Қой өсіру саласы мал шаруашылығының қазақстандығы негізгі салаларының бірі
Мазмұны
Кіріспе
1. Әдебиетке шолу.
2. Шаруашылықтың қыскаша сипаттамасы.
3. Арнайы бөлім.
а. Зерттеу орны мәліметтер және әдістемелер.
б. Қой табынының сандық және сапалық құрлымы.
в. Тірілей салмағы.
г. Жүн өнімділігі.
4. Зертеулер нәтижесінің экономикалық негіздері.
5. Еңбекті қорғау
6. Табиғатты қорғау
7. Тұжырымдар
8. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
1. Әдебиетке шолу.
2. Шаруашылықтың қыскаша сипаттамасы.
3. Арнайы бөлім.
а. Зерттеу орны мәліметтер және әдістемелер.
б. Қой табынының сандық және сапалық құрлымы.
в. Тірілей салмағы.
г. Жүн өнімділігі.
4. Зертеулер нәтижесінің экономикалық негіздері.
5. Еңбекті қорғау
6. Табиғатты қорғау
7. Тұжырымдар
8. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
Қой өсіру саласы мал шаруашылығының Қазақстандығы негізгі салаларының бірі. Оған басты себеп – елімізде табиғи жайылымдардың кеңдігі және де басқа азықтардың молдылығы. Қой шаруашылығы халқымызды етпен, сүтпен, маймен, ал өнеркәсіпті шикі заттпен: жүн, тері, елтірімен қамтамасыз етеді.
Қазақстанда етті де,жүнді де жақсы беретін құйрықты етті – жүнді қой тұқымдарын өсіруде ерекше мән беруде. Олар сан жағынан және өнімділігі жағынан елімізде биязы жүнді қойлардан кейін екінші орын алады. Осы тұқымның ішінде ерекше орын орын құйрықты етті – жүнді дегерес қойларына берілген. Бұл тұқым алғашқы рет жиырмасыншы ғасырдың 80 – ші жылдарында сынақтан өткен.
Құйрықты дегерес қойлары қылшық жүнді құйрықты қойлар өсірілетін шөл және шөлейттерг сол жергілікті қойларды алмастыру үшін арналып өсірілген. Сондықтан жаңа шығарылған тұқым ет өнімділігіне қазақтың құйрықты қойларынан кем болмауы керек болды.
Шөлді аймақтарда дегерес қойлардың тірілей салмағы қазақи құйрықты қойларынан аздап кем болды.
Қошқарлардың ең жоғарғы тірілей салмағы 146 кг, саулықтарынікі 90 кг жетті.
Қорегі жақсы болған жылдары еркек қозылардың енесінен айрағандағы орташа салмағы 42 кг жуық, ұрғашы қозыларының салмағы 30 кг, енелерінің салмағы 67,3 кг, қошқарлардың салмағы 118 кг болды. Бір жарым жастағы тоқты қошқарлардың орташа салмағы 76,6 кг сол жастағы ұрғашы тоқтылардың салмағы 56,7 кг жетеді ал
ересек жануарлардың 68,5 және 89,4 паыз салмағына тең.
Екі жарым жаста қойлар өсуін тоқтатады. Олардың тірілей салмағы ересек қойларда 96,5 пайыз салмағына жетеді «Садыкулов , 1985 »
Құйрықты дегерес қойлардың ет өнімінің ең құнды ерекшлігі ол еттіліктің жоғары коэффиенттілігін және ұшадағы еттің молдылығы. Еттілік қасиеті бір жарым жаста қалыптасады «Ахметов, Садыкулов, 1975»
Қазіргі кезде дегерес қойлардың жүні кілем типті «тип II» ұян, сапасы 48 және 50, жеткілікті түрде жылтыр,ақ түсті «тип I»,қанағаттанарлық шайры бар.Қошқарлардан 6,6 кг,саулықтардан 3,4кг жүн қырқылады.қошқарлардың жүнінің ұзындығы 14,5 2,5см саулықттардікі 17 3см.
Кейінгі жартты ғасырдан аса ғылыми өндірістік тәжіррибенің көрсетүінше дегерес қошқарларымен жергілікті қылшық жүнді саулықтардың будандастыру оң нәтиже беруде.
Сондықтан жылына жуздеген бас дегерес тоқты қошқарлары сатылады екен. Олардын 3,8 кг жүн қырқылады. Олардың тірілей салмағы 15 айында 70 кг жетеді.
Дегерес қойлардың қошқарлары Азия елдеріне - өзбекистан, Түркменистан, Манголия және кавказ елдеріне – Грузияға сатылған.
Дегерес қойларымен оның будандары өнімділігі Алматы облысының шөл аймақтыранды өсірілетін жергілікті құйрықты қойларына қарағанда жоғары. Сондықтан бұл қойлардың өсіруде ерекше маңызы бар.
Осы қой тұқымын асылдандыру сұрыптау жұмыстар екі бағытта жүргізүлуде: құйрықта біртекті биязылай «I тип » жүнді тұқым толтыратын және құйрықты ұян «II тип » жүнді тұқым топтарын шығару.
Қазіргі кездегі дегерес қойлардың ең үлкен және жақсы асыл тұқымды отарлары Алматы және Қарағанды облыстарының асыл тұқымды шарушылықтарында шоғырланған.
Бұл дипломның жұмыстық міндеті “Күнгей” асыл тұқымда шаруашылығындағы етті жүнді құйрықты дегерес қой тұқымының ішіндегі әртүрлі типтерінің өнімділігін анықтау
Қой өсіру саласы мал шаруашылығының Қазақстандығы негізгі салаларының бірі. Оған басты себеп – елімізде табиғи жайылымдардың кеңдігі және де басқа азықтардың молдылығы. Қой шаруашылығы халқымызды етпен, сүтпен, маймен, ал өнеркәсіпті шикі заттпен: жүн, тері, елтірімен қамтамасыз етеді.
Қазақстанда етті де,жүнді де жақсы беретін құйрықты етті – жүнді қой тұқымдарын өсіруде ерекше мән беруде. Олар сан жағынан және өнімділігі жағынан елімізде биязы жүнді қойлардан кейін екінші орын алады. Осы тұқымның ішінде ерекше орын орын құйрықты етті – жүнді дегерес қойларына берілген. Бұл тұқым алғашқы рет жиырмасыншы ғасырдың 80 – ші жылдарында сынақтан өткен.
Құйрықты дегерес қойлары қылшық жүнді құйрықты қойлар өсірілетін шөл және шөлейттерг сол жергілікті қойларды алмастыру үшін арналып өсірілген. Сондықтан жаңа шығарылған тұқым ет өнімділігіне қазақтың құйрықты қойларынан кем болмауы керек болды.
Шөлді аймақтарда дегерес қойлардың тірілей салмағы қазақи құйрықты қойларынан аздап кем болды.
Қошқарлардың ең жоғарғы тірілей салмағы 146 кг, саулықтарынікі 90 кг жетті.
Қорегі жақсы болған жылдары еркек қозылардың енесінен айрағандағы орташа салмағы 42 кг жуық, ұрғашы қозыларының салмағы 30 кг, енелерінің салмағы 67,3 кг, қошқарлардың салмағы 118 кг болды. Бір жарым жастағы тоқты қошқарлардың орташа салмағы 76,6 кг сол жастағы ұрғашы тоқтылардың салмағы 56,7 кг жетеді ал
ересек жануарлардың 68,5 және 89,4 паыз салмағына тең.
Екі жарым жаста қойлар өсуін тоқтатады. Олардың тірілей салмағы ересек қойларда 96,5 пайыз салмағына жетеді «Садыкулов , 1985 »
Құйрықты дегерес қойлардың ет өнімінің ең құнды ерекшлігі ол еттіліктің жоғары коэффиенттілігін және ұшадағы еттің молдылығы. Еттілік қасиеті бір жарым жаста қалыптасады «Ахметов, Садыкулов, 1975»
Қазіргі кезде дегерес қойлардың жүні кілем типті «тип II» ұян, сапасы 48 және 50, жеткілікті түрде жылтыр,ақ түсті «тип I»,қанағаттанарлық шайры бар.Қошқарлардан 6,6 кг,саулықтардан 3,4кг жүн қырқылады.қошқарлардың жүнінің ұзындығы 14,5 2,5см саулықттардікі 17 3см.
Кейінгі жартты ғасырдан аса ғылыми өндірістік тәжіррибенің көрсетүінше дегерес қошқарларымен жергілікті қылшық жүнді саулықтардың будандастыру оң нәтиже беруде.
Сондықтан жылына жуздеген бас дегерес тоқты қошқарлары сатылады екен. Олардын 3,8 кг жүн қырқылады. Олардың тірілей салмағы 15 айында 70 кг жетеді.
Дегерес қойлардың қошқарлары Азия елдеріне - өзбекистан, Түркменистан, Манголия және кавказ елдеріне – Грузияға сатылған.
Дегерес қойларымен оның будандары өнімділігі Алматы облысының шөл аймақтыранды өсірілетін жергілікті құйрықты қойларына қарағанда жоғары. Сондықтан бұл қойлардың өсіруде ерекше маңызы бар.
Осы қой тұқымын асылдандыру сұрыптау жұмыстар екі бағытта жүргізүлуде: құйрықта біртекті биязылай «I тип » жүнді тұқым толтыратын және құйрықты ұян «II тип » жүнді тұқым топтарын шығару.
Қазіргі кездегі дегерес қойлардың ең үлкен және жақсы асыл тұқымды отарлары Алматы және Қарағанды облыстарының асыл тұқымды шарушылықтарында шоғырланған.
Бұл дипломның жұмыстық міндеті “Күнгей” асыл тұқымда шаруашылығындағы етті жүнді құйрықты дегерес қой тұқымының ішіндегі әртүрлі типтерінің өнімділігін анықтау
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi
1. Ермеков М.А. «Казакстан куйрыкты койлары». Алматы «Кайнар» 1977ж
2. Алетов М.А. «Дегересские полутонкорунные курдючные овцы»
i. Автореф. Дис. д. схи. Алматы 1974г.
3. Есентаев Е.Е «Сарарканская парода овец» А.,2001г. С270
4. Аргынбаев Х. «Қазақстан мал шаруашылығы жайында эинографиялық очерк» А.,Ғылым.,1960ж.
5. Кусаинов А.К. «Кой өiрушiyшiнiң анықтамасы Нуров И.А.»А., Қайнар 1992ж
6. Бальмонт В.А«Тандамалы туындылар» Алматы «Кайнар» 1989ж
7. Бокенбаев Т.Б. «Казахстан қой шаруашылығы» Алматы Қайнап 1969ж
8. Садыкулов Т.С. «Методы скрещивания овец дегересской »
М – шы породы Афтореф. дис. д.с.х.и Алматы 1986г
9. Байжұманов А.Б. «Қой тұқымын асылдандару» А., Қайнар 1977ж
10. Садыкулов Т.С. «Дегересские овцы» Алматы «Кайнар» 1985г
11. Жазылбеков К.Ж»Конструкциально- продуктивные типы дегересской мясо шерстенной породы» автореверат д.и.с.,к.с.х.и.,1983ж
12. Ким Г.А«Возможность использования некоторых полинорфных систем крови в селекции овецдегересской м – ш породы» Автореф.дис.к.с.х.и. Алматы 1984г
13. БегимбековК.Н. Эффективность различных вариантов скрещивания казахских грубошерстных маток с дегересским полутонкорунным бараном. Автореф. дис. к.с.х.и Алматы 1987г
14. Бекбосынов К. «Эффективность разных методов подбора при совершенствовании дегересских овец в условиях северной прибалтики» Автореф. дис.к.с.х.и Алматы 1991г
15. Абаканов Е. «Изменчивость селекционируемых признаков курдючных овец разных генотипов» Автореф.дис.к.с.х.и. Алматы 1992г
16. Амиргалиев Н. «Изменчивость и наследуемость селекционируемых признаков полукровных помесей, полученных от скрещивания мясо – сально – шерстных курдючных пород овец» Автореф. дис.к.с.х.и Алматы 1993г
17. Баймажі Е.Б., Ш.Р. Адильханова «Биязылау жүнді дегерес қозыларының жүн сапасына байланысты ет-май өнімдері» Жаршы «Бастау»№9 2005ж. 11-12бб.
18. Баймажі Е.Б «Биязылау жүнді дегерес қозыларының жүн сапасына байланысты өсіп жетілу ерекшеліктері» Ізденістер, нәтижелер №3 2005ж.3-5бб.
19. Бегімбеков Қ.Н. « Дегерес қойын тәжік тұқымымен кіріспе будандастыру мүмкіндіктері» профессор М. Ермекортың 100ж. Арналған ветеранария және млшаруашылығы мәселелері бойынша халықараалық ғылыми тәжірбиелік конференцияның материалдары.А.,2006ж 15-19бб.
20. Бегімбеков Қ.Н «Ақтоғайдың ақ қойларының жүн өнімінің ерекшеліктері» 2006 19-23бб.профессор М. Ермекортың 100ж. Арналған ветеранария және млшаруашылығы мәселелері бойынша халықараалық ғылыми тәжірбиелік конференцияның материалдары.А.,2006ж 15-19бб
21. Садыкулов Т.С «Рекоминдации по племенной роботе с овцами дегереской курдючной пароды». А.,1996г 30стр
22. Садыкулов Т.С., Жазылбеков К.Ж. «Научное основы международного скрещевания в мясо сальном овцоводстве» Материалы І-международной н-т конф.по аграрн. Проблемам. А.,1993г. 2стр
23. Садыкулов Т.С., Жазылбеков К.Ж., Ким Г.А., Нургазы К.Ш. «Биссериальная связь селекционируемых признаков овец нового внутри пародного типа дегереской курдючной пароды.» Исслед. Результаты. А.,изд. «Агроуниверситет»2000г. №3 20-22стр
24. Каженбаев С. «Табиғатты қорғау» А., Махмутов С «Ана тілі» 1992ж 143б
25.Бейсенова А.С. Есполов Т.С. «Экология жане табигатты тиiмдi
пайдалану» Алматы «Гылым 2004ж. 328б
26. Мамыш М «Топырак жане осiмдiк экономиясы» Алматы 1997ж 186б
27. Мамбетказиев Е. «Табигат коргау» Алматы Сыбанбеков К. «Кайнар»
1990ж 441б
28. Дежкин В.В. «Экология жайлы сухбат» Алматы «Кайнар» 1981ж
182б
29. Зайцев ВПСвердлов М.С. Охрана труда в животноводстве Москва
ВО «Агропродукт» 1989г 368с
30.Шкрабак В.С., Казлауская Г.К. «Охранар труда»ВО «»
Агропромиздат 1984г. 480стр
31.Сатимбеков Р. «Табигатты коргау» Алматы «Рауан» 1992ж 96б
32.Жатканбаев Ж.Ж. «Экология негiздерi» Fkvfns 2004ж 210б
1. Ермеков М.А. «Казакстан куйрыкты койлары». Алматы «Кайнар» 1977ж
2. Алетов М.А. «Дегересские полутонкорунные курдючные овцы»
i. Автореф. Дис. д. схи. Алматы 1974г.
3. Есентаев Е.Е «Сарарканская парода овец» А.,2001г. С270
4. Аргынбаев Х. «Қазақстан мал шаруашылығы жайында эинографиялық очерк» А.,Ғылым.,1960ж.
5. Кусаинов А.К. «Кой өiрушiyшiнiң анықтамасы Нуров И.А.»А., Қайнар 1992ж
6. Бальмонт В.А«Тандамалы туындылар» Алматы «Кайнар» 1989ж
7. Бокенбаев Т.Б. «Казахстан қой шаруашылығы» Алматы Қайнап 1969ж
8. Садыкулов Т.С. «Методы скрещивания овец дегересской »
М – шы породы Афтореф. дис. д.с.х.и Алматы 1986г
9. Байжұманов А.Б. «Қой тұқымын асылдандару» А., Қайнар 1977ж
10. Садыкулов Т.С. «Дегересские овцы» Алматы «Кайнар» 1985г
11. Жазылбеков К.Ж»Конструкциально- продуктивные типы дегересской мясо шерстенной породы» автореверат д.и.с.,к.с.х.и.,1983ж
12. Ким Г.А«Возможность использования некоторых полинорфных систем крови в селекции овецдегересской м – ш породы» Автореф.дис.к.с.х.и. Алматы 1984г
13. БегимбековК.Н. Эффективность различных вариантов скрещивания казахских грубошерстных маток с дегересским полутонкорунным бараном. Автореф. дис. к.с.х.и Алматы 1987г
14. Бекбосынов К. «Эффективность разных методов подбора при совершенствовании дегересских овец в условиях северной прибалтики» Автореф. дис.к.с.х.и Алматы 1991г
15. Абаканов Е. «Изменчивость селекционируемых признаков курдючных овец разных генотипов» Автореф.дис.к.с.х.и. Алматы 1992г
16. Амиргалиев Н. «Изменчивость и наследуемость селекционируемых признаков полукровных помесей, полученных от скрещивания мясо – сально – шерстных курдючных пород овец» Автореф. дис.к.с.х.и Алматы 1993г
17. Баймажі Е.Б., Ш.Р. Адильханова «Биязылау жүнді дегерес қозыларының жүн сапасына байланысты ет-май өнімдері» Жаршы «Бастау»№9 2005ж. 11-12бб.
18. Баймажі Е.Б «Биязылау жүнді дегерес қозыларының жүн сапасына байланысты өсіп жетілу ерекшеліктері» Ізденістер, нәтижелер №3 2005ж.3-5бб.
19. Бегімбеков Қ.Н. « Дегерес қойын тәжік тұқымымен кіріспе будандастыру мүмкіндіктері» профессор М. Ермекортың 100ж. Арналған ветеранария және млшаруашылығы мәселелері бойынша халықараалық ғылыми тәжірбиелік конференцияның материалдары.А.,2006ж 15-19бб.
20. Бегімбеков Қ.Н «Ақтоғайдың ақ қойларының жүн өнімінің ерекшеліктері» 2006 19-23бб.профессор М. Ермекортың 100ж. Арналған ветеранария және млшаруашылығы мәселелері бойынша халықараалық ғылыми тәжірбиелік конференцияның материалдары.А.,2006ж 15-19бб
21. Садыкулов Т.С «Рекоминдации по племенной роботе с овцами дегереской курдючной пароды». А.,1996г 30стр
22. Садыкулов Т.С., Жазылбеков К.Ж. «Научное основы международного скрещевания в мясо сальном овцоводстве» Материалы І-международной н-т конф.по аграрн. Проблемам. А.,1993г. 2стр
23. Садыкулов Т.С., Жазылбеков К.Ж., Ким Г.А., Нургазы К.Ш. «Биссериальная связь селекционируемых признаков овец нового внутри пародного типа дегереской курдючной пароды.» Исслед. Результаты. А.,изд. «Агроуниверситет»2000г. №3 20-22стр
24. Каженбаев С. «Табиғатты қорғау» А., Махмутов С «Ана тілі» 1992ж 143б
25.Бейсенова А.С. Есполов Т.С. «Экология жане табигатты тиiмдi
пайдалану» Алматы «Гылым 2004ж. 328б
26. Мамыш М «Топырак жане осiмдiк экономиясы» Алматы 1997ж 186б
27. Мамбетказиев Е. «Табигат коргау» Алматы Сыбанбеков К. «Кайнар»
1990ж 441б
28. Дежкин В.В. «Экология жайлы сухбат» Алматы «Кайнар» 1981ж
182б
29. Зайцев ВПСвердлов М.С. Охрана труда в животноводстве Москва
ВО «Агропродукт» 1989г 368с
30.Шкрабак В.С., Казлауская Г.К. «Охранар труда»ВО «»
Агропромиздат 1984г. 480стр
31.Сатимбеков Р. «Табигатты коргау» Алматы «Рауан» 1992ж 96б
32.Жатканбаев Ж.Ж. «Экология негiздерi» Fkvfns 2004ж 210б
Мазмұны
Кіріспе
1. Әдебиетке шолу.
2. Шаруашылықтың қыскаша сипаттамасы.
3. Арнайы бөлім.
а. Зерттеу орны мәліметтер және әдістемелер.
б. Қой табынының сандық және сапалық құрлымы.
в. Тірілей салмағы.
г. Жүн өнімділігі.
4. Зертеулер нәтижесінің экономикалық негіздері.
5. Еңбекті қорғау
6. Табиғатты қорғау
7. Тұжырымдар
8. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
Қой өсіру саласы мал шаруашылығының Қазақстандығы негізгі салаларының бірі.
Оған басты себеп – елімізде табиғи жайылымдардың кеңдігі және де басқа
азықтардың молдылығы. Қой шаруашылығы халқымызды етпен, сүтпен, маймен, ал
өнеркәсіпті шикі заттпен: жүн, тері, елтірімен қамтамасыз етеді.
Қазақстанда етті де,жүнді де жақсы беретін құйрықты етті – жүнді қой
тұқымдарын өсіруде ерекше мән беруде. Олар сан жағынан және өнімділігі
жағынан елімізде биязы жүнді қойлардан кейін екінші орын алады. Осы
тұқымның ішінде ерекше орын орын құйрықты етті – жүнді дегерес қойларына
берілген. Бұл тұқым алғашқы рет жиырмасыншы ғасырдың 80 – ші жылдарында
сынақтан өткен.
Құйрықты дегерес қойлары қылшық жүнді құйрықты қойлар өсірілетін шөл
және шөлейттерг сол жергілікті қойларды алмастыру үшін арналып өсірілген.
Сондықтан жаңа шығарылған тұқым ет өнімділігіне қазақтың құйрықты
қойларынан кем болмауы керек болды.
Шөлді аймақтарда дегерес қойлардың тірілей салмағы қазақи құйрықты
қойларынан аздап кем болды.
Қошқарлардың ең жоғарғы тірілей салмағы 146 кг, саулықтарынікі 90 кг
жетті.
Қорегі жақсы болған жылдары еркек қозылардың енесінен айрағандағы орташа
салмағы 42 кг жуық, ұрғашы қозыларының салмағы 30 кг, енелерінің салмағы
67,3 кг, қошқарлардың салмағы 118 кг болды. Бір жарым жастағы тоқты
қошқарлардың орташа салмағы 76,6 кг сол жастағы ұрғашы тоқтылардың салмағы
56,7 кг жетеді ал
ересек жануарлардың 68,5 және 89,4 паыз салмағына тең.
Екі жарым жаста қойлар өсуін тоқтатады. Олардың тірілей салмағы ересек
қойларда 96,5 пайыз салмағына жетеді Садыкулов , 1985
Құйрықты дегерес қойлардың ет өнімінің ең құнды ерекшлігі ол еттіліктің
жоғары коэффиенттілігін және ұшадағы еттің молдылығы. Еттілік қасиеті бір
жарым жаста қалыптасады Ахметов, Садыкулов, 1975
Қазіргі кезде дегерес қойлардың жүні кілем типті тип II ұян, сапасы 48
және 50, жеткілікті түрде жылтыр,ақ түсті тип I,қанағаттанарлық шайры
бар.Қошқарлардан 6,6 кг,саулықтардан 3,4кг жүн қырқылады.қошқарлардың
жүнінің ұзындығы 14,5 2,5см саулықттардікі 173см.
Кейінгі жартты ғасырдан аса ғылыми өндірістік тәжіррибенің көрсетүінше
дегерес қошқарларымен жергілікті қылшық жүнді саулықтардың будандастыру оң
нәтиже беруде.
Сондықтан жылына жуздеген бас дегерес тоқты қошқарлары сатылады екен.
Олардын 3,8 кг жүн қырқылады. Олардың тірілей салмағы 15 айында 70 кг
жетеді.
Дегерес қойлардың қошқарлары Азия елдеріне - өзбекистан, Түркменистан,
Манголия және кавказ елдеріне – Грузияға сатылған.
Дегерес қойларымен оның будандары өнімділігі Алматы облысының шөл
аймақтыранды өсірілетін жергілікті құйрықты қойларына қарағанда жоғары.
Сондықтан бұл қойлардың өсіруде ерекше маңызы бар.
Осы қой тұқымын асылдандыру сұрыптау жұмыстар екі бағытта жүргізүлуде:
құйрықта біртекті биязылай I тип жүнді тұқым толтыратын және құйрықты
ұян II тип жүнді тұқым топтарын шығару.
Қазіргі кездегі дегерес қойлардың ең үлкен және жақсы асыл тұқымды
отарлары Алматы және Қарағанды облыстарының асыл тұқымды шарушылықтарында
шоғырланған.
Бұл дипломның жұмыстық міндеті “Күнгей” асыл тұқымда шаруашылығындағы
етті жүнді құйрықты дегерес қой тұқымының ішіндегі әртүрлі типтерінің
өнімділігін анықтау.
Әдебиетке шолу.
Бүкіл дүние жүзі бойынша есепке алған қои тұқымдарының жалпы санының 2,2%
құирықты қойлар үлеске тиеді.Орта Азия мен Қазақстанда өсірілетін құирықты
қой тұқымының ішінде елі бай жайдара,қазақтың қылшық жүнді қойлары ерекше
орын алады.
Орта Азияны мекендеген халықтарының мал өсірүде қолы жеткен күні
бүгінге дейін маңызын жоймаған үлкен табыстардың бірітегене құирықты қой
тұқымдарын шығарып өсірді.
Дегерес қойының қасиеттерін жаңа тұқым аралықтипі жоғары
етті–майлы қасиеттерін мол әрі сапалы ұяң жүн өнімділігімен ұштастырып
қошқарлардың тірілей салмағы 90-110кг,саулықтардың 58-62кг. Әр бастан
қырқылған жүн сәйкестігі 5,5-6,0кг.Қазақстан республикасы ауыл шаруашылық
дегерес қой тұқымының генетикалық поницялын және дүние жүзілік қорықтық ақ
және ақшыл түсті ұяңжәне қылшық жүнгеартып келе жатқансұранысты ескере
отырып қазақтың жергілікті қылшық жүнді құирықты қойларының жүн жабынын
түбегейлі өзгеруінедегерес қойларын мүмкіндігінше толық
пайдаланады.Ұсынған(ч 12-16 09:94) бұирық шығарды.Осы түр алғашында 1980
жылы апробациядан өткен отандық жаңа етті-жүнді тегене құирықты дегерес қой
тұқымының Қазақстан қой шаруашылығында алатын орны ерекше.
Дегерес тұқымы дүние жүзілік тегене құйрықты қой шаруашылығында
жүн өнімділігінің мөлшері мен сапасы бойынша аса құнды генефонд ретінде
танымал.
Соңғы 15жылдың ішінде дегерес қойының жаңа тұқым аралық ұяң
жүнді типі шығарылуда.Осы жұмыс еділбай мен қазақтың қылшық жүнді тегене
құйрықты саулықтарын биязылау жүнді дегерес қошқарларымен зауыттық
будандастыруарқылы жүргізілуде.Тегене құйрықты қойдың өзіне тән
ерекшелігіқұйрықтың түбіне бөксені ала таза майдың көлемі түрде
жиналуы.Құйрықта жиналған майдыңаумағы тегенеге ұқсастығына байланысты
тегене құирықты аталып кеткен.М.Ерменов(1), М.Алетовтардың(2) пікірлері
бойынша бұл жинақталған май қойға өскен ортасының қолайсыз жағдайында
қоректенү қоры қызметін атқарады.
Осыған орай тегене құйрықты қойлардың бәріне тән басты
ерекшеліктері олардың табиғи жағдайларында жыл боиы жайып бағуға
бейімділігі қатаң құбылмалы ауа райының ыстық-суығына төзімділігі және
беретін өнімнің түрлілігі.
Қазіргі уақыттың өзінде қылшық және ұяң құйрықты қойлардың жер
жүзінде кең тарауыосы жоғарыда көрсетілген ерекшеліктеріне байланысты
болар. Мысалы: Ермеков (1) деректері бойынша дүние жүзінде өсірілетін без
қой тұқымының 40,6 % қылшық және ұяң жүнді қой тұқымдарының үлесіне тиеді.
Тегене құйрықты қойлардың шығу тегі туралы ақтылы ғылыми
деректердің болмағаны мен ғылыми әдебиетке әртүрлі болжамдар шектейді
Е.Есентаев(3) тарихи есептерге талдау жасап қарағанда
құйрықты қойлар алғаш Орта Азиядан шыққан екендеген пікір айтады.
Х.Арғынбаевтың(4) пікірінше бұл тегене құйрықты қойлар кең
байтақ Қазақстан жерін ежелден мекендейтін.
Қазақ халқына,бұл араның табиғи жағдайына сай мал шаруашылығымен
айналысуына өте қолайлы болады
М.Алетовтың(2) мәлімдеуі боиынша сонау 17-ғасырда Т.С. Таластың
ғылыми еңбектеріндеҚырғыздың тегене құйрықты қойлары біршама толық
сипатталған.Қазақтың тегене құйрықты қойының алғашқы сипаттамасы К.Н
Кулишовтың 19-ғасырдың екінші жартысында шыққан еңбектерінде кездеседі.
Тегене құйрықты қой тұқымдары Орта Азиямен қазақстанның шөл
топырағында щығарылған және қазіргі уақытта да кең тараған.Тәуелсіз
мемлекеттер достығында танымал тегене құйрықты қой
тұқымдарына:гисар,жаидара,еділбай қойлары жатады.
Гисар қойы-етті- майлы қой тұқымдарының ішіндегі дене
бітімі,тұрқының ұзындығы,салмағының ауырлығы,құйрық майының көлемі жағынан
ең ірісі.Гисар қойының негізгі өсіп өнген жері Тәжікстанның гисар аймағы.
Гисар қойының түрі қара,қоңыр,аяқтары салалыда мықты,бойы биік,
тұрқы ұзын,қошқарларының шоқтығының биіктігі орта есеппен
87см,саулықтарынікі 78см.Гисар қой алыс жерге жүруге,тауға шығуға
төзімді.Қошқарларының салмағы 132кг, ірісінікі 152кг,саулықтарынікі 90-
92кг.Қозылары тез жетіледі 4-5айда ересек қозылары 47-50кг,ұрғашылары 45-
46кг.Бордақылағанда тәулігіне 300-350гр салмақ қосады.Сойғанда таза ет
шығымы 68%.
Гисар қойының жүнінің солмағы төмен қылшығы ірі,түбіті аз, өлі
жүн талшықтары жиі кездеседі.Барлығы әр қойдан орта есеппен 1,0-1,5 кг ғана
жүн қырқылыды.
Гисар қойы негізінен Тәжікстан мен Өзбекстанда өсіріледі.Олар
негізінен Ақтөбе,Семей,Торғай,Қарағанды,Атыра у,Орал,Ақмола,Талдықорған
облыстарында табиғаты қатаң шөл және шөлеит дала аймақтарында кең тараған.
Қазіргі кезде Қазақстанда өсіруге жоспарлаған тегене құйрықты қой
тұқымдарына қылшық жүндіеділбай қазақтың құйрықты қошқары ұяң жүнді дегерес
қойлары жатады.
Еділбай қойы-Қазақстанда ертеден халық тәжрибесімен табиғи
сұрыптау нәтижесінде қалыптасқан тұқым болып саналады
М.А.Ермеков (1) А.Қ.құсайновпен И.А.Нуровтардың(5) деректері бойынша
құйрықты қылшық жүнді қойлардың ішінде жүнді көп бермеген ,еттің
дәмділігімен,ірілігімен көзге түседі.Шөл және шөлейт аудандардың
жайылымдарына өте бейімді.
Қазіргі уақытта бұл тұқымның таңдаулы отарлары Батыс Қазақстан
облыстарының “Брлік”,Атырау облысының “Сүйіндік” және “Басқұдық” асыл
тұқымды қой шаруашылықтарында шоғырланған.
Қошқарлардың орташа салмағы 110-140кг,саулықтарынікі 65-
80кг.аралығында қозылардың салмағы енесінен айырғанда 40-45 кг жетеді.
Еділбай қойы Республикада өсірілетін басқа қойтұқымдарын будандастыру үшін
пайдаланады.
Қазақтың құйрықты қылшық жүнді қойы ертеден кележатқан
жергілікті тұқым.Еділбай қойына қарағанда салмағы төмендеу,құйрығы кішілеу
келеді.Өсіп отырған жергілікті жердің жағдайларына жақсы бейімделген.Соңғы
жылдары әртүрлі деңгейде еділбай қошқарларын жақсартылуда.
А.Қ.Құсайнов пен И.А.Нуровтың(5)деректері бойынша бұл тұқым
Семей, Ақмола,Торғай,Қарағанды,Жезқазған облыстарының шоруашылықтарында
өсіп дамыған.Дегерес қойы тегене құйрықты биязылау және ұяң жүнді қой
тұқымы В.А.Бальмонт(6), Т.Б.Бокенбаев(7), М.А.Алетов(2), Т.С.Садыкулов(8),
Ә.Байжұманов(9). Құйрықты қойлардың ішінде биязылау жүн және ұяң жүнді қой
тұқымы дүние жүзі бойынша дара тұқым екенін мәлімдеді. Осы ретте дегерес
қойының жалпы қылшық жүнді құйрықты қойлардың жүнінің сапасын жақсарту
мақсатында қолдану үшін маңызы үлкен.Дегерес қойықазақы қойдың саулықтарын
ағылшын етті бағыттағы биязылау жүнді шропшир тұқымымен,кейінбиязы жүнді
прекос қошқарларымен күрделі будандастырудан іріктеп алып,оларды өзара
шағылыстыру арқылы шығарылған.Басқа етті майлы қой тұқымдарына қарағанда
дегерес қойының құйрығы кішірек бірақ тез жетілген.Дегерес қойының
қошқарларының орташа салмағы 100-105 кг,саулықтарыныкі 60-
65кг,қошқарларынан 5,5-6,0,саулықтарынан 3,0-3,5кг жүн қырқылады.Дегерес
қойларының таңдаулы отарлары Алматы облысының Балқаш ауданында.
Қарағанды облысының “Жемші” және “Бабатай” шаруашылықтарында
өсіріледі. Т.С.Садыкулов(10), К.Жазылбеков(11), Т.Ким(12),
Б.Бегінбеков(13), Қ.Бекбосынов(14), Е.Абаканов(15), Н.Амиргалиев(16), ғана
бекітілген жаңа қой тұқымы. Бұл тұқым қазақтың қылшық жүнді қойын еділбай,
дегерес тәжік қойларының қошқарларымен будандастыру арқылы Алматы, Ақтөбе,
Қарағанды, Семей облыстарының Орталық Қазақстанның шөлейтті және құрғақ
дала аймақтарында орналасқан аудандарда шығарылған.Жаңа тұқым негізінен үш
аймақтық типтен тұрады. Олар: Қарғалы, Ақтөбе, және батыс қойлары. Қарғалы
қойы Қарағанды және Жезқазған облыстарының кейбір аудандарында
өсіріледі.Таңдаулы тұқымдар тобы Қарағанды облысы Нұра ауданының “Нұра”
шаруашылығында шығарылған. Ақтөбе қойы Ақтөбе облысының Қарабұтақ және
Ырғыз аудандарында өсіріледі.
Тұқымдықтобы “1-май” асыл тұқымды қой шаруашылығында шоғырланған
Қазақтың ұяң жүнді құйрықты қойының басты ерекшелігі жүні ақ және
ақшыл жіңішке түбіті мол.Қымбат кілем тоқуға қолайлы. Ет өнімі де біршама
жақсы жетілген. Жергілікті жағдайға жақсы бейімделген.Қошқарларының орташа
салмағы 100-105кг, саулықтарынікі 60-65кг. Қошқарларынан 4,5-5,0 кг,
саулықтарынан 3,0-3,5 кг жүн қырқылады. Қозылары тез жетіледі. Тегене
құйрықты қойдың жаңа тұқымын шығаруға көршілес қырғыз, тәжік ғалымдарының
қолы жеткен табыстары ауыз толтырып айтарлықтай. Осы ретте қырғыз,тәжік
ғалымдары шығарған етті-майлы қойларын атап өткен жөн. Е.Б Баймәжи, Ш.Р
Адылханова(17) деректері бойынша биязылау жүнді дегерес құйрықты қой
тұқымын жұн сапасына байланысты беретін жұп таңдау әдісі бойынша 1-тобына
48-ші, 2-тобына 50-ші, 3-тобына 56-шы және 4-тобына 58-ші сападағы малдар
кіргізілді. Алынған қозылардың ет-май өнімділіктерін анықтау үшін сою
нәтижесінде барлық топтағы қозылардың салмақтары жоғары көрсеткіш
көрсетуде,бірақ олардың ішінде 1-топ қозылары өздерінің құрдастарынан ұша,
ет шығым көрсеткіштері бойынша ерекше көзге түседі,ұша шығымы 2-ші,3-ші
және 4-ші топтағы құрдастарынан 0,44;-0,70 және –2,2% ал ет шығымы 2,6
және 5,1% жоғары болды.Құйрық май шығымы бойынша 2-ші топ, іш май 3-ші топ,
сүйек 4-ші топ қозыларының көрсеткіші жоғары болды.Жүні 48 сападағы жұп
таңдау типті әдісімен шағылыстыру жолында туған 1-ші топ қозыларының сою
нәтижелері жоғары болды яғни жүн сапасы жуандаған сайын ет-май үлесі
жоғарылайтыны анық болып отыр. Баймәжі Е.Б(18) пікірі бойынша биязылау
жүнді дегерес қозыларының жүн сапасына байланысты тірілей салмақ қосу
қарқындылықтарымен жүн талшықтары жіңішкелері арасында тығыз байланыс
бар.Яғни жүн талшығы жуандаған сайын салмақ қосу қарқындылықтары арта
түссе,және керісінше жүн талшығы жіңішке рген сайын салмағы төмендейтіні
белгілі болды.Мысалы: 48 сапасына жататын топ ең жоғары сапалы болып(33,8-
36,0) олар өзінің 2-ші, 3-ші және 4-ші топтағы құрдастарынан орташа тірі
салмақтары бойынша 0,5-1,8% жоғары болып шықты.
Бегімбеков Қ.Н(19) зерттеулері бойынша дегерес қойын тәжік тұқымымен
кіріспе будандастыру арқылы алынған ұрпағының негізгі өнімді және
биологиялық сапасы жақсарады.Сонымен қатар,ұяң жүнді малдың сапасы да
айтарлықтай жоғары.Биязылау жүнді мал ішінде ұнамды типке жататын элита
класы мал үлесі 6% және 1-ші классты мал үлесі 50% болса, ұяң жүнді мал
ішінде бұл көрсеткіштер тиісінше 8% және 55%, яғни едәуір (33%-10%) жоғары.
Бегінбеков Қ.Н(20) зерттеуіне сүйене отырып Қарағанды облысында
Ақтоғай ауданында дегерес қой тұқымының жүн өнімділігінің ерекшеліктеріне
тоқтайтын болсақ дегерес қойының жүн жамылғысының өсіп дамуына сондай
жүннің белгілі бір түрін алуға айтарлықтай әсер ететін факторлардың
қатарына олардың тұқымы мен тұқым қуалайтын жеке ерекшеліктері
жатады.Малдың жүн өнімділігіне тұқым қуалайтын ерекшеліктерімен қатар,
олардың арасындағы айырмашылықтар, күйі, жасы, климаттық факторлардың
жиынтығы және азықтандыру жағдайлары айтарлықтай әсер етеді. Осы
айтылғандарға генотиптік жіне фенотиптік өзгергіштіктеріне қарай біз бұл
малды “ақтоғайдың “ деп атауға сандық және сапалық
көрсеткіштері бойынша жеке тұқым ретінде бекітуге, тіпті болмаса дегерес
тұқымының бір аймақтық типі ретінде айтуға әбден лайықты лайықты деп
есептейміз.
Паратиптік факторлерге әсіресе жеке жылдарда метеорологиялық жағдайға
тәуелді факторға байланыстыдегерес қойларының әртүрлі тұқымішілік
типтерінің шаруашылыққа тиімді негізгі белгілер өзгергіштігін зерттеу
селекциясында маңызды. Әсіресе қойларды жыл бойы ауа райы экстрималды
жағдайы жылдарда асырайды.Садықұлов Т.С(21)
Отарлардағы сұрыптау мен жұп таңдауды селекцияның жалпы принциптеріне
сәйкес жүргізу керек, олар дегерес құйрықты қойлары мен жұмыс жүргізу
ұсыныстарында келтірілген асылтұқымды жұмыс ауа райы мен азықтандыру
жағдайында жүргізілетіні ескерілген.Т.С Садықұлов, К.Ж Жазылбеков.(22)
Ет-май және жүн өнімділігі жоғары және құрастырылған ұяң жүнді
құйрықты қойлар отарларының бейімделу қасметтері жергілікті қылшық жүнді
қойлардың тұқым ішіліктиптік дегерес қошқарларымен жақсарту тиімділігін
дәлелдеиді бұл бастапқы популяцяны ет, май, жүн бағытына тез арада
өзгертуге мүмкіндік береді.Садыкұлов Т.С, Жазылбеков Қ, Ким П.Л, Нұрғазы
К.Ж(23).
Шаруашылықтың қысқаша сипаттамасы
а) Жалпы мәлімет
Алматы облысы Балқаш ауданының “Күнгей” асыл тұқымды шаруашылығы Іле
өзенінің оң жағалауында, шөлді аймақта орналасқан. Ол Алматы облысының
солтүстік жағы.
Шаруашылықтың орталығынан: аудан орталығы Бақанас ауылына дейін 65
шақырым, ең жақын темір жол станциясы Қапшағайға дейін 90 шақырым, Алматы
қаласына дейін 155 шақырым, Алматы-Бақанас тас жолына дейін 5 шақырым.
Жемшөп өндіру жүйесі шаруашылықта негізінен табиғи пішендік жер
алқабына дайындалатын пішендемелер және табиғи жайылымдылықты пайдалану.
Шаруашылықтың негізгі саласы мал шаруашылығы, оның ішінде етті майлы
қой шаруашылығы бағытында.
б) Шаруашылықтың табиғи климаттық және топырақтық жағдайы.
Шаруашылық шөлді аймақта орналасқан.Орташа жылдық жауын -шашын мөлшері
135мм. Климаттық көрсеткіштері мынадай:орташа жылдық ауаның температурасы
6,4 С0 . Ең суық айдың (қаңтар) орташа температурасы – 31,10. Ең ыстық
айдың (шілде) оташа температурасы +25 С0.
Жаздың ең жоғары температурасы + 45 С0 ал қыстың ең төмегі
температурасы – 44 С0. Ол климаттың қатаң құрғақ екенін көрсетеді. Ең
жоғарғы мерзімнің ұзақтығы 3 күн.
Алғышқы аяз қыркүйектің аяғында байқалып, сәуірдің аяғында бітеді.
Суықсыз мерзімнің ұзақтылығы 153 күнге тең. Жауын шашынның 50-60 пайызы
жылдың жылы кезінде келеді. Жаз айларында ауаның ең аз салыстырмалы
ылғалдылығы (28 %) байқалады.
Ең жоғарғы салыстырмалы ылғалдылық қыс кезінде болады. Орнықты
жабылған қор желтоқманның бірінші он күндігінде пайда болып, ақпанның
аяғында кетеді. Қыстың ұзақтығы 80 күн. Қордың қалаңдығы 10 см желдің басым
көпшілігі шығыстан.
Шаруашылық аумағы негізінен алқаптар, аласа таулар Малай-Сары
құланбасы Мойынқұм. Жуанқұм және кең ескі су сағылы тегістіктер Ақдала және
Бақанас алып жатыр. Шаруашылықтың алып жатқан аумағы шығыстан батысқа қарай
созылып Балқаш - Алакөл ойпатын, Балқаш теңізнің солтүстігін бетпақ дала
үстірті қамтып жатыр.
Шаруашылықтың негізгі жер беті Тасмұрын ақдала су арнасы. Арнадағы су
гидрокорбонаты – кальцилі және аздап минералданған. ШАруашылықта бес
бұрғыланған, 10 шегінді құдық және сондай ақ бұлақтар сияқты су көздері
бар.
Топырақтың аймақтық типі – ол қоңыр және сұр қоңыр. Қоңыр топырақтыр
оңтүстікте ашық каштанды тіркелесіп жатқан , қара шірігі көп емес (1,5 %
шамасында), карбонаты көп және теңдігі 20-30 см. Сондай ақ 40-45 см
тереңдікте гипс жатады. Топырақ релефінің күрделілігі және әртүрлілігі
жасыл алқаптың жеткіліксіз екндігін көрсетеді.
Экологиялық жағдайына байланысты шаруашылық аймағының өсімдік қайымын
үш топқа бөлуге болады:
а) Іле өзенінің аңғарының өсімдік қауымы.
б) Шөлді аумақтың өсімдік қауымы.
в) Шөлді аулдың учаскелеріндегі өсімдік қауымы.
Өзен аңғарының шөптесін өсімдіктері жақсы дамыған. Іле өзенінің оң
жағалауы сиыр жоңышқа тікті тоғайлы жеке учаскелермен, шеңгелдің
өскінділерімен және кейбір шөпті және миялы өсімдіктердің топтарымен
берілген.
Шөлді аймақтардың өсімдік қайымы ол ақ және қара сексеуіл. Жүзгеннің
әр түрі, тамыр жусан, қылша, сораңдар және роң. Төбелі қыралы Бақанас
құмдары тірескенге толған. Қоңыр жусанды жайылымның 80 пайыз көлемінде оған
қойлар көктемде және күзде жайылады. Оның өнімділігі әр га – дан 0,1 – 2,7
центнер. Сонымен шаруашылық аймағының негізгі өсімдіктері жусан, мия , қара
сексеуілдер.Бұл жайымдықөтар деткіліксіз түрде суландырылған.
Жем – шөп базасы негізінен табиғи шабындыққа беріктелген –Іле өзенінің
аңғарында, щөлді тай етегінде орналасқан. Ал шаруашылық пайдаланатын жердің
83,3 % алып жатыр.
в) Өсімдік қауымы және жем-шөп базасы.
Шаруашылықта мал шаруашылығы жақсы дамып одан жоғары өнім алу үшін
жақсы ұйымдастарылған берік жем-шөп базасы болуы керек.
Әрбір шаруашылық өз малдарын қорада тұрғанда және жайылымда болғанда
тек өздері дайындаған азықпен қамтамасыз етілуі керек. Ол үшін қолда бар
барлық ауыл шаруашылық жерін : егістік, пішендікті және жайылымдықты
тиімді және жоғары өнімді пайдалануы керек.
Шаруашалақты табиғи пішендіктер біркелкі орналаспаған. Іле өзенінің
аңғарында көшпеді пішендіктің негізгі көлемі орналасқан. Бір га – ның
өнімділігі 4-10ц ғана болады.
Шаруашылықта жыл сайын пайдаланытын жер бетән жақсарту жұмысы
жүргізіледі: түбіртектерден, тастардан және сасық шөптерден тазарту,
топырақты қопсытып түйе жоңышқа, жоңышқа, арпабас тұқымдарын себу деген
сияқты.
Өсімдік өсіру шаруашылқтың қосымша саласы болып келеді және ол мал
шаруашылығына жем шөп дайындайтын сала.
Егістіктен дәнді дақылдар алады. Мал азығының дақылдарының басымым
бөлігі көпжылдық өсімдіктер.Кейінгінің егіндіктері суармалы жерде
орналасқан. Көкеністер егістіктің біразын алады және олардың өнімдері
қоғамдық пайдалануда қолданылады.
Ауыл шаруашылық дақылдардың өнімділігі жоғары емес әр жыл сайын
өзгереді. Ауыл шаруашылық дақылдары төмен болуы,суармалы жердегі
огратехникалық шараларды толық қолданбаудан және біліксіздіктен.
Дәнді дақылдардың өзіндік құны өте жоғары,ал табиғи пішендік
төмен.Мал өнімдерінің өзіндік құны 30-35% үлесі азыққа кетеді.Шаруашылықта
азық теңдігін табу үшін орташаландырылған деректерді пайдаланады.
Әрбір жас және жыныстық топтардың азықтық өлшемінде және қортылмалы
протейнге қажеттілігі.
Ұяң жүнді төлі бар саулықтардың азыққа жылдық қажеттілігіазықтық
өлшемде 408-510кг (қырқылған жүнге байланысты).
Бір қойды бағуға кеткен азықтың пайдаланған жоспарында көрсетілген
0,48 ц азықтың өлшемі немесе 4,7ц қорытылатын протейн ортық.
Азық өлшемінің жоспарлары шығыс қойдың салмақ өлщеміне 10,2ц,ал 1ц
ұяң жүнге 88ц немесе 8048ц қортылатын протейін.
Шын мәніндегі шығыс мынаны көрсетеді:азық шығысы салмақ өніміне екі
есе көп, былайша айтқанда нормадан артық шығын болған. Ал 1ц жүн өндіргенге
азық шығымы нормадан кем.
Арнайы бөлім.
а) Зерттеу орны, мәліметтер және әдістемелері.
Қазіргі кездегі дегерес қойлары табынның сұрыптау белгілерінің
өзгергіштігін зерттеу ғылыми тәжрибе жұмыстары Алматы оьлысы Балқаш
ауданының “Күнгей”асыл тұқымды шаруашылығында жүргізіледі.
Жұмыстың мәліметтері болып таза тұқымды дегерес құйрықты қойларының
табыны.
Дегерес қойларының қажетті типінің тірілей салмағының өзгергіштігін
зерттеу үшін күзде (2006) ересек қошқарлардың ,ересек саулықтардың салмағы
өлшенді.Ал бір жастағы және 4-4,5 айлық ересек және ұрғашы тоқтылар
бойынша деректерді бағалау және төлді бөлу журналдарынан алдым. Бұл
жануардың жүн өнімділіктердің мәліметтерін 2005-2006 жылдардағы қырқылған
жүннің есеп журналдарынан алынды Алынған цифрлық мәліметтер варйяциялық
статистика әдістерімен өңделді (варияциялық ) қатардың негізгі
көрсеткіштердің есептеулерімен
Х-арифметикалық орта.
σ -квадраттық ауытқушылық орта.
Сv- белгінің өзгергіштік коэффиценті.
mx-орифметикалық ортаның қасиеті.
Есептеу үшін мына теңдіктер қолданылады:
;
мұнда
X арифметикалық орта
Σx өзгергіш белгінің көрсеткіші
n - іріктеу мүшелердің саны
σ=±k
мұнда : P – класс жиілігі
a - шартты ауытқу
n – іріктеудің көлемі
k - класстардың
мөлшері
σ - формуласындағы + және – бар квадратты түбірдің болуы ол жеке мал
белгілерін біріктіргенде орифметикалық ортадан оңға немесе солға қарай
өзгергіштігін көрсетеді.
Сv- белгілердің орифметикалық ортадан өзгергіштік дәрежені % арқылы
көрсетеді. Оның формуласы мынадай:
Сv = ;
Егер іріктеу жиынтығында мүшелер саны 30 дан (n30) асса, одан артық
мөлшерді (x) өзгертіштіктердің көрсетіштері (( және Сv) белгі мөлшерінің
ауытқулық ерекшелңктерін білу үшін мәліметтерді тәртәпке келтіру әдістері
вариациясы қолданылады. Ол үшін варияциялық қатар түзейді, онда варияциялық
белгінің мөлшерін ( x) класс түрінде белгілеп кіші мөлшерден үлкенге қарай
көшеді. Ал жиынтық мүшелері класстар бойынша бөлінеді (Р-класс жиілігі)
мынадай варияциялық қатарды өңдеу іртүрлі әдістермен (жинақ, айырмашылық,
шығырма ) жүргізіледі.
Арифметикалық ортаның статистикалық қасиеті mx
mx=
Онда σ стандарттық ауытқуы
n – іріктеу көлемі
Осы формулада көрсетілгенде қателік белгі өзгергіштік мөлшеріне
тікелей үлесімді, және іріктеу көлемінің квалраттық түбіріне кері үлесімді
Екі іріктеудің арифметикалық орталарының айырмашылығын шын мәнінде
білу үшін келесі формула қолданылады:
Td=;
Онда X – арифметикалық орта.
mx -арифметмкалық ортаның қатесі
td – сенімді айырмашылық белгісі
“Күнгей” қожа шаруашылығының дегерес қой тобының сандық және сапалық
құрылымы.
Бәріне мәлім табынның құрамын шағаратын өнімнің сонымен сапасы
кеңейтілген жүйе қаржы қажеттілігі жалпы экономикалық тиімділік анықтайды.
Озық тәжірбиені жалпылау негізінде табынды құру ғылыми нормативтері
жасалған. Оларға сүйену өндірісті жылдамдатып, жетілдіруге табынның жыл
сайын өсуіне 8-10 % өнім (жүн ,ет) өнімдерінің тиімділігіне ықпалын
тигізеді. Бірінші кестеде соңғы екі жылдық қой санымаен шаруашылықтағы
табын құрамы көрсетілген.
1- кесте 2005-2006 жылғы қой табынының құрамы (1-0,1)
Жыныстық 2005 2006
жастық топтар
бас % Бас %
Қошқарлар 58 2,5 89 37
Саулықтар 1561 66,2 1599 65,2
былтырғы төл 732 31,3 729 30,2
Барлығы 2353 100 2417 100
Кестеде көрсетілген мәліметтерді талдп\ай отырып мынаны айтуға
болады: қой басы баяу болса да, жылдан жылға өсуде . Соңғы екі жылда қой
саны 59 басқа немесе 2,5 % өскен.
“Күнгей ” қожа шаруашылығы қой санының саны бойынша эконосикалық
қалыпты мөлшерге қарағанда аз. “Күнгей ” қожа шаруашылығында қой басын
көбейтуге ішкі резервтер бар. Бұл кең көлемді тиімді жердің бары. Қазіргі
табын құрамы мен саулықтар саны шаруашылыққа қойылатын талаптарға сай емес,
саулықтар саны әлі төмен.
Табын құрамындағы біз атаған кемшіліктер ғылыми мекемелер
ұсыныстарымен дәлелденеді. Ұсыныстар бойынша табында саулықтарс аны 75-80
% , қошқарлар 1,5-2 % мал бассын толықтыруға арналған тоқтылар 18 –23,5 %
болуға тиіс.
Мал өсірудің тұкымдық сапасы мал шаруашылығының кез – келген сапасын
тиімді жүргізудегі шешуші факторлардың бірі. Жақсы тұқымдық мал
шаруашылығының өнімдерін өндіруін көбейтуге және жем шөпті үнемдейге
ықпалын тигізеді. Малдың тұқымдық сапа көрсеткіштерінің бірі оның
класстігі. Малдың класстігі оның өсімтао\лдық және тұқымдық сапасын жүйелі
балау арқылы анықтайды. Екінші кестеде дегерес қой табынының негізгі
өндіруші бөлігі саулықтардың класстық құрамы көрсетілген.
2- кесте Саулықтардың класстық құрамы
Жыл Басының
саны
Элита 1- Және класс2-ші класс Брак
ші
басы % Бас % бас %
2005 1561 1061 68,0 500 32,0
2006 1599 1199 75,0 400 25,0
2-кесте мәліметтері бойынша 2006 жылы барлық саулықтао класстық мал
түрінде көрсетліген.
1599 бастан 1199 бас , немесе 75 % элита және 1- ші классқа , 400 бас
немесе 25,0 % - ға 2- ші классқа жатады. Салыстырсалы түрде бұл
көрсеткіштерді қанағатты деуге болады.
2- ші класстың саулықтарының үлес салмағы айтарлықтай емес 25,0 %.
Табынның класстық құрамына субъективті фаторлар , аиап айтса
бонитердің мамандық дәрежесі және адалдылығы әсер етеді. Шешуші фактор
болып табнда жүргізілетін селекциялық түқымдық жұмыс есептеледі. Бұл
жұмыстың негізгі қошқарлар сапасы қазіргі жағдайда қолдан ұрықтандыру
негізгі тәсіл болғандықтан табынды ұлғайтудағы қошқарлардың маңызы өсті.
Қошқарлар қатаң сұрыптаудан өткізіледі, негізгі өнімдік сапасы жоғары
болғандықтан келер ұрпаққа тигізтін ықпалы, анасына қарағанда жоғары.
Тұқымды жақсартудағы қошқарлардың отқаратын ролі зор, сәттіліктің 80-90 %
қошқарларға , ал 10-30 % ғана саулықтарға . Қошқарлар сапасын атқаратын
жауапкершілік ерекше. 3- ші кестеде “Күнгей” қожа шаруашылығының
қошқарлардың класстық құрамы көрсетілген.
3- ші кесте Дегерес қошқарларының класстық құрамы
Жыл Басының класстігі
саны
Элита 1-ші класс
басы % Бас %
2005 58 40 69,0 18 31,0
2006 89 68 76,4 21 23,6
Кесте мәліметтері бойынша қошқарлардың басымы элита классына жатады.
Табында қолдан ұрықтандыруда қолданылатын қошқарлар саны жеткілікті.
Болашаққа жоспарланған селекциялық тұқымдық жұмыстың ұсыныстарына
сәйкес табында тек элита қощқарларды ұстау керек. Бұл табын сапасын
жақсартуды жылдамдатады.
Дегерес қойларының селекциялық белгілері.
2006 жылдың 1-қаңтарында “Күнгей” асыл тұқымды щаруашылығында 3650
қажетті типті саулық есепке алынды, оның ішінде бірінші типті биязылау
жүндісі 1700 бас. Олардың өніміділк көрсеткіштері 4,5,6 кестелерінде
көрсетілген.
Тірілей салмағы
Биязылау жүнді дегерес қойларының барлығы жыныс жас тартарының тірілей
салмағы осы қойлардың қажетті типтернінің өсуі кем талабынан асып кетеді.
2006 жылы ересек қошқарлардың тірілей салмағы осы жануарлардың таңдаулы
классының оң кем талаптарына 10,3 % жоғары, ал ересек саулықтардікі 8,1 %,
ұрғашы тоқтылардікі 8,5% жоғары. Бірінші типті дегерес қойларының тұқым
топтарының әртүрлі жыныс жас топтарында климаттық және азықтық әсерінен
тірілей салмақтары әр жылы өзгеріп отырған. Айталық , ересек қошқарлардың
бір жыл 4-4,5 айлық ересек тоқтылардың тірідей салмақтары 2005 жылы 2006
жылға қарағанда жоғары. 1.2,1.2, 1.6 кг немесе 1.2, 2.0 , 4.8 % ке
(Р0.95;P0.999; P0.999).
Ал екі жасар қошқарлар мен бір жасар ұрғашы тоқтылардікі керісінше
төмен: 4,3; 1,1; немесе 5,2; 2,7 ; (P0.95; P0.95)
2006 Cv 7.8 6.5 5.6 8.2 8.7 21.5
жыл
( 7.61 5.39 3.27 2.66 5.61 9.11
X ±Mx 102.1±1.38 82.3±1.158.6±0.534.9±0.159.1±0. 141.3±0.4
0 9 0 9 8
n 22 15 25 310 258 239
2005 Cv 8.5 8.2 9.6 7.4 9.5 20.1
жыл
( 8.21 7.10 5.66 2.40 5.13 8.51
X ±Mx 100.1±1.56 85.1±1.557.8±0.633.1±0.058.2±0. 240.2±0.3
8 8 1 5
n 20 17 27 321 265 259
Ересек 2 1 4-4,5 Ересек 1
Жыныс-жас қошқарлар жастағы жастағы айлық саулықтажастағы
топтары қошқарлаеркек еркек р ұрғашы
р тоқтылартоқтылар тоқтылар
- кесте Дегерес қойларының тірілей салмағы, кг
Ұяң жүнді дегерес қойларының тірілі салмақ белгісінің өзгергіштік
дәрежесі жыл сайын өзгереді. Айталық, 2005 жылы ол көрсеткіш ересек
қошқарларда 8,7%, 2 жасар қошқарларда 8,3 %, бір жасар еркек тоқтыларда 9,9
% болса, 2006 жылы варияциялық коэфициенті төмендеген: 7,3; 6,6; 5,5 % ке
дейін. Ол климаттық немесе азықтық себептерден болуы мүмкін.
Айта кететін нәрсе, ол ұяң жүнді дегерес қойларының еркек қозыларының
аналықтан айырғандағы тірілей салмағы етті-майлы қойлардың (еділбай,
қазақты, қылышық жүнді , құйрықты қойлар) қозыларынан қалыспайды.
Сондықтан, “Күнгей” асыл тұқымды шаруашылығының ең бір қосымша және жас қой
етінің тиімді қоры ол туған жылы өсіруден артық қалған тоқтыларды етке
өткізу. Өкінішке орай осы кезге дейін осындай зоотехникалық тиімді әдіс кең
түрде қолданылмай келеді, себебі табындағы саулықтарддың басы аз ( 50 –
52%).
Жүн өнімі
Кроссбретті жүндердің ерекше белгісі ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Әдебиетке шолу.
2. Шаруашылықтың қыскаша сипаттамасы.
3. Арнайы бөлім.
а. Зерттеу орны мәліметтер және әдістемелер.
б. Қой табынының сандық және сапалық құрлымы.
в. Тірілей салмағы.
г. Жүн өнімділігі.
4. Зертеулер нәтижесінің экономикалық негіздері.
5. Еңбекті қорғау
6. Табиғатты қорғау
7. Тұжырымдар
8. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
Қой өсіру саласы мал шаруашылығының Қазақстандығы негізгі салаларының бірі.
Оған басты себеп – елімізде табиғи жайылымдардың кеңдігі және де басқа
азықтардың молдылығы. Қой шаруашылығы халқымызды етпен, сүтпен, маймен, ал
өнеркәсіпті шикі заттпен: жүн, тері, елтірімен қамтамасыз етеді.
Қазақстанда етті де,жүнді де жақсы беретін құйрықты етті – жүнді қой
тұқымдарын өсіруде ерекше мән беруде. Олар сан жағынан және өнімділігі
жағынан елімізде биязы жүнді қойлардан кейін екінші орын алады. Осы
тұқымның ішінде ерекше орын орын құйрықты етті – жүнді дегерес қойларына
берілген. Бұл тұқым алғашқы рет жиырмасыншы ғасырдың 80 – ші жылдарында
сынақтан өткен.
Құйрықты дегерес қойлары қылшық жүнді құйрықты қойлар өсірілетін шөл
және шөлейттерг сол жергілікті қойларды алмастыру үшін арналып өсірілген.
Сондықтан жаңа шығарылған тұқым ет өнімділігіне қазақтың құйрықты
қойларынан кем болмауы керек болды.
Шөлді аймақтарда дегерес қойлардың тірілей салмағы қазақи құйрықты
қойларынан аздап кем болды.
Қошқарлардың ең жоғарғы тірілей салмағы 146 кг, саулықтарынікі 90 кг
жетті.
Қорегі жақсы болған жылдары еркек қозылардың енесінен айрағандағы орташа
салмағы 42 кг жуық, ұрғашы қозыларының салмағы 30 кг, енелерінің салмағы
67,3 кг, қошқарлардың салмағы 118 кг болды. Бір жарым жастағы тоқты
қошқарлардың орташа салмағы 76,6 кг сол жастағы ұрғашы тоқтылардың салмағы
56,7 кг жетеді ал
ересек жануарлардың 68,5 және 89,4 паыз салмағына тең.
Екі жарым жаста қойлар өсуін тоқтатады. Олардың тірілей салмағы ересек
қойларда 96,5 пайыз салмағына жетеді Садыкулов , 1985
Құйрықты дегерес қойлардың ет өнімінің ең құнды ерекшлігі ол еттіліктің
жоғары коэффиенттілігін және ұшадағы еттің молдылығы. Еттілік қасиеті бір
жарым жаста қалыптасады Ахметов, Садыкулов, 1975
Қазіргі кезде дегерес қойлардың жүні кілем типті тип II ұян, сапасы 48
және 50, жеткілікті түрде жылтыр,ақ түсті тип I,қанағаттанарлық шайры
бар.Қошқарлардан 6,6 кг,саулықтардан 3,4кг жүн қырқылады.қошқарлардың
жүнінің ұзындығы 14,5 2,5см саулықттардікі 173см.
Кейінгі жартты ғасырдан аса ғылыми өндірістік тәжіррибенің көрсетүінше
дегерес қошқарларымен жергілікті қылшық жүнді саулықтардың будандастыру оң
нәтиже беруде.
Сондықтан жылына жуздеген бас дегерес тоқты қошқарлары сатылады екен.
Олардын 3,8 кг жүн қырқылады. Олардың тірілей салмағы 15 айында 70 кг
жетеді.
Дегерес қойлардың қошқарлары Азия елдеріне - өзбекистан, Түркменистан,
Манголия және кавказ елдеріне – Грузияға сатылған.
Дегерес қойларымен оның будандары өнімділігі Алматы облысының шөл
аймақтыранды өсірілетін жергілікті құйрықты қойларына қарағанда жоғары.
Сондықтан бұл қойлардың өсіруде ерекше маңызы бар.
Осы қой тұқымын асылдандыру сұрыптау жұмыстар екі бағытта жүргізүлуде:
құйрықта біртекті биязылай I тип жүнді тұқым толтыратын және құйрықты
ұян II тип жүнді тұқым топтарын шығару.
Қазіргі кездегі дегерес қойлардың ең үлкен және жақсы асыл тұқымды
отарлары Алматы және Қарағанды облыстарының асыл тұқымды шарушылықтарында
шоғырланған.
Бұл дипломның жұмыстық міндеті “Күнгей” асыл тұқымда шаруашылығындағы
етті жүнді құйрықты дегерес қой тұқымының ішіндегі әртүрлі типтерінің
өнімділігін анықтау.
Әдебиетке шолу.
Бүкіл дүние жүзі бойынша есепке алған қои тұқымдарының жалпы санының 2,2%
құирықты қойлар үлеске тиеді.Орта Азия мен Қазақстанда өсірілетін құирықты
қой тұқымының ішінде елі бай жайдара,қазақтың қылшық жүнді қойлары ерекше
орын алады.
Орта Азияны мекендеген халықтарының мал өсірүде қолы жеткен күні
бүгінге дейін маңызын жоймаған үлкен табыстардың бірітегене құирықты қой
тұқымдарын шығарып өсірді.
Дегерес қойының қасиеттерін жаңа тұқым аралықтипі жоғары
етті–майлы қасиеттерін мол әрі сапалы ұяң жүн өнімділігімен ұштастырып
қошқарлардың тірілей салмағы 90-110кг,саулықтардың 58-62кг. Әр бастан
қырқылған жүн сәйкестігі 5,5-6,0кг.Қазақстан республикасы ауыл шаруашылық
дегерес қой тұқымының генетикалық поницялын және дүние жүзілік қорықтық ақ
және ақшыл түсті ұяңжәне қылшық жүнгеартып келе жатқансұранысты ескере
отырып қазақтың жергілікті қылшық жүнді құирықты қойларының жүн жабынын
түбегейлі өзгеруінедегерес қойларын мүмкіндігінше толық
пайдаланады.Ұсынған(ч 12-16 09:94) бұирық шығарды.Осы түр алғашында 1980
жылы апробациядан өткен отандық жаңа етті-жүнді тегене құирықты дегерес қой
тұқымының Қазақстан қой шаруашылығында алатын орны ерекше.
Дегерес тұқымы дүние жүзілік тегене құйрықты қой шаруашылығында
жүн өнімділігінің мөлшері мен сапасы бойынша аса құнды генефонд ретінде
танымал.
Соңғы 15жылдың ішінде дегерес қойының жаңа тұқым аралық ұяң
жүнді типі шығарылуда.Осы жұмыс еділбай мен қазақтың қылшық жүнді тегене
құйрықты саулықтарын биязылау жүнді дегерес қошқарларымен зауыттық
будандастыруарқылы жүргізілуде.Тегене құйрықты қойдың өзіне тән
ерекшелігіқұйрықтың түбіне бөксені ала таза майдың көлемі түрде
жиналуы.Құйрықта жиналған майдыңаумағы тегенеге ұқсастығына байланысты
тегене құирықты аталып кеткен.М.Ерменов(1), М.Алетовтардың(2) пікірлері
бойынша бұл жинақталған май қойға өскен ортасының қолайсыз жағдайында
қоректенү қоры қызметін атқарады.
Осыған орай тегене құйрықты қойлардың бәріне тән басты
ерекшеліктері олардың табиғи жағдайларында жыл боиы жайып бағуға
бейімділігі қатаң құбылмалы ауа райының ыстық-суығына төзімділігі және
беретін өнімнің түрлілігі.
Қазіргі уақыттың өзінде қылшық және ұяң құйрықты қойлардың жер
жүзінде кең тарауыосы жоғарыда көрсетілген ерекшеліктеріне байланысты
болар. Мысалы: Ермеков (1) деректері бойынша дүние жүзінде өсірілетін без
қой тұқымының 40,6 % қылшық және ұяң жүнді қой тұқымдарының үлесіне тиеді.
Тегене құйрықты қойлардың шығу тегі туралы ақтылы ғылыми
деректердің болмағаны мен ғылыми әдебиетке әртүрлі болжамдар шектейді
Е.Есентаев(3) тарихи есептерге талдау жасап қарағанда
құйрықты қойлар алғаш Орта Азиядан шыққан екендеген пікір айтады.
Х.Арғынбаевтың(4) пікірінше бұл тегене құйрықты қойлар кең
байтақ Қазақстан жерін ежелден мекендейтін.
Қазақ халқына,бұл араның табиғи жағдайына сай мал шаруашылығымен
айналысуына өте қолайлы болады
М.Алетовтың(2) мәлімдеуі боиынша сонау 17-ғасырда Т.С. Таластың
ғылыми еңбектеріндеҚырғыздың тегене құйрықты қойлары біршама толық
сипатталған.Қазақтың тегене құйрықты қойының алғашқы сипаттамасы К.Н
Кулишовтың 19-ғасырдың екінші жартысында шыққан еңбектерінде кездеседі.
Тегене құйрықты қой тұқымдары Орта Азиямен қазақстанның шөл
топырағында щығарылған және қазіргі уақытта да кең тараған.Тәуелсіз
мемлекеттер достығында танымал тегене құйрықты қой
тұқымдарына:гисар,жаидара,еділбай қойлары жатады.
Гисар қойы-етті- майлы қой тұқымдарының ішіндегі дене
бітімі,тұрқының ұзындығы,салмағының ауырлығы,құйрық майының көлемі жағынан
ең ірісі.Гисар қойының негізгі өсіп өнген жері Тәжікстанның гисар аймағы.
Гисар қойының түрі қара,қоңыр,аяқтары салалыда мықты,бойы биік,
тұрқы ұзын,қошқарларының шоқтығының биіктігі орта есеппен
87см,саулықтарынікі 78см.Гисар қой алыс жерге жүруге,тауға шығуға
төзімді.Қошқарларының салмағы 132кг, ірісінікі 152кг,саулықтарынікі 90-
92кг.Қозылары тез жетіледі 4-5айда ересек қозылары 47-50кг,ұрғашылары 45-
46кг.Бордақылағанда тәулігіне 300-350гр салмақ қосады.Сойғанда таза ет
шығымы 68%.
Гисар қойының жүнінің солмағы төмен қылшығы ірі,түбіті аз, өлі
жүн талшықтары жиі кездеседі.Барлығы әр қойдан орта есеппен 1,0-1,5 кг ғана
жүн қырқылыды.
Гисар қойы негізінен Тәжікстан мен Өзбекстанда өсіріледі.Олар
негізінен Ақтөбе,Семей,Торғай,Қарағанды,Атыра у,Орал,Ақмола,Талдықорған
облыстарында табиғаты қатаң шөл және шөлеит дала аймақтарында кең тараған.
Қазіргі кезде Қазақстанда өсіруге жоспарлаған тегене құйрықты қой
тұқымдарына қылшық жүндіеділбай қазақтың құйрықты қошқары ұяң жүнді дегерес
қойлары жатады.
Еділбай қойы-Қазақстанда ертеден халық тәжрибесімен табиғи
сұрыптау нәтижесінде қалыптасқан тұқым болып саналады
М.А.Ермеков (1) А.Қ.құсайновпен И.А.Нуровтардың(5) деректері бойынша
құйрықты қылшық жүнді қойлардың ішінде жүнді көп бермеген ,еттің
дәмділігімен,ірілігімен көзге түседі.Шөл және шөлейт аудандардың
жайылымдарына өте бейімді.
Қазіргі уақытта бұл тұқымның таңдаулы отарлары Батыс Қазақстан
облыстарының “Брлік”,Атырау облысының “Сүйіндік” және “Басқұдық” асыл
тұқымды қой шаруашылықтарында шоғырланған.
Қошқарлардың орташа салмағы 110-140кг,саулықтарынікі 65-
80кг.аралығында қозылардың салмағы енесінен айырғанда 40-45 кг жетеді.
Еділбай қойы Республикада өсірілетін басқа қойтұқымдарын будандастыру үшін
пайдаланады.
Қазақтың құйрықты қылшық жүнді қойы ертеден кележатқан
жергілікті тұқым.Еділбай қойына қарағанда салмағы төмендеу,құйрығы кішілеу
келеді.Өсіп отырған жергілікті жердің жағдайларына жақсы бейімделген.Соңғы
жылдары әртүрлі деңгейде еділбай қошқарларын жақсартылуда.
А.Қ.Құсайнов пен И.А.Нуровтың(5)деректері бойынша бұл тұқым
Семей, Ақмола,Торғай,Қарағанды,Жезқазған облыстарының шоруашылықтарында
өсіп дамыған.Дегерес қойы тегене құйрықты биязылау және ұяң жүнді қой
тұқымы В.А.Бальмонт(6), Т.Б.Бокенбаев(7), М.А.Алетов(2), Т.С.Садыкулов(8),
Ә.Байжұманов(9). Құйрықты қойлардың ішінде биязылау жүн және ұяң жүнді қой
тұқымы дүние жүзі бойынша дара тұқым екенін мәлімдеді. Осы ретте дегерес
қойының жалпы қылшық жүнді құйрықты қойлардың жүнінің сапасын жақсарту
мақсатында қолдану үшін маңызы үлкен.Дегерес қойықазақы қойдың саулықтарын
ағылшын етті бағыттағы биязылау жүнді шропшир тұқымымен,кейінбиязы жүнді
прекос қошқарларымен күрделі будандастырудан іріктеп алып,оларды өзара
шағылыстыру арқылы шығарылған.Басқа етті майлы қой тұқымдарына қарағанда
дегерес қойының құйрығы кішірек бірақ тез жетілген.Дегерес қойының
қошқарларының орташа салмағы 100-105 кг,саулықтарыныкі 60-
65кг,қошқарларынан 5,5-6,0,саулықтарынан 3,0-3,5кг жүн қырқылады.Дегерес
қойларының таңдаулы отарлары Алматы облысының Балқаш ауданында.
Қарағанды облысының “Жемші” және “Бабатай” шаруашылықтарында
өсіріледі. Т.С.Садыкулов(10), К.Жазылбеков(11), Т.Ким(12),
Б.Бегінбеков(13), Қ.Бекбосынов(14), Е.Абаканов(15), Н.Амиргалиев(16), ғана
бекітілген жаңа қой тұқымы. Бұл тұқым қазақтың қылшық жүнді қойын еділбай,
дегерес тәжік қойларының қошқарларымен будандастыру арқылы Алматы, Ақтөбе,
Қарағанды, Семей облыстарының Орталық Қазақстанның шөлейтті және құрғақ
дала аймақтарында орналасқан аудандарда шығарылған.Жаңа тұқым негізінен үш
аймақтық типтен тұрады. Олар: Қарғалы, Ақтөбе, және батыс қойлары. Қарғалы
қойы Қарағанды және Жезқазған облыстарының кейбір аудандарында
өсіріледі.Таңдаулы тұқымдар тобы Қарағанды облысы Нұра ауданының “Нұра”
шаруашылығында шығарылған. Ақтөбе қойы Ақтөбе облысының Қарабұтақ және
Ырғыз аудандарында өсіріледі.
Тұқымдықтобы “1-май” асыл тұқымды қой шаруашылығында шоғырланған
Қазақтың ұяң жүнді құйрықты қойының басты ерекшелігі жүні ақ және
ақшыл жіңішке түбіті мол.Қымбат кілем тоқуға қолайлы. Ет өнімі де біршама
жақсы жетілген. Жергілікті жағдайға жақсы бейімделген.Қошқарларының орташа
салмағы 100-105кг, саулықтарынікі 60-65кг. Қошқарларынан 4,5-5,0 кг,
саулықтарынан 3,0-3,5 кг жүн қырқылады. Қозылары тез жетіледі. Тегене
құйрықты қойдың жаңа тұқымын шығаруға көршілес қырғыз, тәжік ғалымдарының
қолы жеткен табыстары ауыз толтырып айтарлықтай. Осы ретте қырғыз,тәжік
ғалымдары шығарған етті-майлы қойларын атап өткен жөн. Е.Б Баймәжи, Ш.Р
Адылханова(17) деректері бойынша биязылау жүнді дегерес құйрықты қой
тұқымын жұн сапасына байланысты беретін жұп таңдау әдісі бойынша 1-тобына
48-ші, 2-тобына 50-ші, 3-тобына 56-шы және 4-тобына 58-ші сападағы малдар
кіргізілді. Алынған қозылардың ет-май өнімділіктерін анықтау үшін сою
нәтижесінде барлық топтағы қозылардың салмақтары жоғары көрсеткіш
көрсетуде,бірақ олардың ішінде 1-топ қозылары өздерінің құрдастарынан ұша,
ет шығым көрсеткіштері бойынша ерекше көзге түседі,ұша шығымы 2-ші,3-ші
және 4-ші топтағы құрдастарынан 0,44;-0,70 және –2,2% ал ет шығымы 2,6
және 5,1% жоғары болды.Құйрық май шығымы бойынша 2-ші топ, іш май 3-ші топ,
сүйек 4-ші топ қозыларының көрсеткіші жоғары болды.Жүні 48 сападағы жұп
таңдау типті әдісімен шағылыстыру жолында туған 1-ші топ қозыларының сою
нәтижелері жоғары болды яғни жүн сапасы жуандаған сайын ет-май үлесі
жоғарылайтыны анық болып отыр. Баймәжі Е.Б(18) пікірі бойынша биязылау
жүнді дегерес қозыларының жүн сапасына байланысты тірілей салмақ қосу
қарқындылықтарымен жүн талшықтары жіңішкелері арасында тығыз байланыс
бар.Яғни жүн талшығы жуандаған сайын салмақ қосу қарқындылықтары арта
түссе,және керісінше жүн талшығы жіңішке рген сайын салмағы төмендейтіні
белгілі болды.Мысалы: 48 сапасына жататын топ ең жоғары сапалы болып(33,8-
36,0) олар өзінің 2-ші, 3-ші және 4-ші топтағы құрдастарынан орташа тірі
салмақтары бойынша 0,5-1,8% жоғары болып шықты.
Бегімбеков Қ.Н(19) зерттеулері бойынша дегерес қойын тәжік тұқымымен
кіріспе будандастыру арқылы алынған ұрпағының негізгі өнімді және
биологиялық сапасы жақсарады.Сонымен қатар,ұяң жүнді малдың сапасы да
айтарлықтай жоғары.Биязылау жүнді мал ішінде ұнамды типке жататын элита
класы мал үлесі 6% және 1-ші классты мал үлесі 50% болса, ұяң жүнді мал
ішінде бұл көрсеткіштер тиісінше 8% және 55%, яғни едәуір (33%-10%) жоғары.
Бегінбеков Қ.Н(20) зерттеуіне сүйене отырып Қарағанды облысында
Ақтоғай ауданында дегерес қой тұқымының жүн өнімділігінің ерекшеліктеріне
тоқтайтын болсақ дегерес қойының жүн жамылғысының өсіп дамуына сондай
жүннің белгілі бір түрін алуға айтарлықтай әсер ететін факторлардың
қатарына олардың тұқымы мен тұқым қуалайтын жеке ерекшеліктері
жатады.Малдың жүн өнімділігіне тұқым қуалайтын ерекшеліктерімен қатар,
олардың арасындағы айырмашылықтар, күйі, жасы, климаттық факторлардың
жиынтығы және азықтандыру жағдайлары айтарлықтай әсер етеді. Осы
айтылғандарға генотиптік жіне фенотиптік өзгергіштіктеріне қарай біз бұл
малды “ақтоғайдың “ деп атауға сандық және сапалық
көрсеткіштері бойынша жеке тұқым ретінде бекітуге, тіпті болмаса дегерес
тұқымының бір аймақтық типі ретінде айтуға әбден лайықты лайықты деп
есептейміз.
Паратиптік факторлерге әсіресе жеке жылдарда метеорологиялық жағдайға
тәуелді факторға байланыстыдегерес қойларының әртүрлі тұқымішілік
типтерінің шаруашылыққа тиімді негізгі белгілер өзгергіштігін зерттеу
селекциясында маңызды. Әсіресе қойларды жыл бойы ауа райы экстрималды
жағдайы жылдарда асырайды.Садықұлов Т.С(21)
Отарлардағы сұрыптау мен жұп таңдауды селекцияның жалпы принциптеріне
сәйкес жүргізу керек, олар дегерес құйрықты қойлары мен жұмыс жүргізу
ұсыныстарында келтірілген асылтұқымды жұмыс ауа райы мен азықтандыру
жағдайында жүргізілетіні ескерілген.Т.С Садықұлов, К.Ж Жазылбеков.(22)
Ет-май және жүн өнімділігі жоғары және құрастырылған ұяң жүнді
құйрықты қойлар отарларының бейімделу қасметтері жергілікті қылшық жүнді
қойлардың тұқым ішіліктиптік дегерес қошқарларымен жақсарту тиімділігін
дәлелдеиді бұл бастапқы популяцяны ет, май, жүн бағытына тез арада
өзгертуге мүмкіндік береді.Садыкұлов Т.С, Жазылбеков Қ, Ким П.Л, Нұрғазы
К.Ж(23).
Шаруашылықтың қысқаша сипаттамасы
а) Жалпы мәлімет
Алматы облысы Балқаш ауданының “Күнгей” асыл тұқымды шаруашылығы Іле
өзенінің оң жағалауында, шөлді аймақта орналасқан. Ол Алматы облысының
солтүстік жағы.
Шаруашылықтың орталығынан: аудан орталығы Бақанас ауылына дейін 65
шақырым, ең жақын темір жол станциясы Қапшағайға дейін 90 шақырым, Алматы
қаласына дейін 155 шақырым, Алматы-Бақанас тас жолына дейін 5 шақырым.
Жемшөп өндіру жүйесі шаруашылықта негізінен табиғи пішендік жер
алқабына дайындалатын пішендемелер және табиғи жайылымдылықты пайдалану.
Шаруашылықтың негізгі саласы мал шаруашылығы, оның ішінде етті майлы
қой шаруашылығы бағытында.
б) Шаруашылықтың табиғи климаттық және топырақтық жағдайы.
Шаруашылық шөлді аймақта орналасқан.Орташа жылдық жауын -шашын мөлшері
135мм. Климаттық көрсеткіштері мынадай:орташа жылдық ауаның температурасы
6,4 С0 . Ең суық айдың (қаңтар) орташа температурасы – 31,10. Ең ыстық
айдың (шілде) оташа температурасы +25 С0.
Жаздың ең жоғары температурасы + 45 С0 ал қыстың ең төмегі
температурасы – 44 С0. Ол климаттың қатаң құрғақ екенін көрсетеді. Ең
жоғарғы мерзімнің ұзақтығы 3 күн.
Алғышқы аяз қыркүйектің аяғында байқалып, сәуірдің аяғында бітеді.
Суықсыз мерзімнің ұзақтылығы 153 күнге тең. Жауын шашынның 50-60 пайызы
жылдың жылы кезінде келеді. Жаз айларында ауаның ең аз салыстырмалы
ылғалдылығы (28 %) байқалады.
Ең жоғарғы салыстырмалы ылғалдылық қыс кезінде болады. Орнықты
жабылған қор желтоқманның бірінші он күндігінде пайда болып, ақпанның
аяғында кетеді. Қыстың ұзақтығы 80 күн. Қордың қалаңдығы 10 см желдің басым
көпшілігі шығыстан.
Шаруашылық аумағы негізінен алқаптар, аласа таулар Малай-Сары
құланбасы Мойынқұм. Жуанқұм және кең ескі су сағылы тегістіктер Ақдала және
Бақанас алып жатыр. Шаруашылықтың алып жатқан аумағы шығыстан батысқа қарай
созылып Балқаш - Алакөл ойпатын, Балқаш теңізнің солтүстігін бетпақ дала
үстірті қамтып жатыр.
Шаруашылықтың негізгі жер беті Тасмұрын ақдала су арнасы. Арнадағы су
гидрокорбонаты – кальцилі және аздап минералданған. ШАруашылықта бес
бұрғыланған, 10 шегінді құдық және сондай ақ бұлақтар сияқты су көздері
бар.
Топырақтың аймақтық типі – ол қоңыр және сұр қоңыр. Қоңыр топырақтыр
оңтүстікте ашық каштанды тіркелесіп жатқан , қара шірігі көп емес (1,5 %
шамасында), карбонаты көп және теңдігі 20-30 см. Сондай ақ 40-45 см
тереңдікте гипс жатады. Топырақ релефінің күрделілігі және әртүрлілігі
жасыл алқаптың жеткіліксіз екндігін көрсетеді.
Экологиялық жағдайына байланысты шаруашылық аймағының өсімдік қайымын
үш топқа бөлуге болады:
а) Іле өзенінің аңғарының өсімдік қауымы.
б) Шөлді аумақтың өсімдік қауымы.
в) Шөлді аулдың учаскелеріндегі өсімдік қауымы.
Өзен аңғарының шөптесін өсімдіктері жақсы дамыған. Іле өзенінің оң
жағалауы сиыр жоңышқа тікті тоғайлы жеке учаскелермен, шеңгелдің
өскінділерімен және кейбір шөпті және миялы өсімдіктердің топтарымен
берілген.
Шөлді аймақтардың өсімдік қайымы ол ақ және қара сексеуіл. Жүзгеннің
әр түрі, тамыр жусан, қылша, сораңдар және роң. Төбелі қыралы Бақанас
құмдары тірескенге толған. Қоңыр жусанды жайылымның 80 пайыз көлемінде оған
қойлар көктемде және күзде жайылады. Оның өнімділігі әр га – дан 0,1 – 2,7
центнер. Сонымен шаруашылық аймағының негізгі өсімдіктері жусан, мия , қара
сексеуілдер.Бұл жайымдықөтар деткіліксіз түрде суландырылған.
Жем – шөп базасы негізінен табиғи шабындыққа беріктелген –Іле өзенінің
аңғарында, щөлді тай етегінде орналасқан. Ал шаруашылық пайдаланатын жердің
83,3 % алып жатыр.
в) Өсімдік қауымы және жем-шөп базасы.
Шаруашылықта мал шаруашылығы жақсы дамып одан жоғары өнім алу үшін
жақсы ұйымдастарылған берік жем-шөп базасы болуы керек.
Әрбір шаруашылық өз малдарын қорада тұрғанда және жайылымда болғанда
тек өздері дайындаған азықпен қамтамасыз етілуі керек. Ол үшін қолда бар
барлық ауыл шаруашылық жерін : егістік, пішендікті және жайылымдықты
тиімді және жоғары өнімді пайдалануы керек.
Шаруашалақты табиғи пішендіктер біркелкі орналаспаған. Іле өзенінің
аңғарында көшпеді пішендіктің негізгі көлемі орналасқан. Бір га – ның
өнімділігі 4-10ц ғана болады.
Шаруашылықта жыл сайын пайдаланытын жер бетән жақсарту жұмысы
жүргізіледі: түбіртектерден, тастардан және сасық шөптерден тазарту,
топырақты қопсытып түйе жоңышқа, жоңышқа, арпабас тұқымдарын себу деген
сияқты.
Өсімдік өсіру шаруашылқтың қосымша саласы болып келеді және ол мал
шаруашылығына жем шөп дайындайтын сала.
Егістіктен дәнді дақылдар алады. Мал азығының дақылдарының басымым
бөлігі көпжылдық өсімдіктер.Кейінгінің егіндіктері суармалы жерде
орналасқан. Көкеністер егістіктің біразын алады және олардың өнімдері
қоғамдық пайдалануда қолданылады.
Ауыл шаруашылық дақылдардың өнімділігі жоғары емес әр жыл сайын
өзгереді. Ауыл шаруашылық дақылдары төмен болуы,суармалы жердегі
огратехникалық шараларды толық қолданбаудан және біліксіздіктен.
Дәнді дақылдардың өзіндік құны өте жоғары,ал табиғи пішендік
төмен.Мал өнімдерінің өзіндік құны 30-35% үлесі азыққа кетеді.Шаруашылықта
азық теңдігін табу үшін орташаландырылған деректерді пайдаланады.
Әрбір жас және жыныстық топтардың азықтық өлшемінде және қортылмалы
протейнге қажеттілігі.
Ұяң жүнді төлі бар саулықтардың азыққа жылдық қажеттілігіазықтық
өлшемде 408-510кг (қырқылған жүнге байланысты).
Бір қойды бағуға кеткен азықтың пайдаланған жоспарында көрсетілген
0,48 ц азықтың өлшемі немесе 4,7ц қорытылатын протейн ортық.
Азық өлшемінің жоспарлары шығыс қойдың салмақ өлщеміне 10,2ц,ал 1ц
ұяң жүнге 88ц немесе 8048ц қортылатын протейін.
Шын мәніндегі шығыс мынаны көрсетеді:азық шығысы салмақ өніміне екі
есе көп, былайша айтқанда нормадан артық шығын болған. Ал 1ц жүн өндіргенге
азық шығымы нормадан кем.
Арнайы бөлім.
а) Зерттеу орны, мәліметтер және әдістемелері.
Қазіргі кездегі дегерес қойлары табынның сұрыптау белгілерінің
өзгергіштігін зерттеу ғылыми тәжрибе жұмыстары Алматы оьлысы Балқаш
ауданының “Күнгей”асыл тұқымды шаруашылығында жүргізіледі.
Жұмыстың мәліметтері болып таза тұқымды дегерес құйрықты қойларының
табыны.
Дегерес қойларының қажетті типінің тірілей салмағының өзгергіштігін
зерттеу үшін күзде (2006) ересек қошқарлардың ,ересек саулықтардың салмағы
өлшенді.Ал бір жастағы және 4-4,5 айлық ересек және ұрғашы тоқтылар
бойынша деректерді бағалау және төлді бөлу журналдарынан алдым. Бұл
жануардың жүн өнімділіктердің мәліметтерін 2005-2006 жылдардағы қырқылған
жүннің есеп журналдарынан алынды Алынған цифрлық мәліметтер варйяциялық
статистика әдістерімен өңделді (варияциялық ) қатардың негізгі
көрсеткіштердің есептеулерімен
Х-арифметикалық орта.
σ -квадраттық ауытқушылық орта.
Сv- белгінің өзгергіштік коэффиценті.
mx-орифметикалық ортаның қасиеті.
Есептеу үшін мына теңдіктер қолданылады:
;
мұнда
X арифметикалық орта
Σx өзгергіш белгінің көрсеткіші
n - іріктеу мүшелердің саны
σ=±k
мұнда : P – класс жиілігі
a - шартты ауытқу
n – іріктеудің көлемі
k - класстардың
мөлшері
σ - формуласындағы + және – бар квадратты түбірдің болуы ол жеке мал
белгілерін біріктіргенде орифметикалық ортадан оңға немесе солға қарай
өзгергіштігін көрсетеді.
Сv- белгілердің орифметикалық ортадан өзгергіштік дәрежені % арқылы
көрсетеді. Оның формуласы мынадай:
Сv = ;
Егер іріктеу жиынтығында мүшелер саны 30 дан (n30) асса, одан артық
мөлшерді (x) өзгертіштіктердің көрсетіштері (( және Сv) белгі мөлшерінің
ауытқулық ерекшелңктерін білу үшін мәліметтерді тәртәпке келтіру әдістері
вариациясы қолданылады. Ол үшін варияциялық қатар түзейді, онда варияциялық
белгінің мөлшерін ( x) класс түрінде белгілеп кіші мөлшерден үлкенге қарай
көшеді. Ал жиынтық мүшелері класстар бойынша бөлінеді (Р-класс жиілігі)
мынадай варияциялық қатарды өңдеу іртүрлі әдістермен (жинақ, айырмашылық,
шығырма ) жүргізіледі.
Арифметикалық ортаның статистикалық қасиеті mx
mx=
Онда σ стандарттық ауытқуы
n – іріктеу көлемі
Осы формулада көрсетілгенде қателік белгі өзгергіштік мөлшеріне
тікелей үлесімді, және іріктеу көлемінің квалраттық түбіріне кері үлесімді
Екі іріктеудің арифметикалық орталарының айырмашылығын шын мәнінде
білу үшін келесі формула қолданылады:
Td=;
Онда X – арифметикалық орта.
mx -арифметмкалық ортаның қатесі
td – сенімді айырмашылық белгісі
“Күнгей” қожа шаруашылығының дегерес қой тобының сандық және сапалық
құрылымы.
Бәріне мәлім табынның құрамын шағаратын өнімнің сонымен сапасы
кеңейтілген жүйе қаржы қажеттілігі жалпы экономикалық тиімділік анықтайды.
Озық тәжірбиені жалпылау негізінде табынды құру ғылыми нормативтері
жасалған. Оларға сүйену өндірісті жылдамдатып, жетілдіруге табынның жыл
сайын өсуіне 8-10 % өнім (жүн ,ет) өнімдерінің тиімділігіне ықпалын
тигізеді. Бірінші кестеде соңғы екі жылдық қой санымаен шаруашылықтағы
табын құрамы көрсетілген.
1- кесте 2005-2006 жылғы қой табынының құрамы (1-0,1)
Жыныстық 2005 2006
жастық топтар
бас % Бас %
Қошқарлар 58 2,5 89 37
Саулықтар 1561 66,2 1599 65,2
былтырғы төл 732 31,3 729 30,2
Барлығы 2353 100 2417 100
Кестеде көрсетілген мәліметтерді талдп\ай отырып мынаны айтуға
болады: қой басы баяу болса да, жылдан жылға өсуде . Соңғы екі жылда қой
саны 59 басқа немесе 2,5 % өскен.
“Күнгей ” қожа шаруашылығы қой санының саны бойынша эконосикалық
қалыпты мөлшерге қарағанда аз. “Күнгей ” қожа шаруашылығында қой басын
көбейтуге ішкі резервтер бар. Бұл кең көлемді тиімді жердің бары. Қазіргі
табын құрамы мен саулықтар саны шаруашылыққа қойылатын талаптарға сай емес,
саулықтар саны әлі төмен.
Табын құрамындағы біз атаған кемшіліктер ғылыми мекемелер
ұсыныстарымен дәлелденеді. Ұсыныстар бойынша табында саулықтарс аны 75-80
% , қошқарлар 1,5-2 % мал бассын толықтыруға арналған тоқтылар 18 –23,5 %
болуға тиіс.
Мал өсірудің тұкымдық сапасы мал шаруашылығының кез – келген сапасын
тиімді жүргізудегі шешуші факторлардың бірі. Жақсы тұқымдық мал
шаруашылығының өнімдерін өндіруін көбейтуге және жем шөпті үнемдейге
ықпалын тигізеді. Малдың тұқымдық сапа көрсеткіштерінің бірі оның
класстігі. Малдың класстігі оның өсімтао\лдық және тұқымдық сапасын жүйелі
балау арқылы анықтайды. Екінші кестеде дегерес қой табынының негізгі
өндіруші бөлігі саулықтардың класстық құрамы көрсетілген.
2- кесте Саулықтардың класстық құрамы
Жыл Басының
саны
Элита 1- Және класс2-ші класс Брак
ші
басы % Бас % бас %
2005 1561 1061 68,0 500 32,0
2006 1599 1199 75,0 400 25,0
2-кесте мәліметтері бойынша 2006 жылы барлық саулықтао класстық мал
түрінде көрсетліген.
1599 бастан 1199 бас , немесе 75 % элита және 1- ші классқа , 400 бас
немесе 25,0 % - ға 2- ші классқа жатады. Салыстырсалы түрде бұл
көрсеткіштерді қанағатты деуге болады.
2- ші класстың саулықтарының үлес салмағы айтарлықтай емес 25,0 %.
Табынның класстық құрамына субъективті фаторлар , аиап айтса
бонитердің мамандық дәрежесі және адалдылығы әсер етеді. Шешуші фактор
болып табнда жүргізілетін селекциялық түқымдық жұмыс есептеледі. Бұл
жұмыстың негізгі қошқарлар сапасы қазіргі жағдайда қолдан ұрықтандыру
негізгі тәсіл болғандықтан табынды ұлғайтудағы қошқарлардың маңызы өсті.
Қошқарлар қатаң сұрыптаудан өткізіледі, негізгі өнімдік сапасы жоғары
болғандықтан келер ұрпаққа тигізтін ықпалы, анасына қарағанда жоғары.
Тұқымды жақсартудағы қошқарлардың отқаратын ролі зор, сәттіліктің 80-90 %
қошқарларға , ал 10-30 % ғана саулықтарға . Қошқарлар сапасын атқаратын
жауапкершілік ерекше. 3- ші кестеде “Күнгей” қожа шаруашылығының
қошқарлардың класстық құрамы көрсетілген.
3- ші кесте Дегерес қошқарларының класстық құрамы
Жыл Басының класстігі
саны
Элита 1-ші класс
басы % Бас %
2005 58 40 69,0 18 31,0
2006 89 68 76,4 21 23,6
Кесте мәліметтері бойынша қошқарлардың басымы элита классына жатады.
Табында қолдан ұрықтандыруда қолданылатын қошқарлар саны жеткілікті.
Болашаққа жоспарланған селекциялық тұқымдық жұмыстың ұсыныстарына
сәйкес табында тек элита қощқарларды ұстау керек. Бұл табын сапасын
жақсартуды жылдамдатады.
Дегерес қойларының селекциялық белгілері.
2006 жылдың 1-қаңтарында “Күнгей” асыл тұқымды щаруашылығында 3650
қажетті типті саулық есепке алынды, оның ішінде бірінші типті биязылау
жүндісі 1700 бас. Олардың өніміділк көрсеткіштері 4,5,6 кестелерінде
көрсетілген.
Тірілей салмағы
Биязылау жүнді дегерес қойларының барлығы жыныс жас тартарының тірілей
салмағы осы қойлардың қажетті типтернінің өсуі кем талабынан асып кетеді.
2006 жылы ересек қошқарлардың тірілей салмағы осы жануарлардың таңдаулы
классының оң кем талаптарына 10,3 % жоғары, ал ересек саулықтардікі 8,1 %,
ұрғашы тоқтылардікі 8,5% жоғары. Бірінші типті дегерес қойларының тұқым
топтарының әртүрлі жыныс жас топтарында климаттық және азықтық әсерінен
тірілей салмақтары әр жылы өзгеріп отырған. Айталық , ересек қошқарлардың
бір жыл 4-4,5 айлық ересек тоқтылардың тірідей салмақтары 2005 жылы 2006
жылға қарағанда жоғары. 1.2,1.2, 1.6 кг немесе 1.2, 2.0 , 4.8 % ке
(Р0.95;P0.999; P0.999).
Ал екі жасар қошқарлар мен бір жасар ұрғашы тоқтылардікі керісінше
төмен: 4,3; 1,1; немесе 5,2; 2,7 ; (P0.95; P0.95)
2006 Cv 7.8 6.5 5.6 8.2 8.7 21.5
жыл
( 7.61 5.39 3.27 2.66 5.61 9.11
X ±Mx 102.1±1.38 82.3±1.158.6±0.534.9±0.159.1±0. 141.3±0.4
0 9 0 9 8
n 22 15 25 310 258 239
2005 Cv 8.5 8.2 9.6 7.4 9.5 20.1
жыл
( 8.21 7.10 5.66 2.40 5.13 8.51
X ±Mx 100.1±1.56 85.1±1.557.8±0.633.1±0.058.2±0. 240.2±0.3
8 8 1 5
n 20 17 27 321 265 259
Ересек 2 1 4-4,5 Ересек 1
Жыныс-жас қошқарлар жастағы жастағы айлық саулықтажастағы
топтары қошқарлаеркек еркек р ұрғашы
р тоқтылартоқтылар тоқтылар
- кесте Дегерес қойларының тірілей салмағы, кг
Ұяң жүнді дегерес қойларының тірілі салмақ белгісінің өзгергіштік
дәрежесі жыл сайын өзгереді. Айталық, 2005 жылы ол көрсеткіш ересек
қошқарларда 8,7%, 2 жасар қошқарларда 8,3 %, бір жасар еркек тоқтыларда 9,9
% болса, 2006 жылы варияциялық коэфициенті төмендеген: 7,3; 6,6; 5,5 % ке
дейін. Ол климаттық немесе азықтық себептерден болуы мүмкін.
Айта кететін нәрсе, ол ұяң жүнді дегерес қойларының еркек қозыларының
аналықтан айырғандағы тірілей салмағы етті-майлы қойлардың (еділбай,
қазақты, қылышық жүнді , құйрықты қойлар) қозыларынан қалыспайды.
Сондықтан, “Күнгей” асыл тұқымды шаруашылығының ең бір қосымша және жас қой
етінің тиімді қоры ол туған жылы өсіруден артық қалған тоқтыларды етке
өткізу. Өкінішке орай осы кезге дейін осындай зоотехникалық тиімді әдіс кең
түрде қолданылмай келеді, себебі табындағы саулықтарддың басы аз ( 50 –
52%).
Жүн өнімі
Кроссбретті жүндердің ерекше белгісі ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz