Ақын поэзиясындағы ұлттық рух пен көркем шындық
КІРІСПЕ 3
1 БӨДЕШҰЛЫ ӨЛЕҢДЕРІНДЕГІ
КӨРКЕМ ШЫНДЫҚ 7
1.1. АҚЫН ӨЛЕҢДЕРІНДЕГІ АТАМЕКЕН ИДЕЯСЫ МЕН
КӨРІНІСТЕРІ 29
1.2. ЖӘРКЕН ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 47
2 АҚЫН ПОЭМАЛАРЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ РУХ 73
3 АҚЫН ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 103
ҚОРЫТЫНДЫ 120
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 125
1 БӨДЕШҰЛЫ ӨЛЕҢДЕРІНДЕГІ
КӨРКЕМ ШЫНДЫҚ 7
1.1. АҚЫН ӨЛЕҢДЕРІНДЕГІ АТАМЕКЕН ИДЕЯСЫ МЕН
КӨРІНІСТЕРІ 29
1.2. ЖӘРКЕН ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 47
2 АҚЫН ПОЭМАЛАРЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ РУХ 73
3 АҚЫН ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 103
ҚОРЫТЫНДЫ 120
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 125
Жиырмасыншы ғасырдың 60-80 жылдары қазақ поэзиясының даму кезеңі болып саналады. Тек қазақ поэзиясы емес, жалпы қазақ өнерінің өрлеу жылдары десе де болғандай. Т. Молдағалиев, Қ. Мырзалиев, Ж. Нәжімеденов,
С.Жиенбаев, Ө.Нұрғалиев, Ж. Қыдыров, М. Мақатаев сынды жыр жүйріктерінің ұлы дүбірге қосылған кезеңі еді. М. Әуезовтің өзі де «жыл келгендей жаңалық сезінеміз» деген тұсы да осы. М. Қаратаевша айтсақ «төртінші толқын» өкілдері өздеріне-өздері кепілдік бере алатындай, өздеріне-өздері кепілдік бола алатындай тегеурінді толқын болып шықты. Осы кезең хақында С.Қирабаев «кеңес өкіметі өмір сүрген 70 жылдан артық мерзім – біздің бастан кешкен тарихымыз. Онда қайшылықтар мен бірге пайдалы нәрселер де жасалды. Жасырмай айтсақ, біздің бүгінгі кәсіби әлемге танылған әдебиетіміз – сол жылдардың жемісі» [1.43 б.] деген болатын. «Үстімде сұр шинелім, ақсаңдай басып келемін» – деп Қ. Аманжолов айтқандай [2, 176 б.], немесе ақынның өзі: «біреуге жақсы атанып, пысқырмадық таққа, жатқа, өлеңді ақсатпадық, өзіміз ақсасақта» дейді. Өзі ақсаса да, өлеңді асқақтатқан төртінші толқынның өкілі – Жәркен Бөдеш.
«Бұрынғы жылдары бұйығылау көрінетін Жәркен Бөдеш сынды ақынымыз жаңбырдан кейінгі дала гүлдеріндей жадырай да жарқылдай түсуде» – деген Әбіш Кекілбаевтың бір ауыз сөзі де оның шын мәніндегі жыр жүйрігі екенін аңғартса керек [3, 3 б.]. «Бұрынғы жылдары бұйығылау көрінетін» деген ойдың астарында Бөдештің бұрынғы жазған жырлары тұр. Оның қазақ поэзиясының қасиетті табалдырығын әдеппен аттағанынан да хабар бергендей. М. Әлімбаевтың Жәркен жырларына арнайы көңіл бөліп, пікір пайымдауы да осы кездер болса керек. «Өз басымыз ұлы болмасақ та, ұлыларды ұғынуды дәреже санаймыз һәм өзімізді жақсы көргендіктен, ақынды жабырқатқан жай тура біздің көңіл-күйіміз сияқты» деп Б. Майтанов айтқандай [4, 342 б.],
Ж. Бөдештің «ұлыларды ұғынған» кездері де, өлең өлкесіне бет бұрған жылдары дәл осы кезең, келісті де кенішті кезең. Келісті дейтініміз – өнер адамдарының өрісі кең, кенішті дейтініміз – қазақ поэзиясының арғы-бергі тарихындағы қанжығасы – майлы, олжасы – ортақ мамыражай заманы болатын.
Қазақ жырының төрт құбыласын түгендеп, төрт аяғынан тік тұруына үлес қосқандардың ішінде Ж. Бөдештің бары да ақиқат. Болмаса, ол «өзіміз ақсасақ та, өлеңді ақсатпадық» деп айта алмас еді. «Туғанда дүние есігін ашады өлең» деп Абай Құнанбаев айтпақшы, Жәркен Бөдеш жыр әлеміне жол тартпас бұрында, халықтың арғы-бергі халық әдебиет үлгілерімен, поэзияның татымды, таңдаулы туындыларымен танысып, табысқаны байқалады, ең алдымен Жәркен Бөдеш тағдырлы ақын, әйтпесе «мен ақын емеспін, тағдырым ақын» деп бекер айтпаған болар.
С.Жиенбаев, Ө.Нұрғалиев, Ж. Қыдыров, М. Мақатаев сынды жыр жүйріктерінің ұлы дүбірге қосылған кезеңі еді. М. Әуезовтің өзі де «жыл келгендей жаңалық сезінеміз» деген тұсы да осы. М. Қаратаевша айтсақ «төртінші толқын» өкілдері өздеріне-өздері кепілдік бере алатындай, өздеріне-өздері кепілдік бола алатындай тегеурінді толқын болып шықты. Осы кезең хақында С.Қирабаев «кеңес өкіметі өмір сүрген 70 жылдан артық мерзім – біздің бастан кешкен тарихымыз. Онда қайшылықтар мен бірге пайдалы нәрселер де жасалды. Жасырмай айтсақ, біздің бүгінгі кәсіби әлемге танылған әдебиетіміз – сол жылдардың жемісі» [1.43 б.] деген болатын. «Үстімде сұр шинелім, ақсаңдай басып келемін» – деп Қ. Аманжолов айтқандай [2, 176 б.], немесе ақынның өзі: «біреуге жақсы атанып, пысқырмадық таққа, жатқа, өлеңді ақсатпадық, өзіміз ақсасақта» дейді. Өзі ақсаса да, өлеңді асқақтатқан төртінші толқынның өкілі – Жәркен Бөдеш.
«Бұрынғы жылдары бұйығылау көрінетін Жәркен Бөдеш сынды ақынымыз жаңбырдан кейінгі дала гүлдеріндей жадырай да жарқылдай түсуде» – деген Әбіш Кекілбаевтың бір ауыз сөзі де оның шын мәніндегі жыр жүйрігі екенін аңғартса керек [3, 3 б.]. «Бұрынғы жылдары бұйығылау көрінетін» деген ойдың астарында Бөдештің бұрынғы жазған жырлары тұр. Оның қазақ поэзиясының қасиетті табалдырығын әдеппен аттағанынан да хабар бергендей. М. Әлімбаевтың Жәркен жырларына арнайы көңіл бөліп, пікір пайымдауы да осы кездер болса керек. «Өз басымыз ұлы болмасақ та, ұлыларды ұғынуды дәреже санаймыз һәм өзімізді жақсы көргендіктен, ақынды жабырқатқан жай тура біздің көңіл-күйіміз сияқты» деп Б. Майтанов айтқандай [4, 342 б.],
Ж. Бөдештің «ұлыларды ұғынған» кездері де, өлең өлкесіне бет бұрған жылдары дәл осы кезең, келісті де кенішті кезең. Келісті дейтініміз – өнер адамдарының өрісі кең, кенішті дейтініміз – қазақ поэзиясының арғы-бергі тарихындағы қанжығасы – майлы, олжасы – ортақ мамыражай заманы болатын.
Қазақ жырының төрт құбыласын түгендеп, төрт аяғынан тік тұруына үлес қосқандардың ішінде Ж. Бөдештің бары да ақиқат. Болмаса, ол «өзіміз ақсасақ та, өлеңді ақсатпадық» деп айта алмас еді. «Туғанда дүние есігін ашады өлең» деп Абай Құнанбаев айтпақшы, Жәркен Бөдеш жыр әлеміне жол тартпас бұрында, халықтың арғы-бергі халық әдебиет үлгілерімен, поэзияның татымды, таңдаулы туындыларымен танысып, табысқаны байқалады, ең алдымен Жәркен Бөдеш тағдырлы ақын, әйтпесе «мен ақын емеспін, тағдырым ақын» деп бекер айтпаған болар.
1. Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. – Алматы: Білім, 1995. – 288 б.
2. Аманжолов Қ. Толық шығармалар. Ш том, 330 б.
3. Кекілбай Ә. Сұхбат // Айқын. – Алматы. – 2006. – 31 желтоқсан.
4. Майтанов Б. Сөз сыны. – Алматы: Ғылым, 2002. – 342 б.
5. Бөдешұлы Ж. Емендер түнде бүрлейді. – Алматы: Ана тілі, 2002. –
303 б.
6. Есенин С. Избранные произведения. – М.: Художественная литература, 1983. – Т. 1. – 323 с.
7. Павловский А. Куст рябины. О поэзии Марины Цветаевой: Монография. – Л: Сов. писатель, 1989. – 352 с.
8. Әбубәкір Қ. Қазағым. – Алматы: Жазушы. – 1993. – 288 б.
9. Сейтжанов З. Шыңжаң қазақ әдебиеті. - Алматы: Қазақ университеті, 1999, - 185 б.
10. Шәріп А. Қазақ поэзиясы: утопия және антиутопия // Жұлдыз. – 1998. № 9. – 25-29 бб.
11. Тілепов Ж. Тарих және әдебиет. – Алматы: Ғылым, 2001. – 376 б.
12. Омаров І. Әдеби толғамдар. – Алматы: Жазушы, 1988. – 400 б.
13. Бөдешұлы Ж. Аспан даусы. – Алматы: Жазушы, 1985. – 134 б.
14. Бес ғасыр жырлайды. 2 томдық. – Алматы: Жазушы, 1989. – 1 т. – 384 б.
15. Абай. Екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1986. –
200 б.
16. Нүсіпхан А. Қайғыңды, қайран қазақ арқаладым. – Алматы, 2002. –
279 б.
17. Мырзалиев Қ. Үш томдық шығармалар жинағы. Алматы, Жазушы, 3 т. - 432 б.
18. Махамбет. Ереуіл атқа ер салмай (құраст. Қ.Сыдықов) – Алматы: Жазушы, 1989. – 114 б.
19. Жұмабаев М. Шығармалары: Өлеңдер, поэмалар, қара сөздер. - Алматы: Жазушы, 1989. 448 б.
20. Айбергенов Т. Бір тойым бар. Поэма мен өлеңдер, - Алматы. 1989.- 304 б.
21. Белинский В.Г. О русских классиках. – М.: Художественная литература,
22. 1978. – 525 с.
23. Медетбек Т. Ақын және атажұрт // Жас алаш. – 2009. – 18 мамыр.
24. Шәріп А. Қазақ поэзиясы және ұлттық идея. – Алматы: Білім, 2000. – 335 б.
25. Жұмаділов Қ. Қалың елім, қазағым... – Алматы, 2000. – 350 б.
26. Бөдешұлы Ж. Бөрінің асығы. – Алматы: Жазушы, 2004. – 206 б.
27. Айтхожа М. Жапырақтар жауғанда. – Астана: Елорда, 2002. – 294 б.
28. Айбергенов Т. Аманат. – Алматы: Жазушы, 2005. – 212 б.
29. Бахтин М.М. Вопросы литературы и эстетики. – М.: Художественная литература, 1975. – 504 с.
30. Ысмағұлов Ж. Абай: ақындық тағылымы. – Алматы: Ғылым, 1994. –
280 б.
31. Юсупов К. Жұмекен Нәжімеденовтің ақындығы. – Алматы: Ғылым, 1995. – 236 б.
32. Мырзалиев Қ. Сөз сиқыры. – Алматы: Жазушы, 1982. – 340 б.
33. Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. – 320 б.
34. Дүйсенов М. Ілияс Жансүгіров өмірі мен творчествосы. – Алматы: Ғылым, 1965. 97 б.
35. Ахматова А. Тайны ремесла. – М.: Советская Россия, 1986. – 144 с.
36. Оразалин Н. Құралайдың салқыны. – Алматы: Атамұра, 1997. – 310 б.
37. Блок А. и Андрей Белый. Диалог поэтов. – М.: Высшая школа, 1990. – 687 с.
38. Барлас В. Глазами поэзии. – М.: Советский писатель, 1986. – 288 с.
39. Шпет Г. Введение в этническую психологию. – М.: Правда, 1989. –
534 с.
40. Жақыпбаев Ж. Саратан. – Алматы: Жалын, 1979. – 50 б.
41. Эпштейн М.Н. Природа, мир, тайних серенной. – М.: Высшая школа, 1990. – 303 б.
42. Нарымбетов Ә. Дәуір және поэзия. – Алматы, 1970. – 152 б.
43. Горький А.М. Шығармалары. – М., 1973. – 27 т. – 217 б.
44. Шапай Т. Шын жүрек – бір жүрек. – Алматы: Жазушы, 1999. – 256 б.
45. Әскербекқызы Ж. Көркемдік өріс. – Астана: Таймс, 2008. – 296 б.
46. Мәдібай Қ. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 196 б.
47. Қамзабекұлы Д. Смағұл Садуақасов. – Алматы Қазақстан. 2009.- 288
48. Бөдешұлы Ж. Жұлдыздан нүкте қойдым, жарты айдан жақша ашып // Қазақ әдебиеті. – 2004. – 15 сәуір.
49. Әбдезұлы Қ. Таным көкжиегі. – Алматы: Қазақ университеті, 2007. – 270 б.
50. Тропа к Гоголю. – М.: Детская литература, 1976. – 350 с.
51. Нұрғазыұлы А. Сын (уақыт және қаламгер) журналы. – Алматы, 2009. – № 1-2. – 160 б.
52. Негимов С. Шешендік өнер. Ана тілі. 19977 208 б.
53. Әуезов М. Жетінші кітап. – Алматы: Жалын, 1960. – 216 б.
54. Қыраубайқызы А. Ежелгі әдебиет. – Астана: Елорда, 2001. – 234 б.
55. Нұғыман С. Шеңберді бұзып, шексіздікке ұмтылған // Әдебиет айдыны. – 1965. – № 47. – 19-22 бб.
56. Өмірәлиев Қ. Қазақ поэзиясының жанры мен стилі. – Алматы: Ғылым, 1983. – 240 б.
57. Бөдешұлы Ж. Бұрылыс. – Алматы: Сөздік-словарь, 2007. – 294 б.
58. Әбдиманұлы Ө. Қазақ әдебиетіндегі ұлт-азаттық идея. – Алматы: Қазақ университеті, 2007. – 325 б.
59. Бөдешұлы Ж. Өлеңдер // Жұлдыз. – 2007. – № 6. – 46-51 бб.
60. Сариев Ш. 60-70 жылдардағы қазақ лирикалары. Көркемдік ізденістер: филоло. ғыл. канд. ... дисс. – Алматы, 1993. – 135 б.
61. Тәжібаев Ә. Бес томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1981. – 4 т. – 270 б.
62. Гей Н.К. Худежественность литературы. Поэтика. Стиль. – М.: Наука, 1975. – 470 с.
63. Араслы Г. Великий азербайджанский поэт Физули. – Баку: Детюниздат, 1958. – 260 с.
64. Әшімбаев С. Екі томдық шығармалар жинағы. – Астана: Елорда, 2008. – 392 б.
65. Байтұрсынов А. Ақ жол. – Алматы: Жалын, 1991. – 363 б.
66. Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі. – Алматы: ҚМКӘБ, 1960. – 2 т. – 364 б.
67. Озеров Л. Мастерство и волшебство. – М., 1976. – 316 с.
68. Лекеров Қ. Балладаға барғанда // Қазақ әдебиеті. – 1965. – 13 қараша.
69. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 352 б.
70. Жармұхамедов М. Баллада жайында // Қазақ әдебиеті. – 1965. –
3 қыркүйек.
71. Бейсенғали З. ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті. Алматы. Мектеп. 1989. 136 б.
72. Бөдешұлы Ж. Жұлдызға орнын ай бермес. – Алматы: Сөзстан, 1996. – 159 б.
73. Нарымбетов Ә. Қазіргі қазақ поэмасы. – Алматы, 1982. – 186 б.
74. Алпысбаев Қ. Поэма және сюжет. – Алматы, 1992. – 235 б.
75. Кәкішев Т. Санадағы жаралар. – Алматы: Қазақстан, 1992. – 264 б.
76. Шаханов М. Сенім патшалығы. – Алматы: Жазушы, 1980. – 284 б.
77. Высоцкий В. Нерв. – Алматы: Өнер, 1989. – 192 с.
78. Мақатаев М. Күнделік. – Алматы: Жалын, 1991. – 48 б.
79. Әбдірашев Ж. Досың болғым келеді. – Алматы: Жалын, 1983. – 88 б.
80. Шукшин В. Айлы түнгі ән. – Алматы: Жазушы, 1989. – 392 б.
81. Бұхар жырау Қалқаманұлы. Шығармалары. – Алматы: Мұраттас, 1992. – 95 б.
82. Фет А. Воспоминания. – М.: Правда, 1983. – 496 с.
83. Нәжімеденов Ж. Ұрпағым, саған айтам. – Алматы: Жазушы, 1988. –
312 б.
84. Кәкішев Т. ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі ағымдар. Әдебиеттану. – Алматы: Рауан, 1997. – 276 б.
85. Қирабаев С. Екі томдық жинақ. – Алматы: Жазушы, 1991. – 1 т. – 33 б.
86. Әдеби мұра және оны зерттеу. – Алматы: Қазақ ССР ҒА баспасы, 1961. – 376 б.
87. Елеукенов Ш. Әдебиет және ұлт тағдыры. – Алматы: Жалын, 1997. – 365 б.
88. Пірәлиева Г. Ізденіс өрнектері. – Алматы: Принт, 2001. – 222 б.
89. Ысмайлов Е. Нарманбет ақын. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 76 б.
90. Әбдіғазиев Б. Асыл арна. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 128 б.
91. Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. Қазақтың батырлық жырларының поэтикасы. –Алматы: Ғылым, 1993. – 296 б.
92. Бөдешұлы Ж. Құбылыс. – Алматы: Глобус, 2009. – 397 б.
93. Кекілбаев Ә. Әдебиет әзелгі мұратынан айнымақ емес // Егемен Қазақстан. – 2008. – 4 маусым.
94. Ергөбек Қ. Баянғұмыр. – Алматы: Жазушы, 1988. – 213 б.
95. Зуев Н. Жизнь и поэзия одно. – М.: Современник, 1990. – 259 с.
96. Чупринин С. Крупным планом. Поэзия наших дней: проблемы и характеристики. – М.: советский писатель. 1983. – 285 с.
97. Балақаев Сөз өнері. – Алматы: Ғылым, 1978. – 328 б.
98. Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 240 б.
99. Сейфуллин С. Шығармалар жинағы. – Алматы: ҚМКӘБ, 1964. – 6 т. –456 б.
100. Мүсірепов Ғ. Сөзстан. Төртінші кітап. – Алматы: Жалын, 1983. – 314 б.
101. Сүлейменов О. Сөзстан. Сегізінші кітап. – Алматы: Жалын, 1987. –
220 б.
102. Әбдібаев Х. Көкжиек. – Алматы: Жазушы, 1978. – 234 б.
103. Қаратаев М. Таңдамалы шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1974. – 3 т. – 320 б.
104. Негимов С. Ақын-жыраулар поэзиясының бейнелілігі. – Алматы: Ғылым, 1991. – 200 б.
105. Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. – Алматы: Ғылым, 1991. – 208 б.
106. Ахметова К. Жапырақ жаздың жүрегі. – Алматы: Жазушы, 1981. –
248 б.
107. Нұрғали Р. Әуезов және Алаш. – Алматы: Санат, 1997. – 423 б.
108. Базарбаев М. Замана тудырған әдебиет. – Алматы: Ғылым, 1997. –
230 б.
109. Айтматов Ш. Сөзстан. Бірінші кітап. – Алматы: Жалын, 1989. – 320 б.
110. Жұмалиев Қ. Стиль өнер ерекшелігі. – Алматы, 1966. – 13 б.
111. Қабдолов З. Жебе. – Алматы: Жазушы, 1977. – 380 б.
112. Омарұлы Б. Зар заман поэзиясы. – Алматы: Білім, 2000. – 367 б.
113. Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі. – Алматы: Ана тілі, 1995. – 272 б.
114. Пушкин А.С. О народности в литературе. Собр. соч. в 10 т. – М.: Наука, 1976. – Т. 6. – 238 с.
115. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. – Алматы: Қазақ универсиеті, 1992. – 352 б.
2. Аманжолов Қ. Толық шығармалар. Ш том, 330 б.
3. Кекілбай Ә. Сұхбат // Айқын. – Алматы. – 2006. – 31 желтоқсан.
4. Майтанов Б. Сөз сыны. – Алматы: Ғылым, 2002. – 342 б.
5. Бөдешұлы Ж. Емендер түнде бүрлейді. – Алматы: Ана тілі, 2002. –
303 б.
6. Есенин С. Избранные произведения. – М.: Художественная литература, 1983. – Т. 1. – 323 с.
7. Павловский А. Куст рябины. О поэзии Марины Цветаевой: Монография. – Л: Сов. писатель, 1989. – 352 с.
8. Әбубәкір Қ. Қазағым. – Алматы: Жазушы. – 1993. – 288 б.
9. Сейтжанов З. Шыңжаң қазақ әдебиеті. - Алматы: Қазақ университеті, 1999, - 185 б.
10. Шәріп А. Қазақ поэзиясы: утопия және антиутопия // Жұлдыз. – 1998. № 9. – 25-29 бб.
11. Тілепов Ж. Тарих және әдебиет. – Алматы: Ғылым, 2001. – 376 б.
12. Омаров І. Әдеби толғамдар. – Алматы: Жазушы, 1988. – 400 б.
13. Бөдешұлы Ж. Аспан даусы. – Алматы: Жазушы, 1985. – 134 б.
14. Бес ғасыр жырлайды. 2 томдық. – Алматы: Жазушы, 1989. – 1 т. – 384 б.
15. Абай. Екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1986. –
200 б.
16. Нүсіпхан А. Қайғыңды, қайран қазақ арқаладым. – Алматы, 2002. –
279 б.
17. Мырзалиев Қ. Үш томдық шығармалар жинағы. Алматы, Жазушы, 3 т. - 432 б.
18. Махамбет. Ереуіл атқа ер салмай (құраст. Қ.Сыдықов) – Алматы: Жазушы, 1989. – 114 б.
19. Жұмабаев М. Шығармалары: Өлеңдер, поэмалар, қара сөздер. - Алматы: Жазушы, 1989. 448 б.
20. Айбергенов Т. Бір тойым бар. Поэма мен өлеңдер, - Алматы. 1989.- 304 б.
21. Белинский В.Г. О русских классиках. – М.: Художественная литература,
22. 1978. – 525 с.
23. Медетбек Т. Ақын және атажұрт // Жас алаш. – 2009. – 18 мамыр.
24. Шәріп А. Қазақ поэзиясы және ұлттық идея. – Алматы: Білім, 2000. – 335 б.
25. Жұмаділов Қ. Қалың елім, қазағым... – Алматы, 2000. – 350 б.
26. Бөдешұлы Ж. Бөрінің асығы. – Алматы: Жазушы, 2004. – 206 б.
27. Айтхожа М. Жапырақтар жауғанда. – Астана: Елорда, 2002. – 294 б.
28. Айбергенов Т. Аманат. – Алматы: Жазушы, 2005. – 212 б.
29. Бахтин М.М. Вопросы литературы и эстетики. – М.: Художественная литература, 1975. – 504 с.
30. Ысмағұлов Ж. Абай: ақындық тағылымы. – Алматы: Ғылым, 1994. –
280 б.
31. Юсупов К. Жұмекен Нәжімеденовтің ақындығы. – Алматы: Ғылым, 1995. – 236 б.
32. Мырзалиев Қ. Сөз сиқыры. – Алматы: Жазушы, 1982. – 340 б.
33. Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. – 320 б.
34. Дүйсенов М. Ілияс Жансүгіров өмірі мен творчествосы. – Алматы: Ғылым, 1965. 97 б.
35. Ахматова А. Тайны ремесла. – М.: Советская Россия, 1986. – 144 с.
36. Оразалин Н. Құралайдың салқыны. – Алматы: Атамұра, 1997. – 310 б.
37. Блок А. и Андрей Белый. Диалог поэтов. – М.: Высшая школа, 1990. – 687 с.
38. Барлас В. Глазами поэзии. – М.: Советский писатель, 1986. – 288 с.
39. Шпет Г. Введение в этническую психологию. – М.: Правда, 1989. –
534 с.
40. Жақыпбаев Ж. Саратан. – Алматы: Жалын, 1979. – 50 б.
41. Эпштейн М.Н. Природа, мир, тайних серенной. – М.: Высшая школа, 1990. – 303 б.
42. Нарымбетов Ә. Дәуір және поэзия. – Алматы, 1970. – 152 б.
43. Горький А.М. Шығармалары. – М., 1973. – 27 т. – 217 б.
44. Шапай Т. Шын жүрек – бір жүрек. – Алматы: Жазушы, 1999. – 256 б.
45. Әскербекқызы Ж. Көркемдік өріс. – Астана: Таймс, 2008. – 296 б.
46. Мәдібай Қ. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 196 б.
47. Қамзабекұлы Д. Смағұл Садуақасов. – Алматы Қазақстан. 2009.- 288
48. Бөдешұлы Ж. Жұлдыздан нүкте қойдым, жарты айдан жақша ашып // Қазақ әдебиеті. – 2004. – 15 сәуір.
49. Әбдезұлы Қ. Таным көкжиегі. – Алматы: Қазақ университеті, 2007. – 270 б.
50. Тропа к Гоголю. – М.: Детская литература, 1976. – 350 с.
51. Нұрғазыұлы А. Сын (уақыт және қаламгер) журналы. – Алматы, 2009. – № 1-2. – 160 б.
52. Негимов С. Шешендік өнер. Ана тілі. 19977 208 б.
53. Әуезов М. Жетінші кітап. – Алматы: Жалын, 1960. – 216 б.
54. Қыраубайқызы А. Ежелгі әдебиет. – Астана: Елорда, 2001. – 234 б.
55. Нұғыман С. Шеңберді бұзып, шексіздікке ұмтылған // Әдебиет айдыны. – 1965. – № 47. – 19-22 бб.
56. Өмірәлиев Қ. Қазақ поэзиясының жанры мен стилі. – Алматы: Ғылым, 1983. – 240 б.
57. Бөдешұлы Ж. Бұрылыс. – Алматы: Сөздік-словарь, 2007. – 294 б.
58. Әбдиманұлы Ө. Қазақ әдебиетіндегі ұлт-азаттық идея. – Алматы: Қазақ университеті, 2007. – 325 б.
59. Бөдешұлы Ж. Өлеңдер // Жұлдыз. – 2007. – № 6. – 46-51 бб.
60. Сариев Ш. 60-70 жылдардағы қазақ лирикалары. Көркемдік ізденістер: филоло. ғыл. канд. ... дисс. – Алматы, 1993. – 135 б.
61. Тәжібаев Ә. Бес томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1981. – 4 т. – 270 б.
62. Гей Н.К. Худежественность литературы. Поэтика. Стиль. – М.: Наука, 1975. – 470 с.
63. Араслы Г. Великий азербайджанский поэт Физули. – Баку: Детюниздат, 1958. – 260 с.
64. Әшімбаев С. Екі томдық шығармалар жинағы. – Астана: Елорда, 2008. – 392 б.
65. Байтұрсынов А. Ақ жол. – Алматы: Жалын, 1991. – 363 б.
66. Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі. – Алматы: ҚМКӘБ, 1960. – 2 т. – 364 б.
67. Озеров Л. Мастерство и волшебство. – М., 1976. – 316 с.
68. Лекеров Қ. Балладаға барғанда // Қазақ әдебиеті. – 1965. – 13 қараша.
69. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 352 б.
70. Жармұхамедов М. Баллада жайында // Қазақ әдебиеті. – 1965. –
3 қыркүйек.
71. Бейсенғали З. ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті. Алматы. Мектеп. 1989. 136 б.
72. Бөдешұлы Ж. Жұлдызға орнын ай бермес. – Алматы: Сөзстан, 1996. – 159 б.
73. Нарымбетов Ә. Қазіргі қазақ поэмасы. – Алматы, 1982. – 186 б.
74. Алпысбаев Қ. Поэма және сюжет. – Алматы, 1992. – 235 б.
75. Кәкішев Т. Санадағы жаралар. – Алматы: Қазақстан, 1992. – 264 б.
76. Шаханов М. Сенім патшалығы. – Алматы: Жазушы, 1980. – 284 б.
77. Высоцкий В. Нерв. – Алматы: Өнер, 1989. – 192 с.
78. Мақатаев М. Күнделік. – Алматы: Жалын, 1991. – 48 б.
79. Әбдірашев Ж. Досың болғым келеді. – Алматы: Жалын, 1983. – 88 б.
80. Шукшин В. Айлы түнгі ән. – Алматы: Жазушы, 1989. – 392 б.
81. Бұхар жырау Қалқаманұлы. Шығармалары. – Алматы: Мұраттас, 1992. – 95 б.
82. Фет А. Воспоминания. – М.: Правда, 1983. – 496 с.
83. Нәжімеденов Ж. Ұрпағым, саған айтам. – Алматы: Жазушы, 1988. –
312 б.
84. Кәкішев Т. ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі ағымдар. Әдебиеттану. – Алматы: Рауан, 1997. – 276 б.
85. Қирабаев С. Екі томдық жинақ. – Алматы: Жазушы, 1991. – 1 т. – 33 б.
86. Әдеби мұра және оны зерттеу. – Алматы: Қазақ ССР ҒА баспасы, 1961. – 376 б.
87. Елеукенов Ш. Әдебиет және ұлт тағдыры. – Алматы: Жалын, 1997. – 365 б.
88. Пірәлиева Г. Ізденіс өрнектері. – Алматы: Принт, 2001. – 222 б.
89. Ысмайлов Е. Нарманбет ақын. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 76 б.
90. Әбдіғазиев Б. Асыл арна. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 128 б.
91. Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. Қазақтың батырлық жырларының поэтикасы. –Алматы: Ғылым, 1993. – 296 б.
92. Бөдешұлы Ж. Құбылыс. – Алматы: Глобус, 2009. – 397 б.
93. Кекілбаев Ә. Әдебиет әзелгі мұратынан айнымақ емес // Егемен Қазақстан. – 2008. – 4 маусым.
94. Ергөбек Қ. Баянғұмыр. – Алматы: Жазушы, 1988. – 213 б.
95. Зуев Н. Жизнь и поэзия одно. – М.: Современник, 1990. – 259 с.
96. Чупринин С. Крупным планом. Поэзия наших дней: проблемы и характеристики. – М.: советский писатель. 1983. – 285 с.
97. Балақаев Сөз өнері. – Алматы: Ғылым, 1978. – 328 б.
98. Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 240 б.
99. Сейфуллин С. Шығармалар жинағы. – Алматы: ҚМКӘБ, 1964. – 6 т. –456 б.
100. Мүсірепов Ғ. Сөзстан. Төртінші кітап. – Алматы: Жалын, 1983. – 314 б.
101. Сүлейменов О. Сөзстан. Сегізінші кітап. – Алматы: Жалын, 1987. –
220 б.
102. Әбдібаев Х. Көкжиек. – Алматы: Жазушы, 1978. – 234 б.
103. Қаратаев М. Таңдамалы шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1974. – 3 т. – 320 б.
104. Негимов С. Ақын-жыраулар поэзиясының бейнелілігі. – Алматы: Ғылым, 1991. – 200 б.
105. Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. – Алматы: Ғылым, 1991. – 208 б.
106. Ахметова К. Жапырақ жаздың жүрегі. – Алматы: Жазушы, 1981. –
248 б.
107. Нұрғали Р. Әуезов және Алаш. – Алматы: Санат, 1997. – 423 б.
108. Базарбаев М. Замана тудырған әдебиет. – Алматы: Ғылым, 1997. –
230 б.
109. Айтматов Ш. Сөзстан. Бірінші кітап. – Алматы: Жалын, 1989. – 320 б.
110. Жұмалиев Қ. Стиль өнер ерекшелігі. – Алматы, 1966. – 13 б.
111. Қабдолов З. Жебе. – Алматы: Жазушы, 1977. – 380 б.
112. Омарұлы Б. Зар заман поэзиясы. – Алматы: Білім, 2000. – 367 б.
113. Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі. – Алматы: Ана тілі, 1995. – 272 б.
114. Пушкин А.С. О народности в литературе. Собр. соч. в 10 т. – М.: Наука, 1976. – Т. 6. – 238 с.
115. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. – Алматы: Қазақ универсиеті, 1992. – 352 б.
Рамазанова Шайгүл Әмірғалиқызы
Ақын поэзиясындағы
ұлттық рух пен көркем шындық
Бөдешұлы өлеңдеріндегі,
көркем шындық
Жиырмасыншы ғасырдың 60-80 жылдары қазақ поэзиясының даму кезеңі болып
саналады. Тек қазақ поэзиясы емес, жалпы қазақ өнерінің өрлеу жылдары десе
де болғандай. Т. Молдағалиев, Қ. Мырзалиев, Ж. Нәжімеденов,
С.Жиенбаев, Ө.Нұрғалиев, Ж. Қыдыров, М. Мақатаев сынды жыр жүйріктерінің
ұлы дүбірге қосылған кезеңі еді. М. Әуезовтің өзі де жыл келгендей жаңалық
сезінеміз деген тұсы да осы. М. Қаратаевша айтсақ төртінші толқын
өкілдері өздеріне-өздері кепілдік бере алатындай, өздеріне-өздері кепілдік
бола алатындай тегеурінді толқын болып шықты. Осы кезең хақында С.Қирабаев
кеңес өкіметі өмір сүрген 70 жылдан артық мерзім – біздің бастан кешкен
тарихымыз. Онда қайшылықтар мен бірге пайдалы нәрселер де жасалды. Жасырмай
айтсақ, біздің бүгінгі кәсіби әлемге танылған әдебиетіміз – сол жылдардың
жемісі [1.43 б.] деген болатын. Үстімде сұр шинелім, ақсаңдай басып
келемін – деп Қ. Аманжолов айтқандай [2, 176 б.], немесе ақынның өзі:
біреуге жақсы атанып, пысқырмадық таққа, жатқа, өлеңді ақсатпадық, өзіміз
ақсасақта дейді. Өзі ақсаса да, өлеңді асқақтатқан төртінші толқынның
өкілі – Жәркен Бөдеш.
Бұрынғы жылдары бұйығылау көрінетін Жәркен Бөдеш сынды ақынымыз
жаңбырдан кейінгі дала гүлдеріндей жадырай да жарқылдай түсуде – деген
Әбіш Кекілбаевтың бір ауыз сөзі де оның шын мәніндегі жыр жүйрігі екенін
аңғартса керек [3, 3 б.]. Бұрынғы жылдары бұйығылау көрінетін деген
ойдың астарында Бөдештің бұрынғы жазған жырлары тұр. Оның қазақ поэзиясының
қасиетті табалдырығын әдеппен аттағанынан да хабар бергендей. М.
Әлімбаевтың Жәркен жырларына арнайы көңіл бөліп, пікір пайымдауы да осы
кездер болса керек. Өз басымыз ұлы болмасақ та, ұлыларды ұғынуды дәреже
санаймыз һәм өзімізді жақсы көргендіктен, ақынды жабырқатқан жай тура
біздің көңіл-күйіміз сияқты деп Б. Майтанов айтқандай [4, 342 б.],
Ж. Бөдештің ұлыларды ұғынған кездері де, өлең өлкесіне бет бұрған жылдары
дәл осы кезең, келісті де кенішті кезең. Келісті дейтініміз – өнер
адамдарының өрісі кең, кенішті дейтініміз – қазақ поэзиясының арғы-бергі
тарихындағы қанжығасы – майлы, олжасы – ортақ мамыражай заманы болатын.
Қазақ жырының төрт құбыласын түгендеп, төрт аяғынан тік тұруына үлес
қосқандардың ішінде Ж. Бөдештің бары да ақиқат. Болмаса, ол өзіміз ақсасақ
та, өлеңді ақсатпадық деп айта алмас еді. Туғанда дүние есігін ашады
өлең деп Абай Құнанбаев айтпақшы, Жәркен Бөдеш жыр әлеміне жол тартпас
бұрында, халықтың арғы-бергі халық әдебиет үлгілерімен, поэзияның татымды,
таңдаулы туындыларымен танысып, табысқаны байқалады, ең алдымен Жәркен
Бөдеш тағдырлы ақын, әйтпесе мен ақын емеспін, тағдырым ақын деп бекер
айтпаған болар.
Бір ақын жүр Алматы Тастағында,
Келіп еді тау асып қасқа мұнда.
Тағдырының іздері сайрап жатыр,
Өлеңінің қат-қабат астарында [5, 72 б.].
Өмір-өлеңнің қат-қабат астарында бұғып жатқан адам тағдырына үңіліп,
оны зерделеп шығу міндетіміз Һәм мақсатымыз. Менің қосымша өмірбаяндық
деректерім – өлеңдерімде, – деп С. Есенин [6, 17 б.] айтқандай, көркем
шығармадағы тұңғиық ойды, талайлы-талайсыз тағдырды, ақынның қорғаштап, шып-
шырғасын шығармай, бөліп-жармай, бүтін қалпында мына дүниеге жарқыратып
алып шығу – жердің жеті қат астында жатқан кенді қазып алудан да қиын
шаруа. Адам баласы жаратқан, қоршаған тылсым табиғаттан да күрделі.
Ақын тағдырын өлеңдерінен бөліп қарауға болмайды. Өмірін - өлеңге,
өлеңін - өмірге айналдырған ақынның өмірін өлеңінен, өлеңін өмірінен бір
бөлек қарастыру мүмкін емес.
Жәркен Бөдеш 1944 жылы 15 мамырда Шығыс Түркістанның Тарбағатай аймағы,
Толы ауданына қарасты Жайыр жайлауында мұғалім отбасында дүниеге келген.
1980 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің журналистика
факультетін бітірген.
1973 жылы Көкшетау правдасы газетінің меншікті тілшісі, 1976 жылы
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Кітап палатасында, Дүние жүзі
қазақтары қауымдастығында жауапты қызметтер атқарған.
1982 жылдан бастап Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі. Халықаралық
Алаш сыйлығының иегері. 1993 жылы Алматыда өткізілгенТүркі дүниесі
поэзиясы II фестивалінің жеңімпазы. Академик Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың
туғанына 100 жыл толуы құрметіне халықаралық Сәтбаев қоры мен Қазақстан
Жазушылар одағы бірлесіп өткізген республикалық ақындар мүшайрасының бас
жүлдегері. Сонымен бірге Абай Құнанбаев, Жамбыл Жабаев, Мұхтар Әуезов,
Қасым Аманжолов, Түркістан-1500, Махамбет Өтемісұлының мерейтойларына
Дүниежүзі қазақтарының II Құрылтайына арналған жыр сайысында жүлделі
орындарды жеңіп алған.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы ақпанның 4-індегі
Жарлығы бойынша Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл мерекелік
медалімен марапатталған.
2009 жылы Кеңес Одағының Батыры, даңқты қолбасшы, жазушы, қоғам
қайраткері Бауыржан Момышұлының 100-жылдығына арналған Республикалық
драмалық шығармалар конкурсында Батыр Бауыржанның бейнесін, ерлік істерін
жан-жақты биік көркемдік деңгейде ашып көрсеткені үшін жүлделі орынға ие
болған.
Қазір Қазақстан Жазушылар Одағы Басқармасының әдеби кеңесшісі.
Екінің бірі білетін Есенинді айтпағанда, Марина Цветаеваның өзі
Б.Пастернакқа жазған хаттарының бірінде: менің тағдырымды өлеңдерім
арқылы танып-түстеуге, тіпті түсінуге болады [7, 59 б.], – деген екен.
Олай болса, Жәркен Бөдештің де тағдырының іздері - өлеңінің “қат-қабат
астарында.
Қытайдағы мәдениет төңкерісінің ел өміріне тигізген ықпалы ұшан-теңіз,
ұлт санасын сеңдей сапырылыстырып, астын үстіне, үстін астына шығарған
қауырт құбылыс болды. Қытай қаламгерлеріне де, сол елді мекендеп отырған
ірілі-ұсақты ұлт өкілдеріне де қиын күн туды. Түйені жел шайқаса, ешкіні
аспаннан көресің дегендей, онсыз да ілдалдалап, кіріптарлық күй кешіп,
шықпа жаным шықпамен [8, 213 б.] отырған Шыңжаңдағы үркердей үрпиген аз
ұлт өкілдеріне, атап айтқанда, қазақ халқына аталмыш дүлей дауылдың
зардабы тіптен ауыр тиді. Өмір мен өнер өзектес болғандықтан, белгілі бір
дәуірдегі маңызды оқиғалар әдебиетте өзінің ізін қалдырмай өтпейді. [9.77
б] Дәл осы тұста ел ішіндегі оқыған-тоқығаны бар саналы жастар қуғын-
сүргінге ұшырап, басқан іздеріне қарауыл қойылды. Қолға түсіп, құрыққа
ілінгендерінің алды абақтыға жабылып, арты сең соққандай сергелдең күй
кешіп, бас сауғалауға мәжбүр болды. Әбубәкір Жүрегі ат басындай ерлерім,
қайғы басып шерледі десе, Жәркен жырларында ерлердің ақыл, амал таппай
тоқырап қалған кездері кеңінен суреттеледі.
Амалсыздан тау асып, тас басып, сол кездегі Қытай-Кеңес шекарасына
қарай жапырыла жөңкілді. Талас жоқ, көшпенділердің тіршілік-тәжірибесіне
тән қам-қаракеттің бірі – ауа көшу. Елді беталды қақтығысудан, бос
қырылудан аман алып қалу қажет болған қысылтаяң мезеттерде қазақтар да
мұндай шұғыл шараларға амал артқан [10, 38 б.]. Ұшқан құс, жүгірген аңды
былай қойғанда, шыбын да өте алмайды делінетін екі империяның темірмен
құрсанған шекарасынан кешегі қашқын, бүгінгі қазақтың белгілі ақыны
Жәркен Бөдеш бір топ тағдырластарымен бірге Жоңғар Алатауының мұзарт
асуынан асып, Үйгентас шекарасын басып, ата жұртына жетті. Аузынан ана
сүті арыла қоймаған балаң ақынды енді бұрын-соңды басынан кешірмеген мүлде
бір жұмбақ әлем, төтенше тағдыр күтіп тұр еді. Сонымен түн қатып, түс
қашып, арып-ашып жүріп, өз аяғымен келіп тұтқынға түскен қауіпті
қашқынды шекарашылар жасағы Кеңес өкіметінің көзі мен құлағы Ұлттық
қауіпсіздік комитетінің қолына әкеліп тапсырады. Осы сәтті ақын өзінің
Қашқын өлеңінде былай суреттеген:
Таудың қасқыры
Шаптығып шаппады.
Қазақтың қашқыны,
Орысқа жақпады
Тергеушім арсыз,
Шындыққа нанбады.
Көлеңке жансыз,
Соңымнан қалмады [5, 21 б.], –
деген астарлы жолдарда үлкен мән бары анық.
Әлбетте әр халықтың елдік тарихының бір-бірінен елеулі айырмашылықтары
болатыны сияқты, оның сол тарихпен байланысты ұлттық әдебиеті де әрқилы
өзгешеліктерден кенде болмайтыны қашаннан белгілі [11, 341 б.]. Елдің
тарихы – ақын тарихы, жыр тарихы.
Ақынның әрбір өлеңі өзінің тағдырымен тамырласып жатыр. Ілияс Омаров
Біздің өмірімізде де тартыс барына бүгін ешкім таласпайды. Бұл басы ашық
жай [12, 6 б.], – деп ой түйеді. Ақын өмірі де талас-тартыстан тұратыны
әмбеге аян.
Жәркен Бөдешті Ұлттық қауіпсіздік комитетінің тергеуінен кейін
Көкшетауға жер аударады. Жәркеннің ата-жұртына оралғаннан кейінгі
шығармашылық жолы дәл осы кербез Көкшеде басталды. Оққа сүйенген арқардай
өлеңге, өнерге сүйеніп, ел қатарлы өмір сүруге бейімделеді. Болашақтан
үміттенді. Абылайдың ақ ордасы тігілген Көкше өңірінің ауасы ақынға майдай
жақты. Белгілеп берілген бір ауылдан екінші ауылға аттап бастырмайтын қатал
заңның зардабынан жұмақтай сұлу да көркем, киелі, аруақты жер арашалап,
қапастан құтқарып алғандай әсерге бөледі. Ақын көкірегінде шемен болып
қатып, шегедей қадалған рухани дерттен бірте-бірте айыға бастады. Қойшының
күркесінде қой күзетіп отырып, білте шамның түбінде, айдың жарығымен
сағынышқа толы жырларын жазды. Ақын Көкше даласында деген өлеңінде:
Қой бағып жүр дегенше,
Ой бағып жүр дегейсің.
Қойны-қоншын өлеңге
Қойма ғып жүр дегейсің.
Қойға кетті дегенше,
Ойға кетті дегейсің.
Өлең деген бір елге,
Қойға кетті дегейсің, –
деп тебірене толғанады ақын [13, 59 б.].
Тағдыр деген қанша қатал десек те, оның да кезі келгенде құрсауы босап,
құрсағы кеңитін шағы болады. Жаны жайсаң, талантты ақынға күдікшіл
пенделердің іші жылып, қызыға да қызғана қарайды. Талай сынақтан өткен
аяулы азаматқа бұдан былайғы уақыттарда Көкшенің көркем жерлерін көріп
қайтуға рұқсат етіліп, ұзын арқаулы, кең тұсаулы еркіндік таңы атты.
Әттең, бір көрсем деп жүретін Көкшенің көрікті жерлерін, әсіресе атақты
Бурабаймен ақын алғаш қауышқанда, абзал ананың алақаны кең маңдайынан
сипағандай күй кешеді.
Ассалаумағалейкум, сұлу Көкше,
Жырлар ем сұлулықты тілім жетсе.
Шығарма енді мені құшағыңнан,
Жүруші ең ертегідей бұрында есте...
Өзінің Көкше жерінде туған алғашқы өлеңдерін осылай жүрексіне бастаған
Жәркен Бөдеш, көп ұзамай, Көкше сұлудың көңілін тауып кетеді. Көгілдір
көктем келген шақ. Қай жағыңа қарасаң да, көкпеңбек әлем. Табиғаттың
осыншама ғажайып көркіне тәнті боласың. Жер бетінде табиғат пен адам жаны
үндестік табатын бір жер бар болса, ол жер, осы Көкшедей-ақ болар! М.
Жұмабаев, Қ. Аманжолов, С. Сейфуллиндердің кербез Көкшені өліп-өшіп сүйіп,
ағынан жарыла жырлағаны да содан шығар. Сұлу жер қайда жоқ дейсің. Бірақ
сол сұлулықты ессіз сүйген жүректі таланттар асқақтатып, аспандатып,
әуелетіп әкететін тәрізді. Енді сен оның қасында жүріп-ақ оған жақындасам,
жетсем деп армандайсың. Ол енді – күндегі үйреншікті күйкі тірліктің әлемі
емес, одан жоғары, одан биік, одан тыс тұрған пәк, таза дүние. Сондай бір
қайталанбас сәттің суретіндей Жәркен ақын Көгілдір әлем ішінде атты өлең
жазыпты.
...Шомылтып бір сәт жер көкті,
Көгілдір түсті сел де өтті.
Көгілдір ауа көтеріп,
Көңілді құзға өрлетті.
Көгілдір самал әлдилеп,
Орманды жайлап тербетті [5, 202 б.].
Талайдан бері қуғын-сүргін мен айдау жолдың шаң-тозаңы тазарып, жүдеп
жүрген жас ақынның жабырқау көңілі сергіп, серпіліп сала берді. Ақынның
нәзік жан-дүниесі көгілдір әлеммен астасып кеткені соншалық, оның жауқазын
жырын Көкшенің көгілдір бояуынан ажырату мүмкін емес. Әсерлі де әсем,
тумысы бір тұтас тіршілік көгілдір самалмен желпініп, көздің жауын
аларлықтай құлпырып кетті. Сырымды менің сұрасаң, тұманың тұнық суынан
деп Дулат Бабатайұлы айтқандай, күйге енді [14, 112 б.].
Табиғат пен адамның үндестік табуы бір басқа да, көркемдікке ие,
талантты ақынның үндестік табуы бір басқа. Сондай-ақ осы соңғы үндестіктің
өзі де аса бір сирек кездесетін құбылыс. Бұл – шығармашылық адамдарының
бастарынан кешіретін сиқырлы сәттері деп жүргеніміздің дәл өзі. Адам
өмірінде бақытты сәт көп болмайды. Көп болса, қадірі де болмас еді. Ол –
қысқалығымен қастерлі де, қасиетті. Бұл жолы Жәркен ақынға тағдыр сондай
бір бақытты сәтті жомарттықпен сыйлай салғаны анық.
Ақыры ақынды Алматының дәмі тартып, Сұлу Көкшемен қоштасады.
Дәм тартқан соң амалым бар ма, сірә,
Дәм айдады, көз жетті қалмасыма.
Бір аяғым тұр менің үзеңгіде,
Аттанамын аяулы Алматыға.
Не:
Көгілдір тау, көк орман, көгін қимас,
Сұлулыққа құмартқан көңіл бір мас.
Көкірегімнен көшеді көгілдір бұлт,
Жанарымнан үзілді көгілдір жас [5, 201 б.].
Аңсап көрген Көкше аруына көгілдір жырдан көк торғын көйлек кигізген
Бөдештің айырылысар кездегі сезім-күйінің де көгілдір жырға айналғаны
қандай табиғи! Шындап келгенде, бұл арада шын айрылысу шартты мағынада. Ал
рухани тұрғыдан екеуі бір ұғымға сыйып кеткен бір бүтін дүние. Оларды
ешқашан бөле алмайсың. Көкшетау туралы Жәркен Бөдешке дейінгі жазылған
жырларды оқығанда, тағы да бір нәрсенің жетпей тұрғанын сезінесіз.
Сезінесіз де, оны іздейсіз. Тапқанша асығасыз. Ол – Бөдештің көгілдір
әлемі, Көкше көріністері! Бөдеш бірінші де, соңғы да ақын емес. Оның ізін
басып талай жас шәкірттер келер. Олар да Көкшенің мәңгі жас, мәңгі мінсіз
мүсінін жаңаша жырлап, мейлінше мадақтар, бірақ қалайда мына көгілдір
әлемге ешкім көлеңке түсіре алмайды. Көкшетау тақырыбына бұрын-соңды
жазылған қазақ поэзиясындағы жырлар бір төбе де, Бөдеш жырлары ойдың
Оқжетпесі!
Өлең-жырдың жинаған ең асылын,
Иығына таулардың көп асылдым.
Кешір мені, Оқжетпес, кешіре көр,
Оқ жетпеген басыңнан сөз асырдым.
Немесе:
Кетіп барам артыма қарай-қарай,
Сұлулықты қияды адам қалай.
Көріскенше күн жақсы, кербез Көкше,
Аттанайын, енді көп аялдамай [5, 201 б.].
дегенде, ақын өзінің осы кінәсін айтып тұрған секілді. Қай заманда болсын
ақындар өзінің туған жеріне деген мөлдір махаббаты пен ыстық ықыласын
білдіріп, оны ән-жырға қосып, артына өшпестей өнеге қалдырып отырған.
Қазақ ақындары үшін де қашанда туған жердің орны ерекше. Сахара суретін
салмаған, қыр қызығын жазбаған ақын жоқ. Олардың әрқайсысының өз орны бар.
Әр адамның туған жері, атамекеніне деген ыстық ықыласы одан алыстаған сайын
сағыныш сазына ұласып, жүрек түбіне орнығады.
Жәркен Бөдеш поэзиясындағы тұрлаулы тақырыптардың бірі – туған жер. Ол
алғашқы өлеңдерінде-ақ туған жерді тебірене, емірене жырлады. Туған жерге,
атамекенге деген сағыныш ақындар шығармашылығының үзілмес үрдісіне
айналған. Мәселенің түйіні, оны әр қаламгердің өзінше өруі мен
өңдендіруінде. Туған табиғат, ортаның ойы, таным мен түсінік, сенім
сәулесі халықтың салт-санасын қалыптастырып қана қоймайды, поэзия-
парақтарында да азды-көпті ізін қалдырып кетеді [15, 17 б.].
Адам қаншалықты табысқа жетіп, биікке шыққанымен туған жерінен тыс өмір
сүруі мүмкін емес. Ақын өлеңдерінің құндылығы да, қуаты да осы жері мен
оның халқының қасиетін зерделей білуінде: Бұл үшін, ең алдымен перзентінің
ілтипаты ықыласы мен мәңгілік махаббаты қажет.
Классикалық үлгіге салғанда, туған жер мен Отан – түбірлес ұғым. Ал Ж.
Бөдеш поэзиясында олай деуге келмейтін бір жай бар. Жәркен Бөдештің туған
жері Жайыр – бұл кәдімгі Тарбағатай тауының, ежелгі Қытай жағында қалып
қойған бір бөлшегі. Бұдан кеңірек мағынада Бөдеш туған жер деп Ер Түріктің
ежелгі ту тіккен бір мекені Шығыс Түркістанды айтады. Ал Бөдеш ұғымында
Қазақстан – Отан, қасиетті қара шаңырақ.
Бөдеш тағдырының тосындығы да осында. Төтенше тағдырдан тұрлаулы
туынды, парасатты поэзия тумақ. Ақын поэзиясы туралы Айтан Нүсіпханұлы:
Жәркен поэзиясы – аңырап айрылысқандар мен құшақтасып қосылғандардың жан
дауысы – дейді [16, 176 б.].
Жәркен Бөдешке Жайыр мен Шығыс Түркістанды туған жерің емес, Көкше мен
Қазақстанды Отаның емес деп айту қиын. Ақынның Шығыс Түркістан туралы
өлеңдері де сол өзгеше өлкенің сипатындай сырлы, мақамындай мұңды,
жаратылысындай жұмбақ.
Айрылмай мұң мен қырсықтан,
Жөргекте жатып тұншыққан,
Ақ жаным саған ашиды,
Аяулы Шығыс Түркістан!
Бұл Мағжан Жұмабаевтың Екі дүние есігінен гөрі кешегі Қадыр Мырзалиев
жырлаған көне Түркістанға көбірек ұқсайтындай.
Бір кезде қанды соғыстан
Қаралы болған Түркістан
Садақтан самсап оқ ұшқан
Жаралы болған Түркістан [17, 47 б.]
деген жолдарын еріксіз есіңізге салады, ырғақ, шумақ, бәрі бірдей.
Атамекен деген өлеңінде ақын тағы сол талауға түскен тағдыры
турасында толғанады.
Қалыпты өн бойымда қыртыс, таңба,
Ұқсаймын тағдырмен көп жұлқысқанға.
Атамның туған жері – Қазақстан,
Мен тудым сонау – Шығыс Түркістанда.
Ашынып әлдекімге ұрсамын да,
Дал болып ойланамын бұл шағымда.
Шекара жүрегімді бөлді екіге,
Анамның жатқан шақта құрсағында [5, 17 б.].
Ақынның тағдыры тумай жатып шырмауықша шырматылған шым-шытырық
құбылыстарға толы болғаны анық аңғарылады. Жарық жалғанның жүзін көрмей
тұрып, анасының құрсағында жатқанда-ақ нәрестенің уыз жүрегін шекара сызығы
қақ бөліпті... Кез-келген тағамның дәмін кіргізіп, адамның көңіл сарайын
ашып, тәбетін ашатын жуаның ащы да болса да аңқыған иісін айтсаңызшы!
Жоғарыдағы өлеңнің табиғаты – тап осы жабайы жуаның жаратылысындай. Өлеңнің
қат-қабат астарына үңілген сайын ар жағынан бір тарихи шындықтың ащы иісі
бұрқырайды... Қулық-сұмдығына құрық бойламайтын, аяғы жеткен елді, жерді,
халықты бөліп алып, билеп-төстейтін, қайыс ноқталы қанды шеңгел Кеңес және
темір ноқталы Қытай империялары ХІХ ғасырдың сексенінші жылдарында, ежелгі
Тұран ойпатының, яғни Түркістанның заңды жалғасы Шығыс Түркістанды өлшеп-
пішіп, өзара бөлісіп алды. Ақын тілімен айтқанда Шекара деген қарғы бау,
сол кезден бастап пайда болды. Мұның тауқыметін бөлініп-жарылып қалған
халықтың ұрпақтары әлі күнге дейін тартып келеді. Соның куәгері – осы
Жәркен Бөдеш. В.Г. Белинскийдің ұлы ақын өзі жайлы, өзінің жеке басы жайлы
айтса да көптің тағдырын, адамзат жайын сөз етеді [18, 72 б.], – деуі
тегін емес. Мысал келтірейік:
Үзіліп қалды-ау жалғасым,
Бөлініп қалды-ау мал, басым.
Көнбесіме амал жоқ
Тағдырым басқа салғасын [5, 14 б.], –
деп өкініш білдіреді. Ж. Бөдеште терең мағыналы өлеңдер аз емес. Жоңғардан
Сарыарқаға, Туған ауыл, Ұлар жыраудың шекара бөліскендегі айтқаны,
Ұлар жыраудың ел ауа көшкенде айтқаны, Туған таудың бөлшегі, Қашқын су
өзені, Асанқайғының күйі – Елайырылған өлеңдері қазақ поэзиясына
қосылған кестелі де, көркем туындылар. Ақын ата жұртына өзі ғана емес,
өзімен бірге шет жайлап, қиыр қонған тағдырлас, мұңдас бейбақтардың
(қазіргі тілмен айтқанда, қазақ диаспорасының) мұң мен зарын, өкініші мен
өксігін, қуанышы мен жұбанышын, шырқыраған жан дауысын қоса ала келді.
Ақын Туған жердің қар, мұзы өлеңінде туған жерге деген сағынышы мен
сүйіспеншілігін былайша білдіреді:
Туған жердің қар, мұзы,
Аязыңмен жуындыр.
Туған жердің бал қызы,
Бұрымыңмен буындыр.
Туған жердің жыланы,
Шырылдатып шақ мені...[5, 61 б.], –
деп жырлайды. Туған жерінен, өскен ортасынан, ата-ана, бауыр-қарындасынан
жиырма екі жыл бойы хабар-ошарсыз қалған шерлі жүректің сағынышы осындай.
Ол туған жер табиғатына аса бір сезімталдықпен, іңкәрлікпен қарай отырып,
одан ерекше әсер алды. Сөйтіп, өзін табиғаттың тамаша жыршысы ретінде
танытты [19, 77 б.]. Жастық шағында бірге ойнап, бірге күлген туған
жердің бал қызының бұрымына буынып өлудің өзі бір қол жетпес армандай.
Жайшылықта атының өзі тұла бойыңды түршіктіретін түсі суық, сұсы басым
жыланның бір шаққанына зар болудың астарында сарқылмас сағыныш, айнымас
махаббат жатыр.
Осы өлең туралы Темірхан Медетбек былай дейді: Осы өлеңнен
Махамбеттің:
Ау, қызғыш құс, қызғыш құс,
Ел қорыған мен едім,
Мен де айрылдым елімнен,
Көл қорыған сен едің,
Сен де айрылдың көліңнен [ 20, 42 б.], –
деп қайтара соғып, қайырыла сөйлейтін, ғасырлар астынан естілетін Қызғыш
құсының қанатының суылын; Мағжанның:
Сағымы сайран құрады,
Бораны ұлып тұрады,
Қыс-ақ кебін, Жаз – сары.
Орманы жоқ, шуы жоқ,
Тауы да жоқ, суы жоқ,
Мәңгі өлік сахарасы.
Сарыарқа деген жерім бар,
Неге екенін білмеймін –
Сол Арқамды сүйемін [21, 66 б.] ,–
деп, туған жері үшін етжүрегі елжіреп, сүйегі үгітіліп тұрған Сүйемін
өлеңінің оттай ыстық лебі мен демін, Төлеген Айбергеновтің:
Аруана жаудың қолына түссе ботасын шайнап өлтіріп.
Қаралы мойынын қайтадан артқа бұрмастай халге келтіріп,
Жеріне тартып отырады екен, моншақтап жасы боздаумен,
Омырауын жасқа толтырып [ 22, 44 б.], –
деген әрі қайсар, әрі қасіретті жолдарындағы ерек екпінді ағысты сезгендей
боласың. Өйткені бұл өлең – оқыған сайын өзегіңде лапылдаған өрт тудырып,
жан-жүрегіңнің астаң-кестеңін шығаратын жоғарыда келтірген өршіл өлеңдермен
тағдырлас, тамырлас өлең. Мұндай жырларды оқи отырып шынында да Жәркен
Бөдештің туған жер туралы өлеңдерінің туу заңдылығын, сағынышының себеп-
салдарын түйсініп-түсінгендей боламыз [23, 3 б.].
Ақынның Туған жерден кеткелі өлеңінде:
Туған жерден кеткелі,
Сағынышым көп тегі.
Айға қарап ұлыған,
Мен бір жалғыз көк бөрі.
Айға қарап ұлысам,
Ай сарғайып батады.
Күнге қарап ұлысам,
Күн сарғайып батады...
Сарғайтпайтын заман жоқ,
Адал аз да арам көп.
Ұрлығы көп заманда,
Ұлымасқа амал жоқ [5, 44 б.].
Жәркен ақынның бойында атамекенге, туған жерге, ата-анаға деген сырлы
сағыныш сазы байқалады. Бұл бостандыққа бастайтын, еркіндікке жетелейтін
жігерлі жыр. Ұлы тауға қарап ұлыған көк бөрідей текті сағыныш. Алыстаған
сайын соншалық алып та сұсты көрінетін асқар таулар сияқты туған жер де
өзінен жырақта жүрген перзенттеріне аса ыстық болады. Ақын адам мен мал
ұрлығын меңзеп отырған жоқ... ұяттың ұрлануын айтып отыр. Ұяты ұрланған
ұлттың ақыны ұлымағанда кім ұлиды? Қара басының қамын ойлап ұлу емес
ұрланған ұятты іздеп, жоқтап ұлу. Ұяттың артында ұлт тұр, ұлттың жүрегінде
ұлттық идея тұр. Ақын сол ұлттық идеяның иін қандырушы ғана емес, исін
таратушы. Ұлттық идеяның өлең өнерінде сәулелену, суреттелу ерекшеліктері
көркемдік сананың жетілу сатыларымен, атап айтқанда оның мифтік-поэтикалық
(поэтикасыз поэтика) дәстүршіл-нормативті (стиль және жанр поэтикасы) және
индивидуальдық (авторлық поэтика) ойлау түрлерімен тығыз сабақтастықта
сараланады [24, 304 б.].
Ақын сағынышынан ай да сарғайып, күн де күреңітіп кеткен. Тау мен тас
та... сарғайып қалған. Ақын бойын кернеп бара жатқан сағыныштың сары
жалқыны ақтарыла төгіліп бәрін де сарғайтып жібергендей. Сағыныштың сол бір
сары жалқыны барша дүниені шарпи жалап күйдіріп бара жатқандай. Онсыз да
күйдіріп, өртеп бара жатқан сағынышы қыспаққа түсіп, қысастық көрген
кезінде, айналаңды ұрлық пен қорлық, зорлық пен зомбылық торлап алған сәтте
бұрынғыдан да күшейіп, ақырында дертке айналып кетеді. Мұндайда айтылар
сөз де жетпей, ақын қасқыр боп ұлымай қайтсін. Ондай сәтте ол:
Бір көзімнен сор ағар,
Бір көзімнен қан ақса.
Тұла бойым сыз, қайғы,
Салқын жүрек қызбайды.
Бір бүйірім мұздайды [5, 56 б.], –
дейді.
Бұл жапа шеккен жанның шырылы ғана емес, жат жұрттың иелігіндегі алыста
қалған туған жерін аңсаған әрі қапалы, әрі налалы жүректің зары! Былай
жүрсең шөңге, былай жүрсең шоқ басып, бірде отқа кіріп, бірде суға түсіп,
аласапыран күй кешкен ақын жаны соншама неге дегбірсіз?! Неге, ең болмаса,
бір мезет, бір сәт байыз тауып дамыл етпейді? Сол кезде саған ол:
Ана жақта Анам бар,
Мына жақта балам бар.
Мен Анама алаңдап,
Анам маған алаңдар, –
деп тіл қатады. Өзегін өртеп, кеудесін керіп бара жатқан күйініш-күйзелісін
ақтарып салады. Ақын тағдыры лапылдап жанып жатқан екі оттың ортасында
қалған.
Жәркен Бөдеш туған топырағын тастап шыққанда 1969 жылдың сәуір айы
болатын. Жоңғар Алатауының арқар аспас қиын асуын асып, атажұртты бетке
алып арғы беттен бергі бетке қашып шыққан беті. Ат құлағы көрінбейтін ақ
түтек боранға тап болып, көрген азабы адам айтқысыз. Қалың қарға көміліп,
бірде аш бөрілердің талауына түсе жаздап, әбден арып-ашып, шекараға
ілігеді. Бірақ шекарадан өткеннен соң да көрген құқайлары аз болмайды. Бұл
кез туралы Ж. Бөдеш былайша еске алады: Шекарадан өтпей жатып-ақ
тергеушім сол кездегі Кеңес өкіметінің басшысының атына қаратып осы елден
баспана сұрап өтініш жазып беруді талап етіп, өтініш жаздым. Қара сөзбен
емес, өлең сөзбен жаздым, есімде қалғаны мынау:
Кері қайтара көрмеңіз!
Кері қайтара көрмеңіз!
Тілегім осы сіздей көсемге
Өлсем, өлейін осы елде.
Өлейін түрмеңде,
Өлейін көшеңде.
Өлейін атажұртым – Қазақстанда [5, 4 б.].
Арада үш күн өткен соң мұрты қияқтай бір қазақ офицер қасыма келіп
отырып әлгі өлеңді жолма-жол орысшалады. Бұл менің бөтен тілге тұңғыш
аударылуым еді [5, 4 б.], – дейді.
Атажұрт үшін өзін құрбандыққа шалып, басын азап пен тозаққа салуға бар
жанкештінің жанайқайы. Атажұрт дегеніңіз жыланның шырылдатып шаққанына
зар етіп, содан рахат табуға да дайын. Туған жерден де қастерлі, қасиетті.
Ол тарихтың қатпар-қатпарларынан тамыр тартып, бойыңа қуат, ойыңа суат
беріп тұрған асыл діңгегің. Мұндай халді тек өз басынан өткізген тағдырлы
жан ғана сезіне алады. Біз айта беретін патриотизіміңіз де, ұлттық рухыңыз
да осындай қуатты сезімдерден бастау алғанда қайырлы болады.
Атажұрт үшін туған жердің бауыры – сая, сауыры – салқын. Жақпар-жақпар
жартасы биік, бір жағы ұлы кеңістікпен ұласып жатқан туған жерін де, аялап
өсірген әкесі мен шешесін де қиып кеткен ақын жанында күн сайын, сәт сайын
жүріп жататын арпалыс – жауыңа да тілемейтін алапат арпалыс болса
керек ...
Поэзияның жаны еркіндік пен сұлулыққа құштарлық, жүректегі жарылыстан
туған мұң мен шер дейтін болсақ, Жәркен ақында осының бәрі табиғи үйлесім
тапқан. Қабдеш Жұмаділов: Жәркен Бөдеш өлеңдері жалпылама айғай-ұйғайдан,
көлгір мұң, көпірме сөзден ада. Оның айтар мұңы да жеке бастың әлдебір
кінәмшіл өкпе-наласы емес, халық қасіретімен астасып жатады [25, 211 б.],
– дейді.
Ауырсынып жарасын,
Сырқырайды сүйегім.
Арғы бетте – нағашым,
Бергі бетте – жиенім.
Екеуінің басын бір
Ата жұртта қоса алмай,
Менің көңілім жасып жүр,
Жарқ етіп бір от алмай [5, 105 б.].
Бұл – дәл осылай айтуға қақысы бар адамның сөзі. Ауырсынып жарасын,
сырқырайды сүйегім деген жолдарда ақын жүрегінің жарасын, көңілінің
наласын айтады. Туған топырағы, туған туысы есіне түскенде сай-сүйегі
сырқыраушылар көп болғанмен, Жәркен Бөдештің жолы басқа, Оның жолы – тұйық
жол. Шекара жүрегімді бөлді екіге деп өзі айтқандай, қияметтің қыл
көпірі. Бірақ көпірдің аты көпір. Ол көп жылдардан кейін туған жеріне
барып қайтады. Ақын Сәті түскен сапар өлеңінде:
Екі ұлымды жетелеп,
Жібек жолмен төтелеп,
Кіндік қаным бір тамған жерге кетіп барамын,
Алғашқы әнім шырқалған елге кетіп барамын.
Жер дегенім – байырғы сонау Шығыс Түркістан,
Шекарасы демесең, алыс емес бұл тұстан.
Ел дегенім – қазақтың сонда жатқан бөлшегі,
Құмырсқадай қайнаған хан елімен көрші еді [26, 70 б.], –
деп басталатын топтаманы толқымай, тебіренбей оқу мүмкін емес. Әсіре қызыл
артық бояу жоқ, бәрі де – бастан кешкен күндер көшкіні.
... Ақын жиырма екі жылдан кейін туған жердің қасиетті топырағын басты.
Әке-шеше баяғыда о дүниелік болған. Іні-қарындастарының да бірі болса, бірі
жоқ. Өмірден өткен ең асыл жақын-жуақтарына бір уыс топырақ сала алмаған
ақынның жан-жүрегін өкініштің күйігі өртеп, көкірегін күйзелістің отты
жасыны қақ айырып тұр...
Өкініштен өзегі өртеніп тұрса да, тәңір жарылқап туған жеріне оралды.
Туған жердің майда самалы желпіп, күлімкөз күні аймалап, майсасы майдай
жағып ақынның қамыққан көңілін елжіретіп, тоң болып тарыққан тәнін ерітіп
жібергендей болды. Көңілі көтерілді, жаны жадырады. Туған жердің жүзіне
қарап өзінің алыста қалған балалық шағымен қауышты. Қимас күндерімен
қауышқан ақынның жан дүниесі теңіздей толқып, сезім селі жөңкіле көшеді.
Бірде құстай ұшып, бірде құйындай жүйткіп тартады да жөнеледі.
Қараған, бұтаның түбінен,
Ұйқысы қанып түнімен
Ойнап шыққан қояндай
Орғып-орғып жүгірем.
Орғыған сайын алқындым.
Алқынған сайын шарқ ұрдым.
Соңымнан қалмай жүгірген
Тасбұлақ,
Өзен,
Самалды
Болдыртып артқа қалдырдым [5, 65 б.].
Осы жолдардан ауыз әдебиетінің исі аңқып тұр. Қобыланды батыр
жырындағы Тайбурылдың шабысын еске түсіреді. Бұл Жәркеннің тағдырының
Тайбурылы. Өзі де жырдың Тайбурылына айналған тұсында жазған.
Туған жерімен табысып, ауасын құшырлана жұтып, суын мейірлене ішкен
ақын жаны бәрібір алаң, мазасыз. Жанының бір жағы – Атажұрт, бір жағы –
Туған жер. Содан да ол Құдайым шырылдаттың аямай-ақ екі оттың ортасына
тастадың да, – деп налиды. Бұл – ақынның тағдыры. Өйткені ол тіпті
ертеректе-ақ шекара жүрегімді бөлді екіге, анамның құрсағында жатқан шақта-
ақ деген болатын.
Тауға шықсам – ұлармын,
Шөлге түссем – құланмын.
Ұлар құсап тау жайлап,
Құлан құсап мойнымды
Тарғыл құмға бұрармын [5, 17 б.].
Екі жарылу, екі бөліну. Біресе түстікке, біресе шығысқа, біресе батысқа
қарап екі ұдай күн кешкен ақынның әлемі алай-дүлей. Түп-тамырын іздеп
келген ақынның кіндік қаны тамған туған мекенді қия қоюы да қиын. Сана-
сезімі, ақыл-есі қай кезде де жол айырығында тұрғандай қақ айырылады да
тұрады. Ақын туған жерінен қай бір жетіскеннен ауды. Ол жердің түбінде
айдаһар құлқынды алып елге жұтылып кетеді деген қауіп оған амалсыз ата тек,
атажұрттты іздетті.
Жоңғария ойпатынан – өлі құм,
Сарыарқаға дейін жортқан бөрімін.
Төртқұбылалы тұрған темір құрсауда
Анау Шығыс Түркістанда тусам да
Атажұртқа жетті менің өмірім... – [5, 20 б.].
деп, іштегі шемен боп қатқан шерін аяусыз ақтарып өксігі мен солығын
басады.
Шындығын айту керек, елім, жұртым деп өліп-өшіп келген ақынды Атажұрт
емешегі үзіле еміреніп, құшағын құшырлана ашып қарсы ала қойған жоқ. Талай-
талай топсасы берік, емен есіктерді күзеттіріп, бедеу босағаларға телміртіп
қойды. Қойын бақтырып, қотанын күзеттірді. Сергелдеңге салды. Бұл бәріне
төзіп бақты.
Жалғанда жаман бар ма бөлінгеннен,
Бөлінген емес екен өлімнен кем.
Жансыз, – деп
Қос жүрек, – деп,
Ауған ел, – деп
Естіген сөзім аз ба көрінгеннен [5, 18 б.] , –
деп қамығып, торыққан сәттері аз болмапты. Бірақ ол – жетесіз жандардың
оспадар сөздеріне налыса да, жасыған жоқ. Қайта шыңдалып, ширыға түсті.
Шамырқанса да шарт сынған жоқ. Қайралып, қайраттанып кетті.
Ол туған жердің тау-тасын, өзен-көлін, аязы мен аптабын, қысы мен
жазын, күзі мен көктемін, құсы мен аңын, гүлі мен тамшысына дейін жырлап
келеді.
Жәркен Бөдеш – сезімтал, суреткер ақын. Арғы беттегі қазақтың талайы
мен бергі беттегі қазақтың тағдырын қауыштыра, салыстыра, жарыстыра
жырлады. Жырлағанда да үстірт жырлаған жоқ, жүрегін жандыра, санасын сарқа
тереңнен толғай жырлады. Жәркен сонысымен Жәркен. Арғы тегім – Ер түрік,
бергі тегім – Ер Көкше, Төбе жыр, Ай астында бөртіп жатқан ақ теңіз,
Теңіз бетін шарлаған шағалалар қатарлы әрқайсысы бес-алты өлеңнен тұратын
топтама өлеңдері осының жарқын дәлелі.
Ақын жанары көреген, аңғарымпаз. Туған жердің әр бұтасы, әр тасы оған
сыр айтады. Өзіміз күнбе-күн көріп жүрген құбылысты, жаңа қырынан танып,
сырын ашады. Ж. Бөдеш жазған жырлармен қоса оқырман жүрегіне жол тауып,
тебірентіп толқытады, толғандырады. Ол туған жердің көрікті келбетін
келістіре бейнелейді. Оны оқырманға жүйелеп жеткізе біледі. Сонымен бірге
суреттеп отырған құбылыстың өзіндей, жырының да әсерлі, сүйкімді болуын
назардан тыс қалдырмайды. Өз екпінімен, өлеңнің табиғи ағысымен жырлайды.
Өйткені Жәркен Бөдеш – отаншыл ақын.
Оның отаншылдығын тағдыры туындатқан. Тағдырлы ақындардың Отан туралы
толғаныстары да тоғысып жатады. М.Мақатаевтың Отаным саған айтамын
толғауы мен Ж. Бөдеш жырларының арнасы бір. Ол өз тіршілігімен Отанына
қарыз екенін, онымен рухани туыстығын суреттеу арқылы ашады. Ақынның
лирикалық кейіпкері бастан кешкен өмір белестерінің бәрінде туған елімен,
Отанымен тығыз байланыста көрінеді. Отан мәртебесін биіктетуді көздейді.
Ақ Жайық топтама жырларында отаншылдық сезімі өмір шындығы негізделіп,
ойлы жырланады. Оның жырларының көбі сыршыл суретке, сезімге бай.
Ақ толқын – ақ бас атан көшке лайық,
Сабырлы ақ керуен – сесті Жайық.
Жағада шынжырлаулы ескі қайық,
Қарайды сол қайыққа кеш мұңайып.
Мұршасы келмей қалған шыңғыруға,
Мүмкін, бұл тарих сенің шындығың ба?!
Су сорып, аптап жеген қос жақтауын,
Тот басып қалыпты сом шынжырын да [5, 89 б.].
Бұл өлеңде ақын көңілінің алабұртып теңізбен жүздесуі, мұңайып,
көңіліне кірбің түсуі оның көңіліндегі қандай құпияны қозғағаны бірден
көрінеді.
Шындыққа барлау жасап, байыптасам,
Жарқырап атпады ма Жайықта таң.
Тербелген жел мен толқын өтіндегі –
Шынжырдан босанады қайық қашан?!
Бұл – ақын ғана айта алатын, қуатты ойдан құралған сәулелі суреттер.
Ақынның жеке басының көңіл күйлері тек бір адамның тіршілігін
күйттемей, жалпы адамға тән сипаттарды кеңінен бейнелей алғанда қоғамдық
мәнге ие болады. Ақынды жеке адам деп қарау аз, ол – қоғам өкілі, адамзат
өкілі. Ол өзінің басынан кешкенін, қуаныш-сүйінішін көрсете отырып, жалпы
жұртқа ортақ жайды бейнелейді. Оның өлеңдерін оқи отырып, сен де бірге
толқисың, толғанасың. Жәркен Бөдеш өлеңдерінің баршаға ортақ сипаты да
осында.
Жәркен Бөдешті ақын еткен тілі ме дерсің?! Ақынның тіл қолданысындағы
қарапайым сөздердің өзі мың сан түрленіп, ерекше мән-мазмұнға ие болып,
құлпырып, қанаттанып шыға келеді. Жалпы тіл – суреткердің басты құралы,
көркем шығарманың жұлын-жүйкесі. Тілі көркем шығарманың ділі жаман
болмайды. Шын ақынның суретті тілінен іздегеніңнің бәрін табасың. Сананы
тербер қуатты ой да, сырлы әуен де, сан құбылған бояу – бәрі бірін-бірі
толықтырып, үндестік тауып отырады. Оқушыны мұңайтады да қуантады. Бұл
ақынның сәтті ізденісі десек, артық айтқандық емес. Жәркен ақынның тілі –
осындай ұлттық бояуы барынша қанық қаймағы бұзылмаған шұрайлы тіл. Нағыз
ұлт ақынының айбарын асырып, абыройын асқақтататын да ана тілінің
айшықтары. Жәркен Бөдеш – аңғарғыштығы, алабөтен сезімталдығы сирек ақын.
Мұндай ерекшелік оның шығармаларын шырайландыра түскен.
Ж. Бөдеш жырларының тақырыбы әртүрлі болғанымен, тоғысатын арнасы бір –
атамекенді аңсау. Айықпас аңсардың аржағында баяғы балалық, бұла дәурен
кешкен күндер тұрады. Балалықтың бесігі, жастықтың жалыны маздап Жайыртауы
тұрады. Жайыртау ... жастықтың Жайыртауы, Жат жұрттың Жайыртауы...
Қалыпты өн бойымда қыртыс, таңба
Ұқсаймын тағдырмен көп жұлқысқанға [5, 17 б.].
Тағдырмен таласпайтын, тартыспайтын тіршілік жоқ. Оның үстіне ақын
болсаң, күрестің көкесін сонда көресің. Қара бастың қамы емес, қалың елдің
қамын ойлап күресу әйтпесе ақын:
Үзіліп қалды-ау жалғасым,
Бөлініп қалды-ау мал, басым [5, 14 б.] ,
деп мұңаймас еді. ...Жайыртау жайлы жырларды оқи отырып, Қытайдағы қазақтар
көз алдыңызға келеді... Шекара жүрегімді бөлді екіге анамның жатқан шақта
құрсағында деп айтуында да астар бар.
Мәселе кімнің қайда туып, қайда қалуында емес, шекарада болып тұр...
Тікенек сымнан тартылған шекара емес... Ақын жүрегіндегі шындық шекарасы
...Бір жағындағы өмір – шын өмір де, екінші жағындағы сұм өмір, бірақ екеуі
де өмір ...Ақынның басындағы өмір, жүрегінің ішіндегі үрей мен үміт,
балалықтың қанатты қиялы Жайыртауға жетелейді. Ағалықтың адуын ағысы,
азаматтықтың тегеурінді толқыны қазақ даласына қайырып әкеледі. Жайыртау
сағыныштың саумалы емес, қасіреттің қауғасы ...Ақын жүрегін әлем-тапырық
күйге салатын күрделі көрініс. Жат жұрттың Жайыртауы дегенімізбен ол
ақын үшін түнде түсіне еніп, күн шықса қасынан қалмайтын төлтұмары, кісілік
құжаты... Жайыртаудың шекараның аржағында, бержағында тұрғаны маңызды емес
Ботасына боздаған аруанадай, Жайыртауы жанына жай таптырмайды. Жәркенді
Жәркен қылған да сол Жайыртау. Жәркен үшін Жайыртау – жырдың Жанартауы,
яғни Жәркенді жырдың Жанартауына айналдырған да Жайыртау. ...Жәркен мен
Жайыртауды бөлек қарастырудың өзі күпірлік, өйткені екеуі де поэзия атты
құдіреттің қос өркеші... Ал поэзияда шекара жоқ, теңіздерді тіліп өтіп,
мұхиттарды кешіп жүре береді. Ел-жұртынан алыстап ойы онға, санасы санға
бөлінген ақынның жан азабы сағынышқа толы өлең өріміне айналып отырған.
Жалған жаза жүрегіне жара салып, туған жерден кету көңіліне нала ұялатып,
өзегін өртер өкінішке айналған[9, 22 б.].
Жәркен Бөдеш Жайыртау деп жар салса, Марфуға Айтхожина Қайран Талқы
таулары-ай деп тамсанады.
Тартса да қаншама көп халқы қайғы
Сыр шертпей отыра алмас Талқы жайлы.
Талқыны ауызға алмай,
Ей, халайық!
Менің де ойым биік шалқымайды [27 , 61 б.],
деп тебіренеді.
Ж. Бөдеш қалыпты өн бойымда қыртыс, таңба, ұқсаймын тағдырмен көп
жұлқысқанға деп тебіренсе, Марфуға ақын тербетіп тереңімді сонша тұнық,
сол шерім жатыр бүгін тарқатылып деп толқиды. Талқы да, Жайыртау да – жат
жұрттың тауы болғанмен, ақындардың кіндік қаны тамған жері. Жәркен Бөдеш
Жайыртауын, Марфуға Айтхожа Талқы тауларын жырламай тұра алмайды. Марфуға
ақын айтса, айтқандай:
Айналып түссе дағы аспан жерге,
Үмітім онсыз менің баспайды өрге.
Екі ақынға да ортақ сипат – жат елде қалған туған топыраққа деген
сағыныш. Бір қарағанда Талқы да, Жайыртау да ақындардың сырласатын сыңарына
айналып кеткендей көрінгенмен, тіпті де олай емес, керісінше талауға
түскен тағдырлар тартысы. Талқы таулары сөз болғанда Марфуға Айтхожа,
Жайыртау жайы қозғалғанда Жәркен Бөдеш тілге оралады, өйткені, Марфуға ақын
– Талқы тауларының, Жәркен ақын Жайыртаудың төлқұжатындай көрінеді. Қазақ
поэзиясында Сәкен Сейфуллиннің Кербез сұлу Көкшетауы, Сәбит Мұқановтың
Тасып бара жатқан Есілі, Ілияс Жансүгіровтің Жетісу суреттері, Қасым
Аманжоловтың Шағаны, Кенен Әзірбаевтың Мәтібұлағы, Дүйсен Иманасовтың
Алакөлі, Жұматай Жақыпбаевтың Сарноқайы бары баяғыда мойындалған, ал
Талқы мен Жайыртаудың жөні басқа. Қазақ поэзиясындағы шетел тақырыбы деуге
де болады. Туған жер мен туған Отан ұғымы екі бөлек болғаны ма деген дау
тууы да мүмкін, ал оның қолма-қол жауабын Екі Отан жоқ, жалғыз Отан
мекенің деп М. Мақатаев баяғыда-ақ беріп қойған болатын. Марфуға Айтхожа
мен Жәркен Бөдеш жырларында ұқсастық жоқ та, үндестік бар.
...Міне Жәркен Бөдештің туған жер, туған Отан туралы жырларында дәл
осындай тегеурін ғана емес, тектілік бар. ...Ақынның өзі айтқандай Қалыпты
өн бойымда қыртыс таңба.... Бұл тағдыр таңбасы ғана емес, тектілік
таңбасы тексіз өлең толғандырмайды, текті тағдыр ойландырады. Оның
жырларындағы тегеурін мен қуат қосарлана келіп, сезім селін туындатады
сезім сөлінен сусындатады, серпілтеді, сергітеді. Поэзияның мүлтіксіз
міндеті де – адам біткеннің жан дүниесін жаңғырту, жасандыру. Ақ
жаңбырлар тоздырған тау секілді, мен өлемін өзімнің биігімде, – деп
Төлеген Айбергенов айтқандай, ол өз биігін бағындырған ақын [28, 114 б.].
Жәркен Бөдеш тар шеңбердегі ақын емес, құлашы, дүниетанымы кең: туған
жері Жайыртауды жырлай отырып, сол даламен тау арқылы, қазақ елін
адамзаттың алтын бесігі жыр әлемінде шексіз сүйетіндігін бейнелейді.
Кішкене жұдырықтай жүрекке кең әлемді сыйғызып ғарыштық кеңістікке
көтеріліп кетеді. Жоңғардан Сарыарқаға деген өлеңінде:
Алтын сықап қойсам-дағы қалтама,
Жат топырақ бауырына тарта ма.
Менің басым сонау Жоңғар құмынан –
Домалай-домалай жетті Сарыарқаға [5, 21 б.].
Немесе:
Менің халқым талай ғасыр бұйыққан,
Көшін алып шықты бүгін тұйықтан.
Алтын басым азаттықтың жолында,
Арманым жоқ ыршып түссе иықтан [5, 169 б.], –
дейді. Ұзақ жыл отаршылдықтың қорлығын көрген қазақ ұл-қыздарының мұндай
ерлікке баруы табиғи. Кешегі желтоқсан оқиғасындағы Қайрат Рысқұлбековтің
Еркек тоқты құрбандық деп өз елінің бостандығы үшін жан қиюы осы
айтқандарымыздың айқын айғағындай. Ағынан ақтарылған ақын жыры әркімнің де
жүрек лүпілін дөп басады.
Мәселен:
Жайыртаудың құр ойнаған етегі,
Жәркен Бөдештің туып-өскен мекені.
Мекенін шүршіт жауласа,
Жер менікі деп дауласа,
Еңіремей не етеді,
Жасқа толып етегі [5, 14 б.] , –
дейді. Ақын туған жерінің табиғатын, жан-жануарын, тіпті шағатын жыланы мен
қара қоңызына дейін жақсы көреді және туған жерін ешкімге ұқсатпайды.
Образды ойлау дегеніміз – сұлулыққа сүйсіну, тазалықты түйсіну ғана емес,
сұлулыққа сүйсіндіру, тазалыққа табынту [29, 48 б.].
Нағыз лирикалық туындылар жеке адамның жан дүниесін, толғанысын,
тағдырын бейнелеу арқылы бүкіл бір ортаның, қоғамның, заманның сыры мен
сынына қанықтырады. Лирикалық қаһарманның ой сезімі, тағдыры өз заманының
арман-мүддесі, тілек-талаптарымен неғұрлым терең, барынша байланысты
суреттелсе, ол да сондай сом тұлғаға айналып, дәуірдің дара өкілі болып
қалыптасады. Лирикалық поэзияның осы ерекшеліктері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ақын поэзиясындағы
ұлттық рух пен көркем шындық
Бөдешұлы өлеңдеріндегі,
көркем шындық
Жиырмасыншы ғасырдың 60-80 жылдары қазақ поэзиясының даму кезеңі болып
саналады. Тек қазақ поэзиясы емес, жалпы қазақ өнерінің өрлеу жылдары десе
де болғандай. Т. Молдағалиев, Қ. Мырзалиев, Ж. Нәжімеденов,
С.Жиенбаев, Ө.Нұрғалиев, Ж. Қыдыров, М. Мақатаев сынды жыр жүйріктерінің
ұлы дүбірге қосылған кезеңі еді. М. Әуезовтің өзі де жыл келгендей жаңалық
сезінеміз деген тұсы да осы. М. Қаратаевша айтсақ төртінші толқын
өкілдері өздеріне-өздері кепілдік бере алатындай, өздеріне-өздері кепілдік
бола алатындай тегеурінді толқын болып шықты. Осы кезең хақында С.Қирабаев
кеңес өкіметі өмір сүрген 70 жылдан артық мерзім – біздің бастан кешкен
тарихымыз. Онда қайшылықтар мен бірге пайдалы нәрселер де жасалды. Жасырмай
айтсақ, біздің бүгінгі кәсіби әлемге танылған әдебиетіміз – сол жылдардың
жемісі [1.43 б.] деген болатын. Үстімде сұр шинелім, ақсаңдай басып
келемін – деп Қ. Аманжолов айтқандай [2, 176 б.], немесе ақынның өзі:
біреуге жақсы атанып, пысқырмадық таққа, жатқа, өлеңді ақсатпадық, өзіміз
ақсасақта дейді. Өзі ақсаса да, өлеңді асқақтатқан төртінші толқынның
өкілі – Жәркен Бөдеш.
Бұрынғы жылдары бұйығылау көрінетін Жәркен Бөдеш сынды ақынымыз
жаңбырдан кейінгі дала гүлдеріндей жадырай да жарқылдай түсуде – деген
Әбіш Кекілбаевтың бір ауыз сөзі де оның шын мәніндегі жыр жүйрігі екенін
аңғартса керек [3, 3 б.]. Бұрынғы жылдары бұйығылау көрінетін деген
ойдың астарында Бөдештің бұрынғы жазған жырлары тұр. Оның қазақ поэзиясының
қасиетті табалдырығын әдеппен аттағанынан да хабар бергендей. М.
Әлімбаевтың Жәркен жырларына арнайы көңіл бөліп, пікір пайымдауы да осы
кездер болса керек. Өз басымыз ұлы болмасақ та, ұлыларды ұғынуды дәреже
санаймыз һәм өзімізді жақсы көргендіктен, ақынды жабырқатқан жай тура
біздің көңіл-күйіміз сияқты деп Б. Майтанов айтқандай [4, 342 б.],
Ж. Бөдештің ұлыларды ұғынған кездері де, өлең өлкесіне бет бұрған жылдары
дәл осы кезең, келісті де кенішті кезең. Келісті дейтініміз – өнер
адамдарының өрісі кең, кенішті дейтініміз – қазақ поэзиясының арғы-бергі
тарихындағы қанжығасы – майлы, олжасы – ортақ мамыражай заманы болатын.
Қазақ жырының төрт құбыласын түгендеп, төрт аяғынан тік тұруына үлес
қосқандардың ішінде Ж. Бөдештің бары да ақиқат. Болмаса, ол өзіміз ақсасақ
та, өлеңді ақсатпадық деп айта алмас еді. Туғанда дүние есігін ашады
өлең деп Абай Құнанбаев айтпақшы, Жәркен Бөдеш жыр әлеміне жол тартпас
бұрында, халықтың арғы-бергі халық әдебиет үлгілерімен, поэзияның татымды,
таңдаулы туындыларымен танысып, табысқаны байқалады, ең алдымен Жәркен
Бөдеш тағдырлы ақын, әйтпесе мен ақын емеспін, тағдырым ақын деп бекер
айтпаған болар.
Бір ақын жүр Алматы Тастағында,
Келіп еді тау асып қасқа мұнда.
Тағдырының іздері сайрап жатыр,
Өлеңінің қат-қабат астарында [5, 72 б.].
Өмір-өлеңнің қат-қабат астарында бұғып жатқан адам тағдырына үңіліп,
оны зерделеп шығу міндетіміз Һәм мақсатымыз. Менің қосымша өмірбаяндық
деректерім – өлеңдерімде, – деп С. Есенин [6, 17 б.] айтқандай, көркем
шығармадағы тұңғиық ойды, талайлы-талайсыз тағдырды, ақынның қорғаштап, шып-
шырғасын шығармай, бөліп-жармай, бүтін қалпында мына дүниеге жарқыратып
алып шығу – жердің жеті қат астында жатқан кенді қазып алудан да қиын
шаруа. Адам баласы жаратқан, қоршаған тылсым табиғаттан да күрделі.
Ақын тағдырын өлеңдерінен бөліп қарауға болмайды. Өмірін - өлеңге,
өлеңін - өмірге айналдырған ақынның өмірін өлеңінен, өлеңін өмірінен бір
бөлек қарастыру мүмкін емес.
Жәркен Бөдеш 1944 жылы 15 мамырда Шығыс Түркістанның Тарбағатай аймағы,
Толы ауданына қарасты Жайыр жайлауында мұғалім отбасында дүниеге келген.
1980 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің журналистика
факультетін бітірген.
1973 жылы Көкшетау правдасы газетінің меншікті тілшісі, 1976 жылы
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Кітап палатасында, Дүние жүзі
қазақтары қауымдастығында жауапты қызметтер атқарған.
1982 жылдан бастап Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі. Халықаралық
Алаш сыйлығының иегері. 1993 жылы Алматыда өткізілгенТүркі дүниесі
поэзиясы II фестивалінің жеңімпазы. Академик Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың
туғанына 100 жыл толуы құрметіне халықаралық Сәтбаев қоры мен Қазақстан
Жазушылар одағы бірлесіп өткізген республикалық ақындар мүшайрасының бас
жүлдегері. Сонымен бірге Абай Құнанбаев, Жамбыл Жабаев, Мұхтар Әуезов,
Қасым Аманжолов, Түркістан-1500, Махамбет Өтемісұлының мерейтойларына
Дүниежүзі қазақтарының II Құрылтайына арналған жыр сайысында жүлделі
орындарды жеңіп алған.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы ақпанның 4-індегі
Жарлығы бойынша Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл мерекелік
медалімен марапатталған.
2009 жылы Кеңес Одағының Батыры, даңқты қолбасшы, жазушы, қоғам
қайраткері Бауыржан Момышұлының 100-жылдығына арналған Республикалық
драмалық шығармалар конкурсында Батыр Бауыржанның бейнесін, ерлік істерін
жан-жақты биік көркемдік деңгейде ашып көрсеткені үшін жүлделі орынға ие
болған.
Қазір Қазақстан Жазушылар Одағы Басқармасының әдеби кеңесшісі.
Екінің бірі білетін Есенинді айтпағанда, Марина Цветаеваның өзі
Б.Пастернакқа жазған хаттарының бірінде: менің тағдырымды өлеңдерім
арқылы танып-түстеуге, тіпті түсінуге болады [7, 59 б.], – деген екен.
Олай болса, Жәркен Бөдештің де тағдырының іздері - өлеңінің “қат-қабат
астарында.
Қытайдағы мәдениет төңкерісінің ел өміріне тигізген ықпалы ұшан-теңіз,
ұлт санасын сеңдей сапырылыстырып, астын үстіне, үстін астына шығарған
қауырт құбылыс болды. Қытай қаламгерлеріне де, сол елді мекендеп отырған
ірілі-ұсақты ұлт өкілдеріне де қиын күн туды. Түйені жел шайқаса, ешкіні
аспаннан көресің дегендей, онсыз да ілдалдалап, кіріптарлық күй кешіп,
шықпа жаным шықпамен [8, 213 б.] отырған Шыңжаңдағы үркердей үрпиген аз
ұлт өкілдеріне, атап айтқанда, қазақ халқына аталмыш дүлей дауылдың
зардабы тіптен ауыр тиді. Өмір мен өнер өзектес болғандықтан, белгілі бір
дәуірдегі маңызды оқиғалар әдебиетте өзінің ізін қалдырмай өтпейді. [9.77
б] Дәл осы тұста ел ішіндегі оқыған-тоқығаны бар саналы жастар қуғын-
сүргінге ұшырап, басқан іздеріне қарауыл қойылды. Қолға түсіп, құрыққа
ілінгендерінің алды абақтыға жабылып, арты сең соққандай сергелдең күй
кешіп, бас сауғалауға мәжбүр болды. Әбубәкір Жүрегі ат басындай ерлерім,
қайғы басып шерледі десе, Жәркен жырларында ерлердің ақыл, амал таппай
тоқырап қалған кездері кеңінен суреттеледі.
Амалсыздан тау асып, тас басып, сол кездегі Қытай-Кеңес шекарасына
қарай жапырыла жөңкілді. Талас жоқ, көшпенділердің тіршілік-тәжірибесіне
тән қам-қаракеттің бірі – ауа көшу. Елді беталды қақтығысудан, бос
қырылудан аман алып қалу қажет болған қысылтаяң мезеттерде қазақтар да
мұндай шұғыл шараларға амал артқан [10, 38 б.]. Ұшқан құс, жүгірген аңды
былай қойғанда, шыбын да өте алмайды делінетін екі империяның темірмен
құрсанған шекарасынан кешегі қашқын, бүгінгі қазақтың белгілі ақыны
Жәркен Бөдеш бір топ тағдырластарымен бірге Жоңғар Алатауының мұзарт
асуынан асып, Үйгентас шекарасын басып, ата жұртына жетті. Аузынан ана
сүті арыла қоймаған балаң ақынды енді бұрын-соңды басынан кешірмеген мүлде
бір жұмбақ әлем, төтенше тағдыр күтіп тұр еді. Сонымен түн қатып, түс
қашып, арып-ашып жүріп, өз аяғымен келіп тұтқынға түскен қауіпті
қашқынды шекарашылар жасағы Кеңес өкіметінің көзі мен құлағы Ұлттық
қауіпсіздік комитетінің қолына әкеліп тапсырады. Осы сәтті ақын өзінің
Қашқын өлеңінде былай суреттеген:
Таудың қасқыры
Шаптығып шаппады.
Қазақтың қашқыны,
Орысқа жақпады
Тергеушім арсыз,
Шындыққа нанбады.
Көлеңке жансыз,
Соңымнан қалмады [5, 21 б.], –
деген астарлы жолдарда үлкен мән бары анық.
Әлбетте әр халықтың елдік тарихының бір-бірінен елеулі айырмашылықтары
болатыны сияқты, оның сол тарихпен байланысты ұлттық әдебиеті де әрқилы
өзгешеліктерден кенде болмайтыны қашаннан белгілі [11, 341 б.]. Елдің
тарихы – ақын тарихы, жыр тарихы.
Ақынның әрбір өлеңі өзінің тағдырымен тамырласып жатыр. Ілияс Омаров
Біздің өмірімізде де тартыс барына бүгін ешкім таласпайды. Бұл басы ашық
жай [12, 6 б.], – деп ой түйеді. Ақын өмірі де талас-тартыстан тұратыны
әмбеге аян.
Жәркен Бөдешті Ұлттық қауіпсіздік комитетінің тергеуінен кейін
Көкшетауға жер аударады. Жәркеннің ата-жұртына оралғаннан кейінгі
шығармашылық жолы дәл осы кербез Көкшеде басталды. Оққа сүйенген арқардай
өлеңге, өнерге сүйеніп, ел қатарлы өмір сүруге бейімделеді. Болашақтан
үміттенді. Абылайдың ақ ордасы тігілген Көкше өңірінің ауасы ақынға майдай
жақты. Белгілеп берілген бір ауылдан екінші ауылға аттап бастырмайтын қатал
заңның зардабынан жұмақтай сұлу да көркем, киелі, аруақты жер арашалап,
қапастан құтқарып алғандай әсерге бөледі. Ақын көкірегінде шемен болып
қатып, шегедей қадалған рухани дерттен бірте-бірте айыға бастады. Қойшының
күркесінде қой күзетіп отырып, білте шамның түбінде, айдың жарығымен
сағынышқа толы жырларын жазды. Ақын Көкше даласында деген өлеңінде:
Қой бағып жүр дегенше,
Ой бағып жүр дегейсің.
Қойны-қоншын өлеңге
Қойма ғып жүр дегейсің.
Қойға кетті дегенше,
Ойға кетті дегейсің.
Өлең деген бір елге,
Қойға кетті дегейсің, –
деп тебірене толғанады ақын [13, 59 б.].
Тағдыр деген қанша қатал десек те, оның да кезі келгенде құрсауы босап,
құрсағы кеңитін шағы болады. Жаны жайсаң, талантты ақынға күдікшіл
пенделердің іші жылып, қызыға да қызғана қарайды. Талай сынақтан өткен
аяулы азаматқа бұдан былайғы уақыттарда Көкшенің көркем жерлерін көріп
қайтуға рұқсат етіліп, ұзын арқаулы, кең тұсаулы еркіндік таңы атты.
Әттең, бір көрсем деп жүретін Көкшенің көрікті жерлерін, әсіресе атақты
Бурабаймен ақын алғаш қауышқанда, абзал ананың алақаны кең маңдайынан
сипағандай күй кешеді.
Ассалаумағалейкум, сұлу Көкше,
Жырлар ем сұлулықты тілім жетсе.
Шығарма енді мені құшағыңнан,
Жүруші ең ертегідей бұрында есте...
Өзінің Көкше жерінде туған алғашқы өлеңдерін осылай жүрексіне бастаған
Жәркен Бөдеш, көп ұзамай, Көкше сұлудың көңілін тауып кетеді. Көгілдір
көктем келген шақ. Қай жағыңа қарасаң да, көкпеңбек әлем. Табиғаттың
осыншама ғажайып көркіне тәнті боласың. Жер бетінде табиғат пен адам жаны
үндестік табатын бір жер бар болса, ол жер, осы Көкшедей-ақ болар! М.
Жұмабаев, Қ. Аманжолов, С. Сейфуллиндердің кербез Көкшені өліп-өшіп сүйіп,
ағынан жарыла жырлағаны да содан шығар. Сұлу жер қайда жоқ дейсің. Бірақ
сол сұлулықты ессіз сүйген жүректі таланттар асқақтатып, аспандатып,
әуелетіп әкететін тәрізді. Енді сен оның қасында жүріп-ақ оған жақындасам,
жетсем деп армандайсың. Ол енді – күндегі үйреншікті күйкі тірліктің әлемі
емес, одан жоғары, одан биік, одан тыс тұрған пәк, таза дүние. Сондай бір
қайталанбас сәттің суретіндей Жәркен ақын Көгілдір әлем ішінде атты өлең
жазыпты.
...Шомылтып бір сәт жер көкті,
Көгілдір түсті сел де өтті.
Көгілдір ауа көтеріп,
Көңілді құзға өрлетті.
Көгілдір самал әлдилеп,
Орманды жайлап тербетті [5, 202 б.].
Талайдан бері қуғын-сүргін мен айдау жолдың шаң-тозаңы тазарып, жүдеп
жүрген жас ақынның жабырқау көңілі сергіп, серпіліп сала берді. Ақынның
нәзік жан-дүниесі көгілдір әлеммен астасып кеткені соншалық, оның жауқазын
жырын Көкшенің көгілдір бояуынан ажырату мүмкін емес. Әсерлі де әсем,
тумысы бір тұтас тіршілік көгілдір самалмен желпініп, көздің жауын
аларлықтай құлпырып кетті. Сырымды менің сұрасаң, тұманың тұнық суынан
деп Дулат Бабатайұлы айтқандай, күйге енді [14, 112 б.].
Табиғат пен адамның үндестік табуы бір басқа да, көркемдікке ие,
талантты ақынның үндестік табуы бір басқа. Сондай-ақ осы соңғы үндестіктің
өзі де аса бір сирек кездесетін құбылыс. Бұл – шығармашылық адамдарының
бастарынан кешіретін сиқырлы сәттері деп жүргеніміздің дәл өзі. Адам
өмірінде бақытты сәт көп болмайды. Көп болса, қадірі де болмас еді. Ол –
қысқалығымен қастерлі де, қасиетті. Бұл жолы Жәркен ақынға тағдыр сондай
бір бақытты сәтті жомарттықпен сыйлай салғаны анық.
Ақыры ақынды Алматының дәмі тартып, Сұлу Көкшемен қоштасады.
Дәм тартқан соң амалым бар ма, сірә,
Дәм айдады, көз жетті қалмасыма.
Бір аяғым тұр менің үзеңгіде,
Аттанамын аяулы Алматыға.
Не:
Көгілдір тау, көк орман, көгін қимас,
Сұлулыққа құмартқан көңіл бір мас.
Көкірегімнен көшеді көгілдір бұлт,
Жанарымнан үзілді көгілдір жас [5, 201 б.].
Аңсап көрген Көкше аруына көгілдір жырдан көк торғын көйлек кигізген
Бөдештің айырылысар кездегі сезім-күйінің де көгілдір жырға айналғаны
қандай табиғи! Шындап келгенде, бұл арада шын айрылысу шартты мағынада. Ал
рухани тұрғыдан екеуі бір ұғымға сыйып кеткен бір бүтін дүние. Оларды
ешқашан бөле алмайсың. Көкшетау туралы Жәркен Бөдешке дейінгі жазылған
жырларды оқығанда, тағы да бір нәрсенің жетпей тұрғанын сезінесіз.
Сезінесіз де, оны іздейсіз. Тапқанша асығасыз. Ол – Бөдештің көгілдір
әлемі, Көкше көріністері! Бөдеш бірінші де, соңғы да ақын емес. Оның ізін
басып талай жас шәкірттер келер. Олар да Көкшенің мәңгі жас, мәңгі мінсіз
мүсінін жаңаша жырлап, мейлінше мадақтар, бірақ қалайда мына көгілдір
әлемге ешкім көлеңке түсіре алмайды. Көкшетау тақырыбына бұрын-соңды
жазылған қазақ поэзиясындағы жырлар бір төбе де, Бөдеш жырлары ойдың
Оқжетпесі!
Өлең-жырдың жинаған ең асылын,
Иығына таулардың көп асылдым.
Кешір мені, Оқжетпес, кешіре көр,
Оқ жетпеген басыңнан сөз асырдым.
Немесе:
Кетіп барам артыма қарай-қарай,
Сұлулықты қияды адам қалай.
Көріскенше күн жақсы, кербез Көкше,
Аттанайын, енді көп аялдамай [5, 201 б.].
дегенде, ақын өзінің осы кінәсін айтып тұрған секілді. Қай заманда болсын
ақындар өзінің туған жеріне деген мөлдір махаббаты пен ыстық ықыласын
білдіріп, оны ән-жырға қосып, артына өшпестей өнеге қалдырып отырған.
Қазақ ақындары үшін де қашанда туған жердің орны ерекше. Сахара суретін
салмаған, қыр қызығын жазбаған ақын жоқ. Олардың әрқайсысының өз орны бар.
Әр адамның туған жері, атамекеніне деген ыстық ықыласы одан алыстаған сайын
сағыныш сазына ұласып, жүрек түбіне орнығады.
Жәркен Бөдеш поэзиясындағы тұрлаулы тақырыптардың бірі – туған жер. Ол
алғашқы өлеңдерінде-ақ туған жерді тебірене, емірене жырлады. Туған жерге,
атамекенге деген сағыныш ақындар шығармашылығының үзілмес үрдісіне
айналған. Мәселенің түйіні, оны әр қаламгердің өзінше өруі мен
өңдендіруінде. Туған табиғат, ортаның ойы, таным мен түсінік, сенім
сәулесі халықтың салт-санасын қалыптастырып қана қоймайды, поэзия-
парақтарында да азды-көпті ізін қалдырып кетеді [15, 17 б.].
Адам қаншалықты табысқа жетіп, биікке шыққанымен туған жерінен тыс өмір
сүруі мүмкін емес. Ақын өлеңдерінің құндылығы да, қуаты да осы жері мен
оның халқының қасиетін зерделей білуінде: Бұл үшін, ең алдымен перзентінің
ілтипаты ықыласы мен мәңгілік махаббаты қажет.
Классикалық үлгіге салғанда, туған жер мен Отан – түбірлес ұғым. Ал Ж.
Бөдеш поэзиясында олай деуге келмейтін бір жай бар. Жәркен Бөдештің туған
жері Жайыр – бұл кәдімгі Тарбағатай тауының, ежелгі Қытай жағында қалып
қойған бір бөлшегі. Бұдан кеңірек мағынада Бөдеш туған жер деп Ер Түріктің
ежелгі ту тіккен бір мекені Шығыс Түркістанды айтады. Ал Бөдеш ұғымында
Қазақстан – Отан, қасиетті қара шаңырақ.
Бөдеш тағдырының тосындығы да осында. Төтенше тағдырдан тұрлаулы
туынды, парасатты поэзия тумақ. Ақын поэзиясы туралы Айтан Нүсіпханұлы:
Жәркен поэзиясы – аңырап айрылысқандар мен құшақтасып қосылғандардың жан
дауысы – дейді [16, 176 б.].
Жәркен Бөдешке Жайыр мен Шығыс Түркістанды туған жерің емес, Көкше мен
Қазақстанды Отаның емес деп айту қиын. Ақынның Шығыс Түркістан туралы
өлеңдері де сол өзгеше өлкенің сипатындай сырлы, мақамындай мұңды,
жаратылысындай жұмбақ.
Айрылмай мұң мен қырсықтан,
Жөргекте жатып тұншыққан,
Ақ жаным саған ашиды,
Аяулы Шығыс Түркістан!
Бұл Мағжан Жұмабаевтың Екі дүние есігінен гөрі кешегі Қадыр Мырзалиев
жырлаған көне Түркістанға көбірек ұқсайтындай.
Бір кезде қанды соғыстан
Қаралы болған Түркістан
Садақтан самсап оқ ұшқан
Жаралы болған Түркістан [17, 47 б.]
деген жолдарын еріксіз есіңізге салады, ырғақ, шумақ, бәрі бірдей.
Атамекен деген өлеңінде ақын тағы сол талауға түскен тағдыры
турасында толғанады.
Қалыпты өн бойымда қыртыс, таңба,
Ұқсаймын тағдырмен көп жұлқысқанға.
Атамның туған жері – Қазақстан,
Мен тудым сонау – Шығыс Түркістанда.
Ашынып әлдекімге ұрсамын да,
Дал болып ойланамын бұл шағымда.
Шекара жүрегімді бөлді екіге,
Анамның жатқан шақта құрсағында [5, 17 б.].
Ақынның тағдыры тумай жатып шырмауықша шырматылған шым-шытырық
құбылыстарға толы болғаны анық аңғарылады. Жарық жалғанның жүзін көрмей
тұрып, анасының құрсағында жатқанда-ақ нәрестенің уыз жүрегін шекара сызығы
қақ бөліпті... Кез-келген тағамның дәмін кіргізіп, адамның көңіл сарайын
ашып, тәбетін ашатын жуаның ащы да болса да аңқыған иісін айтсаңызшы!
Жоғарыдағы өлеңнің табиғаты – тап осы жабайы жуаның жаратылысындай. Өлеңнің
қат-қабат астарына үңілген сайын ар жағынан бір тарихи шындықтың ащы иісі
бұрқырайды... Қулық-сұмдығына құрық бойламайтын, аяғы жеткен елді, жерді,
халықты бөліп алып, билеп-төстейтін, қайыс ноқталы қанды шеңгел Кеңес және
темір ноқталы Қытай империялары ХІХ ғасырдың сексенінші жылдарында, ежелгі
Тұран ойпатының, яғни Түркістанның заңды жалғасы Шығыс Түркістанды өлшеп-
пішіп, өзара бөлісіп алды. Ақын тілімен айтқанда Шекара деген қарғы бау,
сол кезден бастап пайда болды. Мұның тауқыметін бөлініп-жарылып қалған
халықтың ұрпақтары әлі күнге дейін тартып келеді. Соның куәгері – осы
Жәркен Бөдеш. В.Г. Белинскийдің ұлы ақын өзі жайлы, өзінің жеке басы жайлы
айтса да көптің тағдырын, адамзат жайын сөз етеді [18, 72 б.], – деуі
тегін емес. Мысал келтірейік:
Үзіліп қалды-ау жалғасым,
Бөлініп қалды-ау мал, басым.
Көнбесіме амал жоқ
Тағдырым басқа салғасын [5, 14 б.], –
деп өкініш білдіреді. Ж. Бөдеште терең мағыналы өлеңдер аз емес. Жоңғардан
Сарыарқаға, Туған ауыл, Ұлар жыраудың шекара бөліскендегі айтқаны,
Ұлар жыраудың ел ауа көшкенде айтқаны, Туған таудың бөлшегі, Қашқын су
өзені, Асанқайғының күйі – Елайырылған өлеңдері қазақ поэзиясына
қосылған кестелі де, көркем туындылар. Ақын ата жұртына өзі ғана емес,
өзімен бірге шет жайлап, қиыр қонған тағдырлас, мұңдас бейбақтардың
(қазіргі тілмен айтқанда, қазақ диаспорасының) мұң мен зарын, өкініші мен
өксігін, қуанышы мен жұбанышын, шырқыраған жан дауысын қоса ала келді.
Ақын Туған жердің қар, мұзы өлеңінде туған жерге деген сағынышы мен
сүйіспеншілігін былайша білдіреді:
Туған жердің қар, мұзы,
Аязыңмен жуындыр.
Туған жердің бал қызы,
Бұрымыңмен буындыр.
Туған жердің жыланы,
Шырылдатып шақ мені...[5, 61 б.], –
деп жырлайды. Туған жерінен, өскен ортасынан, ата-ана, бауыр-қарындасынан
жиырма екі жыл бойы хабар-ошарсыз қалған шерлі жүректің сағынышы осындай.
Ол туған жер табиғатына аса бір сезімталдықпен, іңкәрлікпен қарай отырып,
одан ерекше әсер алды. Сөйтіп, өзін табиғаттың тамаша жыршысы ретінде
танытты [19, 77 б.]. Жастық шағында бірге ойнап, бірге күлген туған
жердің бал қызының бұрымына буынып өлудің өзі бір қол жетпес армандай.
Жайшылықта атының өзі тұла бойыңды түршіктіретін түсі суық, сұсы басым
жыланның бір шаққанына зар болудың астарында сарқылмас сағыныш, айнымас
махаббат жатыр.
Осы өлең туралы Темірхан Медетбек былай дейді: Осы өлеңнен
Махамбеттің:
Ау, қызғыш құс, қызғыш құс,
Ел қорыған мен едім,
Мен де айрылдым елімнен,
Көл қорыған сен едің,
Сен де айрылдың көліңнен [ 20, 42 б.], –
деп қайтара соғып, қайырыла сөйлейтін, ғасырлар астынан естілетін Қызғыш
құсының қанатының суылын; Мағжанның:
Сағымы сайран құрады,
Бораны ұлып тұрады,
Қыс-ақ кебін, Жаз – сары.
Орманы жоқ, шуы жоқ,
Тауы да жоқ, суы жоқ,
Мәңгі өлік сахарасы.
Сарыарқа деген жерім бар,
Неге екенін білмеймін –
Сол Арқамды сүйемін [21, 66 б.] ,–
деп, туған жері үшін етжүрегі елжіреп, сүйегі үгітіліп тұрған Сүйемін
өлеңінің оттай ыстық лебі мен демін, Төлеген Айбергеновтің:
Аруана жаудың қолына түссе ботасын шайнап өлтіріп.
Қаралы мойынын қайтадан артқа бұрмастай халге келтіріп,
Жеріне тартып отырады екен, моншақтап жасы боздаумен,
Омырауын жасқа толтырып [ 22, 44 б.], –
деген әрі қайсар, әрі қасіретті жолдарындағы ерек екпінді ағысты сезгендей
боласың. Өйткені бұл өлең – оқыған сайын өзегіңде лапылдаған өрт тудырып,
жан-жүрегіңнің астаң-кестеңін шығаратын жоғарыда келтірген өршіл өлеңдермен
тағдырлас, тамырлас өлең. Мұндай жырларды оқи отырып шынында да Жәркен
Бөдештің туған жер туралы өлеңдерінің туу заңдылығын, сағынышының себеп-
салдарын түйсініп-түсінгендей боламыз [23, 3 б.].
Ақынның Туған жерден кеткелі өлеңінде:
Туған жерден кеткелі,
Сағынышым көп тегі.
Айға қарап ұлыған,
Мен бір жалғыз көк бөрі.
Айға қарап ұлысам,
Ай сарғайып батады.
Күнге қарап ұлысам,
Күн сарғайып батады...
Сарғайтпайтын заман жоқ,
Адал аз да арам көп.
Ұрлығы көп заманда,
Ұлымасқа амал жоқ [5, 44 б.].
Жәркен ақынның бойында атамекенге, туған жерге, ата-анаға деген сырлы
сағыныш сазы байқалады. Бұл бостандыққа бастайтын, еркіндікке жетелейтін
жігерлі жыр. Ұлы тауға қарап ұлыған көк бөрідей текті сағыныш. Алыстаған
сайын соншалық алып та сұсты көрінетін асқар таулар сияқты туған жер де
өзінен жырақта жүрген перзенттеріне аса ыстық болады. Ақын адам мен мал
ұрлығын меңзеп отырған жоқ... ұяттың ұрлануын айтып отыр. Ұяты ұрланған
ұлттың ақыны ұлымағанда кім ұлиды? Қара басының қамын ойлап ұлу емес
ұрланған ұятты іздеп, жоқтап ұлу. Ұяттың артында ұлт тұр, ұлттың жүрегінде
ұлттық идея тұр. Ақын сол ұлттық идеяның иін қандырушы ғана емес, исін
таратушы. Ұлттық идеяның өлең өнерінде сәулелену, суреттелу ерекшеліктері
көркемдік сананың жетілу сатыларымен, атап айтқанда оның мифтік-поэтикалық
(поэтикасыз поэтика) дәстүршіл-нормативті (стиль және жанр поэтикасы) және
индивидуальдық (авторлық поэтика) ойлау түрлерімен тығыз сабақтастықта
сараланады [24, 304 б.].
Ақын сағынышынан ай да сарғайып, күн де күреңітіп кеткен. Тау мен тас
та... сарғайып қалған. Ақын бойын кернеп бара жатқан сағыныштың сары
жалқыны ақтарыла төгіліп бәрін де сарғайтып жібергендей. Сағыныштың сол бір
сары жалқыны барша дүниені шарпи жалап күйдіріп бара жатқандай. Онсыз да
күйдіріп, өртеп бара жатқан сағынышы қыспаққа түсіп, қысастық көрген
кезінде, айналаңды ұрлық пен қорлық, зорлық пен зомбылық торлап алған сәтте
бұрынғыдан да күшейіп, ақырында дертке айналып кетеді. Мұндайда айтылар
сөз де жетпей, ақын қасқыр боп ұлымай қайтсін. Ондай сәтте ол:
Бір көзімнен сор ағар,
Бір көзімнен қан ақса.
Тұла бойым сыз, қайғы,
Салқын жүрек қызбайды.
Бір бүйірім мұздайды [5, 56 б.], –
дейді.
Бұл жапа шеккен жанның шырылы ғана емес, жат жұрттың иелігіндегі алыста
қалған туған жерін аңсаған әрі қапалы, әрі налалы жүректің зары! Былай
жүрсең шөңге, былай жүрсең шоқ басып, бірде отқа кіріп, бірде суға түсіп,
аласапыран күй кешкен ақын жаны соншама неге дегбірсіз?! Неге, ең болмаса,
бір мезет, бір сәт байыз тауып дамыл етпейді? Сол кезде саған ол:
Ана жақта Анам бар,
Мына жақта балам бар.
Мен Анама алаңдап,
Анам маған алаңдар, –
деп тіл қатады. Өзегін өртеп, кеудесін керіп бара жатқан күйініш-күйзелісін
ақтарып салады. Ақын тағдыры лапылдап жанып жатқан екі оттың ортасында
қалған.
Жәркен Бөдеш туған топырағын тастап шыққанда 1969 жылдың сәуір айы
болатын. Жоңғар Алатауының арқар аспас қиын асуын асып, атажұртты бетке
алып арғы беттен бергі бетке қашып шыққан беті. Ат құлағы көрінбейтін ақ
түтек боранға тап болып, көрген азабы адам айтқысыз. Қалың қарға көміліп,
бірде аш бөрілердің талауына түсе жаздап, әбден арып-ашып, шекараға
ілігеді. Бірақ шекарадан өткеннен соң да көрген құқайлары аз болмайды. Бұл
кез туралы Ж. Бөдеш былайша еске алады: Шекарадан өтпей жатып-ақ
тергеушім сол кездегі Кеңес өкіметінің басшысының атына қаратып осы елден
баспана сұрап өтініш жазып беруді талап етіп, өтініш жаздым. Қара сөзбен
емес, өлең сөзбен жаздым, есімде қалғаны мынау:
Кері қайтара көрмеңіз!
Кері қайтара көрмеңіз!
Тілегім осы сіздей көсемге
Өлсем, өлейін осы елде.
Өлейін түрмеңде,
Өлейін көшеңде.
Өлейін атажұртым – Қазақстанда [5, 4 б.].
Арада үш күн өткен соң мұрты қияқтай бір қазақ офицер қасыма келіп
отырып әлгі өлеңді жолма-жол орысшалады. Бұл менің бөтен тілге тұңғыш
аударылуым еді [5, 4 б.], – дейді.
Атажұрт үшін өзін құрбандыққа шалып, басын азап пен тозаққа салуға бар
жанкештінің жанайқайы. Атажұрт дегеніңіз жыланның шырылдатып шаққанына
зар етіп, содан рахат табуға да дайын. Туған жерден де қастерлі, қасиетті.
Ол тарихтың қатпар-қатпарларынан тамыр тартып, бойыңа қуат, ойыңа суат
беріп тұрған асыл діңгегің. Мұндай халді тек өз басынан өткізген тағдырлы
жан ғана сезіне алады. Біз айта беретін патриотизіміңіз де, ұлттық рухыңыз
да осындай қуатты сезімдерден бастау алғанда қайырлы болады.
Атажұрт үшін туған жердің бауыры – сая, сауыры – салқын. Жақпар-жақпар
жартасы биік, бір жағы ұлы кеңістікпен ұласып жатқан туған жерін де, аялап
өсірген әкесі мен шешесін де қиып кеткен ақын жанында күн сайын, сәт сайын
жүріп жататын арпалыс – жауыңа да тілемейтін алапат арпалыс болса
керек ...
Поэзияның жаны еркіндік пен сұлулыққа құштарлық, жүректегі жарылыстан
туған мұң мен шер дейтін болсақ, Жәркен ақында осының бәрі табиғи үйлесім
тапқан. Қабдеш Жұмаділов: Жәркен Бөдеш өлеңдері жалпылама айғай-ұйғайдан,
көлгір мұң, көпірме сөзден ада. Оның айтар мұңы да жеке бастың әлдебір
кінәмшіл өкпе-наласы емес, халық қасіретімен астасып жатады [25, 211 б.],
– дейді.
Ауырсынып жарасын,
Сырқырайды сүйегім.
Арғы бетте – нағашым,
Бергі бетте – жиенім.
Екеуінің басын бір
Ата жұртта қоса алмай,
Менің көңілім жасып жүр,
Жарқ етіп бір от алмай [5, 105 б.].
Бұл – дәл осылай айтуға қақысы бар адамның сөзі. Ауырсынып жарасын,
сырқырайды сүйегім деген жолдарда ақын жүрегінің жарасын, көңілінің
наласын айтады. Туған топырағы, туған туысы есіне түскенде сай-сүйегі
сырқыраушылар көп болғанмен, Жәркен Бөдештің жолы басқа, Оның жолы – тұйық
жол. Шекара жүрегімді бөлді екіге деп өзі айтқандай, қияметтің қыл
көпірі. Бірақ көпірдің аты көпір. Ол көп жылдардан кейін туған жеріне
барып қайтады. Ақын Сәті түскен сапар өлеңінде:
Екі ұлымды жетелеп,
Жібек жолмен төтелеп,
Кіндік қаным бір тамған жерге кетіп барамын,
Алғашқы әнім шырқалған елге кетіп барамын.
Жер дегенім – байырғы сонау Шығыс Түркістан,
Шекарасы демесең, алыс емес бұл тұстан.
Ел дегенім – қазақтың сонда жатқан бөлшегі,
Құмырсқадай қайнаған хан елімен көрші еді [26, 70 б.], –
деп басталатын топтаманы толқымай, тебіренбей оқу мүмкін емес. Әсіре қызыл
артық бояу жоқ, бәрі де – бастан кешкен күндер көшкіні.
... Ақын жиырма екі жылдан кейін туған жердің қасиетті топырағын басты.
Әке-шеше баяғыда о дүниелік болған. Іні-қарындастарының да бірі болса, бірі
жоқ. Өмірден өткен ең асыл жақын-жуақтарына бір уыс топырақ сала алмаған
ақынның жан-жүрегін өкініштің күйігі өртеп, көкірегін күйзелістің отты
жасыны қақ айырып тұр...
Өкініштен өзегі өртеніп тұрса да, тәңір жарылқап туған жеріне оралды.
Туған жердің майда самалы желпіп, күлімкөз күні аймалап, майсасы майдай
жағып ақынның қамыққан көңілін елжіретіп, тоң болып тарыққан тәнін ерітіп
жібергендей болды. Көңілі көтерілді, жаны жадырады. Туған жердің жүзіне
қарап өзінің алыста қалған балалық шағымен қауышты. Қимас күндерімен
қауышқан ақынның жан дүниесі теңіздей толқып, сезім селі жөңкіле көшеді.
Бірде құстай ұшып, бірде құйындай жүйткіп тартады да жөнеледі.
Қараған, бұтаның түбінен,
Ұйқысы қанып түнімен
Ойнап шыққан қояндай
Орғып-орғып жүгірем.
Орғыған сайын алқындым.
Алқынған сайын шарқ ұрдым.
Соңымнан қалмай жүгірген
Тасбұлақ,
Өзен,
Самалды
Болдыртып артқа қалдырдым [5, 65 б.].
Осы жолдардан ауыз әдебиетінің исі аңқып тұр. Қобыланды батыр
жырындағы Тайбурылдың шабысын еске түсіреді. Бұл Жәркеннің тағдырының
Тайбурылы. Өзі де жырдың Тайбурылына айналған тұсында жазған.
Туған жерімен табысып, ауасын құшырлана жұтып, суын мейірлене ішкен
ақын жаны бәрібір алаң, мазасыз. Жанының бір жағы – Атажұрт, бір жағы –
Туған жер. Содан да ол Құдайым шырылдаттың аямай-ақ екі оттың ортасына
тастадың да, – деп налиды. Бұл – ақынның тағдыры. Өйткені ол тіпті
ертеректе-ақ шекара жүрегімді бөлді екіге, анамның құрсағында жатқан шақта-
ақ деген болатын.
Тауға шықсам – ұлармын,
Шөлге түссем – құланмын.
Ұлар құсап тау жайлап,
Құлан құсап мойнымды
Тарғыл құмға бұрармын [5, 17 б.].
Екі жарылу, екі бөліну. Біресе түстікке, біресе шығысқа, біресе батысқа
қарап екі ұдай күн кешкен ақынның әлемі алай-дүлей. Түп-тамырын іздеп
келген ақынның кіндік қаны тамған туған мекенді қия қоюы да қиын. Сана-
сезімі, ақыл-есі қай кезде де жол айырығында тұрғандай қақ айырылады да
тұрады. Ақын туған жерінен қай бір жетіскеннен ауды. Ол жердің түбінде
айдаһар құлқынды алып елге жұтылып кетеді деген қауіп оған амалсыз ата тек,
атажұрттты іздетті.
Жоңғария ойпатынан – өлі құм,
Сарыарқаға дейін жортқан бөрімін.
Төртқұбылалы тұрған темір құрсауда
Анау Шығыс Түркістанда тусам да
Атажұртқа жетті менің өмірім... – [5, 20 б.].
деп, іштегі шемен боп қатқан шерін аяусыз ақтарып өксігі мен солығын
басады.
Шындығын айту керек, елім, жұртым деп өліп-өшіп келген ақынды Атажұрт
емешегі үзіле еміреніп, құшағын құшырлана ашып қарсы ала қойған жоқ. Талай-
талай топсасы берік, емен есіктерді күзеттіріп, бедеу босағаларға телміртіп
қойды. Қойын бақтырып, қотанын күзеттірді. Сергелдеңге салды. Бұл бәріне
төзіп бақты.
Жалғанда жаман бар ма бөлінгеннен,
Бөлінген емес екен өлімнен кем.
Жансыз, – деп
Қос жүрек, – деп,
Ауған ел, – деп
Естіген сөзім аз ба көрінгеннен [5, 18 б.] , –
деп қамығып, торыққан сәттері аз болмапты. Бірақ ол – жетесіз жандардың
оспадар сөздеріне налыса да, жасыған жоқ. Қайта шыңдалып, ширыға түсті.
Шамырқанса да шарт сынған жоқ. Қайралып, қайраттанып кетті.
Ол туған жердің тау-тасын, өзен-көлін, аязы мен аптабын, қысы мен
жазын, күзі мен көктемін, құсы мен аңын, гүлі мен тамшысына дейін жырлап
келеді.
Жәркен Бөдеш – сезімтал, суреткер ақын. Арғы беттегі қазақтың талайы
мен бергі беттегі қазақтың тағдырын қауыштыра, салыстыра, жарыстыра
жырлады. Жырлағанда да үстірт жырлаған жоқ, жүрегін жандыра, санасын сарқа
тереңнен толғай жырлады. Жәркен сонысымен Жәркен. Арғы тегім – Ер түрік,
бергі тегім – Ер Көкше, Төбе жыр, Ай астында бөртіп жатқан ақ теңіз,
Теңіз бетін шарлаған шағалалар қатарлы әрқайсысы бес-алты өлеңнен тұратын
топтама өлеңдері осының жарқын дәлелі.
Ақын жанары көреген, аңғарымпаз. Туған жердің әр бұтасы, әр тасы оған
сыр айтады. Өзіміз күнбе-күн көріп жүрген құбылысты, жаңа қырынан танып,
сырын ашады. Ж. Бөдеш жазған жырлармен қоса оқырман жүрегіне жол тауып,
тебірентіп толқытады, толғандырады. Ол туған жердің көрікті келбетін
келістіре бейнелейді. Оны оқырманға жүйелеп жеткізе біледі. Сонымен бірге
суреттеп отырған құбылыстың өзіндей, жырының да әсерлі, сүйкімді болуын
назардан тыс қалдырмайды. Өз екпінімен, өлеңнің табиғи ағысымен жырлайды.
Өйткені Жәркен Бөдеш – отаншыл ақын.
Оның отаншылдығын тағдыры туындатқан. Тағдырлы ақындардың Отан туралы
толғаныстары да тоғысып жатады. М.Мақатаевтың Отаным саған айтамын
толғауы мен Ж. Бөдеш жырларының арнасы бір. Ол өз тіршілігімен Отанына
қарыз екенін, онымен рухани туыстығын суреттеу арқылы ашады. Ақынның
лирикалық кейіпкері бастан кешкен өмір белестерінің бәрінде туған елімен,
Отанымен тығыз байланыста көрінеді. Отан мәртебесін биіктетуді көздейді.
Ақ Жайық топтама жырларында отаншылдық сезімі өмір шындығы негізделіп,
ойлы жырланады. Оның жырларының көбі сыршыл суретке, сезімге бай.
Ақ толқын – ақ бас атан көшке лайық,
Сабырлы ақ керуен – сесті Жайық.
Жағада шынжырлаулы ескі қайық,
Қарайды сол қайыққа кеш мұңайып.
Мұршасы келмей қалған шыңғыруға,
Мүмкін, бұл тарих сенің шындығың ба?!
Су сорып, аптап жеген қос жақтауын,
Тот басып қалыпты сом шынжырын да [5, 89 б.].
Бұл өлеңде ақын көңілінің алабұртып теңізбен жүздесуі, мұңайып,
көңіліне кірбің түсуі оның көңіліндегі қандай құпияны қозғағаны бірден
көрінеді.
Шындыққа барлау жасап, байыптасам,
Жарқырап атпады ма Жайықта таң.
Тербелген жел мен толқын өтіндегі –
Шынжырдан босанады қайық қашан?!
Бұл – ақын ғана айта алатын, қуатты ойдан құралған сәулелі суреттер.
Ақынның жеке басының көңіл күйлері тек бір адамның тіршілігін
күйттемей, жалпы адамға тән сипаттарды кеңінен бейнелей алғанда қоғамдық
мәнге ие болады. Ақынды жеке адам деп қарау аз, ол – қоғам өкілі, адамзат
өкілі. Ол өзінің басынан кешкенін, қуаныш-сүйінішін көрсете отырып, жалпы
жұртқа ортақ жайды бейнелейді. Оның өлеңдерін оқи отырып, сен де бірге
толқисың, толғанасың. Жәркен Бөдеш өлеңдерінің баршаға ортақ сипаты да
осында.
Жәркен Бөдешті ақын еткен тілі ме дерсің?! Ақынның тіл қолданысындағы
қарапайым сөздердің өзі мың сан түрленіп, ерекше мән-мазмұнға ие болып,
құлпырып, қанаттанып шыға келеді. Жалпы тіл – суреткердің басты құралы,
көркем шығарманың жұлын-жүйкесі. Тілі көркем шығарманың ділі жаман
болмайды. Шын ақынның суретті тілінен іздегеніңнің бәрін табасың. Сананы
тербер қуатты ой да, сырлы әуен де, сан құбылған бояу – бәрі бірін-бірі
толықтырып, үндестік тауып отырады. Оқушыны мұңайтады да қуантады. Бұл
ақынның сәтті ізденісі десек, артық айтқандық емес. Жәркен ақынның тілі –
осындай ұлттық бояуы барынша қанық қаймағы бұзылмаған шұрайлы тіл. Нағыз
ұлт ақынының айбарын асырып, абыройын асқақтататын да ана тілінің
айшықтары. Жәркен Бөдеш – аңғарғыштығы, алабөтен сезімталдығы сирек ақын.
Мұндай ерекшелік оның шығармаларын шырайландыра түскен.
Ж. Бөдеш жырларының тақырыбы әртүрлі болғанымен, тоғысатын арнасы бір –
атамекенді аңсау. Айықпас аңсардың аржағында баяғы балалық, бұла дәурен
кешкен күндер тұрады. Балалықтың бесігі, жастықтың жалыны маздап Жайыртауы
тұрады. Жайыртау ... жастықтың Жайыртауы, Жат жұрттың Жайыртауы...
Қалыпты өн бойымда қыртыс, таңба
Ұқсаймын тағдырмен көп жұлқысқанға [5, 17 б.].
Тағдырмен таласпайтын, тартыспайтын тіршілік жоқ. Оның үстіне ақын
болсаң, күрестің көкесін сонда көресің. Қара бастың қамы емес, қалың елдің
қамын ойлап күресу әйтпесе ақын:
Үзіліп қалды-ау жалғасым,
Бөлініп қалды-ау мал, басым [5, 14 б.] ,
деп мұңаймас еді. ...Жайыртау жайлы жырларды оқи отырып, Қытайдағы қазақтар
көз алдыңызға келеді... Шекара жүрегімді бөлді екіге анамның жатқан шақта
құрсағында деп айтуында да астар бар.
Мәселе кімнің қайда туып, қайда қалуында емес, шекарада болып тұр...
Тікенек сымнан тартылған шекара емес... Ақын жүрегіндегі шындық шекарасы
...Бір жағындағы өмір – шын өмір де, екінші жағындағы сұм өмір, бірақ екеуі
де өмір ...Ақынның басындағы өмір, жүрегінің ішіндегі үрей мен үміт,
балалықтың қанатты қиялы Жайыртауға жетелейді. Ағалықтың адуын ағысы,
азаматтықтың тегеурінді толқыны қазақ даласына қайырып әкеледі. Жайыртау
сағыныштың саумалы емес, қасіреттің қауғасы ...Ақын жүрегін әлем-тапырық
күйге салатын күрделі көрініс. Жат жұрттың Жайыртауы дегенімізбен ол
ақын үшін түнде түсіне еніп, күн шықса қасынан қалмайтын төлтұмары, кісілік
құжаты... Жайыртаудың шекараның аржағында, бержағында тұрғаны маңызды емес
Ботасына боздаған аруанадай, Жайыртауы жанына жай таптырмайды. Жәркенді
Жәркен қылған да сол Жайыртау. Жәркен үшін Жайыртау – жырдың Жанартауы,
яғни Жәркенді жырдың Жанартауына айналдырған да Жайыртау. ...Жәркен мен
Жайыртауды бөлек қарастырудың өзі күпірлік, өйткені екеуі де поэзия атты
құдіреттің қос өркеші... Ал поэзияда шекара жоқ, теңіздерді тіліп өтіп,
мұхиттарды кешіп жүре береді. Ел-жұртынан алыстап ойы онға, санасы санға
бөлінген ақынның жан азабы сағынышқа толы өлең өріміне айналып отырған.
Жалған жаза жүрегіне жара салып, туған жерден кету көңіліне нала ұялатып,
өзегін өртер өкінішке айналған[9, 22 б.].
Жәркен Бөдеш Жайыртау деп жар салса, Марфуға Айтхожина Қайран Талқы
таулары-ай деп тамсанады.
Тартса да қаншама көп халқы қайғы
Сыр шертпей отыра алмас Талқы жайлы.
Талқыны ауызға алмай,
Ей, халайық!
Менің де ойым биік шалқымайды [27 , 61 б.],
деп тебіренеді.
Ж. Бөдеш қалыпты өн бойымда қыртыс, таңба, ұқсаймын тағдырмен көп
жұлқысқанға деп тебіренсе, Марфуға ақын тербетіп тереңімді сонша тұнық,
сол шерім жатыр бүгін тарқатылып деп толқиды. Талқы да, Жайыртау да – жат
жұрттың тауы болғанмен, ақындардың кіндік қаны тамған жері. Жәркен Бөдеш
Жайыртауын, Марфуға Айтхожа Талқы тауларын жырламай тұра алмайды. Марфуға
ақын айтса, айтқандай:
Айналып түссе дағы аспан жерге,
Үмітім онсыз менің баспайды өрге.
Екі ақынға да ортақ сипат – жат елде қалған туған топыраққа деген
сағыныш. Бір қарағанда Талқы да, Жайыртау да ақындардың сырласатын сыңарына
айналып кеткендей көрінгенмен, тіпті де олай емес, керісінше талауға
түскен тағдырлар тартысы. Талқы таулары сөз болғанда Марфуға Айтхожа,
Жайыртау жайы қозғалғанда Жәркен Бөдеш тілге оралады, өйткені, Марфуға ақын
– Талқы тауларының, Жәркен ақын Жайыртаудың төлқұжатындай көрінеді. Қазақ
поэзиясында Сәкен Сейфуллиннің Кербез сұлу Көкшетауы, Сәбит Мұқановтың
Тасып бара жатқан Есілі, Ілияс Жансүгіровтің Жетісу суреттері, Қасым
Аманжоловтың Шағаны, Кенен Әзірбаевтың Мәтібұлағы, Дүйсен Иманасовтың
Алакөлі, Жұматай Жақыпбаевтың Сарноқайы бары баяғыда мойындалған, ал
Талқы мен Жайыртаудың жөні басқа. Қазақ поэзиясындағы шетел тақырыбы деуге
де болады. Туған жер мен туған Отан ұғымы екі бөлек болғаны ма деген дау
тууы да мүмкін, ал оның қолма-қол жауабын Екі Отан жоқ, жалғыз Отан
мекенің деп М. Мақатаев баяғыда-ақ беріп қойған болатын. Марфуға Айтхожа
мен Жәркен Бөдеш жырларында ұқсастық жоқ та, үндестік бар.
...Міне Жәркен Бөдештің туған жер, туған Отан туралы жырларында дәл
осындай тегеурін ғана емес, тектілік бар. ...Ақынның өзі айтқандай Қалыпты
өн бойымда қыртыс таңба.... Бұл тағдыр таңбасы ғана емес, тектілік
таңбасы тексіз өлең толғандырмайды, текті тағдыр ойландырады. Оның
жырларындағы тегеурін мен қуат қосарлана келіп, сезім селін туындатады
сезім сөлінен сусындатады, серпілтеді, сергітеді. Поэзияның мүлтіксіз
міндеті де – адам біткеннің жан дүниесін жаңғырту, жасандыру. Ақ
жаңбырлар тоздырған тау секілді, мен өлемін өзімнің биігімде, – деп
Төлеген Айбергенов айтқандай, ол өз биігін бағындырған ақын [28, 114 б.].
Жәркен Бөдеш тар шеңбердегі ақын емес, құлашы, дүниетанымы кең: туған
жері Жайыртауды жырлай отырып, сол даламен тау арқылы, қазақ елін
адамзаттың алтын бесігі жыр әлемінде шексіз сүйетіндігін бейнелейді.
Кішкене жұдырықтай жүрекке кең әлемді сыйғызып ғарыштық кеңістікке
көтеріліп кетеді. Жоңғардан Сарыарқаға деген өлеңінде:
Алтын сықап қойсам-дағы қалтама,
Жат топырақ бауырына тарта ма.
Менің басым сонау Жоңғар құмынан –
Домалай-домалай жетті Сарыарқаға [5, 21 б.].
Немесе:
Менің халқым талай ғасыр бұйыққан,
Көшін алып шықты бүгін тұйықтан.
Алтын басым азаттықтың жолында,
Арманым жоқ ыршып түссе иықтан [5, 169 б.], –
дейді. Ұзақ жыл отаршылдықтың қорлығын көрген қазақ ұл-қыздарының мұндай
ерлікке баруы табиғи. Кешегі желтоқсан оқиғасындағы Қайрат Рысқұлбековтің
Еркек тоқты құрбандық деп өз елінің бостандығы үшін жан қиюы осы
айтқандарымыздың айқын айғағындай. Ағынан ақтарылған ақын жыры әркімнің де
жүрек лүпілін дөп басады.
Мәселен:
Жайыртаудың құр ойнаған етегі,
Жәркен Бөдештің туып-өскен мекені.
Мекенін шүршіт жауласа,
Жер менікі деп дауласа,
Еңіремей не етеді,
Жасқа толып етегі [5, 14 б.] , –
дейді. Ақын туған жерінің табиғатын, жан-жануарын, тіпті шағатын жыланы мен
қара қоңызына дейін жақсы көреді және туған жерін ешкімге ұқсатпайды.
Образды ойлау дегеніміз – сұлулыққа сүйсіну, тазалықты түйсіну ғана емес,
сұлулыққа сүйсіндіру, тазалыққа табынту [29, 48 б.].
Нағыз лирикалық туындылар жеке адамның жан дүниесін, толғанысын,
тағдырын бейнелеу арқылы бүкіл бір ортаның, қоғамның, заманның сыры мен
сынына қанықтырады. Лирикалық қаһарманның ой сезімі, тағдыры өз заманының
арман-мүддесі, тілек-талаптарымен неғұрлым терең, барынша байланысты
суреттелсе, ол да сондай сом тұлғаға айналып, дәуірдің дара өкілі болып
қалыптасады. Лирикалық поэзияның осы ерекшеліктері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz