Қазақстан Республикасында түсіктің алдын алу мәселелері
КІРІСПЕ 3
1 ТҮСІКТІҢ АЛДЫН АЛУ ӘЛЕУМЕТТІК ПРОБЛЕМА РЕТІНДЕ
1.1 Түсік әлеуметтік проблема реттінде 5
1.2 Ғалымдардың түсіктің алдын алу туралы зерттеулері 9
1.3 Түсіктің алдын алудағы шеттелдік тәжірбие 14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТҮСІКТІҢ АЛДЫН АЛУ ТӘЖІРИБЕСІ
2.1 Қазақстан Республикасындағы түсіктің сиптамасы және қоғамдық қауіптілігі
19
2.2 Қазақстан Республикасындағы аборттың статистикалық сипаты 27
2.3 Қазақстан Республикасындағы түсіктің алдын алудағы жүргізілеттін әлеуметтік.медициналық жұмыстар
43
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ТҮСІКТІҢ АЛДЫН АЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ЖӘНЕ ҚОЛДАУ
3.1 Репродуктивті денсаулықты сақтау стратегиясы 54
3.2 Түсікттің алдын алудағы жүргізілетін әлеуметтік шараларды дамыту 58
ҚОРЫТЫНДЫ 66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 69
1 ТҮСІКТІҢ АЛДЫН АЛУ ӘЛЕУМЕТТІК ПРОБЛЕМА РЕТІНДЕ
1.1 Түсік әлеуметтік проблема реттінде 5
1.2 Ғалымдардың түсіктің алдын алу туралы зерттеулері 9
1.3 Түсіктің алдын алудағы шеттелдік тәжірбие 14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТҮСІКТІҢ АЛДЫН АЛУ ТӘЖІРИБЕСІ
2.1 Қазақстан Республикасындағы түсіктің сиптамасы және қоғамдық қауіптілігі
19
2.2 Қазақстан Республикасындағы аборттың статистикалық сипаты 27
2.3 Қазақстан Республикасындағы түсіктің алдын алудағы жүргізілеттін әлеуметтік.медициналық жұмыстар
43
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ТҮСІКТІҢ АЛДЫН АЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ЖӘНЕ ҚОЛДАУ
3.1 Репродуктивті денсаулықты сақтау стратегиясы 54
3.2 Түсікттің алдын алудағы жүргізілетін әлеуметтік шараларды дамыту 58
ҚОРЫТЫНДЫ 66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 69
Тақырыптың өзектілігі: Дүниежүзілік қауымдастықта лайықты орын алуды мұрат ете отырып, Қазақстан Республикасы өзінің ең қымбат қазынасы ретінде адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын айтады, ол өз азаматтарының туа біткен ажырамас құқықтары мен бостандықтарын танып, белгілі бір кепілдіктер береді. Адамды, оның өмірі мен денсаулығын, басқа да игіліктер мен заңды мүдделерін қауіпті қол сұғушылықтардан қорғау міндеті қылмыстық құқықтың мойнына жүктелген. Бұл міндетті жүзеге асыру жолында қылмыстық заң адамның маңызды деген игіліктеріне нұқсан келтіретін іс-әрекеттерді қылмыс деп танып, қылмыскерлерге қатаң жаза қолдану мүмкіндігін көздейді. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 117- бабында көзделген норма әйел денсаулығын заңсыз аборттың зардаптарынан қорғауды мақсат тұтады. Аталған қылмыстық құқықтық нормалардың қолданылуы мемлекеттің жалпы әйелдерінің репродуктивтік денсаулығын қорғау мәселесінде ұстанған позициясына, сондай-ақ аборттың құқықтық реттелу деңгейіне көп тәуелді.
Ерлі-зайыптылардың ұрпақ сүю құқығын жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етуге және тууды реттеуге бағытталған құқықтық шаралар демографиялық саясаттың бір тармағын құрайды. Босануды ынталандыруға немесе шектеуге бағытталған құқықтық шаралар ішінде аборт, жүктіліктің алдын алу, ұрықсыздандыру туралы заңдардың, неке мен ажырасу туралы заңдардың алатын орны ерекше.Мемлекет аборт проблемасын оны ақтап немесе сынап айтушылардың бос сөз жарысына саймай, бұл мәселеде ақылға қонымды ымыраға келуге ұмтылады. Сондықтан мемлекет аборттың “қатардағы медициналық процедураға” айналып шектен тыс тарап кетуіне қалай тосқауыл қоюға болатыны, абортты құқықтық реттеудің тиімді жолдарын, қандай дәстүрлі моральдық құндылықтарды қалайша жаңғыртуға болады деген өзекті сауалдар көбірек толғандырады.
Қазіргі заманғы өркениетті елдерде аборт мәселесі демократия, әлеуметтік-әділеттілік, адам құқықтары контексінде қарастырылады. Демократиялық қоғамда адамның өз бетімен өз қажеттіліктерін ескере отырып шешім қабылдау бостандығын құрметеу принципіне сай аборт мәселесінде де жеке бас мүдделер қоғамдық мақсат-мұраттардан басым қойылады.
Қазіргі кездегі ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады және шешу жолында көптеген қиындықтарға тап болады.
Зерттеу жұмыстың мақсаты түсіктің алдын алудағы әлеуметтік жұмыстың технологиясын және түсіктің алдын алудағы негізгі мәселелерді шешу жолдарын қарастыру болып табылады.
Зерттеу жұмыстың міндеттері:
- түсікті әлеуметтік проблема ретінде қарастыру;
- түсіктің алдын алу туралы зерттеулерге тоқталу;
- түсіктің алдын алудағы шетелдік тәжірибені қарастыру;
- Қазақстан Республикасындағы түсіктің алдын алу бойынша мемлекеттік саясатына тоқталып өту;
- түсіктің алдын алудағы статистикалық көрсеткіштерді талдау;
- Қазақстан Республикасындағы түсіктің алдын алудағы жүргізілетін әлеуметтік-медициналық жұмыстарға сипаттама беру;
- репродуктивті денсаулықты сақтау стратегиясына тоқталу;
- түсіктің алдын алудағы жүргізілетін әлеуметтік шараларды дамыту жолдарын қарастыру.
Ерлі-зайыптылардың ұрпақ сүю құқығын жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етуге және тууды реттеуге бағытталған құқықтық шаралар демографиялық саясаттың бір тармағын құрайды. Босануды ынталандыруға немесе шектеуге бағытталған құқықтық шаралар ішінде аборт, жүктіліктің алдын алу, ұрықсыздандыру туралы заңдардың, неке мен ажырасу туралы заңдардың алатын орны ерекше.Мемлекет аборт проблемасын оны ақтап немесе сынап айтушылардың бос сөз жарысына саймай, бұл мәселеде ақылға қонымды ымыраға келуге ұмтылады. Сондықтан мемлекет аборттың “қатардағы медициналық процедураға” айналып шектен тыс тарап кетуіне қалай тосқауыл қоюға болатыны, абортты құқықтық реттеудің тиімді жолдарын, қандай дәстүрлі моральдық құндылықтарды қалайша жаңғыртуға болады деген өзекті сауалдар көбірек толғандырады.
Қазіргі заманғы өркениетті елдерде аборт мәселесі демократия, әлеуметтік-әділеттілік, адам құқықтары контексінде қарастырылады. Демократиялық қоғамда адамның өз бетімен өз қажеттіліктерін ескере отырып шешім қабылдау бостандығын құрметеу принципіне сай аборт мәселесінде де жеке бас мүдделер қоғамдық мақсат-мұраттардан басым қойылады.
Қазіргі кездегі ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады және шешу жолында көптеген қиындықтарға тап болады.
Зерттеу жұмыстың мақсаты түсіктің алдын алудағы әлеуметтік жұмыстың технологиясын және түсіктің алдын алудағы негізгі мәселелерді шешу жолдарын қарастыру болып табылады.
Зерттеу жұмыстың міндеттері:
- түсікті әлеуметтік проблема ретінде қарастыру;
- түсіктің алдын алу туралы зерттеулерге тоқталу;
- түсіктің алдын алудағы шетелдік тәжірибені қарастыру;
- Қазақстан Республикасындағы түсіктің алдын алу бойынша мемлекеттік саясатына тоқталып өту;
- түсіктің алдын алудағы статистикалық көрсеткіштерді талдау;
- Қазақстан Республикасындағы түсіктің алдын алудағы жүргізілетін әлеуметтік-медициналық жұмыстарға сипаттама беру;
- репродуктивті денсаулықты сақтау стратегиясына тоқталу;
- түсіктің алдын алудағы жүргізілетін әлеуметтік шараларды дамыту жолдарын қарастыру.
1 Шетелдерде аборт мәселесін құқықтық реттеудің қазіргі кездегі жағдайы /Гуманитарные науки: Сб. научных статей аспирантов. -Караганда, Изд-во КарГУ, 2000.
2 Патологиялық анотомия терминдерінің, орысша – латынша – қазақша түсініктеме сөздігі.- Ақтөбе.
3 О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Торғауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова Аурудың алдын алу және сақтандыру бойынша орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Шымкент. “Ғасыр-Ш”, 2005 жыл.
4 Қазақ ұлттық энциклопедиясы
5 Г. Хамит -Жасанды түсік жасатқан қыздың обалы кімге?-qogam.kz қоғамдық-саяси ақпараттық интернет порталы
6 www.kyzdar-alippesy.kz
7 www.kyzdaralemi.kz
8 Д. Жанысов - Түсік – ең ауыр қылмыс екенін білесің бе?, «Қазақ үні» Республикалық қоғамдық саяси апталық 8.8.2011ж
9 www.kinfo.kz/news
10 Ж. САТҚҰЛОВА Жасанды түсік қыз өмірінe аса қауіпті «Заман», 23 мамыр 2011
11 Шетелдерде аборт мәселесін құқықтық реттеудің қазіргі кездегі жағдайы /Гуманитарные науки: Сб. научных статей аспирантов. -Караганда, Изд-во КарГУ, 2000.
12 Аборт мәселесінің әлеуметтік қырлары «Қазақстан қоғамын тран-сформациялау контекстіндегі гендер мәселелері» халықаралық дөңгелек стол материалдары. — Алматы: ҚазМемҚПИ, 2011.
13 Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2050»: Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы, 2012, 14 Желтоқсан
14 Оразбаев Ы.А. Түсік салдарынан көз жұмғандардың 14 пайызы – жасөспірімдер - «Оңтүстік рабат», 2012.06.18
15 Қазақстан Республикасының Статистика Агенттігінің мәліметтері, 2013 жыл
16 Уголовный закон: традиции и современность /Личнюсть и социум: современный контекст взаимоотношений. Сб. научных статей аспирантов. - Караганда: Изд-во КарГУ, 1997.
17 Құлмағамбетов, Iльяс Райханович. Клиникалық фармакологиядан таңдаулы дәрiстер:Оқу құралы/КГМА; I.Р.Құлмагамбетов, Т.М.Мәжитов, А.Н.Ихамбаева.-Қарағанды:Б.и.,2007.-90б.
18 Қазақстандағы мыңжылдық алдындағы даму мақсаттары, 5 қадам Аналарды қорғауды жақсарту
19 Жәбірленушінің келісімі және криминалдық аборт үшін қылмыстық жауаптылықтың кейбір мәселелері //Қарағанды университетінің хабаршысы. 2000. Хо 4 (20).
20 Адам құқтары және аборт туралы қылмыстық зандарды жетілдіру жолдары /Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған «Адам құқықтарының халықаралық стандарттары және ұлттық заңдарды дамыту мәселелері» халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. - Алматы, 2001.
21 Некоторые вопросы законодательной регламентации утоловной отве-тственности за аборты /Уголовный кодекс РК: проблемы и перспекгивы. Сб. научных трудов. - Караганда: КВШ КНБ РК.
22 Айламазян Э.Г. Акушерство – учебник для студентов мед.ВУЗов. Санкт-Петербург. – 2005 г.
23 Дуда В.И. Гинекология 2002 г. 77 экз.
24 Чернуха Е. А. Родовой блок:Руководство для врачей.-М.:Триада-Х,2005
25 Бодяжина В.И., Жмакин К.Н., Кирющенков А.П. Акушерство – учебник для студентов мед. ВУЗов. М., 2001 г.
26 Гестационный процесс у подростков, страдающих пиелонефритом. Караганда, 2001 г., Мустафина Г.Г.
27 Сметник В.П. Тумилович Л.Г. Неоперативная гинекология,-3-е изд., стереотип.-М. Медицинское информационное агентство,2002.
28 Учебно-методическое пособие - «ВИЧ/СПИД и беременность» - И.А.Евгеньева, И.Л.Копобаева, Л.В.Цой, Караганда, 2006.
29 Каюпова Л. С. Прогнозирование перинатальных исходов у первородящих старшего возраста.-Алматы: 2006.
30 Н.Ә. Назарбаевтың «Жас отан» жастар бағытының съезінде сөйлеген сөзі. Астана, 2008 жылғы 14 мамыр. ҚР Президентінің ресми сайты. www.akorda.kz
31 2005 жылы әлемдегі тұрғын халық. ЮНФПА. Тұрғын халық саласындағы Біріккен Ұлттар Ұйымының Қоры, 2005. – 140 бет.
32 П.Н. Кротин, А.М. Куликов, Т.Ю. Кожуховская. Жастарға қамқор клиникалары (Жасөспірім мен жастардың ұрпақ жаңғырту денсаулығын сақтау орталықтары) Дәрігерлер мен денсаулық сақтау саласының ұйымдастырушыларына нұсқау. СПб: Санкт-Петербургтік дипломнан кейінгі білім беру академиясы; РФ-дағы БҰҰ Балалар қоры (ЮНИСЕФ), 2006. – 55 бет.
33 Д.П. Коновалов. Ұрпақ жаңғырту денсаулығын сақтау. Инновациялық білім беру бағдарламасы. М.: МГМСУ, 2007. Саламатты өмір салты мен әлеуметті елеулі аурулардың алдын алу. http://www.msmsu.ru/zob/spec/spec_1. htm
34 Қବ¬зақстан Республикасындағы 2011-2015 жы묬¬ғы “Саламатты Қазақстан” денсаулық сақтау¬ды дамыту мемлекеттік бағдарла¬ма¬сы
35 Ұрпақ жалғастыруға қабілетті әйелдің денсаулығын жақсарту шаралары, Алматы 2012ж.
36 Отбасын жоспарлау және ер мен әйелдің репродуктивті денсаулығын қорғауға негізделген ақпараттық компаниясы, Алматы 2012ж.
2 Патологиялық анотомия терминдерінің, орысша – латынша – қазақша түсініктеме сөздігі.- Ақтөбе.
3 О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Торғауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова Аурудың алдын алу және сақтандыру бойынша орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Шымкент. “Ғасыр-Ш”, 2005 жыл.
4 Қазақ ұлттық энциклопедиясы
5 Г. Хамит -Жасанды түсік жасатқан қыздың обалы кімге?-qogam.kz қоғамдық-саяси ақпараттық интернет порталы
6 www.kyzdar-alippesy.kz
7 www.kyzdaralemi.kz
8 Д. Жанысов - Түсік – ең ауыр қылмыс екенін білесің бе?, «Қазақ үні» Республикалық қоғамдық саяси апталық 8.8.2011ж
9 www.kinfo.kz/news
10 Ж. САТҚҰЛОВА Жасанды түсік қыз өмірінe аса қауіпті «Заман», 23 мамыр 2011
11 Шетелдерде аборт мәселесін құқықтық реттеудің қазіргі кездегі жағдайы /Гуманитарные науки: Сб. научных статей аспирантов. -Караганда, Изд-во КарГУ, 2000.
12 Аборт мәселесінің әлеуметтік қырлары «Қазақстан қоғамын тран-сформациялау контекстіндегі гендер мәселелері» халықаралық дөңгелек стол материалдары. — Алматы: ҚазМемҚПИ, 2011.
13 Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2050»: Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы, 2012, 14 Желтоқсан
14 Оразбаев Ы.А. Түсік салдарынан көз жұмғандардың 14 пайызы – жасөспірімдер - «Оңтүстік рабат», 2012.06.18
15 Қазақстан Республикасының Статистика Агенттігінің мәліметтері, 2013 жыл
16 Уголовный закон: традиции и современность /Личнюсть и социум: современный контекст взаимоотношений. Сб. научных статей аспирантов. - Караганда: Изд-во КарГУ, 1997.
17 Құлмағамбетов, Iльяс Райханович. Клиникалық фармакологиядан таңдаулы дәрiстер:Оқу құралы/КГМА; I.Р.Құлмагамбетов, Т.М.Мәжитов, А.Н.Ихамбаева.-Қарағанды:Б.и.,2007.-90б.
18 Қазақстандағы мыңжылдық алдындағы даму мақсаттары, 5 қадам Аналарды қорғауды жақсарту
19 Жәбірленушінің келісімі және криминалдық аборт үшін қылмыстық жауаптылықтың кейбір мәселелері //Қарағанды университетінің хабаршысы. 2000. Хо 4 (20).
20 Адам құқтары және аборт туралы қылмыстық зандарды жетілдіру жолдары /Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған «Адам құқықтарының халықаралық стандарттары және ұлттық заңдарды дамыту мәселелері» халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. - Алматы, 2001.
21 Некоторые вопросы законодательной регламентации утоловной отве-тственности за аборты /Уголовный кодекс РК: проблемы и перспекгивы. Сб. научных трудов. - Караганда: КВШ КНБ РК.
22 Айламазян Э.Г. Акушерство – учебник для студентов мед.ВУЗов. Санкт-Петербург. – 2005 г.
23 Дуда В.И. Гинекология 2002 г. 77 экз.
24 Чернуха Е. А. Родовой блок:Руководство для врачей.-М.:Триада-Х,2005
25 Бодяжина В.И., Жмакин К.Н., Кирющенков А.П. Акушерство – учебник для студентов мед. ВУЗов. М., 2001 г.
26 Гестационный процесс у подростков, страдающих пиелонефритом. Караганда, 2001 г., Мустафина Г.Г.
27 Сметник В.П. Тумилович Л.Г. Неоперативная гинекология,-3-е изд., стереотип.-М. Медицинское информационное агентство,2002.
28 Учебно-методическое пособие - «ВИЧ/СПИД и беременность» - И.А.Евгеньева, И.Л.Копобаева, Л.В.Цой, Караганда, 2006.
29 Каюпова Л. С. Прогнозирование перинатальных исходов у первородящих старшего возраста.-Алматы: 2006.
30 Н.Ә. Назарбаевтың «Жас отан» жастар бағытының съезінде сөйлеген сөзі. Астана, 2008 жылғы 14 мамыр. ҚР Президентінің ресми сайты. www.akorda.kz
31 2005 жылы әлемдегі тұрғын халық. ЮНФПА. Тұрғын халық саласындағы Біріккен Ұлттар Ұйымының Қоры, 2005. – 140 бет.
32 П.Н. Кротин, А.М. Куликов, Т.Ю. Кожуховская. Жастарға қамқор клиникалары (Жасөспірім мен жастардың ұрпақ жаңғырту денсаулығын сақтау орталықтары) Дәрігерлер мен денсаулық сақтау саласының ұйымдастырушыларына нұсқау. СПб: Санкт-Петербургтік дипломнан кейінгі білім беру академиясы; РФ-дағы БҰҰ Балалар қоры (ЮНИСЕФ), 2006. – 55 бет.
33 Д.П. Коновалов. Ұрпақ жаңғырту денсаулығын сақтау. Инновациялық білім беру бағдарламасы. М.: МГМСУ, 2007. Саламатты өмір салты мен әлеуметті елеулі аурулардың алдын алу. http://www.msmsu.ru/zob/spec/spec_1. htm
34 Қବ¬зақстан Республикасындағы 2011-2015 жы묬¬ғы “Саламатты Қазақстан” денсаулық сақтау¬ды дамыту мемлекеттік бағдарла¬ма¬сы
35 Ұрпақ жалғастыруға қабілетті әйелдің денсаулығын жақсарту шаралары, Алматы 2012ж.
36 Отбасын жоспарлау және ер мен әйелдің репродуктивті денсаулығын қорғауға негізделген ақпараттық компаниясы, Алматы 2012ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ТҮСІКТІҢ АЛДЫН АЛУ ӘЛЕУМЕТТІК ПРОБЛЕМА РЕТІНДЕ
1.1Түсік әлеуметтік проблема реттінде 5
1.2Ғалымдардың түсіктің алдын алу туралы зерттеулері 9
1.3Түсіктің алдын алудағы шеттелдік тәжірбие 14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТҮСІКТІҢ АЛДЫН АЛУ ТӘЖІРИБЕСІ
2.1Қазақстан Республикасындағы түсіктің сиптамасы және қоғамдық
қауіптілігі 19
2.2Қазақстан Республикасындағы аборттың статистикалық сипаты 27
2.3Қазақстан Республикасындағы түсіктің алдын алудағы жүргізілеттін
әлеуметтік-медициналық жұмыстар 43
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ТҮСІКТІҢ АЛДЫН АЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІН ЖЕТІЛДІРУ
ЖӘНЕ ҚОЛДАУ
3.1Репродуктивті денсаулықты сақтау стратегиясы 54
3.2Түсікттің алдын алудағы жүргізілетін әлеуметтік шараларды дамыту 58
ҚОРЫТЫНДЫ 66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 69
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Дүниежүзілік қауымдастықта лайықты орын алуды
мұрат ете отырып, Қазақстан Республикасы өзінің ең қымбат қазынасы ретінде
адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын айтады, ол өз
азаматтарының туа біткен ажырамас құқықтары мен бостандықтарын танып,
белгілі бір кепілдіктер береді. Адамды, оның өмірі мен денсаулығын, басқа
да игіліктер мен заңды мүдделерін қауіпті қол сұғушылықтардан қорғау
міндеті қылмыстық құқықтың мойнына жүктелген. Бұл міндетті жүзеге асыру
жолында қылмыстық заң адамның маңызды деген игіліктеріне нұқсан келтіретін
іс-әрекеттерді қылмыс деп танып, қылмыскерлерге қатаң жаза қолдану
мүмкіндігін көздейді. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 117-
бабында көзделген норма әйел денсаулығын заңсыз аборттың зардаптарынан
қорғауды мақсат тұтады. Аталған қылмыстық құқықтық нормалардың қолданылуы
мемлекеттің жалпы әйелдерінің репродуктивтік денсаулығын қорғау мәселесінде
ұстанған позициясына, сондай-ақ аборттың құқықтық реттелу деңгейіне көп
тәуелді.
Ерлі-зайыптылардың ұрпақ сүю құқығын жүзеге асыру мүмкіндігін
қамтамасыз етуге және тууды реттеуге бағытталған құқықтық шаралар
демографиялық саясаттың бір тармағын құрайды. Босануды ынталандыруға немесе
шектеуге бағытталған құқықтық шаралар ішінде аборт, жүктіліктің алдын алу,
ұрықсыздандыру туралы заңдардың, неке мен ажырасу туралы заңдардың алатын
орны ерекше.Мемлекет аборт проблемасын оны ақтап немесе сынап айтушылардың
бос сөз жарысына саймай, бұл мәселеде ақылға қонымды ымыраға келуге
ұмтылады. Сондықтан мемлекет аборттың “қатардағы медициналық процедураға”
айналып шектен тыс тарап кетуіне қалай тосқауыл қоюға болатыны, абортты
құқықтық реттеудің тиімді жолдарын, қандай дәстүрлі моральдық құндылықтарды
қалайша жаңғыртуға болады деген өзекті сауалдар көбірек толғандырады.
Қазіргі заманғы өркениетті елдерде аборт мәселесі демократия,
әлеуметтік-әділеттілік, адам құқықтары контексінде қарастырылады.
Демократиялық қоғамда адамның өз бетімен өз қажеттіліктерін ескере отырып
шешім қабылдау бостандығын құрметеу принципіне сай аборт мәселесінде де
жеке бас мүдделер қоғамдық мақсат-мұраттардан басым қойылады.
Қазіргі кездегі ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады және шешу
жолында көптеген қиындықтарға тап болады.
Зерттеу жұмыстың мақсаты түсіктің алдын алудағы әлеуметтік жұмыстың
технологиясын және түсіктің алдын алудағы негізгі мәселелерді шешу жолдарын
қарастыру болып табылады.
Зерттеу жұмыстың міндеттері:
- түсікті әлеуметтік проблема ретінде қарастыру;
- түсіктің алдын алу туралы зерттеулерге тоқталу;
- түсіктің алдын алудағы шетелдік тәжірибені қарастыру;
- Қазақстан Республикасындағы түсіктің алдын алу бойынша мемлекеттік
саясатына тоқталып өту;
- түсіктің алдын алудағы статистикалық көрсеткіштерді талдау;
- Қазақстан Республикасындағы түсіктің алдын алудағы жүргізілетін
әлеуметтік-медициналық жұмыстарға сипаттама беру;
- репродуктивті денсаулықты сақтау стратегиясына тоқталу;
- түсіктің алдын алудағы жүргізілетін әлеуметтік шараларды дамыту
жолдарын қарастыру.
Зерттеу жұмысының объектісі: түсік жасаған жасөспірімдер мен әйелдер
және олардың ортасы.
Зерттеу жұмысының пәні: түсіктің алдын алу мәселесін ғылыми
методологиялық тұрғыда зерттеу.
Қоғамның жасанды түсікке деген, бала тууды бақылау құралы ретінде
тарихи қатынасы әртүрлі елде әр кезеңде түрліше өзгеріп отырған. Антикалық
дәуірде жасанды түсік бала тууды шектеу әдісі ретінде пайдаланылса, ал
христиан діни қызметкерлері жасанда түсік жасауды Құдай ісіне қарсылық деп
бағалаған. Орта ғасырларда Еуропада мұндай жолды айыптаушылардың пікірі
қоғамдық өріс алып, ауқымы кеңейген. 19 ғасырда жасанды түсік жасатқандарға
қатал жаза қолданылған. Алайда 20 ғасырда бұл тыйымдар жұмсартылып,
біртіндеп өзгертілді. 1973 жылы АҚШ-та Роу Уэйдқа қарсы ісінің шешімі
бойынша жүктіліктің алғашқы үш ай мерзіміндегі жасалатын жасанды түсік
заңдастырылды, алайда штаттар алғашқы үш ай мерзімінде түсік жасатуға
өзіндік заңды шектеулер енгізуге құқылы болды. Осы сот шешімінен кейін
қарқынды түрде абортқа қатысты саясатты ырықтандыруда қарсыластар мен
жақтастар арасында қарқынды пікірталас басталды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі үш
бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1 ТҮСІКТІҢ АЛДЫН АЛУ ӘЛЕУМЕТТІК ПРОБЛЕМА РЕТІНДЕ
1.1 Түсік әлеуметтік проблема реттінде
Аборт (лат. abortus — түсік) медицинада — құрсақтағы ұрықтың 28 апталық
мерзімге жетпей тіршілігі үзілуі немесе түсік түсуі. Жүктіліктің 14-15
аптасына жетпей ұрық тіршілігінің үзілуін ерте, ал 14-15 аптадан кейін
үзілуін кеш түсік дейді.
Аборт өздігінен түсік тастау және жасанды түсік жасату болып бөлінеді.
Қолдан жасалатын аборт медициналық мамандардың әйел адамның өмірін және
денсаулығын сақтап қалу мақсатында, зорлау немесе инцест салдарынан болатын
еріксіз жүктілік кезінде, сәби ауыр науқасқа шалдыққан кезде немесе әйелдің
жатырындағы сәбиді асырай алмайтын жағдайы болған кезде жасалады.
Жүктіліктің 19 аптасына дейін жатырды қысқарту мен іштегі нәрестені түсіру
үшін тұз ерітінділерін немесе гормондары болады. Жатырдағы сәбиді
хирургиялық жолмен алдыру жүктіліктің екінші немесе үшінші айында ғана
жүзеге асыруға болады. Жатыр мойыншығын кеңейту мен ұрықты экстракациялауды
жүктіліктің үшінші айында жасауға болады. Бұл "Жартылай босану арқылы аборт
жасау деп те аталады. Түсік жасаудың басқа түрлері: қол шприці көмегімен
қолмен жасалатын вакуумдық экстракция және кеңейткіш пен механикалық сорып
алғыш құрылғысы арқылы жүзеге асатын вакуум-түсік; бұл екі түрлі емдеу
шарасы жүктіліктің ерте кезеңінде жасалады.
Қоғамның жасанды түсікке деген, бала тууды бақылау құралы ретінде
тарихи қатынасы әртүрлі елде әр кезеңде түрліше өзгеріп отырған. Антикалық
дәуірде жасанды түсік бала тууды шектеу әдісі ретінде пайдаланылса, ал
христиан діни қызметкерлері жасанда түсік жасауды Құдай ісіне қарсылық деп
бағалаған. Орта ғасырларда Еуропада мұндай жолды айыптаушылардың пікірі
қоғамдық өріс алып, ауқымы кеңейген. 19 ғасырда жасанды түсік жасатқандарға
қатал жаза қолданылған. Алайда 20 ғасырда бұл тыйымдар жұмсартылып,
біртіндеп өзгертілді. 1973 жылы АҚШ-та Роу Уэйдқа қарсы ісінің шешімі
бойынша жүктіліктің алғашқы үш ай мерзіміндегі жасалатын жасанды түсік
заңдастырылды, алайда штаттар алғашқы үш ай мерзімінде түсік жасатуға
өзіндік заңды шектеулер енгізуге құқылы болды. Осы сот шешімінен кейін
қарқынды түрде абортқа қатысты саясатты заңдастыруда қарсыластар мен
жақтастар арасында қарқынды пікірталас басталды.
Әйелдің өздігінен түсік тастауы әртүрлі жағдайларға (жығылу, ренжу,
шошыну, ауыр жүк көтеру т.б.) байланысты болады. Алдын-алу шаралары: қыз
балаларының денсаулығына жас кезінен көңіл бөлу, науқас әйелдерді
диспансерлік бақылауға алып, емдеу. Жасанды түсік (медициналық аборт)
жасату арқылы екіқабат әйел өз еркімен ұрық тіршілігін үзеді, мұндай аборт
тек дәрігерлік мекемелерде ғана жасалады. Одан тыс жерлерде жасалған аборт
қылмыстық әрекет болып саналады. Көп мемлекеттерде жасанды түсік жасатуға
рұқсат берілмейді. Қазақстан Республикасында қолданылатын заңдарға сәйкес
жасанды түсік жасатуды 12 апталық мерзімге дейін әйелдің өзі шешеді. Егер
жүктілік мерзімі көрсетілген уақыттан асып кетсе, жасанды түсік дәрігерлік
кеңестің шешімімен ғана жасалады. Аборт әйел денсаулығына зиян тигізеді,
әсіресе алғаш рет көтерген баласын жасанды түсік жасату арқылы алдырып
тастаған әйелдер болашақта бедеулік зардабын тартуы мүмкін.
Жасанды түсік рұқсат етілетін елдер экономикалық шығынға ұшырайтыны
туралы пайымдаулар бар. Мысалы, жасанды түсік кесірінен соңғы он жылда
Швейцария 333 миллион франк экономикалық шығынды бастан кешірген. Жасанды
түсік салдары ретінде ЖІӨ және тұтыну деңгейінің азаюы саналады [1,2,3,4].
Жасанды түсік жасату – ұрпағыңа тас ату. Қыз бала – бүгінгі бойжеткен,
ертеңгі аяулы ана. Аборт жасатуды барлық қоғам, барлық діндер үлкен
күнәлардың қатарына жатқызады. Өте жиіркенішті, тіпті мақұлық екеш жабайы
жануарлар да өз шаранасын өлтіріп тастамайды. Ұрық ішке біткенде
кейбіреулер адам ретінде санамайды. Жаратылыс заңдылығына назар аудармайды.
Өйткені, түк сезбей ойнап күліп жүрген босбелбеу қыз ертеңгі ғұмыр
арнасының басқа жаққа бұрылатын кез біледі. Бірақ, іс бітті, қу кеттінің
кебін киген аңқау бұрымдылар еріксіз осындай әрекетке баруға мәжбүр болады.
Мәжбүр болып қана қоймайды, әуелі денсаулығынан, сосын ана болу қасиетінен
айрылып өмірі өкінішпен өтеді. Ал, ондай әйелді қоғам да, отау тіккен жары
да құшағына тарта алмайтыны белгілі. Әйел жатырының ұрыққа жақын ішкі
шырышты қабаты қырып алынған орын жараға ұласып, ауру мүшеге айналады.
Жасанды түсік – ағзаға әкелетін ешқандай пайдасы жоқ, теріс әсері өте көп.
Түсік – бұл ана құрсағынан тыс жағдайда өмір сүре алмайтын, өсіп
жетілмеген нәрестені түсік – ретінде тастату және жатырдағы нәресте
жұмыртқасын немесе нәрестені алып тастау. Түсік деп жүктілігі күшпен
бұзғылуды айтады. Жүкті әйелдің құрсағында пайда болған, өмірге ұмтылған
нәресте күтпеген жағдайда үзіліп қалады. Бұл жағдай белгісіз, ізсіз, еш
әсерсіз жоғалып кетпейді. Түсік жасаған әйелдің етеңгі күні өзгереді,
жатырдан қан аққыш болып, ақуыз бөлініп және ауыртатын сезім пайда болуы
мүмкін. Жүйке жүйесінде өзгерістер пайда болуы мүмкін. Әйелдің дене-
мүшесінің барлық құбылысы жүктілікке дайындалған кезде, оны күтпеген
жағдайда тоқтатып тастау, жүйкеге қатты әсер береді.
Түсіктен кейін, мейлі ол медициналық мекемеде барлық жағдайларды сақтау
арқылы жасалса да, асқынуларды жойып жібере алмайды. Сонымен қатар жатырдың
қабынуымен бірге түтікшесінің өткізу қабылеті төмендеп қалуы да мүмкін.
Мұндай асқынулар, әсіресе, бірінші жүктілігі тоқтатқан әйелдерде көп
байқалады. Түсік тастаудың ең қауіптісі мерзімінен асып кеткен жағдайда
жасалатын аборт. Ондай кезде білікті мамандардың істеген әрекеттері де
дұрыс көмектесе алмайды. Негізінен, мерзімінен өтіп кеткен жағдайда
жасалған аборт іштегі сәби әйелдің денсаулығына қауіп тудыратындай болса
ғана жасалады. Аборт жасатқан әйел кейінен қайта жүкті болу бақытына ие
болғанымен, оның алдында жасаған аборттың кесірі, келесі жүктілікте өзіне
және жатырда жатқан балаға зиянын тигізуі ғажап емес. Тіпті ондай
жағдайлардың соңы босану уақытына жетпей жатып өздігінен түсік тастаумен
аяқталуы мүмкін. Сондай-ақ жүктілік кезінде де көп қан кетуі орын алып,
уақытынан бұрын босануы мүмкін.
Түсік, жатыр және шат мүшелерінің қабынуларынан басқа да, операциядан
кейін (келесі жүктіліктерде) өздігінен түсік болып қала беруіне, жатырға
ұрық жұмыртқасының дұрыс жабыспауына, жүктілік кезінде қан ағуына, баланың
уақытына жетпей түсіп қалуына, жүктілік уақытының өте ауыр жағдаймен өтуіне
себеп болуы мүмкін [5].
Жалпы әлемде жыл сайын 1 миллион жасөспірім қыз жүкті болып, көбі
жасанды түсік жасату мен босану үстінде қайтыс болады. Себебі, мамандардың
айтуынша, әлі толық жетілмеген жас ағза төтеннен түскен ауыртпашылықты
көтере алмай қалады.
Қазақстанда жыл сайын шамамен он мыңдаған қыз оң жақта отырып, жүкті
болады. Мұның басым көпшілігі абортқа жүгінсе, біразы тастанды сәбидің
анасы атанады. Бір рет уланған жас өмірдің қайта қалпына келуі – қиынға
соғады. Ана болу бақытынан айырылғаны – жасанды түсіктің нәтижесі.
Қасіретті жағдайға душар етеді. Ерікті түрде түсік тастау адам өлтірумен
сәйкес келеді және өте ауыр күнә ретінде есептеледі [6].
Дені сау әйелдерде өздігінен болатын түсік кездеспейді. Ауру әйел ғана
бала тастайды немесе іштегі перзент кінәратты жағдайда ғана түсік болады.
Сондай-ақ жыныс аппараттары жетілмеген немесе ішкі жыныс органдары
қабынғандар ғана түсік тастайды.
Өздігінен болатын абортқа әртүрлі инфекциялық аурулар да әсер етуі
мүмкін. Алайда мұндай жағдайда жақсылықтан үміт үзуге болмайды, дер кезінде
дәрігерге қаралып дұрыс емделсе жүктілік үзілмейді.
Жасанды түсік. Жүктілік мерзімі 12 аптадан аспаған әйелдерге емдеу
орындарында түсік жасатуға рұқсат берілген. Жүктілік мерзімі 12 аптадан
асқан соң іштегі ұрық пен жатыр үлкейіп кетеді де, қолдан түсік жасату әйел
өміріне қауіп төндіреді. Егер жүктілік денсаулыққа қауіп төндірсе, 12
аптадан соң лажсыздан іштегі баланы алдыруға рұқсат беріледі.
Дәрігерлік түсік жасатуға қолайлы кезең жүктіліктің 7-10 аптасы. Бұл кезде
ұрық жұмыртқасы жатырдың қабыртқасына онша беки қоймайды, жатыр жақсы
жиырылады, сөйтіп қан аз кетеді. Түсік жасат - өте мәжбүр болғанда ғана
жүзеге асырылатын шара, сондықтан ол кез келген асқынудан сақтай алатын
емдеу мекемелерінде ғана жасалуы тиіс.
Криминалды түсік. Жасырын заңсыз жасалатын түсікті медицинада
криминалды түсік дейді. Оны әйелдің өзі немесе медициналық мекемеде жұмыс
жасамайтын маман емес адамдар жасайды. Сондықтан ол адам өмірі мен
денсаулығы үшін аса қауіпті. Бұдан кейін көп жағдайда әйел денсаулы-ғында
ауыр асқынулар кездеседі.
Түсіктен соңғы асқынулар. Егер қыздар мен әйелдер түсік жасату оңай
нәрсе деп ойласа мүлде қателеседі. Қолдан күштеп жасалған түсіктің әйел
ағзасы үшін қауіпті екені белгілі. Себебі жүктілікке байланысты әйел
ағзасында көптеген өзгерістер болады, олар барлық ағзалар мен жүйкеге де
қатысты. Физиологиялық қызметтің бәрі жанданады, сөйтіп перзенттің өсуіне
қолайлы жағдай туғызады. Түсік осы физиологиялық үрдіске қиянат
жасайтындықтан алдағы уақытта болуы ықтимал асқынуларға алғы шарт туғызады.
Асқыну операциядан кейін дереу пайда болмайды. Кейде олар біраз уақыт
өткеннен кейін етек алып, тән мен психиканың аурулары түрінде білінеді.
Қолдан жасалатын түсік көзбен көрмей, сипалап жасалатындықтан күрделі
операциялар қатарына жатады. Тіпті тәжірибелі деген дәрігерлердің өзі де
бұл операцияға жүрексініп барады [7].
Жасанды түсік жасату әйел денсаулығына орасан зиянын тигізеді. Егер
түсікті 14-тегі қыз жасатып жатса, мұның жас ағзаға тигізер зардабы туралы
ойлаудың өзі қорқынышты. Ал Қазақстанда жыл сайын 14 пен 18 жас
аралығындағы 7-8 мыңға жуық қыз түсік жасатады.
Дабыл қаққан әлемдік қауымдастық Дүниежүзілік Контрацепция күнін
жариялады. Бірақ мәселе мұнымен шешілмейтін сыңайлы. Жастардың жыныстық
сауатсыздығы қазірде басты проблеманың біріне айналып отыр. Жастарды
еліктіретін түрлі іс-шаралар, түнгі клубтар, ойын-сауықтар, теледидарды
жаулап алған арсыз фильмдер, бағдарламалар ойланбай от басуға итермелейді.
Мәліметке қарағанда, бүгінде балалы болған 10 әйелдің біреуі – балалықтан
арылмаған жас қыз.
Түсіктің әлеуметтік проблемасының мына түрлеріне ерекше көңіл бөлу
қажет:
-Аборт жасау Жалпы Ішкі Өнімнің тұтыну деңгеиінің азаюына әсер етуі;
-Халықтың демографиялық өсуіне әсері етуі;
-Ана денсаулығына әсері;
-Заңсыз түсіктің көбеюі;
Қазірде жыныстық тәрбиені жастарға үйрету керек пе, жоқ па? деген
талас қоғамда белең алған. Бұл ресми тілде жасөспірімдер арасында
репродуктивті денсаулық мәселесіндегі сауаттылықты арттыру деп аталады.
Біреулер ойлағандай, мұның мағынасы жастарды жыныстық қатынасқа итермелеу
емес. Ол ерте жүктілікті азайту, жастардың баланы қалауымен сүюге тәрбиелеу
мақсатын көздейді. Жалпы жастар арасында жүргізілген сауалнамаға қарағанда,
жоғары сынып оқушыларының 80 пайызға жуығы жүктілікті шешудің бірден-бір
жолы түсік жасату деп ұғынады екен.
Жыныстық тәрбие бағдарламасы біздің мемлекетте де енді ғана енгізілуде.
Болып жатқан сексуалдық төңкеріске қарамастан, репродуктивтік құқық туралы
талас әлі жалғасуда. Ал жасөспірімдер мен олардың ата-анасының мәселесі
шешілмеген күйі қалуда, – дейді мәскеулік маман. – Әлі күнге дейін адам
үшін соншалықты маңызды мәселеде бірыңғай тұжырымдама әзірленбей отыр.
Қазақтың ұрпақ тәрбиесінде жыныстық тәрбие маңызды орын алады. Мұны бір
ғана Он үште – отау иесі деген нақыл сөзден байқауға болады. Халқымыз осы
кезеңдегі жасөспірімнің бойында басталатын түрлі физиологиялық және
психологиялық өзгерісті терең білген. Білген де сол болашақ беймәлім өмірге
ұрпағын дайындай бастаған. Қызға қырық үйден тыйым, қала берсе, есіктегі
қара күңнен тыйым деген халқымыздың қыз бала тәрбиесіндегі ұстанымы көп
жайтты аңғартады. Бұл – бетін бүркемеген қазақ қызының еліктей еркіндігімен
қатар, ар-абыройына дақ түсірмеген пәк болуын қадағалаған тәрбие.
Осындай ұрпақ тазалығын көз қарашығындай сақтаған халқымыздың текті
ұстанымына кейінгі кезде селкеу түскендей. Тренингке қатысушылардың
пікірінше, Қазақстанда да сексуалдық мәселе жабайы, жабық тақырып күйінде
қалуда. Егер жасөспірім жыныстық мәселеде тұйыққа тіреле қалса қайда
барарын білмейді, қыз кіммен ой бөлісерін білмейді. Жастар сөйтіп,
қызығушылықтарын мұны істеуге болмайтын жерде қанағаттандыруда. Мұның соңы
әрине, қалаусыз жүктілік, түсік және тастанды баланың көбеюіне алып келеді
[5].
Сонымен қорыта келе, түсік тастау тек ғана әйел мәселесі емес бүкіл
қоғамның дерті екені белгілі. Түсіктің кесірінен бедеулікке әкеледі.
Сондықтан болашақ аналардың репродуктивті денсаулығын ескеріп, аборт
көрсеткіштерін азайтуға қоғам болып жұмылуымыз керек. Аборттың әлеуметтік
салдарына келетін болсақ, аборт жасаған әйел адам психикалық ауруға
шалдығады. Бала туусаны төмендейді.
1.2 Ғалымдардың түсіктің алдын алу туралы зерттеулері
Босану жасындағы әйелдердің денсаулығы — елдің өсіп-өркендеуінің,
гүлденуінің, түптеп келгенде жарқын болашағының алғы шарты. Қазақстандық
әйелдердің денсаулық көрсеткіші өте төмен — норманың 10-20 пайызын ғана
құрайды, ал фертилдік жастағы әйелдердің тек төрттен бірі салыстырмалы
түрде сау. Біздің мемлекет ана мен бала денсаулығына қамқор болуды өзінің
басты міндеттерінің бірі санап, қаржы тапшылығына, әлеуметтік-
экономикалық қиындықтарға қарамастан оларға үзбей қолдау көрсетіп келеді.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев 2012 жылғы Қазақстан халқына арнаған жолдауында
заңсыз түсік атты өте нәзік мәселені жұртшылық талқысына салуды ұсынып,
әйелдің өмірі мен денсаулығына қауіп төндірмейтін отбасын жоспарлаудың
өркениетті жолына түсу қажеттігін айтты. Одан бері елімізде Қазақстан
Республикасында әйелдердің жағдайын жақсартудың мемлекеттік саясатының
тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасында әйелдердің жағдайын жақсарту
жөніндегі ұлттық іс-қимылдар жоспары қабылданды, 1991 жылдан бастап Ана мен
бала денсаулығын зерттеу жөніндегі республикалық ғылыми-зерттеу орталығы
жұмыс істеп келеді. Мемлекет фертилдік жастағы әйелдердің денсаулығын
жақсарту үшін әйелдердің репродуктивтік денсаулығын қорғау жүйесін
дамытуды, заңсыз түсіктің күшсіздігін қамтамасыз ететін жаңа медициналық
технологияларды енгізуді, Отбасын жоспарлау бағдарламасын жүзеге асыру
жолымен заңсыз түсіктің санын елеулі түрде азайтуға қол жеткізуді,
жұртшылықты сапасы жоғары контрацепция құралдарымен қамтамасыз етуді
жоспарлап отыр.
Соңғы кезде заңсыз түсік медициналық қызмет көрсету саласында жасалатын
қылмыстарды адамның жеке басына қарсы бағытталған қылмыстардың бөлек бір
тобы ретінде қарастырып жүрген ғалымдардың қаламынан шыққан еңбектерде
зерделенуде. Бұл бағыттағы ізденістерге украиналық ғалымдар В.А. Глушков
пен С.А. Химченконың, ресейлік зерттеуші Ф.Ю. Бердичевскиидің, отандық
ғалым Г.Р. Рүстемованың қосқан үлестері қомақты.
Түсік деген – ауыр қылмыс, үлкен күнә. Қасиетті Құран Кәрімде Кімде-
кім бір мүмінді қасақана өлтірсе оның жазасы тозақта мәңгі қалу. Аллаһ оған
қатты ашуланады, оған лағынет айтып және үлкен азап дайындайды (Ниса, 93)
делінген. Жас қыздар өздерінше сылтау жасағысы келеді. Біздің мақсатымыз –
сол сылтауларды талдай отырып түсіктің алдын алу.
Түсіктің бір жаман жері сол – туылмаған бала да туылған бала сияқты
ауырсынуды сезеді. Бұл ғылымда дәлелденген. Жеті апталық (45-50 күндік)
баланың өзі кәдімгі ересек адам секілді. Басы немесе бетінің бір жерін
ауыртқан нәрседен қашады немесе қашуға әрекеттенеді. 11 аптада тек бет-жүзі
емес, кол-аяқтары да ауыруды сезе бастайды. 13 аптада барлық дене
мүшелерімен ауырсынудың не екенін сезетін болып қалады. Американың түсік
жасағыш дәрігері – Бернард Натансон он он екі апталық балаға жасалған
түсікті УЗИ арқылы кинофильм етіп түсірген. Түсік кезінде бала пышақтан
қашып құтылуға тырысып, жүрек соғысы екі есеге жиілеп, торға түскен
балықтай бұлқынғанмен, сорғыш-пышақ баланың денесін ұстап алып бөлшектей
бастайды. Сол кезде оның ауызы қатты шыңғырған адамдікіндей қатты ашылып
қалған. Оның үнін әрине ешкім де естімейді... Фильм – үнсіз шырқырау деген
атқа ие болды.
Қазақстандық қоғамда түсік мәселесін зерттеген ғалымдарға Козденова
Р.Э., Раисова, А.Т. сияқтылар жатады. Бұл ғалымдардың жетістігі түсіктің
алдын алудағы медициналық тұрғыдан қарастырылған.
Түсіктің да бірнеше түрлері болады. Тұзды түсік кезінде баланың азабы
ең шырқау шегіне жетеді екен. Өсіп қалған баланың жүзіп жүрген суына ине
арқылы тұзды су жіберіледі. Бала сол суды жұтады, сол сумен тыныс алады,
терісі тұздан күйіп, жан шыдатпас азапты күй кешеді. Жаны қиналып, іші мен
сырты түгел күйіп-жанып бір күн бойы ақырын жан тапсырады. Жоспар бойынша
ертесі күні әйел баланы өлі күйінде туады.
Ендігі бір түрі гистеротомия деп аталады. Бұл кәдімгі кесарь тілігінің
бір түрі. Тек баланы қажеті жоқ деп санаған аналар нәрестесі әжептеуір
болып қалғанда осындай операция арқылы алдырады. Бұл жағдайда әйелдің іші
жарылып, тірі бала алынады. Одан әрі дәрігер тірі баланы қандай әдіспен
қаласа сол жолмен өлтіреді. Кейбір дәрігерлер жылап, аяқ-қолы қимылдап
жатқан сәбиді тұншықтырса, кейбіреулер су толы шелекке салып тұншықтырып
өлтіреді екен. Тағы бір жол – баланы жатырда жатқан жерінде кіндігін кесіп,
оған баратын оттегінің жолын тоқтатып тастайды, ауа жетпей өлген бала
далаға бес минуттан кейін шығарылып тасталады. Бұл түсік түрлерінің
бірнешеуі ғана. Осының өзі жүрегінде титтей мейірімі бар жанды бей-жай
қалдырмасы анық.
Аяқ ауырлаған сәттен бастап автоматты түрде Ана деген атқа ие болады.
Болашақ ана емес, нағыз Ана. Сіздің балаңыз қазірдің өзіңде бар, тек
көзге көрінбейтіні болмаса ол да бала. Бұл әрбір әйел баласының өміріндегі
ең маңызды оқиғаның бірі. Бірнеше айдан кейін өзіңнің ең жақын адамыңмен –
сәбиіңізмен кездесесіз. Бұл өмірде болуы мүмкін ең үлкен бақыт деп
есептеуге болады. Күйеусіз балаңызбен бақытты отбасын құра аласыз, ал
баласыз күйеуіңізбен бақытты бола алмайсыз. Бұл өмірмен дәлелденген.
Айналаңызға қараңыз. Осындай отбасылар сіздің де таныстарыңыздың арасында
болуы мүмкін ғой. Күйеу табылар, ал ендігі жолы бала көтере аласың ба, жоқ
па ол белгісіз.
Әйелдер өз ісіне көптеген ақталатын сылтаулар тауып алған. Солардың
біразына жауап іздеп көрдік. Түсікке қатысты жиі айтылатын сылтауға ұқсас
сұрақтар мен дұрыс бағыт берер жауаптар:
Кедейлік – ең бай деген адамның басына бір сәтте түсе салуы мүмкін
нәрсе. Дәл сол сияқты келешекте сіздің алдыңызда не күтіп тұр? Байлық пен
кедейлік адамның жүрегіндегі қанағатта жатыр. Аллаға шүкір етушіні бай
деуге болады. Тағы бір мәселе сендей ойлаған шет елдіктер не істеп жатыр?
Қазақтың балаларын асырап алуда. Неге оларда бала жоқ? Себебі олар да
біздегі сияқты ойда болған. Ақшаны бірінші кезекке қойып баласын алдырып
тастағаннан кейін жүрегінде Жаратушысы емес дүние тұрғандықтан Құдай оларға
дүние берген де, бала атты ризашылықтарын алып қойған. Енді шет ел кезіп
өздеріне біреудің керек қылмай тастап кеткен баласын асырап алуда.
Қанша жерден әкесі жаман болса да баланы қалай тәрбиелесеңіз солай
өседі. Ол ғылыммен дәлелденген. Кейде тәрбиелі, жақсы отбасыларда да
балалары нашақор, араққұмар болып өседі. Сондықтан баласы да әкесіндей
болып өседі деген бос сөз.
Мейлі, ол өзін-өзі бақыттан айыратын ақымақ болса тастап кетер. Бәрібір
кейін қатесін түсінеді. Және тағы бір ескерер жайт – ол өз баласын сүйген
қызынан болған баласын алдырып тастар ма екен? Егер сондай қадамға барып
тұрса ол кез-келген күні-ақ тастап кетуі ықтимал.
Баланы берген құдай және оны да аш қалдырмайды. Миллиондаған адам
баласы мен аң-құстарды асырайтын Алланың бір сәбиді асырауға шамасы жетпес
деймісіз. Бір қозы туса – бір бетеге артық өседі деген мақал бар.
Не болса да бала жаратылып қойған және жақын арада дүниеге келеді.
Анаңыз оны көргенде оны жақсы көріп кететініне сенімдіміз. Баланы өскенше
бағасың, немерені өлгенше бағасың деген мақал осындайды меңзеген болар.
Бүкіл жұрт тек жалғызбасты аналарды ғана аңдып, өсек қылады деп ойлау
қате. Адамдар туралы тек жақсылық ойлау керек. Бір күн айтар екі күн айтар,
болды ғой содан кейін.
Түсік тастау студенттер арасында көбейіп отыр. Сонымен қатар, бала
тәрбиелеу мүмкігдігі шектеулі болғандықтан, жастар арасында (алғашқы
жүктілігін) жасады түсік жасауға мәжбүр болады.
Баланы мүгедек, ауру деп алдырып тастаған соң аборттың қателікпен
жасалғанын, дені сау екенін біліп іші удай ашып жүрген аналар да көп қазір.
Жоғарыда айтылғандай бала бір-екі жасында ауыру болып қалса емдетесіз ғой,
сол секілді неге іштегі баланың көзін құрту керек. Тұмау болып жүріп те
талай келіншектер сап-сау бала туып алады.
Кейбір кезде әлеуметтік жағдаға байланысты аборт жасаған кезде,
күйеудің барлығы мен жоқтығы – уақытша нәрсе. Балажан ер-азаматтар жер
бетінде толып жүр. Тіпті әйел таба алмаса да ол бақытты өмір кеше алады.
Өйткені оның баласы бар. Баласыз болғанда өз теңі табыла қалады деп ойлау
қате. Әлі күйеусіз де, әлі баласыз да болып қалудан сақтанған жөн. Күйеусіз
отбасыдан гөрі, баласыз отбасылар бақытсыздау екенін айналадан іздесе мысал
көптеп кездеседі.
Ана балаға ешқандай бағасы жоқ – жарық дүниені, күнді көру бақытын
сыйлайды. Оған өзіңнің махаббатыңды және қамқорлығыңды бере аласың. Бұл
өмір көрмей кеткеннен гөрі көп сыйлық емес пе?
Бала көтердің екен, демек бала тууға да шамаң жетеді деген сөз. Ерте ме
кеш пе, оны Алла ғана шешеді. Адам өз жоспарымен емес, Алланың жоспарымен
өмір сүреді [8].
Ал енді цифрларға тоқталсақ, Қазақстан Республикасының 2011 жылғы
статистикасы бойынша 4 млн бала туу жасындағы әйелдің 750 мыңы жасанды
түсік жасаған. Олардың көп бөлігін 15-19 жастағы қыздар құрайды.
Осындай шаралардың алдын алу мақсатында, әрі бойжеткендер санасында
туындайтын сан алуан сұрақтарға жүзбе-жүз жауап беру үшін гинеколог пен
психолог кеңес жүргізді. Мамандар оқу ордаларына барып, оқушылар мен
студент жастарды мазалаған ашық не анонимді хат арқылы жіберген
сауалдарына жауап берді. Қыз-болашақ ана.
Елімізде күнделікті қаншама жастар тұрмыс құрып, үйленіп жаңа отбасының
табалдырығын аттап жатады. Бірақ көптеген кейбір жастардың құрған
шаңырақтары ұзақ болмай, ажырасуға баратындығы баршамызға мәлім. Бұл соңғы
кездерді көп қайталанып жүрген бір сорақылық десек, енді бұданда асқан жан
түршігерлік жағдай тағы бар. Ол бүгінде бүтін ғаламды сары уайымға батырып
отырған аса өткір мәселе – жасанды түсік (аборт) – болып отыр. Дүние
жүзілік денсаулық сақтау ұйымының дерегінше, әлемде жыл сайын орта есеппен
46 миллион жасанды түсік жасалады екен. Ал елімізде де де жақсы көрсеткіш
көрсетіп отырған жоқ.
Киген киімі бүтін, ішкен асы тоқ болса болды қалғаны әйелдердің жұмысы
деп өзінің бос уақытын теледидар алдында өткізетін кей әкелердың әрекетін
дұрыс емес екендігі және балаларға әкелердің берер тәртібінің маңызды.
Сонымен қатар 2011-2012 жылдар арасындағы көрсеткіш бойынша Қызылорда да
30% пайызы некелерін бұзған.
Әйелдер бала көтергеннен кейін оны дүниеге әкелуге себепші болып,
атсалысу біздің жұмысымыз, алайда бала көтергенге дейін де, кейін де тіпті
дүниеге келгеннен соң оны күтіп, денсаулығына жыдды мән беріп, күтіп қарау
ата-анасының қолында [9].
Мәселен, Қазақстандағы өмірге сәби әкелуге қабілетті әйелдердің саны 4
миллион болса, соның 2 миллионнан астамы қазақ әйелдері. Өкінішке орай,
қазақ әйелдерінің дені 40–қа енді ғана толғандар. Енді бірі әлеуметтік
–тұрмыстық қиыншылықтарды, баланы бағып–қағу барысындағы түрлі
проблемаларды ауырсынып жасанды түсік жасатса, енді бір тобы жыныс
мүшелеріне, жатырға, бүйрекке суық тиіп қабынудың салдарынан бала туу
қабілетін жоғалтуда. Медицина мамандары мен ғалымдар қазір соңғы топқа
қосылған жас аналардың қатары шектен тыс көбейіп бара жатқанына үлкен
алаңдаушылық білдіруде. Жасанды түсік санын азайту үшін атқарылған
жұмыстарға қарамастан, бұл көрсеткіш былтыр да, биыл да азаяр емес. Денесін
жартылай жалаңаштап, айықпас дертке шалдығып, ана болу мүмкіндігінен
айырылған аруларымыздың енді бір тобы теріс ойлы, адам пиғылды жандардың
көзінің құртына, қол жаулығына айналуда.
Сан мыңдаған қыздарымыз ақшаға сатылып, шетелдерде, қала көшелерінде
жезөкшелік қызмет атқарып жұр. Ал бұған отбасы да, қоғам да, мемлекет те
ешбір шара қолдана алмай, дәрменсіз күй кешуде.
Қыз өссе — елдің көркі. Қандай ғажап айтылған сөз! Елдің, ердің
көркі болу, расында, көп қызға бұйырмаған-ау, сірә. Бұл сөзді еріккеннен
айта салмаған болар.
Әйтсе де кейбір бойжеткендеріміздің ерсі қылығы жаныңды түршіктіріп,
ашу-ызаңызды келтіреді. Көрікті бойжеткеннің еріккеннің ермегі, кім
көрінгеннің қол жаулығы болып, ерсі қылық, арын ақшаға айырбастауы көбейіп
кетті. Оның соңы қайғы-қасірет, тастанды бала, түсік жасату.
Жарым деп сүйіп қосылған қыздың бала көтеруге қабілеті болмай шығады.
Бедеулік көбіне бірінші балаға түсік жасаудан болады. Ойнақтаған ботаның
от басуы жастық кезде білмегендік, қателік дер едік. Өкінгенмен не пайда?
Бәрі кеш болады ол кезде.
Жүкті әйелдің құрсағында пайда болған, өмірге ұмтылған нәресте күт-
пеген жағдайда үзіліп қалады. Жасанды түсіктен кейін қабыну процесі
басталады. Қабыну аурулары әйелдің жыныс мүшелерінде түсік жасатқанға дейін
өршелене түседі. Осы жағдайдан соң алдын ала емдеу жүргізгеннің өзінде
нәтижесі аз. Ең өкініштісі, қабынудың салдарынан әйел бала сүю бақытынан
айырылуы әбден мүмкін. Сонымен қатар созылмалы ауруларға да ұшырайды.
Аурулардың емі нәтижесіз болса, біраздан кейін жатырда, аналық бездерде
ісік пайда болады. Түсіктен кейін әйелдің жүйке жүйесі айтарлықтай
өзгеріске душар болады.
Жасанды түсіру – хирургиялық әдіс болғандықтан, жыныс мүшесінің
зақымдануы мүмкін. Соның салдарынан жатыр тесілуі, оның мойнының жыртылуы
және тарылуы мүмкін. Жасанды түсіктен кейінгі жүктілік қалыпты, қиындықсыз
өткеннің өзінде босанатынуақытта асқынулар көбейіп кетеді. Әйелдердің емшек
безі қатерлі ісігіне ұшырауының ең басты себебі – жасанды түсік.
Жасанды түсік операция неғұрлым кеш жасалса, соғұрлым зардабы көп.
Жасанды түсік жасатқаннан кейінгі жүктілік ана жатырындағы баланың өсуін
3,7 есеге дейін азайтып жібереді. Ондай балалардың әрбір үшіншісі жеңіл
салмақпен дүниеге келіп, нәрестелердің 77 пайызы қан аздық және
экссудативтік диатез дертіне шалдығады. Әрбір әйелге контрацептивтік дәрі-
дәрмектерді пайдалану туралы кеңес берілуі керек. Жасанды түсік тастау –
Ислам дінінде де, медицина саласы бойынша да кешірілмейтін әрекет. Бұл
жағдайда психологтар:
Жасөспірімдер болашағына үстірт қарайды немесе өмірі немен аяқталарына
көз жүгіртпейді, — дейді. Сонымен бірге жастардың түсік жасатуын ата-
анасының қателігінен көреді. Келешек ана болар қыздарымыздың тағдыры қай
уақытта да өзекті [10].
Сонымен қорыта келе, түсік мәселесі көбінесе медициналық жағынан
зерттелген және түсіктің алдын аламын десеңіз қыз баланы жастан дегендей,
жастайынан имандылыққа, ислам дінінен сауаттылыққа үйреткеніңіз жөн.
Түсіктің алдын алудың шетелдік тәжірибесіне келсі бөлімшеде тоқталып
өтеміз.
1.3 Түсіктің алдын алудағы шеттелдік тәжірбие
Дүние жүзілік қауымдастықта лайықты орын алуды мұрат ете отырып,
Қазақстан Республикасы өзінің ең қымбат қазынасы ретінде адамды, оның
өмірін, құқықтары мен бостандықтарын атайды, ол өз азаматтарының туа
біткен, ажырамас құқықтары мен бостандықтарын танып, белгілі бір
кепілдіктер береді. Адамды, оның өмірі мен денсаулығын, басқа да игіліктері
мен заңсыз мүдделерін қауіпті қол сұғушылықтардан қорғау міндеті қылмыстық
құқықтың мойнына жүктелген. Бұл міңдетгі жүзеге асыру жолында қылмыстық заң
адамның маңызды деген игіліктеріне нұқсан келтіретін іс-әрекеттерді қылмыс
деп танып, қылмыскерлерге қатаң жаза қолдану мүмкіндігін көздейді.
Соңғы 20-30 жыл көлемінде заңсыз түсік төнірегіндегі мындаған жылдар
бойы толастамай келе жатқан дау-дамайлар жаңа сатыға көтеріліп, соны
бағытта өрбуде деуге болады. Қазіргі заманғы өркениетті елдерде заңсыз
мәселесі демократия, әлеуметтік әділеттілік, адам құқұқтары контекстінде
қарастырылады. Демократиялық қоғамда адамның өз бетімен, өз қалау-
қажеттіліктерін ескере отырып шешім қабылдау бостандығын құрметтеу
принципіне сай заңсыз түсік мәселесінде де жеке бас мүдделері қоғамдық
мақсат-мұраттардан басым қойылады.
Заңсыз түсіктің зияндылығы жайлы аз айтылып жүрген жоқ, жүктіліктен
заңсыз жолмен арылу жалпы әйел организміне, әсіресе оның бала көтеру
қабілетіне кері әсерін тигізбей қоймайды. Осыған қарамастан Қазақстанда
заңсыз түсік отбасы ішінде тууды реттеудің негізгі тәсілдерінің бірі болып
қалып отыр. Жыл сайын Ресейде 200-250 мың заңсыз түсік тіркеледі, ғалымдар
барлық заңсыз түсіктердің шамамен 12,5 пайызын криминалдық заңсыз
түсіктерді құрайды деген болжам айтады. Орташа есеппен қазақстандық әр әйел
өмірінің фертилдік кезеңінде 2-3 заңсыз түсіктерді жасатқызады.
Заңсыз түсік туралы сандық мәліметтерді басқа елдердегі (атап айтқанда
бұрынғы одақтас республикалардағы) жағдаймен салыстыруға мүмкіндік беретін
көрсеткіштердің бірі — туудың заңсыз түсікке қатынасымен өлшенетін заңсыз
түсік коэффициенті. Соңғы жылдары заңсыз түсіктердің абсолюттік саны елеулі
түрде азайып, жүктілікті заңсыз доғарудың салыстырмалы түрде қауіпсіз
тәсілі мини-заңсыз түсіктердің үлес салмағы артқанымен, Қазақстандағы
заңсыз түік коэффициенті Орта Азия мен Кавказ республикалары ішінде ең
жоғары деңгейде қалып отыр. Ал ана өлімінің жалпы құрылымында заңсыз түсік
салдарынан болған өлім екінші орында, бұл көрсеткіш бойынша біз Латын
Америкасы мен Африка елдеріне жақын тұрмыз. Айтылғаңдар желісінде заңсыз
түсік проблемасын құқықтық тұрғыдан зерттеп, заңсыз түсік үшін жауаптылық
көздейтін қылмыстық, зандардық мазмұнын, оларды қолдану тәжірибесін ой
елегінен өткізу қажеттігі күмән туғызбайды.
Криминалдық заңсыз түсікті зерттеудегі дәрігер-ғалымдардың
белсенділігін атамай кетуге болмайды. Заңсыз түсік нәтижесіндегі
асқынулардың клиникалық аспектілеріне қоса медициналық әдебиет беттерінде
тұтастай заңсыз түсіктің және жеке-дара криминалдық заңсыз түсіктердің
себептері, жүкті әйелдің заңсыз түсікке жүгінудегі уәжі, заңсыз түсік
жасатушы әйелдердің әлеуметтік тұрпаты іспеттес мәселелерге көп көңіл
бөлінеді.Соңғы ширек ғасырдан астам уақыт аясында криминалдық заңсыз түсік
төңірегінде арнайы қалам қозғаған ғалымдар жоқтың қасы, ал Қазақстанда
қылмыстық-құқықтық тұрғыдан жазаланатын заңсыз түсік арнайы зерттеу
объектісі болған емес. Қоғамдағы, құқықтану ғылымындағы, құқықтық санадағы
соны үрдістерді ескере отырып заңсыз түсік проблемасының құқықтық,
әлеуметтік қырларын кешенді түрде зерттеуді мақсат тұтатын ғылыми
ізденістерде мұқтаждық бар.
Заңсыз түсік адамдарға алғашқы қауымдық құрылыс тұсында-ақ белгілі
болған. Ежелгі замаңдарда ана құрсағындағы нәресте әлі де тірі жан емес
деген қөзқарастар негізінде заңсыз түсік кең тараған еді. Платон (б.э.
дейінгі 427-347 ж.ж.) халық санының шектен тыс өсіп кетуіне тосқауыл қою
үшін заңсыз түсіктің көмегімен халық санын реттеуге шақырса, оның шәкірті
Аристотель (б.э. дейінгі 384-322 ж.ж.) әйел адамның заңсыз түсік жасату
құқын мойындаған. Ежелгі заман ойшылдарьшың ішінде алғашқылардың бірі болып
заңсыз түсікті мемлекеттің демографиялық мүдделеріне қайшы құбылыс деп
бағалап, заңсыз түсік жасатқан әйелді жазалауды талап еткен — Цицерон
Ежелгі дүние дәрігерлерінің де заңсыз түсікке қатынасы бір жерден шықпайды.
Гиппократ кез келген заңсыз түсікті табиғатқа жат қылық деп санап, өз
шәкірттеріне заңсыз түсік жасауға бармайтындығы жөнінде серт беру міндетін
жүктесе, араб емшісі Ибн Сина заңсыз түсікке оң көзбен қараған.
Адамзат тарихының алғашқы сатыларында заңсыз түсік жазаланатын іс-
әрекеттер қатарына жатқызылмайтын. Ескіден қалған құқықтық ескерткіштердің
барлығында дерлік заңсыз түсік жасаушыларды жауапқа тарту мүмкіндігі
көзделмеген. Қазақтардың әдет-ғұрып құқығында да заңсыз түсік мүлде
аталмайды.
Заңсыз түсіктің Орта ғасырлардағы тарихы христиандық дүниетаныммен
тығыз байланысты. Болашақ адам да—адам деп санаған шіркеу құрсақтағы
нәрестені заңсыз түсіктің көмегімен жойған адам — кісі өлтіруші деген
қорытындыға келеді. Канониктік құқық жүкті әйелдің өмірін сақтап қалу
мақсатымен заңсыз түсік жасауға да рұхсат етпейтін.
Заңсыз түсік жасаушыларға адамды қасақана өлтіргендерге қолданылатын
жазаның қолданылуы — заңсыз түсікті кісі өлтіруге теңеудің қисынды салдары.
Бамберг заңдар жинағы, Каролина бойынша заңсыз түсік жасаушылар суға
батырылатын. Францияда түсік тастау мақсатымен өз ішін байлап-матап
тастаған әйел де, басқа біреуге заңсыз түсік жасаған адам да дарға
асылатын.
XVIII ғасырдан бастап буржуазиялық төңкерістердің әсерімен заңсыз түсік
үшін жауаптылық көздейтін нормалардың санкциялары жеңілдетіледі. Дегенмен
заңсыз түсік жасатқан немесе өзіне-өзі заңсыз түсік жасаған жүкті әйел де,
біреуге заңсыз түсік жасаған немесе заңсыз түсік жасау тәсілі жөнінде кеңес
берген адам да ұзақ мерзімге түрмеге қамалатын. Қылмыстық жазаның
қаталдығы жүктілікті астыртын доғару кәсібімен шұғылданушылардың әрекетіне
бөгет бола алмайды. Сондықтан сол заманның алдыңғы қатарлы адамдары заңсыз
түсікпен күресте қылмыстық жазаға үміт артудың дұрыстығына шүбә келтіре
бастайды.
XX ғасырдағы дүние жүзілік соғыстар заңсыз түсікке қатынас мәселесіне
өзіндік әсерін тигізбей қоймады. Орасан көп адамның өмірін қиған жойқын
соғыстардан кейін халық санын өсіруге бағытталған шұғыл шаралар қолға
алынады. Бір мемлекеттер әйелдерді бала тууға ынталанды-рудың әлеуметтік
шараларын жүзеге асырса, кейбір мемлекеттер халық санын өсірудің арзан
тәсілдерінің бірі ретінде заңсыз түсік үшін тағайындалатын жазаны күшейтуге
барады. Бұл елдерде заңсыз түсік санының толассыз өсе беруі қылмыстық-
құқықтық шаралардың алдыға халық санының өсу қарқынын арттыру мақсатын
қоюдың қисынсыздығын көрсетеді.
Өткен ғасырдың екінші жартысынан бастап дүние жүзінің барлық елдерінде
заңсыз түсік жасау негіздерін кеңейту тенденциясы байқалады. Заңсыз түсік
жасау негіздерін кеңейте отырып, кейбір мемлекеттер заңсыз түсіктердің әйел
денсаулығына тигізетін зиянын кемітуге ұмтылса (Австрия, Дания, Израиль,
Канада, Нидерланды, АҚШ, Финляндия, Франция, ГФР, Швеция, Үндістан, Иран,
Оңтүстік Корея), ал кейбір мемлекеттер заңсыз түсіктің көмегімен туу
мөлшерін азайтуды мақсат тұтатындықтарын жасырмайды (Тунис және Сингапур).
Дүние жүзі елдеріндегі заңсыз түсік жасауға рұхсат беру негіздері
көзделген зандарды қаталдық дәрежесіне қарай салыстырсақ, ең жеңіл заңдар
жүкті әйелдің қалауы бойынша жүктіліктің алғашқы 12—24 апталары аралығында
заңсыз түсік жасауға рұхсат етілетін елдерде де, ал ең қатал заңдар заңсыз
түсік жасауға рұхсат тек медициналық және генетикалық негіздер бойынша
берілетін елдерде. Христиан дінінің католицизм бағыты мен ислам дінінің
ықпалындағы елдердің заңсыз түсік туралы заңдары бүгінгі күнге дейін
қаталдығымен ерекшеленеді.
Коммунистік идеялар сәтсіздікке ұшырағаннан кейін бұрынғы социалистік
елдерде заңсыз түсікке қатынас түрлі бағытта өрбуде. Қатал заңның кері
нәтижелерінен аузы күйген Румыния 1990 жылы заңсыз түсікке рұхсат беру
негіздерін айтарлықтай кеңейтсе, керісінше, 1993 жылы католиктік шіркеудің
қысымымен Польша елі заңсыз түсікке тыйым салу жөнінде заң қабылдайды.
Тыйым салу саясатының нәтижесінде Польшада өлтірілген және тастанды
нәрестелердің саны күрт артып, астыртын заңсыз түсік саны бірнеше есе
өседі.
Заңсыз түсік туралы заңдарын жеңілдеткен елдерде алғашқыда заңсыз түсік
астыртын сектордан занды секторға көшеді. Сырт көзбен қарағанда бұндай
заңдар оң нәтиже бермейтін сияқты. Алайда тіркелген заңсыз түсік саны
өскенімен, жүктілікті доғару операциясын білікті мамандар қауіпсіз
шарттарда жасайтындықтан, оның ауыр зардаптары мен өлім азаяды. Сондықтан
заңсыз түсікке рұхсат беру негіздерін көздейтін зандардың тиімділігі заңсыз
түсіктердің абсолюттік санындағы өзгерістермен емес, жүктілікті заңсыз
доғару салдарынан болған өлім деңгейіне ықпалымен өлшенеді.
Заңсыз түсік жасату құқықтың жалпы адам құқтарының құрамдас бөлігі
ретінде қарастырылуы салдарынан соңғы кезде заңсыз түсік туралы
заңдарды жауаптылық мәселесінде осы құжатта тұжырымдалған қағидалар
қылмыстық заңдарда көрініс тапты. Ресейдің 1922 жылғы Қылмыстық кодексінде
заңсыз түсік үшін жауаптылық 146-бапта көзделген болатын. Бұл бап бойынша
қылмыстық жауаптылыққа тиісті түрде куәландырылған медициналық дайындықтан
өтпеген, яғни қолында дәрігерлік дипломы жоқ адамдар және дәрігерлік
дайындығы болса да заңсыз түсікті тиісті емес шарттарда жасаған адамдар
тартыла алатын. Ресейдің 1926 жылғы ҚК-нің заңсыз түсік үшін жауаптылық
көздейтін 140-бабының мазмұны 1922 жылғы ҚК-тің сәйкес бабынан көп
ерекшеленбейтін, тек норманың санкциясында балама жаза түрлері көзделген
болатын. Бір атап өтетін жайт, жоғарыда қарастырылған зандар бойынша заңсыз
түсік жасатқан немесе өзіне-өзі заңсыз түсік жасаған жүкті әйел ешқандай
жағдайда қылмыстық жауаптылыққа тартылмайтын.
Заңсыз түсікке тыйым салудан бас тарту саясаты мынадай оң нәтижелер
береді: криминалдық заңсыз түсіктер саны елеулі мөлшерде азаяды; заңсыз
түсіктерді статистикалық зерттеу мүмкіндігі туып, бұл құбылыстың себептерін
ашу арқылы заңсыз түсіктің алдын алу жолдарын айқындап алуға жағдай
жасалады.
Қол жеткізілген оң нәтижелерге қарамастан 30-жылдардың аяғында Кеңес
өкіметінің заңсыз түсікке қатынасы шұғыл өзгереді Заң шығарушының пікірі
бойынша, халықтың материалдық жағдайының жақсаруы заңсыз түсікпен күресте
қатаң шараларға жүгінуге негіз береді. 1936 жылдьгң 27-маусымында Орталық
Атқару Комитеті мен Халық Комиссарларының Кеңесі Заңсыз түсіктерге тыйым
салу туралы қаулы қабылдайды. Сол кездегі одақтық ақпарат құралдарының
бетіне көз жүгіртсек, заң жобасын мадақтап, мемлекеттің адамдардың жеке бас
істеріне араласу құқын негіздейтін бас мақалалар бірден көзге шалынады.
Сталиндік тоталитарлық жүйе әлі де түпкілікті орнығып болмағандықтан болар,
қарастырылып отырған кезеңде заң жобасын сынап пікір айтушылар да
кездеседі.
Түркмен ғалымы Б.С. Сарыевтің зерттеулеріне қарағанда, Орта Азия
мемлекеттерінде әйелді жүктіліктен арылуға көндіру оқиғалары салыстырмалы
түрде кең тараған. Оның пікірінше, бұл жағдай әйелдерге деген қатынастағы
жергілікті әдет-ғұрыптардың қалдықтарымен түсіндіріледі. Біздің ойымызша,
айтылғандардың Қазақстанға да қатысы бар, сондықтан әйелді заңсыз түсік
жасатуға көндірушілердің қылмыстық жауапты-лығын көздейтін норманы қайта
жаңғыртуды ұсынамыз. Бұл норма — әйелдің ана болу мәселесін өз бетімен шешу
құқын қамтамасыз етудің қосымша бір кепілі бола алар еді.
Жүкті әйелді заңсыз түсік жасатуға итермелеушілердің жауаптылығын
көздейтін жаңа қылмыстық-құқықтық норманы заңсыз түсік жасатуға көндіру
емес, жүктілікті заңсыз доғаруға мәжбүрлеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 ТҮСІКТІҢ АЛДЫН АЛУ ӘЛЕУМЕТТІК ПРОБЛЕМА РЕТІНДЕ
1.1Түсік әлеуметтік проблема реттінде 5
1.2Ғалымдардың түсіктің алдын алу туралы зерттеулері 9
1.3Түсіктің алдын алудағы шеттелдік тәжірбие 14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТҮСІКТІҢ АЛДЫН АЛУ ТӘЖІРИБЕСІ
2.1Қазақстан Республикасындағы түсіктің сиптамасы және қоғамдық
қауіптілігі 19
2.2Қазақстан Республикасындағы аборттың статистикалық сипаты 27
2.3Қазақстан Республикасындағы түсіктің алдын алудағы жүргізілеттін
әлеуметтік-медициналық жұмыстар 43
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ТҮСІКТІҢ АЛДЫН АЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІН ЖЕТІЛДІРУ
ЖӘНЕ ҚОЛДАУ
3.1Репродуктивті денсаулықты сақтау стратегиясы 54
3.2Түсікттің алдын алудағы жүргізілетін әлеуметтік шараларды дамыту 58
ҚОРЫТЫНДЫ 66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 69
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Дүниежүзілік қауымдастықта лайықты орын алуды
мұрат ете отырып, Қазақстан Республикасы өзінің ең қымбат қазынасы ретінде
адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын айтады, ол өз
азаматтарының туа біткен ажырамас құқықтары мен бостандықтарын танып,
белгілі бір кепілдіктер береді. Адамды, оның өмірі мен денсаулығын, басқа
да игіліктер мен заңды мүдделерін қауіпті қол сұғушылықтардан қорғау
міндеті қылмыстық құқықтың мойнына жүктелген. Бұл міндетті жүзеге асыру
жолында қылмыстық заң адамның маңызды деген игіліктеріне нұқсан келтіретін
іс-әрекеттерді қылмыс деп танып, қылмыскерлерге қатаң жаза қолдану
мүмкіндігін көздейді. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 117-
бабында көзделген норма әйел денсаулығын заңсыз аборттың зардаптарынан
қорғауды мақсат тұтады. Аталған қылмыстық құқықтық нормалардың қолданылуы
мемлекеттің жалпы әйелдерінің репродуктивтік денсаулығын қорғау мәселесінде
ұстанған позициясына, сондай-ақ аборттың құқықтық реттелу деңгейіне көп
тәуелді.
Ерлі-зайыптылардың ұрпақ сүю құқығын жүзеге асыру мүмкіндігін
қамтамасыз етуге және тууды реттеуге бағытталған құқықтық шаралар
демографиялық саясаттың бір тармағын құрайды. Босануды ынталандыруға немесе
шектеуге бағытталған құқықтық шаралар ішінде аборт, жүктіліктің алдын алу,
ұрықсыздандыру туралы заңдардың, неке мен ажырасу туралы заңдардың алатын
орны ерекше.Мемлекет аборт проблемасын оны ақтап немесе сынап айтушылардың
бос сөз жарысына саймай, бұл мәселеде ақылға қонымды ымыраға келуге
ұмтылады. Сондықтан мемлекет аборттың “қатардағы медициналық процедураға”
айналып шектен тыс тарап кетуіне қалай тосқауыл қоюға болатыны, абортты
құқықтық реттеудің тиімді жолдарын, қандай дәстүрлі моральдық құндылықтарды
қалайша жаңғыртуға болады деген өзекті сауалдар көбірек толғандырады.
Қазіргі заманғы өркениетті елдерде аборт мәселесі демократия,
әлеуметтік-әділеттілік, адам құқықтары контексінде қарастырылады.
Демократиялық қоғамда адамның өз бетімен өз қажеттіліктерін ескере отырып
шешім қабылдау бостандығын құрметеу принципіне сай аборт мәселесінде де
жеке бас мүдделер қоғамдық мақсат-мұраттардан басым қойылады.
Қазіргі кездегі ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады және шешу
жолында көптеген қиындықтарға тап болады.
Зерттеу жұмыстың мақсаты түсіктің алдын алудағы әлеуметтік жұмыстың
технологиясын және түсіктің алдын алудағы негізгі мәселелерді шешу жолдарын
қарастыру болып табылады.
Зерттеу жұмыстың міндеттері:
- түсікті әлеуметтік проблема ретінде қарастыру;
- түсіктің алдын алу туралы зерттеулерге тоқталу;
- түсіктің алдын алудағы шетелдік тәжірибені қарастыру;
- Қазақстан Республикасындағы түсіктің алдын алу бойынша мемлекеттік
саясатына тоқталып өту;
- түсіктің алдын алудағы статистикалық көрсеткіштерді талдау;
- Қазақстан Республикасындағы түсіктің алдын алудағы жүргізілетін
әлеуметтік-медициналық жұмыстарға сипаттама беру;
- репродуктивті денсаулықты сақтау стратегиясына тоқталу;
- түсіктің алдын алудағы жүргізілетін әлеуметтік шараларды дамыту
жолдарын қарастыру.
Зерттеу жұмысының объектісі: түсік жасаған жасөспірімдер мен әйелдер
және олардың ортасы.
Зерттеу жұмысының пәні: түсіктің алдын алу мәселесін ғылыми
методологиялық тұрғыда зерттеу.
Қоғамның жасанды түсікке деген, бала тууды бақылау құралы ретінде
тарихи қатынасы әртүрлі елде әр кезеңде түрліше өзгеріп отырған. Антикалық
дәуірде жасанды түсік бала тууды шектеу әдісі ретінде пайдаланылса, ал
христиан діни қызметкерлері жасанда түсік жасауды Құдай ісіне қарсылық деп
бағалаған. Орта ғасырларда Еуропада мұндай жолды айыптаушылардың пікірі
қоғамдық өріс алып, ауқымы кеңейген. 19 ғасырда жасанды түсік жасатқандарға
қатал жаза қолданылған. Алайда 20 ғасырда бұл тыйымдар жұмсартылып,
біртіндеп өзгертілді. 1973 жылы АҚШ-та Роу Уэйдқа қарсы ісінің шешімі
бойынша жүктіліктің алғашқы үш ай мерзіміндегі жасалатын жасанды түсік
заңдастырылды, алайда штаттар алғашқы үш ай мерзімінде түсік жасатуға
өзіндік заңды шектеулер енгізуге құқылы болды. Осы сот шешімінен кейін
қарқынды түрде абортқа қатысты саясатты ырықтандыруда қарсыластар мен
жақтастар арасында қарқынды пікірталас басталды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі үш
бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1 ТҮСІКТІҢ АЛДЫН АЛУ ӘЛЕУМЕТТІК ПРОБЛЕМА РЕТІНДЕ
1.1 Түсік әлеуметтік проблема реттінде
Аборт (лат. abortus — түсік) медицинада — құрсақтағы ұрықтың 28 апталық
мерзімге жетпей тіршілігі үзілуі немесе түсік түсуі. Жүктіліктің 14-15
аптасына жетпей ұрық тіршілігінің үзілуін ерте, ал 14-15 аптадан кейін
үзілуін кеш түсік дейді.
Аборт өздігінен түсік тастау және жасанды түсік жасату болып бөлінеді.
Қолдан жасалатын аборт медициналық мамандардың әйел адамның өмірін және
денсаулығын сақтап қалу мақсатында, зорлау немесе инцест салдарынан болатын
еріксіз жүктілік кезінде, сәби ауыр науқасқа шалдыққан кезде немесе әйелдің
жатырындағы сәбиді асырай алмайтын жағдайы болған кезде жасалады.
Жүктіліктің 19 аптасына дейін жатырды қысқарту мен іштегі нәрестені түсіру
үшін тұз ерітінділерін немесе гормондары болады. Жатырдағы сәбиді
хирургиялық жолмен алдыру жүктіліктің екінші немесе үшінші айында ғана
жүзеге асыруға болады. Жатыр мойыншығын кеңейту мен ұрықты экстракациялауды
жүктіліктің үшінші айында жасауға болады. Бұл "Жартылай босану арқылы аборт
жасау деп те аталады. Түсік жасаудың басқа түрлері: қол шприці көмегімен
қолмен жасалатын вакуумдық экстракция және кеңейткіш пен механикалық сорып
алғыш құрылғысы арқылы жүзеге асатын вакуум-түсік; бұл екі түрлі емдеу
шарасы жүктіліктің ерте кезеңінде жасалады.
Қоғамның жасанды түсікке деген, бала тууды бақылау құралы ретінде
тарихи қатынасы әртүрлі елде әр кезеңде түрліше өзгеріп отырған. Антикалық
дәуірде жасанды түсік бала тууды шектеу әдісі ретінде пайдаланылса, ал
христиан діни қызметкерлері жасанда түсік жасауды Құдай ісіне қарсылық деп
бағалаған. Орта ғасырларда Еуропада мұндай жолды айыптаушылардың пікірі
қоғамдық өріс алып, ауқымы кеңейген. 19 ғасырда жасанды түсік жасатқандарға
қатал жаза қолданылған. Алайда 20 ғасырда бұл тыйымдар жұмсартылып,
біртіндеп өзгертілді. 1973 жылы АҚШ-та Роу Уэйдқа қарсы ісінің шешімі
бойынша жүктіліктің алғашқы үш ай мерзіміндегі жасалатын жасанды түсік
заңдастырылды, алайда штаттар алғашқы үш ай мерзімінде түсік жасатуға
өзіндік заңды шектеулер енгізуге құқылы болды. Осы сот шешімінен кейін
қарқынды түрде абортқа қатысты саясатты заңдастыруда қарсыластар мен
жақтастар арасында қарқынды пікірталас басталды.
Әйелдің өздігінен түсік тастауы әртүрлі жағдайларға (жығылу, ренжу,
шошыну, ауыр жүк көтеру т.б.) байланысты болады. Алдын-алу шаралары: қыз
балаларының денсаулығына жас кезінен көңіл бөлу, науқас әйелдерді
диспансерлік бақылауға алып, емдеу. Жасанды түсік (медициналық аборт)
жасату арқылы екіқабат әйел өз еркімен ұрық тіршілігін үзеді, мұндай аборт
тек дәрігерлік мекемелерде ғана жасалады. Одан тыс жерлерде жасалған аборт
қылмыстық әрекет болып саналады. Көп мемлекеттерде жасанды түсік жасатуға
рұқсат берілмейді. Қазақстан Республикасында қолданылатын заңдарға сәйкес
жасанды түсік жасатуды 12 апталық мерзімге дейін әйелдің өзі шешеді. Егер
жүктілік мерзімі көрсетілген уақыттан асып кетсе, жасанды түсік дәрігерлік
кеңестің шешімімен ғана жасалады. Аборт әйел денсаулығына зиян тигізеді,
әсіресе алғаш рет көтерген баласын жасанды түсік жасату арқылы алдырып
тастаған әйелдер болашақта бедеулік зардабын тартуы мүмкін.
Жасанды түсік рұқсат етілетін елдер экономикалық шығынға ұшырайтыны
туралы пайымдаулар бар. Мысалы, жасанды түсік кесірінен соңғы он жылда
Швейцария 333 миллион франк экономикалық шығынды бастан кешірген. Жасанды
түсік салдары ретінде ЖІӨ және тұтыну деңгейінің азаюы саналады [1,2,3,4].
Жасанды түсік жасату – ұрпағыңа тас ату. Қыз бала – бүгінгі бойжеткен,
ертеңгі аяулы ана. Аборт жасатуды барлық қоғам, барлық діндер үлкен
күнәлардың қатарына жатқызады. Өте жиіркенішті, тіпті мақұлық екеш жабайы
жануарлар да өз шаранасын өлтіріп тастамайды. Ұрық ішке біткенде
кейбіреулер адам ретінде санамайды. Жаратылыс заңдылығына назар аудармайды.
Өйткені, түк сезбей ойнап күліп жүрген босбелбеу қыз ертеңгі ғұмыр
арнасының басқа жаққа бұрылатын кез біледі. Бірақ, іс бітті, қу кеттінің
кебін киген аңқау бұрымдылар еріксіз осындай әрекетке баруға мәжбүр болады.
Мәжбүр болып қана қоймайды, әуелі денсаулығынан, сосын ана болу қасиетінен
айрылып өмірі өкінішпен өтеді. Ал, ондай әйелді қоғам да, отау тіккен жары
да құшағына тарта алмайтыны белгілі. Әйел жатырының ұрыққа жақын ішкі
шырышты қабаты қырып алынған орын жараға ұласып, ауру мүшеге айналады.
Жасанды түсік – ағзаға әкелетін ешқандай пайдасы жоқ, теріс әсері өте көп.
Түсік – бұл ана құрсағынан тыс жағдайда өмір сүре алмайтын, өсіп
жетілмеген нәрестені түсік – ретінде тастату және жатырдағы нәресте
жұмыртқасын немесе нәрестені алып тастау. Түсік деп жүктілігі күшпен
бұзғылуды айтады. Жүкті әйелдің құрсағында пайда болған, өмірге ұмтылған
нәресте күтпеген жағдайда үзіліп қалады. Бұл жағдай белгісіз, ізсіз, еш
әсерсіз жоғалып кетпейді. Түсік жасаған әйелдің етеңгі күні өзгереді,
жатырдан қан аққыш болып, ақуыз бөлініп және ауыртатын сезім пайда болуы
мүмкін. Жүйке жүйесінде өзгерістер пайда болуы мүмкін. Әйелдің дене-
мүшесінің барлық құбылысы жүктілікке дайындалған кезде, оны күтпеген
жағдайда тоқтатып тастау, жүйкеге қатты әсер береді.
Түсіктен кейін, мейлі ол медициналық мекемеде барлық жағдайларды сақтау
арқылы жасалса да, асқынуларды жойып жібере алмайды. Сонымен қатар жатырдың
қабынуымен бірге түтікшесінің өткізу қабылеті төмендеп қалуы да мүмкін.
Мұндай асқынулар, әсіресе, бірінші жүктілігі тоқтатқан әйелдерде көп
байқалады. Түсік тастаудың ең қауіптісі мерзімінен асып кеткен жағдайда
жасалатын аборт. Ондай кезде білікті мамандардың істеген әрекеттері де
дұрыс көмектесе алмайды. Негізінен, мерзімінен өтіп кеткен жағдайда
жасалған аборт іштегі сәби әйелдің денсаулығына қауіп тудыратындай болса
ғана жасалады. Аборт жасатқан әйел кейінен қайта жүкті болу бақытына ие
болғанымен, оның алдында жасаған аборттың кесірі, келесі жүктілікте өзіне
және жатырда жатқан балаға зиянын тигізуі ғажап емес. Тіпті ондай
жағдайлардың соңы босану уақытына жетпей жатып өздігінен түсік тастаумен
аяқталуы мүмкін. Сондай-ақ жүктілік кезінде де көп қан кетуі орын алып,
уақытынан бұрын босануы мүмкін.
Түсік, жатыр және шат мүшелерінің қабынуларынан басқа да, операциядан
кейін (келесі жүктіліктерде) өздігінен түсік болып қала беруіне, жатырға
ұрық жұмыртқасының дұрыс жабыспауына, жүктілік кезінде қан ағуына, баланың
уақытына жетпей түсіп қалуына, жүктілік уақытының өте ауыр жағдаймен өтуіне
себеп болуы мүмкін [5].
Жалпы әлемде жыл сайын 1 миллион жасөспірім қыз жүкті болып, көбі
жасанды түсік жасату мен босану үстінде қайтыс болады. Себебі, мамандардың
айтуынша, әлі толық жетілмеген жас ағза төтеннен түскен ауыртпашылықты
көтере алмай қалады.
Қазақстанда жыл сайын шамамен он мыңдаған қыз оң жақта отырып, жүкті
болады. Мұның басым көпшілігі абортқа жүгінсе, біразы тастанды сәбидің
анасы атанады. Бір рет уланған жас өмірдің қайта қалпына келуі – қиынға
соғады. Ана болу бақытынан айырылғаны – жасанды түсіктің нәтижесі.
Қасіретті жағдайға душар етеді. Ерікті түрде түсік тастау адам өлтірумен
сәйкес келеді және өте ауыр күнә ретінде есептеледі [6].
Дені сау әйелдерде өздігінен болатын түсік кездеспейді. Ауру әйел ғана
бала тастайды немесе іштегі перзент кінәратты жағдайда ғана түсік болады.
Сондай-ақ жыныс аппараттары жетілмеген немесе ішкі жыныс органдары
қабынғандар ғана түсік тастайды.
Өздігінен болатын абортқа әртүрлі инфекциялық аурулар да әсер етуі
мүмкін. Алайда мұндай жағдайда жақсылықтан үміт үзуге болмайды, дер кезінде
дәрігерге қаралып дұрыс емделсе жүктілік үзілмейді.
Жасанды түсік. Жүктілік мерзімі 12 аптадан аспаған әйелдерге емдеу
орындарында түсік жасатуға рұқсат берілген. Жүктілік мерзімі 12 аптадан
асқан соң іштегі ұрық пен жатыр үлкейіп кетеді де, қолдан түсік жасату әйел
өміріне қауіп төндіреді. Егер жүктілік денсаулыққа қауіп төндірсе, 12
аптадан соң лажсыздан іштегі баланы алдыруға рұқсат беріледі.
Дәрігерлік түсік жасатуға қолайлы кезең жүктіліктің 7-10 аптасы. Бұл кезде
ұрық жұмыртқасы жатырдың қабыртқасына онша беки қоймайды, жатыр жақсы
жиырылады, сөйтіп қан аз кетеді. Түсік жасат - өте мәжбүр болғанда ғана
жүзеге асырылатын шара, сондықтан ол кез келген асқынудан сақтай алатын
емдеу мекемелерінде ғана жасалуы тиіс.
Криминалды түсік. Жасырын заңсыз жасалатын түсікті медицинада
криминалды түсік дейді. Оны әйелдің өзі немесе медициналық мекемеде жұмыс
жасамайтын маман емес адамдар жасайды. Сондықтан ол адам өмірі мен
денсаулығы үшін аса қауіпті. Бұдан кейін көп жағдайда әйел денсаулы-ғында
ауыр асқынулар кездеседі.
Түсіктен соңғы асқынулар. Егер қыздар мен әйелдер түсік жасату оңай
нәрсе деп ойласа мүлде қателеседі. Қолдан күштеп жасалған түсіктің әйел
ағзасы үшін қауіпті екені белгілі. Себебі жүктілікке байланысты әйел
ағзасында көптеген өзгерістер болады, олар барлық ағзалар мен жүйкеге де
қатысты. Физиологиялық қызметтің бәрі жанданады, сөйтіп перзенттің өсуіне
қолайлы жағдай туғызады. Түсік осы физиологиялық үрдіске қиянат
жасайтындықтан алдағы уақытта болуы ықтимал асқынуларға алғы шарт туғызады.
Асқыну операциядан кейін дереу пайда болмайды. Кейде олар біраз уақыт
өткеннен кейін етек алып, тән мен психиканың аурулары түрінде білінеді.
Қолдан жасалатын түсік көзбен көрмей, сипалап жасалатындықтан күрделі
операциялар қатарына жатады. Тіпті тәжірибелі деген дәрігерлердің өзі де
бұл операцияға жүрексініп барады [7].
Жасанды түсік жасату әйел денсаулығына орасан зиянын тигізеді. Егер
түсікті 14-тегі қыз жасатып жатса, мұның жас ағзаға тигізер зардабы туралы
ойлаудың өзі қорқынышты. Ал Қазақстанда жыл сайын 14 пен 18 жас
аралығындағы 7-8 мыңға жуық қыз түсік жасатады.
Дабыл қаққан әлемдік қауымдастық Дүниежүзілік Контрацепция күнін
жариялады. Бірақ мәселе мұнымен шешілмейтін сыңайлы. Жастардың жыныстық
сауатсыздығы қазірде басты проблеманың біріне айналып отыр. Жастарды
еліктіретін түрлі іс-шаралар, түнгі клубтар, ойын-сауықтар, теледидарды
жаулап алған арсыз фильмдер, бағдарламалар ойланбай от басуға итермелейді.
Мәліметке қарағанда, бүгінде балалы болған 10 әйелдің біреуі – балалықтан
арылмаған жас қыз.
Түсіктің әлеуметтік проблемасының мына түрлеріне ерекше көңіл бөлу
қажет:
-Аборт жасау Жалпы Ішкі Өнімнің тұтыну деңгеиінің азаюына әсер етуі;
-Халықтың демографиялық өсуіне әсері етуі;
-Ана денсаулығына әсері;
-Заңсыз түсіктің көбеюі;
Қазірде жыныстық тәрбиені жастарға үйрету керек пе, жоқ па? деген
талас қоғамда белең алған. Бұл ресми тілде жасөспірімдер арасында
репродуктивті денсаулық мәселесіндегі сауаттылықты арттыру деп аталады.
Біреулер ойлағандай, мұның мағынасы жастарды жыныстық қатынасқа итермелеу
емес. Ол ерте жүктілікті азайту, жастардың баланы қалауымен сүюге тәрбиелеу
мақсатын көздейді. Жалпы жастар арасында жүргізілген сауалнамаға қарағанда,
жоғары сынып оқушыларының 80 пайызға жуығы жүктілікті шешудің бірден-бір
жолы түсік жасату деп ұғынады екен.
Жыныстық тәрбие бағдарламасы біздің мемлекетте де енді ғана енгізілуде.
Болып жатқан сексуалдық төңкеріске қарамастан, репродуктивтік құқық туралы
талас әлі жалғасуда. Ал жасөспірімдер мен олардың ата-анасының мәселесі
шешілмеген күйі қалуда, – дейді мәскеулік маман. – Әлі күнге дейін адам
үшін соншалықты маңызды мәселеде бірыңғай тұжырымдама әзірленбей отыр.
Қазақтың ұрпақ тәрбиесінде жыныстық тәрбие маңызды орын алады. Мұны бір
ғана Он үште – отау иесі деген нақыл сөзден байқауға болады. Халқымыз осы
кезеңдегі жасөспірімнің бойында басталатын түрлі физиологиялық және
психологиялық өзгерісті терең білген. Білген де сол болашақ беймәлім өмірге
ұрпағын дайындай бастаған. Қызға қырық үйден тыйым, қала берсе, есіктегі
қара күңнен тыйым деген халқымыздың қыз бала тәрбиесіндегі ұстанымы көп
жайтты аңғартады. Бұл – бетін бүркемеген қазақ қызының еліктей еркіндігімен
қатар, ар-абыройына дақ түсірмеген пәк болуын қадағалаған тәрбие.
Осындай ұрпақ тазалығын көз қарашығындай сақтаған халқымыздың текті
ұстанымына кейінгі кезде селкеу түскендей. Тренингке қатысушылардың
пікірінше, Қазақстанда да сексуалдық мәселе жабайы, жабық тақырып күйінде
қалуда. Егер жасөспірім жыныстық мәселеде тұйыққа тіреле қалса қайда
барарын білмейді, қыз кіммен ой бөлісерін білмейді. Жастар сөйтіп,
қызығушылықтарын мұны істеуге болмайтын жерде қанағаттандыруда. Мұның соңы
әрине, қалаусыз жүктілік, түсік және тастанды баланың көбеюіне алып келеді
[5].
Сонымен қорыта келе, түсік тастау тек ғана әйел мәселесі емес бүкіл
қоғамның дерті екені белгілі. Түсіктің кесірінен бедеулікке әкеледі.
Сондықтан болашақ аналардың репродуктивті денсаулығын ескеріп, аборт
көрсеткіштерін азайтуға қоғам болып жұмылуымыз керек. Аборттың әлеуметтік
салдарына келетін болсақ, аборт жасаған әйел адам психикалық ауруға
шалдығады. Бала туусаны төмендейді.
1.2 Ғалымдардың түсіктің алдын алу туралы зерттеулері
Босану жасындағы әйелдердің денсаулығы — елдің өсіп-өркендеуінің,
гүлденуінің, түптеп келгенде жарқын болашағының алғы шарты. Қазақстандық
әйелдердің денсаулық көрсеткіші өте төмен — норманың 10-20 пайызын ғана
құрайды, ал фертилдік жастағы әйелдердің тек төрттен бірі салыстырмалы
түрде сау. Біздің мемлекет ана мен бала денсаулығына қамқор болуды өзінің
басты міндеттерінің бірі санап, қаржы тапшылығына, әлеуметтік-
экономикалық қиындықтарға қарамастан оларға үзбей қолдау көрсетіп келеді.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев 2012 жылғы Қазақстан халқына арнаған жолдауында
заңсыз түсік атты өте нәзік мәселені жұртшылық талқысына салуды ұсынып,
әйелдің өмірі мен денсаулығына қауіп төндірмейтін отбасын жоспарлаудың
өркениетті жолына түсу қажеттігін айтты. Одан бері елімізде Қазақстан
Республикасында әйелдердің жағдайын жақсартудың мемлекеттік саясатының
тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасында әйелдердің жағдайын жақсарту
жөніндегі ұлттық іс-қимылдар жоспары қабылданды, 1991 жылдан бастап Ана мен
бала денсаулығын зерттеу жөніндегі республикалық ғылыми-зерттеу орталығы
жұмыс істеп келеді. Мемлекет фертилдік жастағы әйелдердің денсаулығын
жақсарту үшін әйелдердің репродуктивтік денсаулығын қорғау жүйесін
дамытуды, заңсыз түсіктің күшсіздігін қамтамасыз ететін жаңа медициналық
технологияларды енгізуді, Отбасын жоспарлау бағдарламасын жүзеге асыру
жолымен заңсыз түсіктің санын елеулі түрде азайтуға қол жеткізуді,
жұртшылықты сапасы жоғары контрацепция құралдарымен қамтамасыз етуді
жоспарлап отыр.
Соңғы кезде заңсыз түсік медициналық қызмет көрсету саласында жасалатын
қылмыстарды адамның жеке басына қарсы бағытталған қылмыстардың бөлек бір
тобы ретінде қарастырып жүрген ғалымдардың қаламынан шыққан еңбектерде
зерделенуде. Бұл бағыттағы ізденістерге украиналық ғалымдар В.А. Глушков
пен С.А. Химченконың, ресейлік зерттеуші Ф.Ю. Бердичевскиидің, отандық
ғалым Г.Р. Рүстемованың қосқан үлестері қомақты.
Түсік деген – ауыр қылмыс, үлкен күнә. Қасиетті Құран Кәрімде Кімде-
кім бір мүмінді қасақана өлтірсе оның жазасы тозақта мәңгі қалу. Аллаһ оған
қатты ашуланады, оған лағынет айтып және үлкен азап дайындайды (Ниса, 93)
делінген. Жас қыздар өздерінше сылтау жасағысы келеді. Біздің мақсатымыз –
сол сылтауларды талдай отырып түсіктің алдын алу.
Түсіктің бір жаман жері сол – туылмаған бала да туылған бала сияқты
ауырсынуды сезеді. Бұл ғылымда дәлелденген. Жеті апталық (45-50 күндік)
баланың өзі кәдімгі ересек адам секілді. Басы немесе бетінің бір жерін
ауыртқан нәрседен қашады немесе қашуға әрекеттенеді. 11 аптада тек бет-жүзі
емес, кол-аяқтары да ауыруды сезе бастайды. 13 аптада барлық дене
мүшелерімен ауырсынудың не екенін сезетін болып қалады. Американың түсік
жасағыш дәрігері – Бернард Натансон он он екі апталық балаға жасалған
түсікті УЗИ арқылы кинофильм етіп түсірген. Түсік кезінде бала пышақтан
қашып құтылуға тырысып, жүрек соғысы екі есеге жиілеп, торға түскен
балықтай бұлқынғанмен, сорғыш-пышақ баланың денесін ұстап алып бөлшектей
бастайды. Сол кезде оның ауызы қатты шыңғырған адамдікіндей қатты ашылып
қалған. Оның үнін әрине ешкім де естімейді... Фильм – үнсіз шырқырау деген
атқа ие болды.
Қазақстандық қоғамда түсік мәселесін зерттеген ғалымдарға Козденова
Р.Э., Раисова, А.Т. сияқтылар жатады. Бұл ғалымдардың жетістігі түсіктің
алдын алудағы медициналық тұрғыдан қарастырылған.
Түсіктің да бірнеше түрлері болады. Тұзды түсік кезінде баланың азабы
ең шырқау шегіне жетеді екен. Өсіп қалған баланың жүзіп жүрген суына ине
арқылы тұзды су жіберіледі. Бала сол суды жұтады, сол сумен тыныс алады,
терісі тұздан күйіп, жан шыдатпас азапты күй кешеді. Жаны қиналып, іші мен
сырты түгел күйіп-жанып бір күн бойы ақырын жан тапсырады. Жоспар бойынша
ертесі күні әйел баланы өлі күйінде туады.
Ендігі бір түрі гистеротомия деп аталады. Бұл кәдімгі кесарь тілігінің
бір түрі. Тек баланы қажеті жоқ деп санаған аналар нәрестесі әжептеуір
болып қалғанда осындай операция арқылы алдырады. Бұл жағдайда әйелдің іші
жарылып, тірі бала алынады. Одан әрі дәрігер тірі баланы қандай әдіспен
қаласа сол жолмен өлтіреді. Кейбір дәрігерлер жылап, аяқ-қолы қимылдап
жатқан сәбиді тұншықтырса, кейбіреулер су толы шелекке салып тұншықтырып
өлтіреді екен. Тағы бір жол – баланы жатырда жатқан жерінде кіндігін кесіп,
оған баратын оттегінің жолын тоқтатып тастайды, ауа жетпей өлген бала
далаға бес минуттан кейін шығарылып тасталады. Бұл түсік түрлерінің
бірнешеуі ғана. Осының өзі жүрегінде титтей мейірімі бар жанды бей-жай
қалдырмасы анық.
Аяқ ауырлаған сәттен бастап автоматты түрде Ана деген атқа ие болады.
Болашақ ана емес, нағыз Ана. Сіздің балаңыз қазірдің өзіңде бар, тек
көзге көрінбейтіні болмаса ол да бала. Бұл әрбір әйел баласының өміріндегі
ең маңызды оқиғаның бірі. Бірнеше айдан кейін өзіңнің ең жақын адамыңмен –
сәбиіңізмен кездесесіз. Бұл өмірде болуы мүмкін ең үлкен бақыт деп
есептеуге болады. Күйеусіз балаңызбен бақытты отбасын құра аласыз, ал
баласыз күйеуіңізбен бақытты бола алмайсыз. Бұл өмірмен дәлелденген.
Айналаңызға қараңыз. Осындай отбасылар сіздің де таныстарыңыздың арасында
болуы мүмкін ғой. Күйеу табылар, ал ендігі жолы бала көтере аласың ба, жоқ
па ол белгісіз.
Әйелдер өз ісіне көптеген ақталатын сылтаулар тауып алған. Солардың
біразына жауап іздеп көрдік. Түсікке қатысты жиі айтылатын сылтауға ұқсас
сұрақтар мен дұрыс бағыт берер жауаптар:
Кедейлік – ең бай деген адамның басына бір сәтте түсе салуы мүмкін
нәрсе. Дәл сол сияқты келешекте сіздің алдыңызда не күтіп тұр? Байлық пен
кедейлік адамның жүрегіндегі қанағатта жатыр. Аллаға шүкір етушіні бай
деуге болады. Тағы бір мәселе сендей ойлаған шет елдіктер не істеп жатыр?
Қазақтың балаларын асырап алуда. Неге оларда бала жоқ? Себебі олар да
біздегі сияқты ойда болған. Ақшаны бірінші кезекке қойып баласын алдырып
тастағаннан кейін жүрегінде Жаратушысы емес дүние тұрғандықтан Құдай оларға
дүние берген де, бала атты ризашылықтарын алып қойған. Енді шет ел кезіп
өздеріне біреудің керек қылмай тастап кеткен баласын асырап алуда.
Қанша жерден әкесі жаман болса да баланы қалай тәрбиелесеңіз солай
өседі. Ол ғылыммен дәлелденген. Кейде тәрбиелі, жақсы отбасыларда да
балалары нашақор, араққұмар болып өседі. Сондықтан баласы да әкесіндей
болып өседі деген бос сөз.
Мейлі, ол өзін-өзі бақыттан айыратын ақымақ болса тастап кетер. Бәрібір
кейін қатесін түсінеді. Және тағы бір ескерер жайт – ол өз баласын сүйген
қызынан болған баласын алдырып тастар ма екен? Егер сондай қадамға барып
тұрса ол кез-келген күні-ақ тастап кетуі ықтимал.
Баланы берген құдай және оны да аш қалдырмайды. Миллиондаған адам
баласы мен аң-құстарды асырайтын Алланың бір сәбиді асырауға шамасы жетпес
деймісіз. Бір қозы туса – бір бетеге артық өседі деген мақал бар.
Не болса да бала жаратылып қойған және жақын арада дүниеге келеді.
Анаңыз оны көргенде оны жақсы көріп кететініне сенімдіміз. Баланы өскенше
бағасың, немерені өлгенше бағасың деген мақал осындайды меңзеген болар.
Бүкіл жұрт тек жалғызбасты аналарды ғана аңдып, өсек қылады деп ойлау
қате. Адамдар туралы тек жақсылық ойлау керек. Бір күн айтар екі күн айтар,
болды ғой содан кейін.
Түсік тастау студенттер арасында көбейіп отыр. Сонымен қатар, бала
тәрбиелеу мүмкігдігі шектеулі болғандықтан, жастар арасында (алғашқы
жүктілігін) жасады түсік жасауға мәжбүр болады.
Баланы мүгедек, ауру деп алдырып тастаған соң аборттың қателікпен
жасалғанын, дені сау екенін біліп іші удай ашып жүрген аналар да көп қазір.
Жоғарыда айтылғандай бала бір-екі жасында ауыру болып қалса емдетесіз ғой,
сол секілді неге іштегі баланың көзін құрту керек. Тұмау болып жүріп те
талай келіншектер сап-сау бала туып алады.
Кейбір кезде әлеуметтік жағдаға байланысты аборт жасаған кезде,
күйеудің барлығы мен жоқтығы – уақытша нәрсе. Балажан ер-азаматтар жер
бетінде толып жүр. Тіпті әйел таба алмаса да ол бақытты өмір кеше алады.
Өйткені оның баласы бар. Баласыз болғанда өз теңі табыла қалады деп ойлау
қате. Әлі күйеусіз де, әлі баласыз да болып қалудан сақтанған жөн. Күйеусіз
отбасыдан гөрі, баласыз отбасылар бақытсыздау екенін айналадан іздесе мысал
көптеп кездеседі.
Ана балаға ешқандай бағасы жоқ – жарық дүниені, күнді көру бақытын
сыйлайды. Оған өзіңнің махаббатыңды және қамқорлығыңды бере аласың. Бұл
өмір көрмей кеткеннен гөрі көп сыйлық емес пе?
Бала көтердің екен, демек бала тууға да шамаң жетеді деген сөз. Ерте ме
кеш пе, оны Алла ғана шешеді. Адам өз жоспарымен емес, Алланың жоспарымен
өмір сүреді [8].
Ал енді цифрларға тоқталсақ, Қазақстан Республикасының 2011 жылғы
статистикасы бойынша 4 млн бала туу жасындағы әйелдің 750 мыңы жасанды
түсік жасаған. Олардың көп бөлігін 15-19 жастағы қыздар құрайды.
Осындай шаралардың алдын алу мақсатында, әрі бойжеткендер санасында
туындайтын сан алуан сұрақтарға жүзбе-жүз жауап беру үшін гинеколог пен
психолог кеңес жүргізді. Мамандар оқу ордаларына барып, оқушылар мен
студент жастарды мазалаған ашық не анонимді хат арқылы жіберген
сауалдарына жауап берді. Қыз-болашақ ана.
Елімізде күнделікті қаншама жастар тұрмыс құрып, үйленіп жаңа отбасының
табалдырығын аттап жатады. Бірақ көптеген кейбір жастардың құрған
шаңырақтары ұзақ болмай, ажырасуға баратындығы баршамызға мәлім. Бұл соңғы
кездерді көп қайталанып жүрген бір сорақылық десек, енді бұданда асқан жан
түршігерлік жағдай тағы бар. Ол бүгінде бүтін ғаламды сары уайымға батырып
отырған аса өткір мәселе – жасанды түсік (аборт) – болып отыр. Дүние
жүзілік денсаулық сақтау ұйымының дерегінше, әлемде жыл сайын орта есеппен
46 миллион жасанды түсік жасалады екен. Ал елімізде де де жақсы көрсеткіш
көрсетіп отырған жоқ.
Киген киімі бүтін, ішкен асы тоқ болса болды қалғаны әйелдердің жұмысы
деп өзінің бос уақытын теледидар алдында өткізетін кей әкелердың әрекетін
дұрыс емес екендігі және балаларға әкелердің берер тәртібінің маңызды.
Сонымен қатар 2011-2012 жылдар арасындағы көрсеткіш бойынша Қызылорда да
30% пайызы некелерін бұзған.
Әйелдер бала көтергеннен кейін оны дүниеге әкелуге себепші болып,
атсалысу біздің жұмысымыз, алайда бала көтергенге дейін де, кейін де тіпті
дүниеге келгеннен соң оны күтіп, денсаулығына жыдды мән беріп, күтіп қарау
ата-анасының қолында [9].
Мәселен, Қазақстандағы өмірге сәби әкелуге қабілетті әйелдердің саны 4
миллион болса, соның 2 миллионнан астамы қазақ әйелдері. Өкінішке орай,
қазақ әйелдерінің дені 40–қа енді ғана толғандар. Енді бірі әлеуметтік
–тұрмыстық қиыншылықтарды, баланы бағып–қағу барысындағы түрлі
проблемаларды ауырсынып жасанды түсік жасатса, енді бір тобы жыныс
мүшелеріне, жатырға, бүйрекке суық тиіп қабынудың салдарынан бала туу
қабілетін жоғалтуда. Медицина мамандары мен ғалымдар қазір соңғы топқа
қосылған жас аналардың қатары шектен тыс көбейіп бара жатқанына үлкен
алаңдаушылық білдіруде. Жасанды түсік санын азайту үшін атқарылған
жұмыстарға қарамастан, бұл көрсеткіш былтыр да, биыл да азаяр емес. Денесін
жартылай жалаңаштап, айықпас дертке шалдығып, ана болу мүмкіндігінен
айырылған аруларымыздың енді бір тобы теріс ойлы, адам пиғылды жандардың
көзінің құртына, қол жаулығына айналуда.
Сан мыңдаған қыздарымыз ақшаға сатылып, шетелдерде, қала көшелерінде
жезөкшелік қызмет атқарып жұр. Ал бұған отбасы да, қоғам да, мемлекет те
ешбір шара қолдана алмай, дәрменсіз күй кешуде.
Қыз өссе — елдің көркі. Қандай ғажап айтылған сөз! Елдің, ердің
көркі болу, расында, көп қызға бұйырмаған-ау, сірә. Бұл сөзді еріккеннен
айта салмаған болар.
Әйтсе де кейбір бойжеткендеріміздің ерсі қылығы жаныңды түршіктіріп,
ашу-ызаңызды келтіреді. Көрікті бойжеткеннің еріккеннің ермегі, кім
көрінгеннің қол жаулығы болып, ерсі қылық, арын ақшаға айырбастауы көбейіп
кетті. Оның соңы қайғы-қасірет, тастанды бала, түсік жасату.
Жарым деп сүйіп қосылған қыздың бала көтеруге қабілеті болмай шығады.
Бедеулік көбіне бірінші балаға түсік жасаудан болады. Ойнақтаған ботаның
от басуы жастық кезде білмегендік, қателік дер едік. Өкінгенмен не пайда?
Бәрі кеш болады ол кезде.
Жүкті әйелдің құрсағында пайда болған, өмірге ұмтылған нәресте күт-
пеген жағдайда үзіліп қалады. Жасанды түсіктен кейін қабыну процесі
басталады. Қабыну аурулары әйелдің жыныс мүшелерінде түсік жасатқанға дейін
өршелене түседі. Осы жағдайдан соң алдын ала емдеу жүргізгеннің өзінде
нәтижесі аз. Ең өкініштісі, қабынудың салдарынан әйел бала сүю бақытынан
айырылуы әбден мүмкін. Сонымен қатар созылмалы ауруларға да ұшырайды.
Аурулардың емі нәтижесіз болса, біраздан кейін жатырда, аналық бездерде
ісік пайда болады. Түсіктен кейін әйелдің жүйке жүйесі айтарлықтай
өзгеріске душар болады.
Жасанды түсіру – хирургиялық әдіс болғандықтан, жыныс мүшесінің
зақымдануы мүмкін. Соның салдарынан жатыр тесілуі, оның мойнының жыртылуы
және тарылуы мүмкін. Жасанды түсіктен кейінгі жүктілік қалыпты, қиындықсыз
өткеннің өзінде босанатынуақытта асқынулар көбейіп кетеді. Әйелдердің емшек
безі қатерлі ісігіне ұшырауының ең басты себебі – жасанды түсік.
Жасанды түсік операция неғұрлым кеш жасалса, соғұрлым зардабы көп.
Жасанды түсік жасатқаннан кейінгі жүктілік ана жатырындағы баланың өсуін
3,7 есеге дейін азайтып жібереді. Ондай балалардың әрбір үшіншісі жеңіл
салмақпен дүниеге келіп, нәрестелердің 77 пайызы қан аздық және
экссудативтік диатез дертіне шалдығады. Әрбір әйелге контрацептивтік дәрі-
дәрмектерді пайдалану туралы кеңес берілуі керек. Жасанды түсік тастау –
Ислам дінінде де, медицина саласы бойынша да кешірілмейтін әрекет. Бұл
жағдайда психологтар:
Жасөспірімдер болашағына үстірт қарайды немесе өмірі немен аяқталарына
көз жүгіртпейді, — дейді. Сонымен бірге жастардың түсік жасатуын ата-
анасының қателігінен көреді. Келешек ана болар қыздарымыздың тағдыры қай
уақытта да өзекті [10].
Сонымен қорыта келе, түсік мәселесі көбінесе медициналық жағынан
зерттелген және түсіктің алдын аламын десеңіз қыз баланы жастан дегендей,
жастайынан имандылыққа, ислам дінінен сауаттылыққа үйреткеніңіз жөн.
Түсіктің алдын алудың шетелдік тәжірибесіне келсі бөлімшеде тоқталып
өтеміз.
1.3 Түсіктің алдын алудағы шеттелдік тәжірбие
Дүние жүзілік қауымдастықта лайықты орын алуды мұрат ете отырып,
Қазақстан Республикасы өзінің ең қымбат қазынасы ретінде адамды, оның
өмірін, құқықтары мен бостандықтарын атайды, ол өз азаматтарының туа
біткен, ажырамас құқықтары мен бостандықтарын танып, белгілі бір
кепілдіктер береді. Адамды, оның өмірі мен денсаулығын, басқа да игіліктері
мен заңсыз мүдделерін қауіпті қол сұғушылықтардан қорғау міндеті қылмыстық
құқықтың мойнына жүктелген. Бұл міңдетгі жүзеге асыру жолында қылмыстық заң
адамның маңызды деген игіліктеріне нұқсан келтіретін іс-әрекеттерді қылмыс
деп танып, қылмыскерлерге қатаң жаза қолдану мүмкіндігін көздейді.
Соңғы 20-30 жыл көлемінде заңсыз түсік төнірегіндегі мындаған жылдар
бойы толастамай келе жатқан дау-дамайлар жаңа сатыға көтеріліп, соны
бағытта өрбуде деуге болады. Қазіргі заманғы өркениетті елдерде заңсыз
мәселесі демократия, әлеуметтік әділеттілік, адам құқұқтары контекстінде
қарастырылады. Демократиялық қоғамда адамның өз бетімен, өз қалау-
қажеттіліктерін ескере отырып шешім қабылдау бостандығын құрметтеу
принципіне сай заңсыз түсік мәселесінде де жеке бас мүдделері қоғамдық
мақсат-мұраттардан басым қойылады.
Заңсыз түсіктің зияндылығы жайлы аз айтылып жүрген жоқ, жүктіліктен
заңсыз жолмен арылу жалпы әйел организміне, әсіресе оның бала көтеру
қабілетіне кері әсерін тигізбей қоймайды. Осыған қарамастан Қазақстанда
заңсыз түсік отбасы ішінде тууды реттеудің негізгі тәсілдерінің бірі болып
қалып отыр. Жыл сайын Ресейде 200-250 мың заңсыз түсік тіркеледі, ғалымдар
барлық заңсыз түсіктердің шамамен 12,5 пайызын криминалдық заңсыз
түсіктерді құрайды деген болжам айтады. Орташа есеппен қазақстандық әр әйел
өмірінің фертилдік кезеңінде 2-3 заңсыз түсіктерді жасатқызады.
Заңсыз түсік туралы сандық мәліметтерді басқа елдердегі (атап айтқанда
бұрынғы одақтас республикалардағы) жағдаймен салыстыруға мүмкіндік беретін
көрсеткіштердің бірі — туудың заңсыз түсікке қатынасымен өлшенетін заңсыз
түсік коэффициенті. Соңғы жылдары заңсыз түсіктердің абсолюттік саны елеулі
түрде азайып, жүктілікті заңсыз доғарудың салыстырмалы түрде қауіпсіз
тәсілі мини-заңсыз түсіктердің үлес салмағы артқанымен, Қазақстандағы
заңсыз түік коэффициенті Орта Азия мен Кавказ республикалары ішінде ең
жоғары деңгейде қалып отыр. Ал ана өлімінің жалпы құрылымында заңсыз түсік
салдарынан болған өлім екінші орында, бұл көрсеткіш бойынша біз Латын
Америкасы мен Африка елдеріне жақын тұрмыз. Айтылғаңдар желісінде заңсыз
түсік проблемасын құқықтық тұрғыдан зерттеп, заңсыз түсік үшін жауаптылық
көздейтін қылмыстық, зандардық мазмұнын, оларды қолдану тәжірибесін ой
елегінен өткізу қажеттігі күмән туғызбайды.
Криминалдық заңсыз түсікті зерттеудегі дәрігер-ғалымдардың
белсенділігін атамай кетуге болмайды. Заңсыз түсік нәтижесіндегі
асқынулардың клиникалық аспектілеріне қоса медициналық әдебиет беттерінде
тұтастай заңсыз түсіктің және жеке-дара криминалдық заңсыз түсіктердің
себептері, жүкті әйелдің заңсыз түсікке жүгінудегі уәжі, заңсыз түсік
жасатушы әйелдердің әлеуметтік тұрпаты іспеттес мәселелерге көп көңіл
бөлінеді.Соңғы ширек ғасырдан астам уақыт аясында криминалдық заңсыз түсік
төңірегінде арнайы қалам қозғаған ғалымдар жоқтың қасы, ал Қазақстанда
қылмыстық-құқықтық тұрғыдан жазаланатын заңсыз түсік арнайы зерттеу
объектісі болған емес. Қоғамдағы, құқықтану ғылымындағы, құқықтық санадағы
соны үрдістерді ескере отырып заңсыз түсік проблемасының құқықтық,
әлеуметтік қырларын кешенді түрде зерттеуді мақсат тұтатын ғылыми
ізденістерде мұқтаждық бар.
Заңсыз түсік адамдарға алғашқы қауымдық құрылыс тұсында-ақ белгілі
болған. Ежелгі замаңдарда ана құрсағындағы нәресте әлі де тірі жан емес
деген қөзқарастар негізінде заңсыз түсік кең тараған еді. Платон (б.э.
дейінгі 427-347 ж.ж.) халық санының шектен тыс өсіп кетуіне тосқауыл қою
үшін заңсыз түсіктің көмегімен халық санын реттеуге шақырса, оның шәкірті
Аристотель (б.э. дейінгі 384-322 ж.ж.) әйел адамның заңсыз түсік жасату
құқын мойындаған. Ежелгі заман ойшылдарьшың ішінде алғашқылардың бірі болып
заңсыз түсікті мемлекеттің демографиялық мүдделеріне қайшы құбылыс деп
бағалап, заңсыз түсік жасатқан әйелді жазалауды талап еткен — Цицерон
Ежелгі дүние дәрігерлерінің де заңсыз түсікке қатынасы бір жерден шықпайды.
Гиппократ кез келген заңсыз түсікті табиғатқа жат қылық деп санап, өз
шәкірттеріне заңсыз түсік жасауға бармайтындығы жөнінде серт беру міндетін
жүктесе, араб емшісі Ибн Сина заңсыз түсікке оң көзбен қараған.
Адамзат тарихының алғашқы сатыларында заңсыз түсік жазаланатын іс-
әрекеттер қатарына жатқызылмайтын. Ескіден қалған құқықтық ескерткіштердің
барлығында дерлік заңсыз түсік жасаушыларды жауапқа тарту мүмкіндігі
көзделмеген. Қазақтардың әдет-ғұрып құқығында да заңсыз түсік мүлде
аталмайды.
Заңсыз түсіктің Орта ғасырлардағы тарихы христиандық дүниетаныммен
тығыз байланысты. Болашақ адам да—адам деп санаған шіркеу құрсақтағы
нәрестені заңсыз түсіктің көмегімен жойған адам — кісі өлтіруші деген
қорытындыға келеді. Канониктік құқық жүкті әйелдің өмірін сақтап қалу
мақсатымен заңсыз түсік жасауға да рұхсат етпейтін.
Заңсыз түсік жасаушыларға адамды қасақана өлтіргендерге қолданылатын
жазаның қолданылуы — заңсыз түсікті кісі өлтіруге теңеудің қисынды салдары.
Бамберг заңдар жинағы, Каролина бойынша заңсыз түсік жасаушылар суға
батырылатын. Францияда түсік тастау мақсатымен өз ішін байлап-матап
тастаған әйел де, басқа біреуге заңсыз түсік жасаған адам да дарға
асылатын.
XVIII ғасырдан бастап буржуазиялық төңкерістердің әсерімен заңсыз түсік
үшін жауаптылық көздейтін нормалардың санкциялары жеңілдетіледі. Дегенмен
заңсыз түсік жасатқан немесе өзіне-өзі заңсыз түсік жасаған жүкті әйел де,
біреуге заңсыз түсік жасаған немесе заңсыз түсік жасау тәсілі жөнінде кеңес
берген адам да ұзақ мерзімге түрмеге қамалатын. Қылмыстық жазаның
қаталдығы жүктілікті астыртын доғару кәсібімен шұғылданушылардың әрекетіне
бөгет бола алмайды. Сондықтан сол заманның алдыңғы қатарлы адамдары заңсыз
түсікпен күресте қылмыстық жазаға үміт артудың дұрыстығына шүбә келтіре
бастайды.
XX ғасырдағы дүние жүзілік соғыстар заңсыз түсікке қатынас мәселесіне
өзіндік әсерін тигізбей қоймады. Орасан көп адамның өмірін қиған жойқын
соғыстардан кейін халық санын өсіруге бағытталған шұғыл шаралар қолға
алынады. Бір мемлекеттер әйелдерді бала тууға ынталанды-рудың әлеуметтік
шараларын жүзеге асырса, кейбір мемлекеттер халық санын өсірудің арзан
тәсілдерінің бірі ретінде заңсыз түсік үшін тағайындалатын жазаны күшейтуге
барады. Бұл елдерде заңсыз түсік санының толассыз өсе беруі қылмыстық-
құқықтық шаралардың алдыға халық санының өсу қарқынын арттыру мақсатын
қоюдың қисынсыздығын көрсетеді.
Өткен ғасырдың екінші жартысынан бастап дүние жүзінің барлық елдерінде
заңсыз түсік жасау негіздерін кеңейту тенденциясы байқалады. Заңсыз түсік
жасау негіздерін кеңейте отырып, кейбір мемлекеттер заңсыз түсіктердің әйел
денсаулығына тигізетін зиянын кемітуге ұмтылса (Австрия, Дания, Израиль,
Канада, Нидерланды, АҚШ, Финляндия, Франция, ГФР, Швеция, Үндістан, Иран,
Оңтүстік Корея), ал кейбір мемлекеттер заңсыз түсіктің көмегімен туу
мөлшерін азайтуды мақсат тұтатындықтарын жасырмайды (Тунис және Сингапур).
Дүние жүзі елдеріндегі заңсыз түсік жасауға рұхсат беру негіздері
көзделген зандарды қаталдық дәрежесіне қарай салыстырсақ, ең жеңіл заңдар
жүкті әйелдің қалауы бойынша жүктіліктің алғашқы 12—24 апталары аралығында
заңсыз түсік жасауға рұхсат етілетін елдерде де, ал ең қатал заңдар заңсыз
түсік жасауға рұхсат тек медициналық және генетикалық негіздер бойынша
берілетін елдерде. Христиан дінінің католицизм бағыты мен ислам дінінің
ықпалындағы елдердің заңсыз түсік туралы заңдары бүгінгі күнге дейін
қаталдығымен ерекшеленеді.
Коммунистік идеялар сәтсіздікке ұшырағаннан кейін бұрынғы социалистік
елдерде заңсыз түсікке қатынас түрлі бағытта өрбуде. Қатал заңның кері
нәтижелерінен аузы күйген Румыния 1990 жылы заңсыз түсікке рұхсат беру
негіздерін айтарлықтай кеңейтсе, керісінше, 1993 жылы католиктік шіркеудің
қысымымен Польша елі заңсыз түсікке тыйым салу жөнінде заң қабылдайды.
Тыйым салу саясатының нәтижесінде Польшада өлтірілген және тастанды
нәрестелердің саны күрт артып, астыртын заңсыз түсік саны бірнеше есе
өседі.
Заңсыз түсік туралы заңдарын жеңілдеткен елдерде алғашқыда заңсыз түсік
астыртын сектордан занды секторға көшеді. Сырт көзбен қарағанда бұндай
заңдар оң нәтиже бермейтін сияқты. Алайда тіркелген заңсыз түсік саны
өскенімен, жүктілікті доғару операциясын білікті мамандар қауіпсіз
шарттарда жасайтындықтан, оның ауыр зардаптары мен өлім азаяды. Сондықтан
заңсыз түсікке рұхсат беру негіздерін көздейтін зандардың тиімділігі заңсыз
түсіктердің абсолюттік санындағы өзгерістермен емес, жүктілікті заңсыз
доғару салдарынан болған өлім деңгейіне ықпалымен өлшенеді.
Заңсыз түсік жасату құқықтың жалпы адам құқтарының құрамдас бөлігі
ретінде қарастырылуы салдарынан соңғы кезде заңсыз түсік туралы
заңдарды жауаптылық мәселесінде осы құжатта тұжырымдалған қағидалар
қылмыстық заңдарда көрініс тапты. Ресейдің 1922 жылғы Қылмыстық кодексінде
заңсыз түсік үшін жауаптылық 146-бапта көзделген болатын. Бұл бап бойынша
қылмыстық жауаптылыққа тиісті түрде куәландырылған медициналық дайындықтан
өтпеген, яғни қолында дәрігерлік дипломы жоқ адамдар және дәрігерлік
дайындығы болса да заңсыз түсікті тиісті емес шарттарда жасаған адамдар
тартыла алатын. Ресейдің 1926 жылғы ҚК-нің заңсыз түсік үшін жауаптылық
көздейтін 140-бабының мазмұны 1922 жылғы ҚК-тің сәйкес бабынан көп
ерекшеленбейтін, тек норманың санкциясында балама жаза түрлері көзделген
болатын. Бір атап өтетін жайт, жоғарыда қарастырылған зандар бойынша заңсыз
түсік жасатқан немесе өзіне-өзі заңсыз түсік жасаған жүкті әйел ешқандай
жағдайда қылмыстық жауаптылыққа тартылмайтын.
Заңсыз түсікке тыйым салудан бас тарту саясаты мынадай оң нәтижелер
береді: криминалдық заңсыз түсіктер саны елеулі мөлшерде азаяды; заңсыз
түсіктерді статистикалық зерттеу мүмкіндігі туып, бұл құбылыстың себептерін
ашу арқылы заңсыз түсіктің алдын алу жолдарын айқындап алуға жағдай
жасалады.
Қол жеткізілген оң нәтижелерге қарамастан 30-жылдардың аяғында Кеңес
өкіметінің заңсыз түсікке қатынасы шұғыл өзгереді Заң шығарушының пікірі
бойынша, халықтың материалдық жағдайының жақсаруы заңсыз түсікпен күресте
қатаң шараларға жүгінуге негіз береді. 1936 жылдьгң 27-маусымында Орталық
Атқару Комитеті мен Халық Комиссарларының Кеңесі Заңсыз түсіктерге тыйым
салу туралы қаулы қабылдайды. Сол кездегі одақтық ақпарат құралдарының
бетіне көз жүгіртсек, заң жобасын мадақтап, мемлекеттің адамдардың жеке бас
істеріне араласу құқын негіздейтін бас мақалалар бірден көзге шалынады.
Сталиндік тоталитарлық жүйе әлі де түпкілікті орнығып болмағандықтан болар,
қарастырылып отырған кезеңде заң жобасын сынап пікір айтушылар да
кездеседі.
Түркмен ғалымы Б.С. Сарыевтің зерттеулеріне қарағанда, Орта Азия
мемлекеттерінде әйелді жүктіліктен арылуға көндіру оқиғалары салыстырмалы
түрде кең тараған. Оның пікірінше, бұл жағдай әйелдерге деген қатынастағы
жергілікті әдет-ғұрыптардың қалдықтарымен түсіндіріледі. Біздің ойымызша,
айтылғандардың Қазақстанға да қатысы бар, сондықтан әйелді заңсыз түсік
жасатуға көндірушілердің қылмыстық жауапты-лығын көздейтін норманы қайта
жаңғыртуды ұсынамыз. Бұл норма — әйелдің ана болу мәселесін өз бетімен шешу
құқын қамтамасыз етудің қосымша бір кепілі бола алар еді.
Жүкті әйелді заңсыз түсік жасатуға итермелеушілердің жауаптылығын
көздейтін жаңа қылмыстық-құқықтық норманы заңсыз түсік жасатуға көндіру
емес, жүктілікті заңсыз доғаруға мәжбүрлеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz