалғауларының
ерекшеліктері анықталды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ тіл білімінде түбегейлі ғылыми
зерттеуді күтіп жатқан мәселелер аз емес. Соның бірі – көнеленген
септіктердің синтаксистік ерекшеліктері. Септік жалғауларының түбірде
көнеленіп үстеу сөз табын жасайтыны туралы айтылып жүргенімен, оның толық
жүйесі, синтаксистік сипаты арнайы зерттелмеген.
Септік қосымшаларының түбірге кірігу әрекеті – тілдің даму барысында
қалыптасатын құбылыс. Бұл – өзіндік жасалу жолы, белгілері мен
ерекшеліктері бар тілдік зандылық.
Қосымшалардың көнелену, лексикалану құбылысы туралы ой-пікірлер – Қ.
Жұбанов, А. Ысқақов, М. Томанов, Н.А. Баскаков, Э.В. Севортян,
А.М. Щербак, А.Н. Кононов, В.И. Асланов, Т.Г. Агаева сынды ғалымдар
еңбектерінде сөз болғанымен, бұл зерттеулерде септік жалғауының түбірге
кірігу әрекетіне қатысты мәселелер қысқаша түрде ғана қамтылған.
Cептік жалғауларының түбірге кірігу әрекеті қазақ тіл білімінде де,
түркітануда да үстеу сөзге қатысты қарастырылып келеді. Бұған қатысты
деректер ғалымдар еңбектерінде көнелену, сөзжасамдық мәселеге байланысты
атап өтілгені болмаса, түбегейлі қарастырылмаған. Септік жалғауларының
түбірге кірігу әрекетінің негізінде аналитикалық қатынасты тудыруы, сол
арқылы тілде жаңа синтаксистік қатынастың, мағынаның қалыптасуы – тереңіне
үңіліп, айқындауды қажет ететін мәселелер. Бұл тақырыптың өзектілігін
дәлелдейді.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазіргі қазақ тіліндегі септік жалғаудың
түбірге кірігу әрекеті арқылы жасалған көнеленген септік жалғаулардың
түрлері.
Зерттеудің пәні. Қазіргі қазақ тілінің көнеленген септік жалғаулардың
синтаксистік қызметі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақ тіліндегі сөз түбіріне
кіріккен, көнерген септік жалғаулардың өзіндік ерекшеліктерін салыстыра
отырып, кіріккен септік жалғаулардың әдеттегі септік жалғаулардан
айырмашылығын, көнеленген септік жалғаулардың түрлерін анықтау және
синтаксистік ерекшеліктерін көрсету – жұмыстың мақсаты болмақ. Осы мақсатқа
жету үшін төмендегідей міндеттерді орындауға ұмтылыс жасалды:
сөз түбіріне кіріккен септік жалғауына тән негізгі белгілерді анықтау;
* көнеленген септік жалғауларының түбірде көнеруі арқылы жасалған туынды
сөздердің сөз таптарына қатысын көрсету;
* көнеленген септік жалғауының лексика-семантикалық, морфологиялық,
синтаксистік ерекшеліктерін айқындау;
септік жалғаудың көнелену нәтижесіндегі мағынаның өзгеруіне әсерін талдау;
септік жалғауының көнеленуінен туынды сөздердің синтаксистік қызметінің
өзгеруін дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы мен нәтижелері.
қазақ тіл білімінде септік жалғауының түбірге кірігу әрекеті бұрын- сонды
синтаксистік тұрғыдан арнайы зерттеу нысаны болмағандықтан, оның теориялық
толық сипаттамасы жасалды;
септік жалғауының түбірге кірігу әрекетінің негізінде пайда болған туынды
сөздердің нақты саны анықталып, жүйелі түрде көрсетілді;
септік жалғауының түбірге кірігу әрекеті арқылы жасалған туынды сөздердің
белгілері көрсетіліп, жеке лексема ретінде танылу мәселесі өз шешімін
тапты;
сөз түбіріне кіріккен септік жалғаулардың негізгі түрлері
анықталып, оларға жеке-жеке сипаттама берілді;
септік жалғауының кірігу әрекеті арқылы жаңа грамматикалық
қабілетке ие болуы, жаңа қызметіне тән негізгі ерекшеліктері айқындалды.
Жұмыстың теориялық мәні. Зерттеу жұмысының нәтижелері қазақ тілінің
синтаксистік қатынастар теориясын, сөзжасам ілімін толықтырады. Жұмыс
барысында жасалған теориялық тұжырымдардың осы мәселенің одан әрі
зерттелуіне, жалпы қосымшалардың кірігу әрекетінің зерттелуіне әсері мол
болмақшы. Зерттеу жұмысы қазақ тіл біліміндегі жалпы қосымшалардың түбірге
кірігу әрекетінде тілдегі ауысу құбылысын қарастыруды жалғастырар еңбектің
біріне жатады. Еңбек жалғаулардың түбірге кірігу әрекетінің сөзжасамдық
тәсіл ретінде танылуына әсер етеді.
Жұмыстың практикалық мәні. Зерттеу жұмысының келтірілген фактілері,
нәтижелері, қорытынды тұжырымдары жоғары оқу орындарының филология
факультеттерінде синтаксис, морфология, сөзжасам пәндері бойынша арнайы
курстарда оқып, семинарлар жүргізуде пайдалануға болады. Сонымен қатар
зерттеу жұмыстың нәтижелері болашақта, грамматикадан оқулық, оқу құралдарын
жазушы, сөздіктер құрастырушы ғалымдарға пайдалы болмақ, аспиранттар мен
ізденушілерге пайдалы.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Зерттеу жұмысына Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігі (10 томдық), Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі
(Алматы, 2007), Қазақ тілінің сөздігі (Алматы, 1999), Қазақ тілінің
орфографиялық сөздіктерінде (Алматы, 1978, 2002) біртұтас сөз ретінде
берілген септік жалғауларының түбірге кірігу әрекеті арқылы қалыптасқан
сөздер және соларға байланысты қазақ көркемсөз шеберлерінің шығармаларынан
екі мыңнан астам мысал жиналып, еңбекте мыңнан астамы талданды.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері. Ғылыми еңбекте мәселені
зерттеуде тіл білімінің көрнекті ғалымдарының (Қ. Жұбанов, А. Ысқақов,
М. Томанов, М. Балақаев, Т. Сайрамбаев, Н.А. Баскаков,
В.И. Асланов, А.А. Юлдашев, Т.Г. Агаева, С.Н. Иванов, Э.В.
Севортян, Б.О. Орузбаева, Н.Қ. Дмитриев, А.М.
Щербак, А.Н. Кононов, Ә. Төлеуов, А. Ибатов, А.
Қалыбаева, Н. Оралбаева, Ж. Манкеева, А. Раманова т.б.) көзқарастары
негізге алынды. Нақты айтқанда, зерттеуге түркітану мен қазақ тіл
біліміндегі қосымшалардың түбірге кірігу әрекеті, яғни лексикалану
құбылысының негізгі теориясы арқау болды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
септік жалғауының түбірге кірігу әрекетінің негізінде қалыптасқан
сөздер сөздіктерде біртұтас сөз ретінде беріліп, сөздік қорымызды байыта
түседі;
барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінің көрсеткіштері түбірге толық
кірігу әрекеті арқылы тілде үстеулер, шылаулар, қыстырмалар қатарын
толықтырып отырады;
септік жүйесінен оқшауланған септік тұлғалы сөздер (сөз таптары) сөйлем
ішіндегі байланыстыру қызметінен де алшақтап, синтаксистік тұрғыдан
етістікпен байланысы артқан. Сөз таптарының ауысу процесі синтаксистік
деңгейде өтеді;
қазақ тіліндегі сөйлем ішінде грамматикалық қатынасты білдіретін әдеттегі
септік жалғауларынан көнеленген септік жалғауларының өзіндік ерекшеліктері
бар;
жалғаулар түбірге кірігу арқылы туынды сөздер жасап сөздердің байланысу
түріне әсер етеді;
түбірдегі көнерген септік жалғауы бастапқы синтаксистік қызметі мен
мағынасын жойып, жаңа синтаксистік қызметті иемденеді;
көнеленген септіктердің пысықтауыштық қатынаста түрлі мағыналары анықталды.
Көнеленген септіктер арқылы мекендік мәндегі үстеу сөздер, мезгілдік
мәндегі үстеу сөздер, сын-бейне, амал мәндегі үстеулер, мөлшер, шама
мағынасын білдіретін үстеу сөздер қалыптасқан.
Зерттеу әдістері. Жұмысты жазу барысында ғылыми сипаттама, анализ,
морфемалық талдау, статистика әдістері қолданылды.
Зерттеудің жарияланымы мен мақұлдануы. Диссертациялық жұмыстың негізгі
түйіндері Көкшетау универсиетінде өткізілген Сейтенов оқулары-2007 атты
халықаралық ғылыми конференцияда (Көкшетау, 2007); Қызылдорда гуманитарлық
университетінде өткізілген Ақын Тұрмағамбет Ізтілеуұлының туғанына 125 жыл
толу құрметіне арналған республикалық ғылыми-теориялық конференцияда
(Қызылорда, 2007); Қызылдорда гуманитарлық университетінде өткізілген
Жаңаша педагогикалық технология – жаңаша білім берудің негізі атты
республикалық ғылыми-практикалық конференцияда (Қызылорда, 2008); А.
Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында өткізілген Этнос және тіл
атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2009); әл-Фараби
атындағы ҚазҰУ, қазақ филологиясы кафедрасында өткен лигвистикалық
семинарда баяндалып (2009 жыл, 18 желтоқсан), әл-Фараби атындағы ҚазМУ
хабаршысы, филология сериясында (2004, №5); ҚазҰУ хабаршысы, филология
сериясы (2008, №3); А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының
хабаршысы. Филология сериясында (2009, №6) жарық көрді.
Жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
І КӨНЕЛЕНГЕН СЕПТІКТЕРДІҢ ТІЛДІК ЖҮЙЕДЕГІ ОРНЫ
1.1 Септік жүйесінің лексика-грамматикалық сипаты мен зерттелуі
Жалпы тіл біліміндегі септіктерді анықтау қырлары. Септік категориясы
есімдердің жалпы грамматикалық категориялар ішінде маңызды рөл атқарады
және тілдің грамматикалық құрылымын зерттеуде басты мәселенің қатарынан
орын алады. Өйткені бұл категория – сөйлемде сөздерді байланыстыратын
негізгі грамматикалық көрсеткіш. Сонымен қатар, септік жалғаулары
синтагматикалық тұрғыдан көбіне етістікпен байланысатындықтан, тілдік
қатынастың оларсыз жүзеге асуы мүмкін емес. Септік категориясын лингвистер
әр қырынан қарастыруда. Септік жалғаулары морфологиялық, синтаксистік және
мағыналық тұрғыдан зерттеліп келеді.
Морфологиялық тұрғыдан септік категориясы грамматикалық мағыналары бар
септік категорияларының жүйесі ретінде грамматикалық категория болып
табылады.
Септікті грамматикалық тұлға ретінде орыс тіл білімінде Ф.Ф. Фортунатов
пен В.В. Виноградов қарастырады. Ф.Ф. Фортунатов септіктерді түрлену
парадигмасында қарастырады. Ғалымның жұмысында септіктің мағынасынан гөрі
түрлену парадигмасы мен оның дамып қалыптасуына көп көңіл бөлінген [1,
139 б.].
В.В. Виноградов өзінің іргелі жұмысында септікті басқа сөз таптарына
қатынасын білдіретін есімдер формасы деп анықтайды [2, 139 б.].
Р.О. Якобсон да септікті морфологиялық тұрғыдан қарастырады. Ғалым әр
септікке тән ортақ мағына бар деп біледі. Ол мағына морфологиялық сипатқа
ие. Септіктердің жекелеген мағыналары сөз тіркесіне қатысты дейді [3].
Синтаксистік тұрғыдан септік сөйлемнің синтаксистік категориясы ретінде
анықталады, септіктердің белгілі бір мағыналары оның парадигмалық
тұлғаларында емес, сөйлемді құрайтын сөзформалар қатынасында қарастырылады.
Сөз сөйлемнің құрылыс материалы бола отырып, сөйлемде түрлі тұлғаларда
түрленіп келіп жұмсалады. Мысалы, зат есім септік тұлғаларының бірінде келе
алады. Бұл тұлғалар сөздің сөйлемдегі орнына (позициясына) қатысты келеді.
Сөздің мұндай формасы сөзформа деп аталады [4, 143 б.]. Септік
категорияларын синтаксистік тұрғыдан А.А. Шахматов өз еңбектерінде
талдайды, ол септіктерді анықтау негізі олардың синтаксистік қызметінде
жатыр дейді.
Е. Курилович көзқарасындағы септіктің синтаксистік сипаты септіктің
функциясына негізделген. Ғалым септіктердің грамматикалық және семантикалық
қызметтерін ажырата қарастырады [5].
А.А. Потебня көзқарасы септіктерді семантикалық бағытта қарастырады. Ол
сөздердің көпмағыналығы мен грамматикалық формаларды жоққа шығарды: оның
пікірінше, әрбір жаңа мағына жаңа сөз немесе жаңа форма тудырады. Форманың
нағыз ұғымы оның сөйлеудегі мәні, онда ол әрбір кезде бір мағынаға ие
болады. Ғалым септіктерді бірегей грамматикалық категория ретінде
қарамайды, оларды түрлі генетикалық өзара байланыстағы категория ретінде
қарастырады [6, 64 б.].
Семантикалық бағыттың көрнекті өкілінің бірі – Ч. Филлмор. Ғалым
септікті мағыналық қатынасты анықтауда қолданады.
Кейбір ғалымдар септікті анықтауда әр қырынан келіп, кешенді талдаулар
жүргізген.
Айталық, В.Б. Касевич септік категориясын екі аспектіде қарастыру керек
дейді. Бұл мәселе есім формаларына сәйкес келетін мағыналық категория
негізінде және бұл формалар толтыратын синтаксистік қызметі негізінде
талданады. Ғалым сондай-ақ есімдердің синтаксистік және аналитикалық форма
жасауға қатысуы туралы айтады.
Лингвистикалық энциклопедиялық сөздікте септікті грамматическая
категория имени, выражающая его синтаксические отношения к другим словам
высказывания или к высказыванию в целом [7, 355 б.].
Септікті екі түрлі анықтауға болады:
1) септік синтаксистік қатынасты білдіретін грамматикалық категория;
2) сөйлем құрылымында белгілі бір қызметі мен мағына білдіретін қасиеті
бар нақты форма (атау, ілік, барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес).
Септіктердің мағынасы туралы тіл білімінде бірнеше көзқарас
қалыптасқан. А. Вежбицкая оларды төмендегіше жіктеп көрсетеді:
1) септіктердің мағынасы бар, алайда септік формалары көпмағыналы;
кейбір септіктердің мағынасының көптігі сондай – оларды бір-бірінен ажырату
оңай емес (Б. Дельбрюк, А.А. Потебня).
2) септіктердің мағынасы бар, және септік формалары көпмағыналы емес,
септік мағыналарын нақты анықтауға болады (Р.О. Якобсон, А.В.де Гроот, Э.
Бенвенист).
3) септіктердің мағынасы жоқ, олар тек сөйлемде ғана нақты семантикалық
сипатты иеленеді; септік белгісі – таза сыртқы құбылыс (Ч. Филлмор).
Біз септіктердің мағынасы бар деген пікірлерді қолдаймыз. А. Вежбицкая
жинақтаған пікірлер ішіндегі Р.О. Якобсонның және тағы басқа лингвистердің
септіктердің көп мағыналы емес деген көзқарасты басшылыққа аламыз.
Септіктердің бір түпкі бір мағынасы және грамматикалық жұмсалымы
нәтижесінде пайда болатын бірнеше туынды мағынасы болады. Әрбір мағынасы
мәнмәтінде түрленіп отырады. Сөйтіп бұл жағдайда септіктердің мағынасы
туралы емес, олардың сөйлемдердегі беретін мағыналары жөнінде айту орынды.
И.А. Мельчук та Е. Курилович көзқарасын ұстана отырып, септіктерді
грамматикалық және пысықтауыштық деп бөледі. Номинатив, генитив, аккузатив
субъектік-объектік қатынасты білдіріп, грамматикалық септікке жатқызыла
отырып, септік жалғау жүйесінің негізін құрайды. Қалған септіктер – датив,
аблатив, латив пысықтауыштық қатынасты білдіріп, септік жалғауы жүйесінің
перифериясын құрайды (Курилович, 1962)
Түркі тіл біліміндегі септік жүйесі және зерттелуі. Септік категориясы
түркі тілдерінде Н.К. Дмитриев, Э.В. Севортян, Н.З. Ғаджиева, А.М. Щербак,
Н.А. Баскаков, Г.Ф. Благова еңбектерінде қарастырылған.
Г.Ф. Благова түркі септіктерін септелу парадигмасы тұрғысынан былай
топтастырған: атау, посессивті-атау және есімдік. Түркі тіл білімінің
септелу жүйесіндегі ерекшелік көлемдік септіктер аясында байқалады. Сонымен
бірге автор септік тұлғаларының даму мәселесі мен түркі тілдері ішіндегі
өзара ықпалын қарастырған.
Көптеген жұмыстарда септіктер жүйесі диахрониялық тұрғыдан зерттелген.
Ғалымдардың еңбектері есімдердің түрленуін тарихи тұрғыдан талдауға
бағытталған. Бұл бағытта Н.З. Гаджиева, Н.А. Баскаков,
Б.А. Серебренников пен Н.З. Гаджиева еңбектері жазылған.
Түркі тілдерінің грамматикасында септік тұлға мен мағынаны білдіретін
есімдердің грамматикалық категориясы ретінде, сонымен қатар сөйлем
мүшелерінің түрлену көрсеткіші ретінде қарастырылады (Дмитриев, Исхахов).
Түркі тілдеріндегі септік категориясының бүгінгі күні алты негізгі
өнімді формасы бар. Септік категориясының парадигмасын атау, ілік, барыс,
табыс, жатыс және шығыс септіктері құрайды. Кейбір түркі тілдерінде бұл
септік тұлғаларынан басқа екі-үш септік тұлғалары кездеседі. Ол көмектес
септік (қазақ, хакас, шор, якут, чуваш тілдерінде), жеке септік (якут
тілінде) т.б.
Н.А. Баскаков түркі тілдерінде алты өнімді және бес көнеленген
септіктерді көрсетіп, олардың әрқайсысына жеке сипаттама жасайды.
Өнімді септіктер грамматикалық қызметіне қарай екі топқа жіктеледі:
грамматикалық (атау, ілік, табыс) және мекен (барыс, жатыс, шығыс)
септіктер. Грамматикалық септіктер үшін бастапқы қызметі – субъект пен
объектіні білдіру. Барлық түркі тілдерінде грамматикалық септіктер
сөйлемдерде субъектілік, объектілік қатынасты және сөз тіркестерінде
меншіктілікті білдіреді.
Мекен септіктер көлемдік қатынасты білдіреді, ал басқа мағыналары
(заттық, пысықтауыштық) бұл септіктер үшін екіншілік мағына әрі олар
бірінші мағына негізінде өрбісе керек.
Көнеленген септіктерге -dak салыстырмалы, –ca салыстырмалы-бойлық, -yn
көмектес, -tyn шығыс, -gary барыс септік тұлғаларын жатқызады.
Н.А. Баскаков пікірінше, бұл септіктер септіктің түрлену жүйесіндегі
өзгерістермен байланысты және бүгінгі таңда олар белгілі бір лексикалық
топтар ретінде қолданылады. Соңғы үш септікке мынадай мысалдар келтіреді:
gyzyn, mynartyn, teskeri.
Кейбір түркі тілдерінің септік жүйесінде септік жалғауларларына
жекелеген дауысты немесе дауыссыз дыбыстардың қысқарып септеулік-қосымшаға
айналған грамматикалық қатынас жағынан ұқсас септеулік шылаулар формасы да
енгізіледі:
1) -ла-ле қосымшасы, ол бирлен септеулігінен пайда болған, алтай
тілінде – көмектес немесе құралдық септік, тува тілінде – биле септеулігі;
2) -наң-нең қосымшасы, бұл да бирлен септеулігінен пайда болған, хакас
тілінде – көмектес септік;
3) -сар-сер қосымшасы, хакас тілінде қолданылады, алтай және шор
тілдерінде бағыттық мақсатта жұмсалады [8].
Н.З. Гаджиева түркі септік жүйесінің тарихи даму тұрғысынан омоним
болатын -ча септік тұлғасын бөліп көрсетеді: бағыттық мағынадағы септік
және салыстырмалы мағынадағы септік [9, 275 б.].
Қазіргі қазақ тілінде септік жүйесін атау, ілік, барыс, табыс, жатыс,
шығыс, көмектес септік жалғаулары құрайды. Бұл септік жалғаулар өзіне тән
грамматикалық тұлғалар арқылы белгілі грамматикалық мағына білдіріп,
сөйлемде белгілі бір синтаксистік қызмет атқарады.
Жеті септіктің ішінде атау септігінен басқа септіктердің барлығының
грамматикалық көрсеткіші бар.
Атау септігін барлық зерттеуші ғалымдар басқа септік тұлғаларына негіз
болатын форма ретінде қарастырған. Сондықтан барлық түркологиялық
әдебиеттерде атау септігі негізгі септік (основной падеж) деп беріледі.
Атау септік формасы, бір жағынан, басқа септіктердің формалары мен
мағыналарын салыстырып ажырату үшін қабылданған негізгі форма болса, екінші
жағынан, ол тек белгілі бір затты атау үшін ғана емес, онан әлдеқайда кең
грамматикалық қызмет атқаратындықтан, арнайы талдайтын негізгі форма
ретінде қаралады [10, 61 б.].
Септік жалғауларын қазақ тіл білімінде морфологиялық әдебиеттерде,
синтаксистік әдебиеттерде де жан-жақты талданып келеді.
Септік жалғауларының мағыналық құрылымын С. Аманжолов Септік
жалғауларының қызметі атты мақаласында қозғап, жеті септікке тоқталады. Әр
қайсысының сөйлемдегі мағынасын қарастырады, жұмыста біз тек барыс, жатыс,
шығыс, құралды (көмектес) септіктерге тоқталдық.
Барыс жалғау. Негізгі барыс жалғаудың қызметі: "заттың бет алысын
көрсету" дейтін болсақ, оны барлық бірдей барыс жалғау тұлғасы атқара
бермейді. Міне, сол жақтарын түгел айқындап шығу үшін бірнеше жікке
бөлеміз.
Жатыс жалғау. Жатыс жалғауының негізгі тұлғасы -да-де, -та-те. Бұлар
заттың мекенін жалпы түрде көрсетеді. Ал заттың мекенін жалпы көрсетпей,
айқынырақ басқалардан жіктеп көрсету болса, олардың үстіне -ғы-гі жалғауы
қосылып, мекеннің ішкі жағын тұрақты етіп көрсетеді. Мысалы: қаладағы бала,
үйдегі бала, т.т. Жатыс жалғауының негізгі екі мағынасы бар, бірі – тік
мағына, екіншісі – көлденең.
Шығыс жалғау. Шығыс жалғаудың негізгі қызметі – бір заттың екінші
заттан шыққандығын, бет алғанын көрсету. Негізгі сұраулары: "қайдан, неден,
кімнен?". Оның барлық түрі бұл сұрауға жауап бермегендіктен, оңдайларды
көлденең мағыналыға қосамыз. Сөйтіп, мұның да тік, көлденең мағыналары бар
екен.
Құралды жалғау. Құралды жалғаудың негізгі қызметі – істің нендей
құралмен істелгендігін көрсету. Бірақ барлық құралды жалғау ол міндеттен
шыға бермейді. Негізгі сұраулары "кімнен? немен?", сондықтан бұларда да тік
мағына, көлденең мағына дегендер болады [11, 24-34 бб.].
Ғалым септік жалғауларының мағыналарын нақты деректермен тиянақтай
келе, мынадай қорытынды жасайды:
1 Септік жалғаулары тек жалғау үшін жүрген жоқ, олар сөз бен сөз
арақатысындағы мағынаны ашады;
2 Сөз бен сөздің орнына қарай (сөз таптарының сөйлем ішіндегі
орнына қарай) әрбір жалғау бір ғана емес, 1-ден 22-ге дейін мағынаға
ие болады (мысалы, шығыс жалғауы);
3 Септік жалғауларының тұлғасына лайық түпкілікті тік (прямое
или вертикальное) мағынасынан басқа, тұлғасына сай емес көлденең
(горизонтальное или косвенное) мағынасы да барлығы байқалады.
Әрбір жалғаудың беретін мағынасын санағанда мынадай есеп шығады:
1. Барыстың 8 тік, 9 көлденең мағынасы бар – 17;
2. Жатыстың 2 тік, 4 көлденең мағынасы бар – 6;
3. Шығыстың 13 тік, 9 көлденең мағынасы бар – 22;
Құралдың 2 тік, 4 көлденең мағынасы бар – 6 [11, 34 б.].
Ғалым А. Ысқақов Қазіргі қазақ тілі. Морфология еңбегінде септік
жалғауына, жай және тәуелді септеуге, қызметі мен мағыналарына тоқталады.
Автордың еңбегінде де жеті септік тұлғасы көрсетіліп, әрқайсысының сөз
тіркесін құраудағы және сөйлем мүшесі қызметіндегі ерекшеліктеріне талдау
жасайды.
Ғалым С. Исаев еңбектерінде септік жалғауларының мағыналары мен
қызметтері, септік жалғауларын грамматикалық және көлемдік септіктерге
бөлудің мәні қарастырылады [12, 139-145 бб.].
Қазақ тіліндегі септіктердің сөйлемде атқаратын қызметтері мен
сұрақтары біркелкі емес. Септік жалғаулары зат есімге тән категория,
дегенмен септік қосымшалары басқа сөз таптарына жалғанғанда заттық мағына
тудырып, оларды заттандырады. Бұл септік категориясының басты белгісі,
сонымен бірге біріншілік қызметі болып табылады. Дегенмен барыс, жатыс,
шығыс, көмектес септік жалғаулары заттық мағынадан бөлек бағыттық,
мекендік, мезгілдік, амалдық, жалпы көлемдік мағына білдіріп, пысықтауыштық
қатынаста да жұмсалады. Ал атау, ілік, табыс септіктері үнемі заттық мәнде
жұмсалады. Атау септігінде тұрған сөз бастауыш қызметін, ілік септігінде
жұмсалған сөз анықтауыш, ал табыс септігін қабылдаған сөз тура толықтауыш
қызметін атқарады. Септік тұлғаларының осындай екі жақты мағыналық,
қызметтік ерекшелігіне байланысты түркологияда септік жалғаулары екі топқа
топтастырылған:
1) грамматикалық септіктер – атау, ілік, табыс септіктері;
2) көлемдік септіктер – барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктері.
Септік жалғаулары синтаксистік еңбектерде сөздердің меңгеріле байланысу
формасына қатысты мәселеде қаралатыны белгілі. Яғни, барыс, жатыс, шығыс,
көмектес септіктері (табыс септігі де) толықтауыштық және пысықтауыштық
қатынастарда меңгеріле байланысқан сөз тіркестерін ұйымдастырады. Ғалым М.
Балақаев септіктердің синтаксистік қызметтері мен синтаксистік қатынастарын
сөз тіркесі құрамында қарастырған. М. Балақаев есімдердің етістіктермен
меңгеріле байланысып, әртүрлі қарым-қатынаста жұмсалуы үшін табыс, барыс,
жатыс, шығыс, көмектес септіктері жалғауларының бірінде айтылатынын, сондай-
ақ жалғаулар сөздердің синтаксистік қызметтерін саралайтын да тұлғалар
екенін ескертеді.
Аталған септік жалғауларының синтаксистік қызметі, негізінде,
етістіктердің лексикалық мағыналарымен байланысты болады да, сөз
тіркестерінің бағыныңқы сыңарларына септік жалғауы басыңқы сөздердің
ыңғайына қарай жалғанады. Мысалы, шық, түс, қара, жібер етістіктері, барыс,
шығыс, көмектес жалғауларындағы сөздерді керек етіп, оларды өздеріне
бағындырып (меңгеріп) тұрады:
Шық – тауға шық, үйден шық, сатымен шық;
Түс – суға түс, аттан түс, арқанмен түс;
Қара – балаға қара, терезеден қара, бинокльмен қара;
Жібер – жолдасыңа жібер, қаладан жібер, почтадан жібер. Автор септік
жалғауларының өздері тіркесетін етістіктердің мағыналарымен байланысты
екенін айтады.
М. Балақаев меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестерді бағыныңқы
сөздің тұлғасына қарай былай бөледі:
– табыс жалғаулы сөз тіркестері;
– барыс жалғаулы сөз тіркестері;
– шығыс жалғаулы сөз тіркестері;
– жатыс жалғаулы сөз тіркестері;
– көмектес жалғаулы сөз тіркестері [13, 70-71 бб.].
Р. Әмір бағыныңқы сөздер табыс, шығыс, барыс, жатыс және көмектес септік
формалар арқылы немесе септеулік шылаулар арқылы меңгерілетінін айтады [14,
31 б.].
Барыс жалғаулы сөз тіркестері. Барыс жалғаулы сөз тіркестері
құрамындағы сөздердің мағыналық ерекшеліктеріне қарай жанама толықтауыш,
пысықтауыш қатынастарда жұмсалады.
М. Балақаев: объектілік қатынастағы сөз тіркестері қимыл процесінің
кімге, неге арналғанын, бағытын, қандай затпен үстемеленгенін, қандай
затпен түйіскенін, неге қамтылғанын білдіреді. Пысықтауыштық қатынастағы
сөз тіркестері қимыл процесінің бағытын білдіреді және мекендік, мезгілдік,
мақсаттық мағыналарда жұмсалады, – деп мағыналық қатынасын анықтайды [13,
84-85 бб.].
Ал, 2002 ж. жарық көрген Қазақ грамматикасында барыс жалғаулы сөз
тіркесінің мағыналық сипатының толыға түскенін байқаймыз: Толықтауыштық
қатынаста жұмсалатын сөз тіркестерімен салыстырғанда пысықтауыштық
қатынаста қолданылатын сөз тіркестері тілімізде жиі қолданылады, соған орай
мағыналық жағынан алуан түрлі болып келеді.
Объектілік қатынаста жұмсалатын барыс жалғаулы сөз тіркестерінің
мағыналары, негізінен, мынадай:
1. Қозғалыс әрекетінің кімге, неге бағытталғандығын білдіреді.
2. Қозғалыс әрекетінің бағыт, бағдарын білдіретін етістіктердің
бірқатары барыс жалғаулы сөздермен тіркесіп, аттану, жорыққа шығу, тартысу
мағынасында қолданылады.
Қозғалысқа түскен заттың адресатын білдіреді.
Соқтығу, тию, сүріну, сүйену, жамбастау, жантаю тәрізді қозғалыс мәнді
етістіктер барыс жалғаулы сөздермен тіркесіп, қақтығыс пен сүйкеніске
түскен заттарды атап көрсетеді.
Пысықтауыштық қатынаста жұмсалатын барыс жалғаулы сөз тіркестері
мынадай мағыналарда жұмсалады:
Көлемдік. Мұндай мағынаны білдіретін сөз тіркестері жер, көл, аспан, жол,
үй, қасы, жаны төрізді көлемдік ұғымы бар сөздердің қозғалыс мәнді
етістіктермен тіркесуі арқылы жасалады.
Мезгілдік. Мезгілдік мағынаны білдіретін сөз тіркестері уақытты,
мезгілді, шақты меңзейтін есімдердің қозғалыс әрекетін білдіретін
есімдермен тіркесуі арқылы жасалады.
Объектілік қатынастағы сөз тіркестері мынадай мағыналарда жұмсалады:
Біреуге сенім артқандықты білдіреді.
Ұнағандықты, сүйсінгеңдікті білдіреді.
Реніш, күйінінггің біреуге, бір нәрсеге бағытталғаңдығын білдіреді
[15, 273 б.].
Шығыс жалғаулы сөз тіркестері. М. Балақаевтың грамматикалық еңбегінде
шығыс жалғаулы сөз тіркестерінің толықтауыштық қызметтегі төрт мағынасы
және пысықтауыштық қатынастағы төрт мағынасы беріліп, мысалдармен
дәйектелген. Шығыс жалғаулы сөз тіркестері жанама толықтауыш, пысықтауыш
қатынастарда жұмсалады. Толықтауыштық қызметте жұмсалатын шығыс жалғаулы
сөз тіркестерінің бірнеше мағыналары бар:
1) заттың басқа заттан істелу тегін білдіреді;
2) мағлұматтың әрекеттің шығу көзін білдіреді;
3) шығыс жалғаулы зат есімдер айрылу, құтылу, айығу, жазылу, қашу,
тазару, тазарту, безу сияқты етістіктермен тіркесіп, бірдеңеден арылу,
құтылу мағынасында жұмсалады;
4) сан есім не болмаса сан есімнен анықтауышы бар зат есім шығыс
жалғауда тұрып етістікпен тіркескенде, сөз тіркесі заттың сандық бөлшегін
не даралаған мөлшерін білдіреді.
Пысықтауыштық қатынастағы сөз тіркестерінің мағыналары:
1) көлемдік, көбіне қимыл процесінің орнын көрсетеді, енді бірі
қимылдың басталу, болу орнын білдіреді;
2) мезгілдік;
3) себеп-салдар;
4) қимылдың амалын білдіреді [13, 86-88 бб.].
Қазақ грамматикасы академиялық еңбекте шығыс жалғаулы сөз тіркесінің
синтаксистік қатынастағы мағыналары кеңінен сипатталған:
I. Тек шығыс жалғаулы сөздерді меңгеретін козғалыс мәнді етістіктер:
Мұндай топқа жататын етістіктер саны көп емес. Олардың қатарына асу
(белден), өту, озу, бөлініп шығу тәрізді сөздер жатады. Шығыс жалғаулы сөз
тіркестерінің құрамындағы сөздердің алуан түрлілігіне қарай мағыналық
жағынан да әр жақты болып келеді. Солардың негізгілері мыналар:
1. Қимыл-әрекеттің белгілі бір нәрсені жанай өткендігін білдіреді.
2. Мезгілдің мөлшерлі уақыттан өтіп бара жатқандығын білдіреді.
Жарыста озып шығу, ілгері кету мағынасын білдіреді.
Кісінің жас мелшерін білдіреді. Ал мен сізді отыздан асқан болар деп ойлап
едім (Нүрпейісов).
II. Негізінен шығыс жалғаулы сөздерді тілеп тұратын козғалыс мәнді
етістіктер. Бұлардың қата-рына қашу, шығу, түсу (аттан), секіру, аттау,
қарғау, еру тәрізді етістіктер жатады:
Бірыңғай шығыс жалғаулы сөздерді меңгеретін қозғалыс мәнді етістіктер
қимыл-әрекеттің не басталған орнын, не тірелер жерін білдірмей, тек белгілі
бір нәрсені жанай өткендікті білдіреді.
Негізінен шығыс жалғаулы сөздерді меңгеретін қозғалыс мәнді етістіктер
кимыл-әрекеттің басталған орнын, тірелер жерін және қалай іске асқандығын
білдіреді.
Толықтауыштық (объектілік) қатынаста жұмсалатын сөз тіркестері мынадай
мағыналарда жұмсалады:
Қимыл-әрекеттің кімнен басталғандығын атап көрсетеді.
Енбектен қашу, сырт қалу мағынасын білдіреді.
Пысықтауыштық қатынаста жұмсалатын шығыс жалғаулы сөз тіркестері
мынадай мағыналарда жұмсалады:
1. Көлемдік қатынасты білдіреді.
2. Себебін білдіреді.
3. Кездесу, кезігу, күтіп алу мағынасында.
4. Ұрлану, жасырыну, көзге түспеу мағынасында жұмсалады [15, 284 б.].
Жатыс жалғаулы сөз тіркестері. Толықтауыштық қатынаста қимыл процесінің
қандай заттың үстінде не қандай затпен байланыста болатынын, бірдеңенің
кімде екенін білдіреді. Пысықтауыштық қатынастағы жатыс жалғаулы сөз
тіркестері мекендік және мезгілдік мағынада жұмсалады [13,
88 б.].
Қазақ грамматикасында жатыс септігі табиғатында мекенді, орыңды
білдіретіңдіктен, мұндай септік жалғауы аркылы қалыптасқан сөз тіркестері,
ең алдымен, көлемдік қатынасты білдіретіндігі айтыла келіп, пысықтауыштық
және толықтауытық қатынастағы мағыналары сипатталған.
Объектілік қатынастағы сөз тіркестері мынадай мағыналарды білдіреді:
1. Қимыл продесіне жанама объект болатын заттар мен нөрселерді атап
көрсетеді.
2. Қимыл-әрекеттің нендей нәрсеге қатысты екендігін атап көрсетеді.
Пысықтауыштық қатынастағы сөз тіркестері мынадай мағыналарда жұмсалады:
1. Көлемдік. Мұндай сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңарларында көлемдік
мәні бар зат есімдер қолданылып, қимыл-әрекеттің болған орнын атап
көрсетеді.
2. Мезгілдік. Мезгілдік мағынаны білдіретін сөз тіркестері бағыныңқы
сыңарлардың лексикалық мағынасымен тікелей байланысты. Бұлар мезгілді,
кісінің немесе жан-жануарлардың жас мөлшерін білдіретін есімдер мен
есімшелер болып келеді [15, 291 б.].
Көмектес жалғаулы сөз тіркестері. Ғалым М. Балақаев еңбегінде көмектес
жалғаулы есімдер етістіктерге меңгерілу арқылы объектілік және
пысықтауыштық қатынастарда түрлі-түрлі мағынада жұмсалатыны айтылған.
Толықтауыштық қатынастағы сөз тіркестері мынадай мағыналарда жұмасалады:
1) құралдық, құрал-сайманның атын білдіретін көмекстемтегі зат есімдер
кісінің қимыл-әрекетін білдіретін етістіктермен тіркесіп, құралдық мағына
білдіреді; материалдық, етістікті сөз тіркесінің құрамындағы көмектес
жалғаулы зат есімнің істелетін істің неден, қандай заттан істелетінін
білдіреді;
2) заттық, бірқатар зат есімдер көмектес жалғаулы етістіктермен
тіркескенде, олар қимылдың заттық объектісі ретінде жұмсалады;
3) бірлестік, көмектесжалғаулы кісі атары және кім? Деген сұрақ қоюға
болатын бала, студент, әкем сияқты сөздер көбінесе ортақ етіс тұлғалы салт
етістіктермен тіркесіп, бірлестік мағынада жұмасалады. Көмектес жалғаулы
сөз тіркестері пысықтауыштық қатынаста мезгілді, мекенді, себеп-салдарды
және қимылдың істелу амалын білдіреді [13, 89-90 бб.].
Қазақ грамматикасында көмектес жалғаулы сөз тіркесінің тілдің ішкі
даму мүмкіншіліктеріне байланысты жұмсалу өрісінің көбейгендігі айтылады,
соның негізінде мағыналық қатынасының кеңейгендігі тұжырымдалған. Қазақ
тіліңдегі көмектес септігінің -мен жалғауы арқылы құрылған сөз тіркестері
тілдің ішкі даму мүмкіншіліктеріне қарай қолданылу өрісін барынша кеңейтті.
Мұндай ерекшеліктерді мынадан байқауға болады:
1) көмектес жалғаулы сөз тіркестері табиғатында құралдық, бірлестік
мағыналарын (балтамен шабу, өкесімен келу) білдіретін болса, кейіннен осы
мағыналардың негізінде қимыл-әрекеттің іске асу тәсілін (самолетпен келу);
материалын (былгарымен қаптау, тақтаймен қоршау); мезгілін (қолға тиісімен
хабарлау); себебін (тапсырмамен келу, қайғы-қасіретпен жүдеу) білдіретін
қосымша грамматикалық мағыналар қалыптасты;
2) көмектес жалғаулы сөз тіркестерінің қолданылу ерісінің кеңейіп,
жаңарып толыға түсуіне орыс тілі де айтарлықтай ықпал етті. Мәселен, күресу
етістігінің Әлимен куресу, Кажымұқанмен күресу тәрізді көмектес жалғаулы
сөз тіркестерін құрауы қазақ тілінде ертеден-ақ кездесетін болса, ал оның
аштықпен күресу (борьба с голодом), ішкілікпен куресу (борьба с пьянством),
тентектікпен күресу (борьба с хулиганством), тап жауларымен куресу (борьба
с классовыми врагами), қоғамдық тәртіп бұзушылармен күресу (борьба с
нарушителями правопорядка) тәрізді сөз тіркестерін құрауға ұйтқы болуы –
орыс тілінің ықпалына байланысты кейін барып қалыптасқан құбылыстар.
Басыңқы сыңары етістіктер болып келетін көмектес жалғаулы сөз
тіркестері тіркес құрамындағы сөздердің әр тұрлілігіне әрі мағынасы жағынан
әр қилылығына байланысты объектілік (толықтауыштық) және пысықтауыштық
қатынастарда жұмсалып, олар одан әрі мағыналық тұрғыдан іштей сараланады.
Объектілік қатынаста жұмсалатын сөз тіркестерінің бағыныңқы
сыңарларында зат есімдер мен есімдіктер қолданылады:
1. Құралдык. Құрал-сайманның атын білдіретін көмектес жалғаулы сөздер
кісінің қимыл-әрекетін білдіретін етістіктермен тіркесіп, құралдық мағынаны
білдіретін соз тіркестерін құрайды.
Материалдық. Басыңқы сыңары етістіктер болып келетін көмектес жалғаулы сөз
тіркестерінің бірқатары істелетін істің неден, қандай заттан немесе ненің
қатысымен істелетінін білдіреді.
Толықтауыштық қатынаста жұмсалатын сөз тіркестерінің бірқатары іс-
әрекеттің объектісі болатын затты атап көрсетеді.
Пысықтауыштық қатынаста жұмсалатын сөз тіркестері әр түрлі мағыналарда
жұмсалады, олардың негізгілері мыналар:
1. Мұндай қатынаста жұмсалатын сөз тіркестерінің көпшілігі қимылдың
істелу амалын білдіреді.
2. Көлемдік мәні бар көмектес жалғаулы сөздер қозғалыс-әрекетін
білдіретін етістіктермен тіркесіп, мекендік мағынаны білдіреді. Жолмен
келдім, мұздың үстімен жүрдім, орманның арасымен келдім, арықтың жағасымен
келе жатыр, бұлттың арасымен ұшып келеді.
3. Осы типтес сөз тіркестерінің бірқатары қозғалыс-әрекетінің тәсілін
білдіреді. Мұндай сөз тіркестері транспорт (көлік) атауларының қозғалыс-
әрекетін білдіретін етістіктермен тіркесуі арқылы жасалады.
4. Мезгіл мәнді есімдер көмектес жалғаулары арқылы етістікпен
тіркескенде, қимыл-әрекеттің мезгілін білдіреді.
5. Көмектес жалғаулы сөз тіркестерінің бірқатары қимыл-әрекеттің
себебін білдіреді [15, 302 б.].
1.2 Көнеленген септіктердің зерттелуі
Тіл үнемі, өзгеру үстінде болатыны белгілі. Тілдегі қосымшалардың
көнеру әрекетін ғалымдар лексикалану құбылысымен байланысты қарастырады.
Қосымшалар ішінде септік жалғауларының да көнеленуі де лексикалану
әрекетінің бір тәсілі болып табылады.
Септік жалғаулары көнелене отырып, өзінің жалғастырушылық,
грамматикалық мағынасынан қол үзе келіп түбірмен кірігіп кетеді. Бұл туралы
А. Раманованың Қазіргі қазақ тіліндегі сөз түбіріне кіріккен тәуелдік
жалғаулары атты кандидаттық диссертациясында былай дейді: Тiлдегi көнеру,
кiрiгу әрекеттерi де өзара тығыз байланысты. Сондықтан да, бiз, екеуiн бiр-
бiрiнен бөлiп, жеке-дара атамай, тұтастықта қарағанды жөн көрдiк. Түбiрге
жалғанған қосымша тiлдiң дамуы барысында, ең алдымен, көнеленiп барып,
содан соң түбiрге кiрiгедi. Көнелену әрекетiне ұшырамаған қосымша түбiрге
кiрiге де алмайды. Себебi көнеленген қосымша мен әдеттегi қосымшаның
арасында айырмашылықтар бар. Мысалы: тiлдегi өзге, басқа, бiрге тәрiздi
сөздердiң құрамындағы барыс септiк көрсеткiштерi (-ге, -қа) бастапқы
мағынасы мен қызметiнен айырылып, көнеленiп кеткен. Бүгiнде сөз түбiрiне
кiрiккен қосымшалар қатарында саналады. Ал тiлдегi үйге, далаға, көшеге
тәрiздi сөздердiң құрамындағы барыс септiк көрсеткiштерi өз мағыналарын
сақтап, жалғау қызметiн атқарып тұр. Олар көнеленбеген, сондықтан да
түбiрге кiрiге алмайды, керiсiнше, түбiрден жеке морфема ретiнде
ажыратылады. Демек, көнеру әрекетiнiң негiзiнде қосымшаның мағынасы мен
қызметi көмескіленiп, бастапқы түбiрге бiрте-бiрте кiрiгiп кететiндiктен,
бұл екi тiлдiк құбылысты бiр-бiрiмен тығыз байланыста қарастырған жөн. Бұл
– көнеру әрекетiнсiз кiрiгу әрекетi жоқ, ал кiрiгу әрекетiнсiз көнеру
әрекетi жоқ деген сөз [16, 9 б.].
Қазақ тіліндегі қосымшалардың көнеру әрекеті туралы Қ. Жұбанов,
А. Ысқақов, М. Томанов, А. Хасенова, Ә. Қайдаров, Ж. Манкеева, А.
Раманова, Г. Тулекова еңбектерінде қарастырылған. Аталған ғалымдар
еңбектерінде өлі түбірлерге қосымшалардың кірігу жолына этимологиялық
тұрғыдан талдаулар жасаған.
Септік жалғауларының түбірге кірігіп, көнеруі туралы пікірлер
түркітанушы ғалымдардың да еңбектерінде кездеседі.
XIX ғ. аяғы мен XX ғ. басында жарық көрген түркітанушылар еңбектерінен
септік көрсеткіштерінің көнеленуі туралы қысқаша мәліметтерді кездестіре
аламыз. Түркологияда септік қосымшаларының өздерінің негізгі қызметтерінен
ауытқуына көптеген түрколог ғалымдар назар аударған. П.М. Мелиоранский
грамматикалық еңбегінде кейбір зат есімдер мен есімдіктер жанама
септіктерде үстеу мағынасында жұмсалатынын айтып, мұнда, кейин сөздерін
мысалға келтіреді [17, 15 б.].
Барлық грамматикалық еңбектерде септік қосымшаларының сөзжасамдық
қызметі мен әдеттегі септік жүйесінен оқшауланған септік көрсеткіштері
туралы айтылып отырды. Оқшауланған септік көрсеткіштері сөйлем ішінде
өздерінің байланыстырушылық қызметінен айрылып, етістікпен тіркесуі артып,
үстеуге айнала бастаған. А. Боровков зат есімдердің, есімдіктердің және сан
есімдердің жанама септіктерде келіп, үстеу сөз табын жасауын былай
түсіндірген: зат есімдер мен сын есімдердің үстеуге айналуы олардың
синтаксистік жұмсалуына тікелей байланысты дейті. Автор септік
тұлғаларының бір позицияда синтаксистік қолданыста үнемі, тұрақты
қолданылуына байланысты екенін меңзеп тұр.
Н.К. Дмитриев башқұрт тіліндегі үстеулердің жасалу туралы айта келіп,
кез келген зат есім септелу жүйесінде толығымен түрленеді, әрі әрбір
септік жалғаулары зат есімнің тұлғалық өзгеруін көрсетеді. Арнайы себеппен
(семантика-синтаксистік) септік алғауының біреуі ерекше мағынаға ие болып,
тұтас жүйеден оқшауланады. Нәтижесінде жаңа сөз пайда болады, олар тек
этимологиялық тұрғыдан ғана зат есім негізімен байланысты келеді деген
пікір білдіреді [18, 117 б.].
Түркітанушы В.И. Асланов өзінің "Некоторыс случаи перехода
грамматических форм в лексикализованныс образования" атты мақаласында алғаш
рет сөз түбіріне кіріккен күйде кездесетін тәуелдік, септік жалғаулары мен
етістік формалары туралы сөз болады. Ғалым аталған тұлғалардың көнеленуін
лексикалану (кірігу әрекеті) әрекеті ретінде сипаттама береді: "Сөз
түрлендіруші формалардың лексикалануы әр жағдайда әр түрлі өтеді. Басқа
сөзбен айтқанда, кейде сөз түрлендіруші аффикс сөз құрамында грамматикалық
қатынасты білдірмей, лексикаланған бүтіннің бір бөлшегі ретінде де келіп
отырады... Осындай өзгерген формадағы сөздер лексикалану құбылысы арқылы
басқа сөз таптарына жиі ауысады" [19, 26 б.].
Қосымшалардың түбірге кірігу, көнеру әрекетіне байланысты ойларды А.А.
Юлдашевтің "Лексикализация тюркских грамматических форм как объект
словообразовательной морфологии и словаря" тақырыбындағы мақаласынан да
кездестіре аламыз. Ғалым түбірге кіріккен, көнеленген аффикстерді талдау
барысында мынадай қорытынды жасайды: "...Осыған ұқсас үстеулер құрамындағы
(мәңгіге, текке, босқа, ұзаққа, бірге т.б.) септік көрсеткіштері
сөзжасамдық қабілетті иеленіп тұрғандығы анық; осындай формалардың септік
ретінде пайда болып, кейіннен грамматикалық формалардың лексикалану және
оқшаулану теориясына сәйкес, пысықтауыш қызметін атқаруы барысында үстеуге
өзгерген; сірә, олар сөз түрлендіруші морфология деңгейінде пайда болмаған,
о бастан өзіндік деривациялық морфологиясының деңгейінде шынайы жекеленген
және лексикаланған септік формаларына сырттай ұқсас үстеу ретінде
жасалған..." [20, 63-64 бб.]. Автор түбірдегі көнеленген жалғаулардың
сөзжасамдық қызметке ауысуының негізгі себептерін анықтауға талпынған.
Ғалым грамматикалық формалардың көнеленуін сөзжасам тұрғысынан
қарастырады.
Т.Г. Агаеваның "Лексикализация грамматических форм в современном
азербайджанском языке" атты диссертациялық еңбегі грамматикалық формалардың
лексикалануына арналған. Автор грамматикалық формалардың лексикалануын
сөзжасамның бір тәсілі ретінде қарастырады. Ол:
"қазіргі әзірбайжан тіліндегі грамматикалық формалардың лексикалануы,
тілдің тарихи дамуы барысында белгілі бір сөздердің құрамына кірігіп,
сөзжасамдық дәрежеге өткен, сөз түрлендіруші аффикстердің көмегімен сөз
тудыру жағдайында танылады", – деп түсіндіреді [21, 5 б.]. Т.Г. Агаева
лексикаланған грамматикалық формаларға тән негізгі ерекшеліктер мен
себептерді көрсетіп береді. Ғалымның пікірінше, грамматикалық формалардың
лексикалануында сөз түрлендіруші аффикстер өздерінің бастапқы лексикалық,
грамматикалық және синтаксистік мағыналарынан айырылып, жаңа морфологиялық
категориялар мен синтаксистік қасиеттерді иеленеді. Жұмыста лексикаланған
грамматикалық формалардың әрқайсысына жеке-жеке сипаттама берілген:
зат есім аясында сан категориясы, септік және тәуелдік аффикстері
қаралса, етістік категорияларынан - етіс, есімше, көсемше
формалары қарастырылған.
Түркітанушы Т.Г. Агаеваның жұмысында қосымшалардың түбірге кірігу
әрекеті алгаш ғылыми негізде жүйеленіп, дәлелденген.
Тіл білімінде жаллғаулардың түбірге кірігу әрекеті сөзжасамның бір
тәсілі ретінде саналады. Себебі қосымшалардың түбірге кірігу әрекеті арқылы
тілде жаңа мағынадағы туынды сөздер жасалады. Сөзжасамға арналған
түркітанушы ғалымдар еңбектеріндегі осыған қатысты мәліметтер бұл ойымызды
дәлелдей түседі. Сол деректерге көз жүгіртейік.
Қырғыз тіліндегі сөзжасам мәселелерін зерттеуші ғалым Б.О. Орузбаева да
қосымшалардың кірігу, көнеру әрекетін сөзжасамның бір тәсілі ретінде
қарастырады. Ғалым септік жүйесіндегі бұл өзгерісті былайша береді:
"Қазіргі қырғыз тілінің септік жүйесі тұрақты болғанымен, кей жағдайда
лексикаланудың нәтижесінде басқа сөз тобына ауысып, өзінің бастапқы
грамматикалық мағынасын жояды... Грамматикалық мағыналы сөздің лексикалануы
сөздің бір сөз табынан екінші сөз табына ауысуымен, соның нәтижесінде
тілдің лексикалық құрамының толығуымен сипатталады" [22, 29-30 бб.].
Қосымшалардың көнеру әрекеті қазақ ғалымдарының да назарынан тыс
қалмаған. Қазақ тіл білімінде бұл мәселеге қатысты ойларды төмендегі
еңбектерден кездестіре аламыз.
А. Байтұрсынұлы өз еңбегінде көбінесе үстеу мағынасында басқа
есімдерден, есімдіктен, етістіктен шыққан сөздер жүретіндігін айтады [23,
256 б.]. Соның ішінде септік жалғауларынан қалыпасқан үстеу сөздер деп
анықтап жазбағанымен, үстеу жасаудағы сөз таптарына назар аударған:
Шалқасынан түсті, етбетінен құлады, орысша айтуы, адамша сөйледі дегенде
ірі жазылған сөздер қалай? деп сұрағанға жауап болып тұр (түсті қалай? –
шалқасынан, құлады қалай? – етбетінен, сөйледі қалай – адамша). Бұлар үстеу
орнына жүретін зат есімдер.
Екі-екіден бөлді, үш-үштен алды, төрт-төрттен қойды, он-оннан санады,
жиырмадан үлестірді дегенде ірі жазылған сөздер қалай? деп сұрағанға жауап
болып тұр (бөлді қалай? – екі-екіден, алды қалай? – үш-үштен, қойды қалай?
– тәрт-төрттен, санады қалай? – он-оннан, үлестерді қалай? – жиырмадан).
Бұлар үстеу орнына жүретін сан есімдер [23 , 258 б.].
Қазақ ғалымдарынан бұл мәселеге алғаш назар аударған, септіктердің
көнеру әрекетіне қысқаша талдау берген ғалым – А. Ысқақов. Ғалым үстеулерге
арналған еңбегінде үстеулердің морфологиялық құрылымына қатысты бөлімде
бірқатар зат есімдер мен заттанған сын сімдердің жатыс, шығыс, барыс және
көмектес (құралдық) септіктерде үстеу сөздер жасайтыны айтады: а) жатыс
септігінде: ертеде, ертеңінде, күнде, жылда, түнде, жазда, баяғыда, әлгіде,
жаңада, қапыда, алда, аста, жуырда т.б.; б) барыс септігі: кешке, ертеңіне,
жатқа, алға, сыртқа, астқа, үстке, араға, зорға, босқа, текке, бекерге,
әзірге; в) шығыс септік: ертеден, кешеден, таңертеңнен, әуелден, алдан,
арттан, ортадан, ежелден, тәуелдік жалғаудан кейін жалғанған шығыс септігі:
шетінен, қырынан, төтесінен, түйдегінен, етпетінен, шалқасынан; г) көмектес
септігі: ертемен, кезекпен, шынымен, қалпымен, жайымен, т.б. [24, 68-70
бб.].
А. Ысқақов морфологиялық еңбегінде үстеулерді жұрнақтармен қатар септік
тұлғалары да қалыптастыратыны айтылады. Көнеленген формалар арқылы туған
жалаң туынды үстеулер. Оларға бір алуан сөздердің белгілі бір септік жалғау
формасында әбден қалыптасып, бір-бірінен бөлінбейтіндей болып көнеленген
сөздер жатады. Осындай көнеленген қосымшалар төркіндері септік
жалғауларынан болғандықтан, сыртқы тұлғасы жағынан сол септіктердің
жалғауларына ұқсас келеді. Септелу қашан да болсын есімдерге тән қасиет
болғандықтан, мұндай үстеулер кейбір септік жалғауларының көнеленуінің
нәтижесінде көбінесе есімдерден туады [10, 339 б.].
Ғалым М. Томановтың Қазақ тілінің тарихи грамматикасы атты еңбегінде
ғалым жеке сөздер құрамында өлі қосымша ретінде сақталған, яғни түбірге
кірігіп кеткен көсемше, есімше және септік жалғауларына тоқталады [25].
Ғалым Ә. Төлеуов Сөз таптары атты еңбегінде көнеленген септік
жалғаулары арқылы туынды үстеулер жасалатынын айтып өтеді [26, 108-110
бб.].
Қазақ тілінің грамматикасынан септік жалғауларының кірігу, көнеру
әрекетіне қатысты мынадй ой білдірілген: Зат есімдерден барыс, жатыс,
шығыс, көмектес септік жалғауларының консервациялануы (көнеленуі) арқылы
ауысып келген бірсыпыра үстеулер де бар [27, 204 б.].
Көне түркі жазба ескерткіштер тіліндегі қосымшаларды зерттеуші
А. Есенқұлов: "септік жалғауларының көнеленуі арқылы бірер ғана
туынды сөздер кездеседі. Бұл туынды үстеулер тұлғасы жағынан септік
жалғауларына жақын болғанымен, мағынасы жағынан мүлде алыстап, септік
жалғаулы сөз қалпында қабылданылмай, қалыптасып кеткен үстеу ретінде
танылады", - деп тұжырым жасайды [28, 189 б.]. Септік жалғауларының көнеру,
кірігу әрекетінің көне жазба ескерткіштер тілінен кездесуі олардың
қалыптасу тарихының өте ертеде жатқандығын көрсетеді. Бұл туралы А.
Салқынбайдың ...көне түркі жазба ескерткіштерінде кездесетін септік
жалғаулары орта түркілік ескерткіштерде үстеулік сипатта орныққан. Орхон
жазбаларында ілгеру, біргеру, йығару, тарқанғару т.б. сияқты барыс септік
тұлғасында келіп, объектінің бағытын, мекенін білдірсе, кейін бұл тұлғалар
дами келе, ілгері, бңрге, алға т.б. сияқты үстеулерге арналған. Басқа
септіктер жөнінде де осындай пікір айтуға болар еді, – деген пікірі А.
Есенқұлов ойымен ұштасып жатыр [29].
Ғалым Н. Оралбайдың "Қазақ тілінің сөзжасамы" атты еңбегінде айтылған
тұжырымдар көнеру, кірігу әрекеті сөзжасамның бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Көнеленген септік жалғаулары, олардың синтаксистік ерекшеліктері
10.02.02 – қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертациялық жұмыс
Ғылыми жетекші
филология ғылымдарының
докторы, профессор Т. Сайрамбаев
Қосымша жетекші
филология ғылымдарының
докторы, профессор Р. Әмір
Қазақстан Республикасы
Алматы 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І КӨНЕЛЕНГЕН СЕПТІКТЕРДІҢ ТІЛДІК ЖҮЙЕДЕГІ ОРНЫ ... ... ... 7
1.1 Септік жүйесінің лексика-грамматикалық сипаты мен зерттелуі ... ... ...
7
1.2 Көнеленген септіктердің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
1.3 Көнеленген септік жалғауларының түбір мен мағынаның өзгеруіне
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ІІ КӨНЕЛЕНГЕН СЕПТІК ЖАЛҒАУЛАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ
МЕН СИНТАКСИСТІК
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
2.1 Көнеленген септік жалғаулы сөздердің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 64
2.1.1 Барыс септік арқылы
жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
67
2.1.2 Жатыс септік арқылы
жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
69
2.1.3 Шығыс септік арқылы
жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
75
2.1.4 Көмектес септік арқылы
жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
79
2.2 Көнеленген септік жалғауларының синтаксистік
қызметі ... ... ... ... ... ... 82
2.3 Көнеленген септік жалғаулары арқылы жасалған мағыналық-
синтаксистік
қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 97
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 105
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 107
ҚОСЫМША
А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 118
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс көнеленген септік
жалғауларының (барыс, жатыс, шығыс, көмектес) синтаксистік ерекшеліктерін,
олар арқылы жасалған туынды сөздердің түрлерін, мағыналық ерекшеліктерін,
құрамын, анықтауға арналады. Зерттеу жұмысында септік жалғауларының
көнеруінен пайда болған сөздер анықталып, синтаксистік қызметтері сараланып
берілді. әдеттегі септік жалғаулары мен көнеленген септік жалғауларының
ерекшеліктері анықталды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ тіл білімінде түбегейлі ғылыми
зерттеуді күтіп жатқан мәселелер аз емес. Соның бірі – көнеленген
септіктердің синтаксистік ерекшеліктері. Септік жалғауларының түбірде
көнеленіп үстеу сөз табын жасайтыны туралы айтылып жүргенімен, оның толық
жүйесі, синтаксистік сипаты арнайы зерттелмеген.
Септік қосымшаларының түбірге кірігу әрекеті – тілдің даму барысында
қалыптасатын құбылыс. Бұл – өзіндік жасалу жолы, белгілері мен
ерекшеліктері бар тілдік зандылық.
Қосымшалардың көнелену, лексикалану құбылысы туралы ой-пікірлер – Қ.
Жұбанов, А. Ысқақов, М. Томанов, Н.А. Баскаков, Э.В. Севортян,
А.М. Щербак, А.Н. Кононов, В.И. Асланов, Т.Г. Агаева сынды ғалымдар
еңбектерінде сөз болғанымен, бұл зерттеулерде септік жалғауының түбірге
кірігу әрекетіне қатысты мәселелер қысқаша түрде ғана қамтылған.
Cептік жалғауларының түбірге кірігу әрекеті қазақ тіл білімінде де,
түркітануда да үстеу сөзге қатысты қарастырылып келеді. Бұған қатысты
деректер ғалымдар еңбектерінде көнелену, сөзжасамдық мәселеге байланысты
атап өтілгені болмаса, түбегейлі қарастырылмаған. Септік жалғауларының
түбірге кірігу әрекетінің негізінде аналитикалық қатынасты тудыруы, сол
арқылы тілде жаңа синтаксистік қатынастың, мағынаның қалыптасуы – тереңіне
үңіліп, айқындауды қажет ететін мәселелер. Бұл тақырыптың өзектілігін
дәлелдейді.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазіргі қазақ тіліндегі септік жалғаудың
түбірге кірігу әрекеті арқылы жасалған көнеленген септік жалғаулардың
түрлері.
Зерттеудің пәні. Қазіргі қазақ тілінің көнеленген септік жалғаулардың
синтаксистік қызметі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақ тіліндегі сөз түбіріне
кіріккен, көнерген септік жалғаулардың өзіндік ерекшеліктерін салыстыра
отырып, кіріккен септік жалғаулардың әдеттегі септік жалғаулардан
айырмашылығын, көнеленген септік жалғаулардың түрлерін анықтау және
синтаксистік ерекшеліктерін көрсету – жұмыстың мақсаты болмақ. Осы мақсатқа
жету үшін төмендегідей міндеттерді орындауға ұмтылыс жасалды:
сөз түбіріне кіріккен септік жалғауына тән негізгі белгілерді анықтау;
* көнеленген септік жалғауларының түбірде көнеруі арқылы жасалған туынды
сөздердің сөз таптарына қатысын көрсету;
* көнеленген септік жалғауының лексика-семантикалық, морфологиялық,
синтаксистік ерекшеліктерін айқындау;
септік жалғаудың көнелену нәтижесіндегі мағынаның өзгеруіне әсерін талдау;
септік жалғауының көнеленуінен туынды сөздердің синтаксистік қызметінің
өзгеруін дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы мен нәтижелері.
қазақ тіл білімінде септік жалғауының түбірге кірігу әрекеті бұрын- сонды
синтаксистік тұрғыдан арнайы зерттеу нысаны болмағандықтан, оның теориялық
толық сипаттамасы жасалды;
септік жалғауының түбірге кірігу әрекетінің негізінде пайда болған туынды
сөздердің нақты саны анықталып, жүйелі түрде көрсетілді;
септік жалғауының түбірге кірігу әрекеті арқылы жасалған туынды сөздердің
белгілері көрсетіліп, жеке лексема ретінде танылу мәселесі өз шешімін
тапты;
сөз түбіріне кіріккен септік жалғаулардың негізгі түрлері
анықталып, оларға жеке-жеке сипаттама берілді;
септік жалғауының кірігу әрекеті арқылы жаңа грамматикалық
қабілетке ие болуы, жаңа қызметіне тән негізгі ерекшеліктері айқындалды.
Жұмыстың теориялық мәні. Зерттеу жұмысының нәтижелері қазақ тілінің
синтаксистік қатынастар теориясын, сөзжасам ілімін толықтырады. Жұмыс
барысында жасалған теориялық тұжырымдардың осы мәселенің одан әрі
зерттелуіне, жалпы қосымшалардың кірігу әрекетінің зерттелуіне әсері мол
болмақшы. Зерттеу жұмысы қазақ тіл біліміндегі жалпы қосымшалардың түбірге
кірігу әрекетінде тілдегі ауысу құбылысын қарастыруды жалғастырар еңбектің
біріне жатады. Еңбек жалғаулардың түбірге кірігу әрекетінің сөзжасамдық
тәсіл ретінде танылуына әсер етеді.
Жұмыстың практикалық мәні. Зерттеу жұмысының келтірілген фактілері,
нәтижелері, қорытынды тұжырымдары жоғары оқу орындарының филология
факультеттерінде синтаксис, морфология, сөзжасам пәндері бойынша арнайы
курстарда оқып, семинарлар жүргізуде пайдалануға болады. Сонымен қатар
зерттеу жұмыстың нәтижелері болашақта, грамматикадан оқулық, оқу құралдарын
жазушы, сөздіктер құрастырушы ғалымдарға пайдалы болмақ, аспиранттар мен
ізденушілерге пайдалы.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Зерттеу жұмысына Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігі (10 томдық), Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі
(Алматы, 2007), Қазақ тілінің сөздігі (Алматы, 1999), Қазақ тілінің
орфографиялық сөздіктерінде (Алматы, 1978, 2002) біртұтас сөз ретінде
берілген септік жалғауларының түбірге кірігу әрекеті арқылы қалыптасқан
сөздер және соларға байланысты қазақ көркемсөз шеберлерінің шығармаларынан
екі мыңнан астам мысал жиналып, еңбекте мыңнан астамы талданды.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері. Ғылыми еңбекте мәселені
зерттеуде тіл білімінің көрнекті ғалымдарының (Қ. Жұбанов, А. Ысқақов,
М. Томанов, М. Балақаев, Т. Сайрамбаев, Н.А. Баскаков,
В.И. Асланов, А.А. Юлдашев, Т.Г. Агаева, С.Н. Иванов, Э.В.
Севортян, Б.О. Орузбаева, Н.Қ. Дмитриев, А.М.
Щербак, А.Н. Кононов, Ә. Төлеуов, А. Ибатов, А.
Қалыбаева, Н. Оралбаева, Ж. Манкеева, А. Раманова т.б.) көзқарастары
негізге алынды. Нақты айтқанда, зерттеуге түркітану мен қазақ тіл
біліміндегі қосымшалардың түбірге кірігу әрекеті, яғни лексикалану
құбылысының негізгі теориясы арқау болды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
септік жалғауының түбірге кірігу әрекетінің негізінде қалыптасқан
сөздер сөздіктерде біртұтас сөз ретінде беріліп, сөздік қорымызды байыта
түседі;
барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінің көрсеткіштері түбірге толық
кірігу әрекеті арқылы тілде үстеулер, шылаулар, қыстырмалар қатарын
толықтырып отырады;
септік жүйесінен оқшауланған септік тұлғалы сөздер (сөз таптары) сөйлем
ішіндегі байланыстыру қызметінен де алшақтап, синтаксистік тұрғыдан
етістікпен байланысы артқан. Сөз таптарының ауысу процесі синтаксистік
деңгейде өтеді;
қазақ тіліндегі сөйлем ішінде грамматикалық қатынасты білдіретін әдеттегі
септік жалғауларынан көнеленген септік жалғауларының өзіндік ерекшеліктері
бар;
жалғаулар түбірге кірігу арқылы туынды сөздер жасап сөздердің байланысу
түріне әсер етеді;
түбірдегі көнерген септік жалғауы бастапқы синтаксистік қызметі мен
мағынасын жойып, жаңа синтаксистік қызметті иемденеді;
көнеленген септіктердің пысықтауыштық қатынаста түрлі мағыналары анықталды.
Көнеленген септіктер арқылы мекендік мәндегі үстеу сөздер, мезгілдік
мәндегі үстеу сөздер, сын-бейне, амал мәндегі үстеулер, мөлшер, шама
мағынасын білдіретін үстеу сөздер қалыптасқан.
Зерттеу әдістері. Жұмысты жазу барысында ғылыми сипаттама, анализ,
морфемалық талдау, статистика әдістері қолданылды.
Зерттеудің жарияланымы мен мақұлдануы. Диссертациялық жұмыстың негізгі
түйіндері Көкшетау универсиетінде өткізілген Сейтенов оқулары-2007 атты
халықаралық ғылыми конференцияда (Көкшетау, 2007); Қызылдорда гуманитарлық
университетінде өткізілген Ақын Тұрмағамбет Ізтілеуұлының туғанына 125 жыл
толу құрметіне арналған республикалық ғылыми-теориялық конференцияда
(Қызылорда, 2007); Қызылдорда гуманитарлық университетінде өткізілген
Жаңаша педагогикалық технология – жаңаша білім берудің негізі атты
республикалық ғылыми-практикалық конференцияда (Қызылорда, 2008); А.
Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында өткізілген Этнос және тіл
атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2009); әл-Фараби
атындағы ҚазҰУ, қазақ филологиясы кафедрасында өткен лигвистикалық
семинарда баяндалып (2009 жыл, 18 желтоқсан), әл-Фараби атындағы ҚазМУ
хабаршысы, филология сериясында (2004, №5); ҚазҰУ хабаршысы, филология
сериясы (2008, №3); А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының
хабаршысы. Филология сериясында (2009, №6) жарық көрді.
Жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
І КӨНЕЛЕНГЕН СЕПТІКТЕРДІҢ ТІЛДІК ЖҮЙЕДЕГІ ОРНЫ
1.1 Септік жүйесінің лексика-грамматикалық сипаты мен зерттелуі
Жалпы тіл біліміндегі септіктерді анықтау қырлары. Септік категориясы
есімдердің жалпы грамматикалық категориялар ішінде маңызды рөл атқарады
және тілдің грамматикалық құрылымын зерттеуде басты мәселенің қатарынан
орын алады. Өйткені бұл категория – сөйлемде сөздерді байланыстыратын
негізгі грамматикалық көрсеткіш. Сонымен қатар, септік жалғаулары
синтагматикалық тұрғыдан көбіне етістікпен байланысатындықтан, тілдік
қатынастың оларсыз жүзеге асуы мүмкін емес. Септік категориясын лингвистер
әр қырынан қарастыруда. Септік жалғаулары морфологиялық, синтаксистік және
мағыналық тұрғыдан зерттеліп келеді.
Морфологиялық тұрғыдан септік категориясы грамматикалық мағыналары бар
септік категорияларының жүйесі ретінде грамматикалық категория болып
табылады.
Септікті грамматикалық тұлға ретінде орыс тіл білімінде Ф.Ф. Фортунатов
пен В.В. Виноградов қарастырады. Ф.Ф. Фортунатов септіктерді түрлену
парадигмасында қарастырады. Ғалымның жұмысында септіктің мағынасынан гөрі
түрлену парадигмасы мен оның дамып қалыптасуына көп көңіл бөлінген [1,
139 б.].
В.В. Виноградов өзінің іргелі жұмысында септікті басқа сөз таптарына
қатынасын білдіретін есімдер формасы деп анықтайды [2, 139 б.].
Р.О. Якобсон да септікті морфологиялық тұрғыдан қарастырады. Ғалым әр
септікке тән ортақ мағына бар деп біледі. Ол мағына морфологиялық сипатқа
ие. Септіктердің жекелеген мағыналары сөз тіркесіне қатысты дейді [3].
Синтаксистік тұрғыдан септік сөйлемнің синтаксистік категориясы ретінде
анықталады, септіктердің белгілі бір мағыналары оның парадигмалық
тұлғаларында емес, сөйлемді құрайтын сөзформалар қатынасында қарастырылады.
Сөз сөйлемнің құрылыс материалы бола отырып, сөйлемде түрлі тұлғаларда
түрленіп келіп жұмсалады. Мысалы, зат есім септік тұлғаларының бірінде келе
алады. Бұл тұлғалар сөздің сөйлемдегі орнына (позициясына) қатысты келеді.
Сөздің мұндай формасы сөзформа деп аталады [4, 143 б.]. Септік
категорияларын синтаксистік тұрғыдан А.А. Шахматов өз еңбектерінде
талдайды, ол септіктерді анықтау негізі олардың синтаксистік қызметінде
жатыр дейді.
Е. Курилович көзқарасындағы септіктің синтаксистік сипаты септіктің
функциясына негізделген. Ғалым септіктердің грамматикалық және семантикалық
қызметтерін ажырата қарастырады [5].
А.А. Потебня көзқарасы септіктерді семантикалық бағытта қарастырады. Ол
сөздердің көпмағыналығы мен грамматикалық формаларды жоққа шығарды: оның
пікірінше, әрбір жаңа мағына жаңа сөз немесе жаңа форма тудырады. Форманың
нағыз ұғымы оның сөйлеудегі мәні, онда ол әрбір кезде бір мағынаға ие
болады. Ғалым септіктерді бірегей грамматикалық категория ретінде
қарамайды, оларды түрлі генетикалық өзара байланыстағы категория ретінде
қарастырады [6, 64 б.].
Семантикалық бағыттың көрнекті өкілінің бірі – Ч. Филлмор. Ғалым
септікті мағыналық қатынасты анықтауда қолданады.
Кейбір ғалымдар септікті анықтауда әр қырынан келіп, кешенді талдаулар
жүргізген.
Айталық, В.Б. Касевич септік категориясын екі аспектіде қарастыру керек
дейді. Бұл мәселе есім формаларына сәйкес келетін мағыналық категория
негізінде және бұл формалар толтыратын синтаксистік қызметі негізінде
талданады. Ғалым сондай-ақ есімдердің синтаксистік және аналитикалық форма
жасауға қатысуы туралы айтады.
Лингвистикалық энциклопедиялық сөздікте септікті грамматическая
категория имени, выражающая его синтаксические отношения к другим словам
высказывания или к высказыванию в целом [7, 355 б.].
Септікті екі түрлі анықтауға болады:
1) септік синтаксистік қатынасты білдіретін грамматикалық категория;
2) сөйлем құрылымында белгілі бір қызметі мен мағына білдіретін қасиеті
бар нақты форма (атау, ілік, барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес).
Септіктердің мағынасы туралы тіл білімінде бірнеше көзқарас
қалыптасқан. А. Вежбицкая оларды төмендегіше жіктеп көрсетеді:
1) септіктердің мағынасы бар, алайда септік формалары көпмағыналы;
кейбір септіктердің мағынасының көптігі сондай – оларды бір-бірінен ажырату
оңай емес (Б. Дельбрюк, А.А. Потебня).
2) септіктердің мағынасы бар, және септік формалары көпмағыналы емес,
септік мағыналарын нақты анықтауға болады (Р.О. Якобсон, А.В.де Гроот, Э.
Бенвенист).
3) септіктердің мағынасы жоқ, олар тек сөйлемде ғана нақты семантикалық
сипатты иеленеді; септік белгісі – таза сыртқы құбылыс (Ч. Филлмор).
Біз септіктердің мағынасы бар деген пікірлерді қолдаймыз. А. Вежбицкая
жинақтаған пікірлер ішіндегі Р.О. Якобсонның және тағы басқа лингвистердің
септіктердің көп мағыналы емес деген көзқарасты басшылыққа аламыз.
Септіктердің бір түпкі бір мағынасы және грамматикалық жұмсалымы
нәтижесінде пайда болатын бірнеше туынды мағынасы болады. Әрбір мағынасы
мәнмәтінде түрленіп отырады. Сөйтіп бұл жағдайда септіктердің мағынасы
туралы емес, олардың сөйлемдердегі беретін мағыналары жөнінде айту орынды.
И.А. Мельчук та Е. Курилович көзқарасын ұстана отырып, септіктерді
грамматикалық және пысықтауыштық деп бөледі. Номинатив, генитив, аккузатив
субъектік-объектік қатынасты білдіріп, грамматикалық септікке жатқызыла
отырып, септік жалғау жүйесінің негізін құрайды. Қалған септіктер – датив,
аблатив, латив пысықтауыштық қатынасты білдіріп, септік жалғауы жүйесінің
перифериясын құрайды (Курилович, 1962)
Түркі тіл біліміндегі септік жүйесі және зерттелуі. Септік категориясы
түркі тілдерінде Н.К. Дмитриев, Э.В. Севортян, Н.З. Ғаджиева, А.М. Щербак,
Н.А. Баскаков, Г.Ф. Благова еңбектерінде қарастырылған.
Г.Ф. Благова түркі септіктерін септелу парадигмасы тұрғысынан былай
топтастырған: атау, посессивті-атау және есімдік. Түркі тіл білімінің
септелу жүйесіндегі ерекшелік көлемдік септіктер аясында байқалады. Сонымен
бірге автор септік тұлғаларының даму мәселесі мен түркі тілдері ішіндегі
өзара ықпалын қарастырған.
Көптеген жұмыстарда септіктер жүйесі диахрониялық тұрғыдан зерттелген.
Ғалымдардың еңбектері есімдердің түрленуін тарихи тұрғыдан талдауға
бағытталған. Бұл бағытта Н.З. Гаджиева, Н.А. Баскаков,
Б.А. Серебренников пен Н.З. Гаджиева еңбектері жазылған.
Түркі тілдерінің грамматикасында септік тұлға мен мағынаны білдіретін
есімдердің грамматикалық категориясы ретінде, сонымен қатар сөйлем
мүшелерінің түрлену көрсеткіші ретінде қарастырылады (Дмитриев, Исхахов).
Түркі тілдеріндегі септік категориясының бүгінгі күні алты негізгі
өнімді формасы бар. Септік категориясының парадигмасын атау, ілік, барыс,
табыс, жатыс және шығыс септіктері құрайды. Кейбір түркі тілдерінде бұл
септік тұлғаларынан басқа екі-үш септік тұлғалары кездеседі. Ол көмектес
септік (қазақ, хакас, шор, якут, чуваш тілдерінде), жеке септік (якут
тілінде) т.б.
Н.А. Баскаков түркі тілдерінде алты өнімді және бес көнеленген
септіктерді көрсетіп, олардың әрқайсысына жеке сипаттама жасайды.
Өнімді септіктер грамматикалық қызметіне қарай екі топқа жіктеледі:
грамматикалық (атау, ілік, табыс) және мекен (барыс, жатыс, шығыс)
септіктер. Грамматикалық септіктер үшін бастапқы қызметі – субъект пен
объектіні білдіру. Барлық түркі тілдерінде грамматикалық септіктер
сөйлемдерде субъектілік, объектілік қатынасты және сөз тіркестерінде
меншіктілікті білдіреді.
Мекен септіктер көлемдік қатынасты білдіреді, ал басқа мағыналары
(заттық, пысықтауыштық) бұл септіктер үшін екіншілік мағына әрі олар
бірінші мағына негізінде өрбісе керек.
Көнеленген септіктерге -dak салыстырмалы, –ca салыстырмалы-бойлық, -yn
көмектес, -tyn шығыс, -gary барыс септік тұлғаларын жатқызады.
Н.А. Баскаков пікірінше, бұл септіктер септіктің түрлену жүйесіндегі
өзгерістермен байланысты және бүгінгі таңда олар белгілі бір лексикалық
топтар ретінде қолданылады. Соңғы үш септікке мынадай мысалдар келтіреді:
gyzyn, mynartyn, teskeri.
Кейбір түркі тілдерінің септік жүйесінде септік жалғауларларына
жекелеген дауысты немесе дауыссыз дыбыстардың қысқарып септеулік-қосымшаға
айналған грамматикалық қатынас жағынан ұқсас септеулік шылаулар формасы да
енгізіледі:
1) -ла-ле қосымшасы, ол бирлен септеулігінен пайда болған, алтай
тілінде – көмектес немесе құралдық септік, тува тілінде – биле септеулігі;
2) -наң-нең қосымшасы, бұл да бирлен септеулігінен пайда болған, хакас
тілінде – көмектес септік;
3) -сар-сер қосымшасы, хакас тілінде қолданылады, алтай және шор
тілдерінде бағыттық мақсатта жұмсалады [8].
Н.З. Гаджиева түркі септік жүйесінің тарихи даму тұрғысынан омоним
болатын -ча септік тұлғасын бөліп көрсетеді: бағыттық мағынадағы септік
және салыстырмалы мағынадағы септік [9, 275 б.].
Қазіргі қазақ тілінде септік жүйесін атау, ілік, барыс, табыс, жатыс,
шығыс, көмектес септік жалғаулары құрайды. Бұл септік жалғаулар өзіне тән
грамматикалық тұлғалар арқылы белгілі грамматикалық мағына білдіріп,
сөйлемде белгілі бір синтаксистік қызмет атқарады.
Жеті септіктің ішінде атау септігінен басқа септіктердің барлығының
грамматикалық көрсеткіші бар.
Атау септігін барлық зерттеуші ғалымдар басқа септік тұлғаларына негіз
болатын форма ретінде қарастырған. Сондықтан барлық түркологиялық
әдебиеттерде атау септігі негізгі септік (основной падеж) деп беріледі.
Атау септік формасы, бір жағынан, басқа септіктердің формалары мен
мағыналарын салыстырып ажырату үшін қабылданған негізгі форма болса, екінші
жағынан, ол тек белгілі бір затты атау үшін ғана емес, онан әлдеқайда кең
грамматикалық қызмет атқаратындықтан, арнайы талдайтын негізгі форма
ретінде қаралады [10, 61 б.].
Септік жалғауларын қазақ тіл білімінде морфологиялық әдебиеттерде,
синтаксистік әдебиеттерде де жан-жақты талданып келеді.
Септік жалғауларының мағыналық құрылымын С. Аманжолов Септік
жалғауларының қызметі атты мақаласында қозғап, жеті септікке тоқталады. Әр
қайсысының сөйлемдегі мағынасын қарастырады, жұмыста біз тек барыс, жатыс,
шығыс, құралды (көмектес) септіктерге тоқталдық.
Барыс жалғау. Негізгі барыс жалғаудың қызметі: "заттың бет алысын
көрсету" дейтін болсақ, оны барлық бірдей барыс жалғау тұлғасы атқара
бермейді. Міне, сол жақтарын түгел айқындап шығу үшін бірнеше жікке
бөлеміз.
Жатыс жалғау. Жатыс жалғауының негізгі тұлғасы -да-де, -та-те. Бұлар
заттың мекенін жалпы түрде көрсетеді. Ал заттың мекенін жалпы көрсетпей,
айқынырақ басқалардан жіктеп көрсету болса, олардың үстіне -ғы-гі жалғауы
қосылып, мекеннің ішкі жағын тұрақты етіп көрсетеді. Мысалы: қаладағы бала,
үйдегі бала, т.т. Жатыс жалғауының негізгі екі мағынасы бар, бірі – тік
мағына, екіншісі – көлденең.
Шығыс жалғау. Шығыс жалғаудың негізгі қызметі – бір заттың екінші
заттан шыққандығын, бет алғанын көрсету. Негізгі сұраулары: "қайдан, неден,
кімнен?". Оның барлық түрі бұл сұрауға жауап бермегендіктен, оңдайларды
көлденең мағыналыға қосамыз. Сөйтіп, мұның да тік, көлденең мағыналары бар
екен.
Құралды жалғау. Құралды жалғаудың негізгі қызметі – істің нендей
құралмен істелгендігін көрсету. Бірақ барлық құралды жалғау ол міндеттен
шыға бермейді. Негізгі сұраулары "кімнен? немен?", сондықтан бұларда да тік
мағына, көлденең мағына дегендер болады [11, 24-34 бб.].
Ғалым септік жалғауларының мағыналарын нақты деректермен тиянақтай
келе, мынадай қорытынды жасайды:
1 Септік жалғаулары тек жалғау үшін жүрген жоқ, олар сөз бен сөз
арақатысындағы мағынаны ашады;
2 Сөз бен сөздің орнына қарай (сөз таптарының сөйлем ішіндегі
орнына қарай) әрбір жалғау бір ғана емес, 1-ден 22-ге дейін мағынаға
ие болады (мысалы, шығыс жалғауы);
3 Септік жалғауларының тұлғасына лайық түпкілікті тік (прямое
или вертикальное) мағынасынан басқа, тұлғасына сай емес көлденең
(горизонтальное или косвенное) мағынасы да барлығы байқалады.
Әрбір жалғаудың беретін мағынасын санағанда мынадай есеп шығады:
1. Барыстың 8 тік, 9 көлденең мағынасы бар – 17;
2. Жатыстың 2 тік, 4 көлденең мағынасы бар – 6;
3. Шығыстың 13 тік, 9 көлденең мағынасы бар – 22;
Құралдың 2 тік, 4 көлденең мағынасы бар – 6 [11, 34 б.].
Ғалым А. Ысқақов Қазіргі қазақ тілі. Морфология еңбегінде септік
жалғауына, жай және тәуелді септеуге, қызметі мен мағыналарына тоқталады.
Автордың еңбегінде де жеті септік тұлғасы көрсетіліп, әрқайсысының сөз
тіркесін құраудағы және сөйлем мүшесі қызметіндегі ерекшеліктеріне талдау
жасайды.
Ғалым С. Исаев еңбектерінде септік жалғауларының мағыналары мен
қызметтері, септік жалғауларын грамматикалық және көлемдік септіктерге
бөлудің мәні қарастырылады [12, 139-145 бб.].
Қазақ тіліндегі септіктердің сөйлемде атқаратын қызметтері мен
сұрақтары біркелкі емес. Септік жалғаулары зат есімге тән категория,
дегенмен септік қосымшалары басқа сөз таптарына жалғанғанда заттық мағына
тудырып, оларды заттандырады. Бұл септік категориясының басты белгісі,
сонымен бірге біріншілік қызметі болып табылады. Дегенмен барыс, жатыс,
шығыс, көмектес септік жалғаулары заттық мағынадан бөлек бағыттық,
мекендік, мезгілдік, амалдық, жалпы көлемдік мағына білдіріп, пысықтауыштық
қатынаста да жұмсалады. Ал атау, ілік, табыс септіктері үнемі заттық мәнде
жұмсалады. Атау септігінде тұрған сөз бастауыш қызметін, ілік септігінде
жұмсалған сөз анықтауыш, ал табыс септігін қабылдаған сөз тура толықтауыш
қызметін атқарады. Септік тұлғаларының осындай екі жақты мағыналық,
қызметтік ерекшелігіне байланысты түркологияда септік жалғаулары екі топқа
топтастырылған:
1) грамматикалық септіктер – атау, ілік, табыс септіктері;
2) көлемдік септіктер – барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктері.
Септік жалғаулары синтаксистік еңбектерде сөздердің меңгеріле байланысу
формасына қатысты мәселеде қаралатыны белгілі. Яғни, барыс, жатыс, шығыс,
көмектес септіктері (табыс септігі де) толықтауыштық және пысықтауыштық
қатынастарда меңгеріле байланысқан сөз тіркестерін ұйымдастырады. Ғалым М.
Балақаев септіктердің синтаксистік қызметтері мен синтаксистік қатынастарын
сөз тіркесі құрамында қарастырған. М. Балақаев есімдердің етістіктермен
меңгеріле байланысып, әртүрлі қарым-қатынаста жұмсалуы үшін табыс, барыс,
жатыс, шығыс, көмектес септіктері жалғауларының бірінде айтылатынын, сондай-
ақ жалғаулар сөздердің синтаксистік қызметтерін саралайтын да тұлғалар
екенін ескертеді.
Аталған септік жалғауларының синтаксистік қызметі, негізінде,
етістіктердің лексикалық мағыналарымен байланысты болады да, сөз
тіркестерінің бағыныңқы сыңарларына септік жалғауы басыңқы сөздердің
ыңғайына қарай жалғанады. Мысалы, шық, түс, қара, жібер етістіктері, барыс,
шығыс, көмектес жалғауларындағы сөздерді керек етіп, оларды өздеріне
бағындырып (меңгеріп) тұрады:
Шық – тауға шық, үйден шық, сатымен шық;
Түс – суға түс, аттан түс, арқанмен түс;
Қара – балаға қара, терезеден қара, бинокльмен қара;
Жібер – жолдасыңа жібер, қаладан жібер, почтадан жібер. Автор септік
жалғауларының өздері тіркесетін етістіктердің мағыналарымен байланысты
екенін айтады.
М. Балақаев меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестерді бағыныңқы
сөздің тұлғасына қарай былай бөледі:
– табыс жалғаулы сөз тіркестері;
– барыс жалғаулы сөз тіркестері;
– шығыс жалғаулы сөз тіркестері;
– жатыс жалғаулы сөз тіркестері;
– көмектес жалғаулы сөз тіркестері [13, 70-71 бб.].
Р. Әмір бағыныңқы сөздер табыс, шығыс, барыс, жатыс және көмектес септік
формалар арқылы немесе септеулік шылаулар арқылы меңгерілетінін айтады [14,
31 б.].
Барыс жалғаулы сөз тіркестері. Барыс жалғаулы сөз тіркестері
құрамындағы сөздердің мағыналық ерекшеліктеріне қарай жанама толықтауыш,
пысықтауыш қатынастарда жұмсалады.
М. Балақаев: объектілік қатынастағы сөз тіркестері қимыл процесінің
кімге, неге арналғанын, бағытын, қандай затпен үстемеленгенін, қандай
затпен түйіскенін, неге қамтылғанын білдіреді. Пысықтауыштық қатынастағы
сөз тіркестері қимыл процесінің бағытын білдіреді және мекендік, мезгілдік,
мақсаттық мағыналарда жұмсалады, – деп мағыналық қатынасын анықтайды [13,
84-85 бб.].
Ал, 2002 ж. жарық көрген Қазақ грамматикасында барыс жалғаулы сөз
тіркесінің мағыналық сипатының толыға түскенін байқаймыз: Толықтауыштық
қатынаста жұмсалатын сөз тіркестерімен салыстырғанда пысықтауыштық
қатынаста қолданылатын сөз тіркестері тілімізде жиі қолданылады, соған орай
мағыналық жағынан алуан түрлі болып келеді.
Объектілік қатынаста жұмсалатын барыс жалғаулы сөз тіркестерінің
мағыналары, негізінен, мынадай:
1. Қозғалыс әрекетінің кімге, неге бағытталғандығын білдіреді.
2. Қозғалыс әрекетінің бағыт, бағдарын білдіретін етістіктердің
бірқатары барыс жалғаулы сөздермен тіркесіп, аттану, жорыққа шығу, тартысу
мағынасында қолданылады.
Қозғалысқа түскен заттың адресатын білдіреді.
Соқтығу, тию, сүріну, сүйену, жамбастау, жантаю тәрізді қозғалыс мәнді
етістіктер барыс жалғаулы сөздермен тіркесіп, қақтығыс пен сүйкеніске
түскен заттарды атап көрсетеді.
Пысықтауыштық қатынаста жұмсалатын барыс жалғаулы сөз тіркестері
мынадай мағыналарда жұмсалады:
Көлемдік. Мұндай мағынаны білдіретін сөз тіркестері жер, көл, аспан, жол,
үй, қасы, жаны төрізді көлемдік ұғымы бар сөздердің қозғалыс мәнді
етістіктермен тіркесуі арқылы жасалады.
Мезгілдік. Мезгілдік мағынаны білдіретін сөз тіркестері уақытты,
мезгілді, шақты меңзейтін есімдердің қозғалыс әрекетін білдіретін
есімдермен тіркесуі арқылы жасалады.
Объектілік қатынастағы сөз тіркестері мынадай мағыналарда жұмсалады:
Біреуге сенім артқандықты білдіреді.
Ұнағандықты, сүйсінгеңдікті білдіреді.
Реніш, күйінінггің біреуге, бір нәрсеге бағытталғаңдығын білдіреді
[15, 273 б.].
Шығыс жалғаулы сөз тіркестері. М. Балақаевтың грамматикалық еңбегінде
шығыс жалғаулы сөз тіркестерінің толықтауыштық қызметтегі төрт мағынасы
және пысықтауыштық қатынастағы төрт мағынасы беріліп, мысалдармен
дәйектелген. Шығыс жалғаулы сөз тіркестері жанама толықтауыш, пысықтауыш
қатынастарда жұмсалады. Толықтауыштық қызметте жұмсалатын шығыс жалғаулы
сөз тіркестерінің бірнеше мағыналары бар:
1) заттың басқа заттан істелу тегін білдіреді;
2) мағлұматтың әрекеттің шығу көзін білдіреді;
3) шығыс жалғаулы зат есімдер айрылу, құтылу, айығу, жазылу, қашу,
тазару, тазарту, безу сияқты етістіктермен тіркесіп, бірдеңеден арылу,
құтылу мағынасында жұмсалады;
4) сан есім не болмаса сан есімнен анықтауышы бар зат есім шығыс
жалғауда тұрып етістікпен тіркескенде, сөз тіркесі заттың сандық бөлшегін
не даралаған мөлшерін білдіреді.
Пысықтауыштық қатынастағы сөз тіркестерінің мағыналары:
1) көлемдік, көбіне қимыл процесінің орнын көрсетеді, енді бірі
қимылдың басталу, болу орнын білдіреді;
2) мезгілдік;
3) себеп-салдар;
4) қимылдың амалын білдіреді [13, 86-88 бб.].
Қазақ грамматикасы академиялық еңбекте шығыс жалғаулы сөз тіркесінің
синтаксистік қатынастағы мағыналары кеңінен сипатталған:
I. Тек шығыс жалғаулы сөздерді меңгеретін козғалыс мәнді етістіктер:
Мұндай топқа жататын етістіктер саны көп емес. Олардың қатарына асу
(белден), өту, озу, бөлініп шығу тәрізді сөздер жатады. Шығыс жалғаулы сөз
тіркестерінің құрамындағы сөздердің алуан түрлілігіне қарай мағыналық
жағынан да әр жақты болып келеді. Солардың негізгілері мыналар:
1. Қимыл-әрекеттің белгілі бір нәрсені жанай өткендігін білдіреді.
2. Мезгілдің мөлшерлі уақыттан өтіп бара жатқандығын білдіреді.
Жарыста озып шығу, ілгері кету мағынасын білдіреді.
Кісінің жас мелшерін білдіреді. Ал мен сізді отыздан асқан болар деп ойлап
едім (Нүрпейісов).
II. Негізінен шығыс жалғаулы сөздерді тілеп тұратын козғалыс мәнді
етістіктер. Бұлардың қата-рына қашу, шығу, түсу (аттан), секіру, аттау,
қарғау, еру тәрізді етістіктер жатады:
Бірыңғай шығыс жалғаулы сөздерді меңгеретін қозғалыс мәнді етістіктер
қимыл-әрекеттің не басталған орнын, не тірелер жерін білдірмей, тек белгілі
бір нәрсені жанай өткендікті білдіреді.
Негізінен шығыс жалғаулы сөздерді меңгеретін қозғалыс мәнді етістіктер
кимыл-әрекеттің басталған орнын, тірелер жерін және қалай іске асқандығын
білдіреді.
Толықтауыштық (объектілік) қатынаста жұмсалатын сөз тіркестері мынадай
мағыналарда жұмсалады:
Қимыл-әрекеттің кімнен басталғандығын атап көрсетеді.
Енбектен қашу, сырт қалу мағынасын білдіреді.
Пысықтауыштық қатынаста жұмсалатын шығыс жалғаулы сөз тіркестері
мынадай мағыналарда жұмсалады:
1. Көлемдік қатынасты білдіреді.
2. Себебін білдіреді.
3. Кездесу, кезігу, күтіп алу мағынасында.
4. Ұрлану, жасырыну, көзге түспеу мағынасында жұмсалады [15, 284 б.].
Жатыс жалғаулы сөз тіркестері. Толықтауыштық қатынаста қимыл процесінің
қандай заттың үстінде не қандай затпен байланыста болатынын, бірдеңенің
кімде екенін білдіреді. Пысықтауыштық қатынастағы жатыс жалғаулы сөз
тіркестері мекендік және мезгілдік мағынада жұмсалады [13,
88 б.].
Қазақ грамматикасында жатыс септігі табиғатында мекенді, орыңды
білдіретіңдіктен, мұндай септік жалғауы аркылы қалыптасқан сөз тіркестері,
ең алдымен, көлемдік қатынасты білдіретіндігі айтыла келіп, пысықтауыштық
және толықтауытық қатынастағы мағыналары сипатталған.
Объектілік қатынастағы сөз тіркестері мынадай мағыналарды білдіреді:
1. Қимыл продесіне жанама объект болатын заттар мен нөрселерді атап
көрсетеді.
2. Қимыл-әрекеттің нендей нәрсеге қатысты екендігін атап көрсетеді.
Пысықтауыштық қатынастағы сөз тіркестері мынадай мағыналарда жұмсалады:
1. Көлемдік. Мұндай сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңарларында көлемдік
мәні бар зат есімдер қолданылып, қимыл-әрекеттің болған орнын атап
көрсетеді.
2. Мезгілдік. Мезгілдік мағынаны білдіретін сөз тіркестері бағыныңқы
сыңарлардың лексикалық мағынасымен тікелей байланысты. Бұлар мезгілді,
кісінің немесе жан-жануарлардың жас мөлшерін білдіретін есімдер мен
есімшелер болып келеді [15, 291 б.].
Көмектес жалғаулы сөз тіркестері. Ғалым М. Балақаев еңбегінде көмектес
жалғаулы есімдер етістіктерге меңгерілу арқылы объектілік және
пысықтауыштық қатынастарда түрлі-түрлі мағынада жұмсалатыны айтылған.
Толықтауыштық қатынастағы сөз тіркестері мынадай мағыналарда жұмасалады:
1) құралдық, құрал-сайманның атын білдіретін көмекстемтегі зат есімдер
кісінің қимыл-әрекетін білдіретін етістіктермен тіркесіп, құралдық мағына
білдіреді; материалдық, етістікті сөз тіркесінің құрамындағы көмектес
жалғаулы зат есімнің істелетін істің неден, қандай заттан істелетінін
білдіреді;
2) заттық, бірқатар зат есімдер көмектес жалғаулы етістіктермен
тіркескенде, олар қимылдың заттық объектісі ретінде жұмсалады;
3) бірлестік, көмектесжалғаулы кісі атары және кім? Деген сұрақ қоюға
болатын бала, студент, әкем сияқты сөздер көбінесе ортақ етіс тұлғалы салт
етістіктермен тіркесіп, бірлестік мағынада жұмасалады. Көмектес жалғаулы
сөз тіркестері пысықтауыштық қатынаста мезгілді, мекенді, себеп-салдарды
және қимылдың істелу амалын білдіреді [13, 89-90 бб.].
Қазақ грамматикасында көмектес жалғаулы сөз тіркесінің тілдің ішкі
даму мүмкіншіліктеріне байланысты жұмсалу өрісінің көбейгендігі айтылады,
соның негізінде мағыналық қатынасының кеңейгендігі тұжырымдалған. Қазақ
тіліңдегі көмектес септігінің -мен жалғауы арқылы құрылған сөз тіркестері
тілдің ішкі даму мүмкіншіліктеріне қарай қолданылу өрісін барынша кеңейтті.
Мұндай ерекшеліктерді мынадан байқауға болады:
1) көмектес жалғаулы сөз тіркестері табиғатында құралдық, бірлестік
мағыналарын (балтамен шабу, өкесімен келу) білдіретін болса, кейіннен осы
мағыналардың негізінде қимыл-әрекеттің іске асу тәсілін (самолетпен келу);
материалын (былгарымен қаптау, тақтаймен қоршау); мезгілін (қолға тиісімен
хабарлау); себебін (тапсырмамен келу, қайғы-қасіретпен жүдеу) білдіретін
қосымша грамматикалық мағыналар қалыптасты;
2) көмектес жалғаулы сөз тіркестерінің қолданылу ерісінің кеңейіп,
жаңарып толыға түсуіне орыс тілі де айтарлықтай ықпал етті. Мәселен, күресу
етістігінің Әлимен куресу, Кажымұқанмен күресу тәрізді көмектес жалғаулы
сөз тіркестерін құрауы қазақ тілінде ертеден-ақ кездесетін болса, ал оның
аштықпен күресу (борьба с голодом), ішкілікпен куресу (борьба с пьянством),
тентектікпен күресу (борьба с хулиганством), тап жауларымен куресу (борьба
с классовыми врагами), қоғамдық тәртіп бұзушылармен күресу (борьба с
нарушителями правопорядка) тәрізді сөз тіркестерін құрауға ұйтқы болуы –
орыс тілінің ықпалына байланысты кейін барып қалыптасқан құбылыстар.
Басыңқы сыңары етістіктер болып келетін көмектес жалғаулы сөз
тіркестері тіркес құрамындағы сөздердің әр тұрлілігіне әрі мағынасы жағынан
әр қилылығына байланысты объектілік (толықтауыштық) және пысықтауыштық
қатынастарда жұмсалып, олар одан әрі мағыналық тұрғыдан іштей сараланады.
Объектілік қатынаста жұмсалатын сөз тіркестерінің бағыныңқы
сыңарларында зат есімдер мен есімдіктер қолданылады:
1. Құралдык. Құрал-сайманның атын білдіретін көмектес жалғаулы сөздер
кісінің қимыл-әрекетін білдіретін етістіктермен тіркесіп, құралдық мағынаны
білдіретін соз тіркестерін құрайды.
Материалдық. Басыңқы сыңары етістіктер болып келетін көмектес жалғаулы сөз
тіркестерінің бірқатары істелетін істің неден, қандай заттан немесе ненің
қатысымен істелетінін білдіреді.
Толықтауыштық қатынаста жұмсалатын сөз тіркестерінің бірқатары іс-
әрекеттің объектісі болатын затты атап көрсетеді.
Пысықтауыштық қатынаста жұмсалатын сөз тіркестері әр түрлі мағыналарда
жұмсалады, олардың негізгілері мыналар:
1. Мұндай қатынаста жұмсалатын сөз тіркестерінің көпшілігі қимылдың
істелу амалын білдіреді.
2. Көлемдік мәні бар көмектес жалғаулы сөздер қозғалыс-әрекетін
білдіретін етістіктермен тіркесіп, мекендік мағынаны білдіреді. Жолмен
келдім, мұздың үстімен жүрдім, орманның арасымен келдім, арықтың жағасымен
келе жатыр, бұлттың арасымен ұшып келеді.
3. Осы типтес сөз тіркестерінің бірқатары қозғалыс-әрекетінің тәсілін
білдіреді. Мұндай сөз тіркестері транспорт (көлік) атауларының қозғалыс-
әрекетін білдіретін етістіктермен тіркесуі арқылы жасалады.
4. Мезгіл мәнді есімдер көмектес жалғаулары арқылы етістікпен
тіркескенде, қимыл-әрекеттің мезгілін білдіреді.
5. Көмектес жалғаулы сөз тіркестерінің бірқатары қимыл-әрекеттің
себебін білдіреді [15, 302 б.].
1.2 Көнеленген септіктердің зерттелуі
Тіл үнемі, өзгеру үстінде болатыны белгілі. Тілдегі қосымшалардың
көнеру әрекетін ғалымдар лексикалану құбылысымен байланысты қарастырады.
Қосымшалар ішінде септік жалғауларының да көнеленуі де лексикалану
әрекетінің бір тәсілі болып табылады.
Септік жалғаулары көнелене отырып, өзінің жалғастырушылық,
грамматикалық мағынасынан қол үзе келіп түбірмен кірігіп кетеді. Бұл туралы
А. Раманованың Қазіргі қазақ тіліндегі сөз түбіріне кіріккен тәуелдік
жалғаулары атты кандидаттық диссертациясында былай дейді: Тiлдегi көнеру,
кiрiгу әрекеттерi де өзара тығыз байланысты. Сондықтан да, бiз, екеуiн бiр-
бiрiнен бөлiп, жеке-дара атамай, тұтастықта қарағанды жөн көрдiк. Түбiрге
жалғанған қосымша тiлдiң дамуы барысында, ең алдымен, көнеленiп барып,
содан соң түбiрге кiрiгедi. Көнелену әрекетiне ұшырамаған қосымша түбiрге
кiрiге де алмайды. Себебi көнеленген қосымша мен әдеттегi қосымшаның
арасында айырмашылықтар бар. Мысалы: тiлдегi өзге, басқа, бiрге тәрiздi
сөздердiң құрамындағы барыс септiк көрсеткiштерi (-ге, -қа) бастапқы
мағынасы мен қызметiнен айырылып, көнеленiп кеткен. Бүгiнде сөз түбiрiне
кiрiккен қосымшалар қатарында саналады. Ал тiлдегi үйге, далаға, көшеге
тәрiздi сөздердiң құрамындағы барыс септiк көрсеткiштерi өз мағыналарын
сақтап, жалғау қызметiн атқарып тұр. Олар көнеленбеген, сондықтан да
түбiрге кiрiге алмайды, керiсiнше, түбiрден жеке морфема ретiнде
ажыратылады. Демек, көнеру әрекетiнiң негiзiнде қосымшаның мағынасы мен
қызметi көмескіленiп, бастапқы түбiрге бiрте-бiрте кiрiгiп кететiндiктен,
бұл екi тiлдiк құбылысты бiр-бiрiмен тығыз байланыста қарастырған жөн. Бұл
– көнеру әрекетiнсiз кiрiгу әрекетi жоқ, ал кiрiгу әрекетiнсiз көнеру
әрекетi жоқ деген сөз [16, 9 б.].
Қазақ тіліндегі қосымшалардың көнеру әрекеті туралы Қ. Жұбанов,
А. Ысқақов, М. Томанов, А. Хасенова, Ә. Қайдаров, Ж. Манкеева, А.
Раманова, Г. Тулекова еңбектерінде қарастырылған. Аталған ғалымдар
еңбектерінде өлі түбірлерге қосымшалардың кірігу жолына этимологиялық
тұрғыдан талдаулар жасаған.
Септік жалғауларының түбірге кірігіп, көнеруі туралы пікірлер
түркітанушы ғалымдардың да еңбектерінде кездеседі.
XIX ғ. аяғы мен XX ғ. басында жарық көрген түркітанушылар еңбектерінен
септік көрсеткіштерінің көнеленуі туралы қысқаша мәліметтерді кездестіре
аламыз. Түркологияда септік қосымшаларының өздерінің негізгі қызметтерінен
ауытқуына көптеген түрколог ғалымдар назар аударған. П.М. Мелиоранский
грамматикалық еңбегінде кейбір зат есімдер мен есімдіктер жанама
септіктерде үстеу мағынасында жұмсалатынын айтып, мұнда, кейин сөздерін
мысалға келтіреді [17, 15 б.].
Барлық грамматикалық еңбектерде септік қосымшаларының сөзжасамдық
қызметі мен әдеттегі септік жүйесінен оқшауланған септік көрсеткіштері
туралы айтылып отырды. Оқшауланған септік көрсеткіштері сөйлем ішінде
өздерінің байланыстырушылық қызметінен айрылып, етістікпен тіркесуі артып,
үстеуге айнала бастаған. А. Боровков зат есімдердің, есімдіктердің және сан
есімдердің жанама септіктерде келіп, үстеу сөз табын жасауын былай
түсіндірген: зат есімдер мен сын есімдердің үстеуге айналуы олардың
синтаксистік жұмсалуына тікелей байланысты дейті. Автор септік
тұлғаларының бір позицияда синтаксистік қолданыста үнемі, тұрақты
қолданылуына байланысты екенін меңзеп тұр.
Н.К. Дмитриев башқұрт тіліндегі үстеулердің жасалу туралы айта келіп,
кез келген зат есім септелу жүйесінде толығымен түрленеді, әрі әрбір
септік жалғаулары зат есімнің тұлғалық өзгеруін көрсетеді. Арнайы себеппен
(семантика-синтаксистік) септік алғауының біреуі ерекше мағынаға ие болып,
тұтас жүйеден оқшауланады. Нәтижесінде жаңа сөз пайда болады, олар тек
этимологиялық тұрғыдан ғана зат есім негізімен байланысты келеді деген
пікір білдіреді [18, 117 б.].
Түркітанушы В.И. Асланов өзінің "Некоторыс случаи перехода
грамматических форм в лексикализованныс образования" атты мақаласында алғаш
рет сөз түбіріне кіріккен күйде кездесетін тәуелдік, септік жалғаулары мен
етістік формалары туралы сөз болады. Ғалым аталған тұлғалардың көнеленуін
лексикалану (кірігу әрекеті) әрекеті ретінде сипаттама береді: "Сөз
түрлендіруші формалардың лексикалануы әр жағдайда әр түрлі өтеді. Басқа
сөзбен айтқанда, кейде сөз түрлендіруші аффикс сөз құрамында грамматикалық
қатынасты білдірмей, лексикаланған бүтіннің бір бөлшегі ретінде де келіп
отырады... Осындай өзгерген формадағы сөздер лексикалану құбылысы арқылы
басқа сөз таптарына жиі ауысады" [19, 26 б.].
Қосымшалардың түбірге кірігу, көнеру әрекетіне байланысты ойларды А.А.
Юлдашевтің "Лексикализация тюркских грамматических форм как объект
словообразовательной морфологии и словаря" тақырыбындағы мақаласынан да
кездестіре аламыз. Ғалым түбірге кіріккен, көнеленген аффикстерді талдау
барысында мынадай қорытынды жасайды: "...Осыған ұқсас үстеулер құрамындағы
(мәңгіге, текке, босқа, ұзаққа, бірге т.б.) септік көрсеткіштері
сөзжасамдық қабілетті иеленіп тұрғандығы анық; осындай формалардың септік
ретінде пайда болып, кейіннен грамматикалық формалардың лексикалану және
оқшаулану теориясына сәйкес, пысықтауыш қызметін атқаруы барысында үстеуге
өзгерген; сірә, олар сөз түрлендіруші морфология деңгейінде пайда болмаған,
о бастан өзіндік деривациялық морфологиясының деңгейінде шынайы жекеленген
және лексикаланған септік формаларына сырттай ұқсас үстеу ретінде
жасалған..." [20, 63-64 бб.]. Автор түбірдегі көнеленген жалғаулардың
сөзжасамдық қызметке ауысуының негізгі себептерін анықтауға талпынған.
Ғалым грамматикалық формалардың көнеленуін сөзжасам тұрғысынан
қарастырады.
Т.Г. Агаеваның "Лексикализация грамматических форм в современном
азербайджанском языке" атты диссертациялық еңбегі грамматикалық формалардың
лексикалануына арналған. Автор грамматикалық формалардың лексикалануын
сөзжасамның бір тәсілі ретінде қарастырады. Ол:
"қазіргі әзірбайжан тіліндегі грамматикалық формалардың лексикалануы,
тілдің тарихи дамуы барысында белгілі бір сөздердің құрамына кірігіп,
сөзжасамдық дәрежеге өткен, сөз түрлендіруші аффикстердің көмегімен сөз
тудыру жағдайында танылады", – деп түсіндіреді [21, 5 б.]. Т.Г. Агаева
лексикаланған грамматикалық формаларға тән негізгі ерекшеліктер мен
себептерді көрсетіп береді. Ғалымның пікірінше, грамматикалық формалардың
лексикалануында сөз түрлендіруші аффикстер өздерінің бастапқы лексикалық,
грамматикалық және синтаксистік мағыналарынан айырылып, жаңа морфологиялық
категориялар мен синтаксистік қасиеттерді иеленеді. Жұмыста лексикаланған
грамматикалық формалардың әрқайсысына жеке-жеке сипаттама берілген:
зат есім аясында сан категориясы, септік және тәуелдік аффикстері
қаралса, етістік категорияларынан - етіс, есімше, көсемше
формалары қарастырылған.
Түркітанушы Т.Г. Агаеваның жұмысында қосымшалардың түбірге кірігу
әрекеті алгаш ғылыми негізде жүйеленіп, дәлелденген.
Тіл білімінде жаллғаулардың түбірге кірігу әрекеті сөзжасамның бір
тәсілі ретінде саналады. Себебі қосымшалардың түбірге кірігу әрекеті арқылы
тілде жаңа мағынадағы туынды сөздер жасалады. Сөзжасамға арналған
түркітанушы ғалымдар еңбектеріндегі осыған қатысты мәліметтер бұл ойымызды
дәлелдей түседі. Сол деректерге көз жүгіртейік.
Қырғыз тіліндегі сөзжасам мәселелерін зерттеуші ғалым Б.О. Орузбаева да
қосымшалардың кірігу, көнеру әрекетін сөзжасамның бір тәсілі ретінде
қарастырады. Ғалым септік жүйесіндегі бұл өзгерісті былайша береді:
"Қазіргі қырғыз тілінің септік жүйесі тұрақты болғанымен, кей жағдайда
лексикаланудың нәтижесінде басқа сөз тобына ауысып, өзінің бастапқы
грамматикалық мағынасын жояды... Грамматикалық мағыналы сөздің лексикалануы
сөздің бір сөз табынан екінші сөз табына ауысуымен, соның нәтижесінде
тілдің лексикалық құрамының толығуымен сипатталады" [22, 29-30 бб.].
Қосымшалардың көнеру әрекеті қазақ ғалымдарының да назарынан тыс
қалмаған. Қазақ тіл білімінде бұл мәселеге қатысты ойларды төмендегі
еңбектерден кездестіре аламыз.
А. Байтұрсынұлы өз еңбегінде көбінесе үстеу мағынасында басқа
есімдерден, есімдіктен, етістіктен шыққан сөздер жүретіндігін айтады [23,
256 б.]. Соның ішінде септік жалғауларынан қалыпасқан үстеу сөздер деп
анықтап жазбағанымен, үстеу жасаудағы сөз таптарына назар аударған:
Шалқасынан түсті, етбетінен құлады, орысша айтуы, адамша сөйледі дегенде
ірі жазылған сөздер қалай? деп сұрағанға жауап болып тұр (түсті қалай? –
шалқасынан, құлады қалай? – етбетінен, сөйледі қалай – адамша). Бұлар үстеу
орнына жүретін зат есімдер.
Екі-екіден бөлді, үш-үштен алды, төрт-төрттен қойды, он-оннан санады,
жиырмадан үлестірді дегенде ірі жазылған сөздер қалай? деп сұрағанға жауап
болып тұр (бөлді қалай? – екі-екіден, алды қалай? – үш-үштен, қойды қалай?
– тәрт-төрттен, санады қалай? – он-оннан, үлестерді қалай? – жиырмадан).
Бұлар үстеу орнына жүретін сан есімдер [23 , 258 б.].
Қазақ ғалымдарынан бұл мәселеге алғаш назар аударған, септіктердің
көнеру әрекетіне қысқаша талдау берген ғалым – А. Ысқақов. Ғалым үстеулерге
арналған еңбегінде үстеулердің морфологиялық құрылымына қатысты бөлімде
бірқатар зат есімдер мен заттанған сын сімдердің жатыс, шығыс, барыс және
көмектес (құралдық) септіктерде үстеу сөздер жасайтыны айтады: а) жатыс
септігінде: ертеде, ертеңінде, күнде, жылда, түнде, жазда, баяғыда, әлгіде,
жаңада, қапыда, алда, аста, жуырда т.б.; б) барыс септігі: кешке, ертеңіне,
жатқа, алға, сыртқа, астқа, үстке, араға, зорға, босқа, текке, бекерге,
әзірге; в) шығыс септік: ертеден, кешеден, таңертеңнен, әуелден, алдан,
арттан, ортадан, ежелден, тәуелдік жалғаудан кейін жалғанған шығыс септігі:
шетінен, қырынан, төтесінен, түйдегінен, етпетінен, шалқасынан; г) көмектес
септігі: ертемен, кезекпен, шынымен, қалпымен, жайымен, т.б. [24, 68-70
бб.].
А. Ысқақов морфологиялық еңбегінде үстеулерді жұрнақтармен қатар септік
тұлғалары да қалыптастыратыны айтылады. Көнеленген формалар арқылы туған
жалаң туынды үстеулер. Оларға бір алуан сөздердің белгілі бір септік жалғау
формасында әбден қалыптасып, бір-бірінен бөлінбейтіндей болып көнеленген
сөздер жатады. Осындай көнеленген қосымшалар төркіндері септік
жалғауларынан болғандықтан, сыртқы тұлғасы жағынан сол септіктердің
жалғауларына ұқсас келеді. Септелу қашан да болсын есімдерге тән қасиет
болғандықтан, мұндай үстеулер кейбір септік жалғауларының көнеленуінің
нәтижесінде көбінесе есімдерден туады [10, 339 б.].
Ғалым М. Томановтың Қазақ тілінің тарихи грамматикасы атты еңбегінде
ғалым жеке сөздер құрамында өлі қосымша ретінде сақталған, яғни түбірге
кірігіп кеткен көсемше, есімше және септік жалғауларына тоқталады [25].
Ғалым Ә. Төлеуов Сөз таптары атты еңбегінде көнеленген септік
жалғаулары арқылы туынды үстеулер жасалатынын айтып өтеді [26, 108-110
бб.].
Қазақ тілінің грамматикасынан септік жалғауларының кірігу, көнеру
әрекетіне қатысты мынадй ой білдірілген: Зат есімдерден барыс, жатыс,
шығыс, көмектес септік жалғауларының консервациялануы (көнеленуі) арқылы
ауысып келген бірсыпыра үстеулер де бар [27, 204 б.].
Көне түркі жазба ескерткіштер тіліндегі қосымшаларды зерттеуші
А. Есенқұлов: "септік жалғауларының көнеленуі арқылы бірер ғана
туынды сөздер кездеседі. Бұл туынды үстеулер тұлғасы жағынан септік
жалғауларына жақын болғанымен, мағынасы жағынан мүлде алыстап, септік
жалғаулы сөз қалпында қабылданылмай, қалыптасып кеткен үстеу ретінде
танылады", - деп тұжырым жасайды [28, 189 б.]. Септік жалғауларының көнеру,
кірігу әрекетінің көне жазба ескерткіштер тілінен кездесуі олардың
қалыптасу тарихының өте ертеде жатқандығын көрсетеді. Бұл туралы А.
Салқынбайдың ...көне түркі жазба ескерткіштерінде кездесетін септік
жалғаулары орта түркілік ескерткіштерде үстеулік сипатта орныққан. Орхон
жазбаларында ілгеру, біргеру, йығару, тарқанғару т.б. сияқты барыс септік
тұлғасында келіп, объектінің бағытын, мекенін білдірсе, кейін бұл тұлғалар
дами келе, ілгері, бңрге, алға т.б. сияқты үстеулерге арналған. Басқа
септіктер жөнінде де осындай пікір айтуға болар еді, – деген пікірі А.
Есенқұлов ойымен ұштасып жатыр [29].
Ғалым Н. Оралбайдың "Қазақ тілінің сөзжасамы" атты еңбегінде айтылған
тұжырымдар көнеру, кірігу әрекеті сөзжасамның бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz