Салықтардың экономикадағы маңызы және мекемелердің бюджетпен есеп айырысу тәртіптері мен аудитін жетілдіру
КІРІСПЕ
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
1.1Салықтардың экономикадағы алатын орны мен маңызы
1.2 Мемлекеттің салық салу жүйесі: дамуы мен болашағы
1.3 Салық саясаты және оны дамытудың жолдары мен ерекшеліктері
2 КӘСІПОРЫНДА БЮДЖЕТПЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ ОПЕРАЦИЯЛАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 «Қаз пошта» АҚ.ның қаржылық.экономикалық сипаттамасы және бухгалтерлік есеп жұмысы
2.2 Кәсіпорынның тікелей салықтар бойынша бюджетпен есеп айырысуы
2.3 Жанама салықтар бойьнша бюджетпен есеп айырысудың есебі
3 КӘСІПОРЫННЫҢ САЛЫҚТЫҚ ЖӘНЕ БАСҚА МІНДЕТТІ ТӨЛЕМДЕРІНІҢ АУДИТІ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫ
3.1 Бюджетке төленген салықтарды және басқа міндетті төлемдердің аудиті және талдауы
3.2 Бюджетпен есеп айырысу бойынша операциялардың есебінің аудиті мен талдауы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕККӨЗДЕР ТІЗІМІ
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
1.1Салықтардың экономикадағы алатын орны мен маңызы
1.2 Мемлекеттің салық салу жүйесі: дамуы мен болашағы
1.3 Салық саясаты және оны дамытудың жолдары мен ерекшеліктері
2 КӘСІПОРЫНДА БЮДЖЕТПЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ ОПЕРАЦИЯЛАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 «Қаз пошта» АҚ.ның қаржылық.экономикалық сипаттамасы және бухгалтерлік есеп жұмысы
2.2 Кәсіпорынның тікелей салықтар бойынша бюджетпен есеп айырысуы
2.3 Жанама салықтар бойьнша бюджетпен есеп айырысудың есебі
3 КӘСІПОРЫННЫҢ САЛЫҚТЫҚ ЖӘНЕ БАСҚА МІНДЕТТІ ТӨЛЕМДЕРІНІҢ АУДИТІ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫ
3.1 Бюджетке төленген салықтарды және басқа міндетті төлемдердің аудиті және талдауы
3.2 Бюджетпен есеп айырысу бойынша операциялардың есебінің аудиті мен талдауы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕККӨЗДЕР ТІЗІМІ
Кез-келген өркениетті елдің экономикалық-әлеуметтік дауында салықтар мен міндетті төлемдердің алатын орны өте жоғары. Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі кіріс көзі бола отырып, ол халықшаруашылығы саласының, экономиканың, жалпы қоғамның тұрақты болуына және оның барған сайын дамуында қозғаушы күш ретінде қызмет атқарады. Еліміздің салық салу жүйесі Қазақстан Республикасы экономикасының ынталандырушы және реттеуші жүйесінің бiрi болып табылады.
Еліміздегі үрдіс пен нарықтық қатынастар жүйесі жылдан жылға қарқынды дамып келеді. Нарықтық экономиканы ары қарай жетілдіру мен дамыту экономикалық қатынастарға түсуші жақтарды ақпараттар жүйесімен қамтамасыз ету, жан жақты талдау қызметтерін жүргізу, экономикалық тиімді шешім қабылдау үрдісіндегі бухгалтерлік есептің атқаратын ролі зор. Аралық шаруашылық қатынастарды қағазға түсіру заманынан бастап қалыптасқан бухгалтерлік есептің атқаратын рөлі мен маңызы осы заманда өз мағынасын жоғалтпай, ой мен санаға сиярлық жолдармен дамып келеді.
Бухгалтерлік есепке тән негізгі принциптердің мәні мен маңызын түсінбей тұрып, кәсіпорын қызметін басқару мен ұйымдастыру жөнінде шешім қабылдау мүмкін емес. Сондықтан экономикалық қатынастарда маңызды орын алатын мемлекеттік бюджпен Кәсіпорындардың есеп айырысу операцяиларын жеделдету және оны күшейту, салықтар мен міндетті төлемдердің ашықтығын, түсініктілігін кеңейту мақсатында есеп пен талдаудың және оған қоса аудиттің алатын орнын ерекше көрсетуге болады.
Бұл күндері экономикалық қатынастардың мәні мен маңызын түсіну, бизнесті жүргізу мен басқару, ақпараттарды реттеу және тиімді шешімдер қабылдау үлкен мәселеге айналды. Еліміздегі бизнесті дамыту қаржылық қатынастардың теориялық және қолданбалы негізін білу, құқықтық жүйедегі заңдылықтарды білу қаржы мен басқару үрдісіндегі көрсеткіштерді жан-жақты талдау, тиімді шешім қабылдау қызметінде бухгалтерлік есептің атқаратын рөлін барған сайын күшейте түсуде.
Сондықтан бұл дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі мен маңыздылығында ешбір күмән жоқ.
Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады. Жұмыстың кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, мақсаты, міндеттері, зерттеу әдістері мен тәсілдеріне шолу жасалған. Бірінші бөлімде салықтардың экономикада алатын орны, Қазақстан Республикасындағы салық салу жүйесі және бюджетпен есеп айырысу есебін жетілдіру жолдары қарастырылған. Екінші бөлім бойынша бюджетке төленетін салықтардың есебі және Кәсіпорындардың бюджетпен есеп айырысу тәртіптері зерттелген. Үшінші бөлімде салықтық төлемдерге талдау жүргізілген.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты болып – салықтардың экономикадағы маңызы және мекемелердің бюджетпен есеп айырсу тәртіптері мен аудитін жетілдіру болып табылады.
Еліміздегі үрдіс пен нарықтық қатынастар жүйесі жылдан жылға қарқынды дамып келеді. Нарықтық экономиканы ары қарай жетілдіру мен дамыту экономикалық қатынастарға түсуші жақтарды ақпараттар жүйесімен қамтамасыз ету, жан жақты талдау қызметтерін жүргізу, экономикалық тиімді шешім қабылдау үрдісіндегі бухгалтерлік есептің атқаратын ролі зор. Аралық шаруашылық қатынастарды қағазға түсіру заманынан бастап қалыптасқан бухгалтерлік есептің атқаратын рөлі мен маңызы осы заманда өз мағынасын жоғалтпай, ой мен санаға сиярлық жолдармен дамып келеді.
Бухгалтерлік есепке тән негізгі принциптердің мәні мен маңызын түсінбей тұрып, кәсіпорын қызметін басқару мен ұйымдастыру жөнінде шешім қабылдау мүмкін емес. Сондықтан экономикалық қатынастарда маңызды орын алатын мемлекеттік бюджпен Кәсіпорындардың есеп айырысу операцяиларын жеделдету және оны күшейту, салықтар мен міндетті төлемдердің ашықтығын, түсініктілігін кеңейту мақсатында есеп пен талдаудың және оған қоса аудиттің алатын орнын ерекше көрсетуге болады.
Бұл күндері экономикалық қатынастардың мәні мен маңызын түсіну, бизнесті жүргізу мен басқару, ақпараттарды реттеу және тиімді шешімдер қабылдау үлкен мәселеге айналды. Еліміздегі бизнесті дамыту қаржылық қатынастардың теориялық және қолданбалы негізін білу, құқықтық жүйедегі заңдылықтарды білу қаржы мен басқару үрдісіндегі көрсеткіштерді жан-жақты талдау, тиімді шешім қабылдау қызметінде бухгалтерлік есептің атқаратын рөлін барған сайын күшейте түсуде.
Сондықтан бұл дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі мен маңыздылығында ешбір күмән жоқ.
Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады. Жұмыстың кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, мақсаты, міндеттері, зерттеу әдістері мен тәсілдеріне шолу жасалған. Бірінші бөлімде салықтардың экономикада алатын орны, Қазақстан Республикасындағы салық салу жүйесі және бюджетпен есеп айырысу есебін жетілдіру жолдары қарастырылған. Екінші бөлім бойынша бюджетке төленетін салықтардың есебі және Кәсіпорындардың бюджетпен есеп айырысу тәртіптері зерттелген. Үшінші бөлімде салықтық төлемдерге талдау жүргізілген.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты болып – салықтардың экономикадағы маңызы және мекемелердің бюджетпен есеп айырсу тәртіптері мен аудитін жетілдіру болып табылады.
1 Қазақстан Республикасының Салық Кодексі (01.01.2011 жылғы өзгерістер мен толықтыруларды қоса)
2 ҚР 26 желтоқсан 1995 жылғы № 2732 «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» Заңы ( 24.06.02 жылғы өзгерістерімен)
3 ҚР 20.11.1998 жылғы №304-1 «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы (15.01.01 жылғы өзгерістерімен толықтыруларымен қоса)
4 ҚР ҚМ «Есептілікті дайындау және ұсынудың тұжырымдамалық негіздемесін бекіту туралы» 29.10.2002 жылғы № 542 бұйрығы.
5 № 1, 2 Қаржылық есептің ұлттық стандарттары
6 Қаржылық есептің халықаралық стандарттары
7 Типовой план счетов бухгалтерского учета, утвержденный приказом МФ РК от 18.09.2008.
8 Андросов А.М., Викулова Е.В., Бухгалтерский учет. – М.: Андросов, 2001г.
9 Артеменко В.Г., Белленир М.В. Финансовый анализ. – М.: Издательство «ДИС», НГАЭиУ, 2001.
10 Аудит / под ред. В.И. Подольского. – М.:ЮНИТИ,2001
11 Ержанов М.С. Теория и практика аудита. – Алматы: Галым, 1994.
12 Ефимова О.В. Как анализировать финансовое положение предприятия (практическое пособие) – Бизнес – школа, 2001.
13 Ковалева О.В., Константинова Ю.П. Аудит. Организация аудиторской деятельности. Методика проведения аудиторской проверки.- М.: ПРИОР, 2000.
14 Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии. Алматы: Центраудит – Казахстан, 2002
15 Библиотека бухгалтера и предпринимателя №4 (153) апрель 2003 год «Исчисление среднего заработка для оплаты отпускных».
16 Бюллетень бухгалтера № 47 ноябрь 2003 статья «Первые шаги в мир МСФО».
17 Кеулимжаев К.К. Корреспонденция счетов хозяйственных операций по генеральному плану счетов бухгалтерского учета финансово-хозяйственной деятельности субъектов, Алматы, БИКО, 2000г.
18 Кеулимжаев К.К. «Финансовый учет на предприятии» Алматы, Экономика 2003.
19 Радастовец В.К., Даулетбеков А.Д. «Бухгалтерский учет на предприятии» – Алматы, 1994.
20 Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии: Издание 2-ое дополненное и переработанное - Алматы: Центраудит- Казахстан, 2002.
21 Радостовец В.К., Даулетбеков А.Д., Тайгашинова К.Т. «Финансовый учет на предприятии», г.Алматы, 1999.
22 Радостовец В.В., Шмидт О.И. «Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета» г. Алматы. Независимая аудиторская компания «Цент аудит - Казахстан», 2000.
23 Радостовец В.К. «Финансовый и управленческий учет», Алматы: НАК «Центраудит», 1997.
24 Савин А.А., Сотникова Л.В. /Под ред. проф. В.И. Подольского – Н.: Аудит, ЮНИТИ, 1997.
25 Сатубалдин С.С. «Азиатский кризис: причины и уроки», Алматы, 2000.
26 Сейдахметова Ф.С. Бухгалтерская отчетность, ее виды и назначение. Изд. «LEM» 2001, 46с.
27 Система бухгалтерского учета в РК, 2002г. Тулешова Г.К., монография
28 Дюсембаев К.Ш. «Анализ финансового положения предприятий. «Экономика». 1998. – 294 с.
29 Абленов Д.О. Аудит негіздері: Оқулық.-Алматы: Экономика, 2005.- 400 б
30 Абленов Д.О. Методологические основы операционного аудита и анализа системы управления оборотными средствами. Сброник научных трудов, Экономика, 1999.- С. 41-48.
31 Тәжібаев С.Д. Проблемы организации управления, учета, контроля и аудита природоорхранной деятельности. Диссертация на соискание ученой степени доктора экономических наук. – Бишкек. – 2000. – 320 с.
32 Дюсембаев К.Ш. «Аудит и анализ в системе управления», Алматы, 1998.
33 Ержанов М.С., Ержанова А.М. Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция счетов (с 1 января 2003 г.) Алматы, 2003. Аудиторская фирма «Ержанова и К».
34 Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия: Учебное пособие – Алматы: Экономика, 2004 – 294 с.
35 Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности: Учебное пособие – Алматы: «Каржы-каражат», 2002 – 512 с.
36 Адамс Р. Основы аудита. – М.: ЮНИТИ, 1995. – 329 с.
37 «Қаз пошта» АҚ-ның есеп мәліметтері.
2 ҚР 26 желтоқсан 1995 жылғы № 2732 «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» Заңы ( 24.06.02 жылғы өзгерістерімен)
3 ҚР 20.11.1998 жылғы №304-1 «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы (15.01.01 жылғы өзгерістерімен толықтыруларымен қоса)
4 ҚР ҚМ «Есептілікті дайындау және ұсынудың тұжырымдамалық негіздемесін бекіту туралы» 29.10.2002 жылғы № 542 бұйрығы.
5 № 1, 2 Қаржылық есептің ұлттық стандарттары
6 Қаржылық есептің халықаралық стандарттары
7 Типовой план счетов бухгалтерского учета, утвержденный приказом МФ РК от 18.09.2008.
8 Андросов А.М., Викулова Е.В., Бухгалтерский учет. – М.: Андросов, 2001г.
9 Артеменко В.Г., Белленир М.В. Финансовый анализ. – М.: Издательство «ДИС», НГАЭиУ, 2001.
10 Аудит / под ред. В.И. Подольского. – М.:ЮНИТИ,2001
11 Ержанов М.С. Теория и практика аудита. – Алматы: Галым, 1994.
12 Ефимова О.В. Как анализировать финансовое положение предприятия (практическое пособие) – Бизнес – школа, 2001.
13 Ковалева О.В., Константинова Ю.П. Аудит. Организация аудиторской деятельности. Методика проведения аудиторской проверки.- М.: ПРИОР, 2000.
14 Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии. Алматы: Центраудит – Казахстан, 2002
15 Библиотека бухгалтера и предпринимателя №4 (153) апрель 2003 год «Исчисление среднего заработка для оплаты отпускных».
16 Бюллетень бухгалтера № 47 ноябрь 2003 статья «Первые шаги в мир МСФО».
17 Кеулимжаев К.К. Корреспонденция счетов хозяйственных операций по генеральному плану счетов бухгалтерского учета финансово-хозяйственной деятельности субъектов, Алматы, БИКО, 2000г.
18 Кеулимжаев К.К. «Финансовый учет на предприятии» Алматы, Экономика 2003.
19 Радастовец В.К., Даулетбеков А.Д. «Бухгалтерский учет на предприятии» – Алматы, 1994.
20 Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии: Издание 2-ое дополненное и переработанное - Алматы: Центраудит- Казахстан, 2002.
21 Радостовец В.К., Даулетбеков А.Д., Тайгашинова К.Т. «Финансовый учет на предприятии», г.Алматы, 1999.
22 Радостовец В.В., Шмидт О.И. «Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета» г. Алматы. Независимая аудиторская компания «Цент аудит - Казахстан», 2000.
23 Радостовец В.К. «Финансовый и управленческий учет», Алматы: НАК «Центраудит», 1997.
24 Савин А.А., Сотникова Л.В. /Под ред. проф. В.И. Подольского – Н.: Аудит, ЮНИТИ, 1997.
25 Сатубалдин С.С. «Азиатский кризис: причины и уроки», Алматы, 2000.
26 Сейдахметова Ф.С. Бухгалтерская отчетность, ее виды и назначение. Изд. «LEM» 2001, 46с.
27 Система бухгалтерского учета в РК, 2002г. Тулешова Г.К., монография
28 Дюсембаев К.Ш. «Анализ финансового положения предприятий. «Экономика». 1998. – 294 с.
29 Абленов Д.О. Аудит негіздері: Оқулық.-Алматы: Экономика, 2005.- 400 б
30 Абленов Д.О. Методологические основы операционного аудита и анализа системы управления оборотными средствами. Сброник научных трудов, Экономика, 1999.- С. 41-48.
31 Тәжібаев С.Д. Проблемы организации управления, учета, контроля и аудита природоорхранной деятельности. Диссертация на соискание ученой степени доктора экономических наук. – Бишкек. – 2000. – 320 с.
32 Дюсембаев К.Ш. «Аудит и анализ в системе управления», Алматы, 1998.
33 Ержанов М.С., Ержанова А.М. Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция счетов (с 1 января 2003 г.) Алматы, 2003. Аудиторская фирма «Ержанова и К».
34 Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия: Учебное пособие – Алматы: Экономика, 2004 – 294 с.
35 Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности: Учебное пособие – Алматы: «Каржы-каражат», 2002 – 512 с.
36 Адамс Р. Основы аудита. – М.: ЮНИТИ, 1995. – 329 с.
37 «Қаз пошта» АҚ-ның есеп мәліметтері.
КІРІСПЕ
Кез-келген өркениетті елдің экономикалық-әлеуметтік дауында салықтар
мен міндетті төлемдердің алатын орны өте жоғары. Салықтар мемлекеттік
бюджеттің негізгі кіріс көзі бола отырып, ол халықшаруашылығы саласының,
экономиканың, жалпы қоғамның тұрақты болуына және оның барған сайын
дамуында қозғаушы күш ретінде қызмет атқарады. Еліміздің салық салу жүйесі
Қазақстан Республикасы экономикасының ынталандырушы және реттеуші жүйесінің
бiрi болып табылады.
Еліміздегі үрдіс пен нарықтық қатынастар жүйесі жылдан жылға
қарқынды дамып келеді. Нарықтық экономиканы ары қарай жетілдіру мен
дамыту экономикалық қатынастарға түсуші жақтарды ақпараттар жүйесімен
қамтамасыз ету, жан жақты талдау қызметтерін жүргізу, экономикалық
тиімді шешім қабылдау үрдісіндегі бухгалтерлік есептің атқаратын ролі
зор. Аралық шаруашылық қатынастарды қағазға түсіру заманынан бастап
қалыптасқан бухгалтерлік есептің атқаратын рөлі мен маңызы осы
заманда өз мағынасын жоғалтпай, ой мен санаға сиярлық жолдармен дамып
келеді.
Бухгалтерлік есепке тән негізгі принциптердің мәні мен маңызын
түсінбей тұрып, кәсіпорын қызметін басқару мен ұйымдастыру жөнінде
шешім қабылдау мүмкін емес. Сондықтан экономикалық қатынастарда
маңызды орын алатын мемлекеттік бюджпен Кәсіпорындардың есеп айырысу
операцяиларын жеделдету және оны күшейту, салықтар мен міндетті төлемдердің
ашықтығын, түсініктілігін кеңейту мақсатында есеп пен талдаудың және оған
қоса аудиттің алатын орнын ерекше көрсетуге болады.
Бұл күндері экономикалық қатынастардың мәні мен маңызын түсіну,
бизнесті жүргізу мен басқару, ақпараттарды реттеу және тиімді
шешімдер қабылдау үлкен мәселеге айналды. Еліміздегі бизнесті дамыту
қаржылық қатынастардың теориялық және қолданбалы негізін білу,
құқықтық жүйедегі заңдылықтарды білу қаржы мен басқару үрдісіндегі
көрсеткіштерді жан-жақты талдау, тиімді шешім қабылдау қызметінде
бухгалтерлік есептің атқаратын рөлін барған сайын күшейте түсуде.
Сондықтан бұл дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі мен
маңыздылығында ешбір күмән жоқ.
Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады. Жұмыстың кіріспесінде тақырыптың
өзектілігі, мақсаты, міндеттері, зерттеу әдістері мен тәсілдеріне шолу
жасалған. Бірінші бөлімде салықтардың экономикада алатын орны, Қазақстан
Республикасындағы салық салу жүйесі және бюджетпен есеп айырысу есебін
жетілдіру жолдары қарастырылған. Екінші бөлім бойынша бюджетке төленетін
салықтардың есебі және Кәсіпорындардың бюджетпен есеп айырысу тәртіптері
зерттелген. Үшінші бөлімде салықтық төлемдерге талдау жүргізілген.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты болып – салықтардың экономикадағы
маңызы және мекемелердің бюджетпен есеп айырсу тәртіптері мен аудитін
жетілдіру болып табылады.
Дипломдық жұмыс жазу барысында басты назар келесі міндеттерге
аударылып отыр:
- салықтардың экономидағы алатын орны мен мәнін анықтау;
- ҚР-ның салық салу жүйесі мен салық саясатын зерттеу және оны
жетілдіру жолдарын қарастыру;
- Кәсіпорындардың бюджетпен есеп айырысу тәртіптерін айқындау;
- салықтық төлемдерге талдау жүргізу.
Жұмысты орындау барысында отандық және ТМД елдерінің ғалым,
тәжірибешілерінің еңбектері зерттеліп, ұйымның қаржылық есептілік
мәліметтері мен экономикалық талдау әдістері қолданылды.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
1.1Салықтардың экономикадағы алатын орны мен маңызы
Салықтар - тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болады. Салықтың экономикалық мәні -
шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан ұлттық табыстың бір бөлігін алу
жөніндегі өндірістік қатынастардың бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің (әріқарай ЖІӨ)
белгілі мөлшерін нақтылы жарна ретінде алып қалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты
түрдетөлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму таихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттіліктеріне қарай
бейімделіп өзгерістерге ұшырап отырады.
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен
түсініктемелер берілген. Мәселен, Салық кодексінде “Салықтар – мемлекет
біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін,
қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті
ақшалай жарналар” деп атап көрсетілген.
Салық – заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын
бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық – белгілі бір объектілерден төленетін төлем.
Салық дегеніміз – белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді құраушы жүйе екендігін
байқауға болады.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық
белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі –
бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінде салықтардың меншікті
салмағы 70 пайызын құрайды.
Салықты материалдық тұрғыдан алғанда – бұл, салық төлеушінің белгілі
бір мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлекетке беретін белгілі бір ақша
сомасы болып табылады (салық натуралдық тұрғыда материалдық құндылық болып
саналады).
Салықтың материалдық белгісі – салық төлеуші белгілі бір соманы
мемлекетке міндетті түрде беруі болып келеді.
Материалдық салықтық қатынастар – ақшалай қатынастар, өйткені ол ақша
қаржыларының салық төлеушіден мемлекеттік ақша қорларына жылжуы дегенді
білдіреді.
Экономикалық категория тұрғысынан қарағанда салық – салық
төлеушілерден мемлекетке қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі бір мерзімде
және белгіленген тәртіпте бір бағыттағы ақшаның қозғалысы болып саналады.
Ал, құқықтық тұрғыдан қарайтын болсақ, бұл мемлекеттік бекітілім, яғни
тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін (төлеуді) көздейтін
міндеттеме.
Салық құқығы – мемлекеттің салықтық әрекеті процесінде пайда болатын
қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Сонымен салықтардың мазмұны мынадай:
• материалдық категория жағынан – бұл белгілі бір ақша сомасы
болса;
• экономикалық категория ретінде – бұл мемлекеттің табысы;
• заңдық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген міндеттеме
болып nабылады.
• салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендерді
атауға болады:
• салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
• салық – ақшалай нысанда бөлінеді;
• салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады;
• салық – баламасыз сипатта болады;
• салық – салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
• салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Ал, енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырайық;
1. Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік ақпарат мемлекетке тиесілі ақша сомасынөндірмейді
Сондықтан мемлекет жеке және заңды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті
соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет
салықты белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық
өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде
салық қатынасы бөлуші сипатта болады.
2. Салық - ақшалай нысанда бөлінеді.
Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы
саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді.
Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап
көрсетілген.
3. Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады.
Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық
төлеушіден мемлекетке бағытталады.
Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыз) айырмашылығы:
• бірінші, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай қозғалады;
• екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге
бағытталады (қайтарылады).
Ал, қайтарымсыздық дегеніміз – ақшаны мерзімсізалуды білдіреді, яғни
ол соманың қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық – баламасыз сипатта болады.
Салық құнның ақшалай нысанда бір бағытта қозғалысын айқындайды,
төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ
айтқанда, салық қандай да бір тауарға, немесе мемлекеттік қызмеике төлем
төлем болып есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын көрсетеді.
Сондықтан салық – баламасыз төлем болып табылады.
5. Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады.
Салықты төлеген кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына немесе
материалдық құндылықтарда жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді. Яғни,
салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығарады, ал меншік
иелеріарасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке меншіктен
мемлекеттік меншікке салық төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте алады.
6. Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады.
Тұрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес,
нормативті құқықтық актілермен белгіленеді. Мысалға, бір тұлғаның нақты
салық салу объектісі бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып
табылады.
Азаматтардың мүлік салығын төлеген кезде, оның салық қатынастары
қысқартылмайды, қайта салық төлеушілердің ағымдағы кезеңде төлеген
салықтарымен қоса, келесі салық кезеңдерінде де салық төлеуге міндетті
болады. Бұл процесс салық төлеушілердің меншік иесі ретінде құқығынан
айырылғанға дейін жалғасын таба береді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық – экономикалық құрылысы мен
саяси іс бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі,
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық тетігі, мемлекеттің кірістерін
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттіліктерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады.
Осынысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар
белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан
айырмашылығы болады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35 - бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - деп жазылған [1].
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады.
Осынысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар
белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан
айырмашылығы болады.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі салық
белгілі бір обьектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі –
бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Алым – қандай да бір қызметті жүзеге асыруға немесе қандай да бір
игілікті қолдануға құқық беретін, арнайы құқықтық қатысуды иелену үшін
жеке және заңды тұлғалардан алынатын міндетті біржолғы жарна. Немесе алым
дегеніміз, белгілі бір құқықты беру үшін төленетін міндетті жарна.
Төлемақы – қайтарылатын және баламалы төлем, ол мемлекет азаматтық
құқық субъектісі болған жағдайда, азаматтық-құқықтық қатынастарға жанама
түрде жүреді. Төлемақы сонымен қатар – уәкілетті мемлекеттік органдар
тарапынан өздеріне өтінішпен келген тұлғаларға көбінесе материалдық
сипаттағы табиғи, кейде, өзгеше мақсатта пайдаланылатын белгілі бір
объектлерді, не болмаса, соларға байланысты рұқсаттарды бергені үшін заңды
немесе жеке тұлғалардан эквивалентті түрінде алынатын алым.
Мемлекеттік баж – құқықтық маңызы бар қызметтерді жүзеге асырғаны үшін
және соған мемлекеттік органдар немесе құзырлы тұлғаға өкілеттілік
құжаттарды беру кезінде алынатын – міндетті төлемақы. Немесе баж дегеніміз,
мемлекеттік қызметтің орнына құқықтық маңызы бар қызметтерді қолданғаны
үшін алынатын міндетті төлемақылардың бір түрі.
Кедендік баждар – кедендік операцияларды жүзеге асыру кезінде алынатын
төлемдер.
Салық категориясы өзінің болмысында мәжбүрлі төлемақы болып
табылады, ал алым көлемі өтініш берушіге көрсеткен қызметі үшін
мемлекеттік органның батқан шығынының орнын толтыратын өтемақылық сипаты
бар. Басқа сөзбен айтқанда, салықты төлшеуші салық төлеу мүмкіндігі болған
кезде, алымның көлемі қызметтің бағасымен үйлеседі. Мысалы, Қазақстанда ҚР-
ның нарығындағы тауарларды сатуға құқық алу үшін алым төлеушілер,
бекітілген ставкасына сәйкес базардағы орналасқан аумағының әрбір шаршы
метріне төлейді. Салықтар мен алымдардың негізгі айырмашылықтары мынада:
алым біржолғы төлем; ал салықтар тұрақты түрде және ұзақ уақыт алынады,
салықтың тағы бір белгісі қайтарымсыз және балмасыз (экономикалық
критерий); алым салыстырмалы түрде баламалы төлемақы болып табылады. Салық
жай ғана төленеді, ал алым – мемлекеттік органдардың салық төлеушінің
пайдасы үшін жасаған қандай да бір қызметі үшін төленеді. Тұлғаның
мемлекетке қатысты салық төлеуге байланысты қарым-қатынасы төлем субъектісі
үшін мәжбүрлі сипатқа ие. Ал, тұлғаның мемлекетке алым төлеуге орай қарым-
қатынасы өзі үшін ерікті сипатқа ие, өйткені, алым төлеуге міндеттейтін
іспен мемлекетке барудың өзі еркін түрде жүзеге асырылады [2] .
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал салықтардың маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей
қатысты.
Салықтардың мынадай негізгі қызметтері (функциялары) бар:
- реттеушілік;
- фискалдық;
- қайта бөлу.
Фискалдық функция – барлық мемлекеттерге тән негізгі қызмет. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін
толтыра отырып, экономикада әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге асыруды
қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеушілік функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына
қабылданатын бағдарламаға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың
нысандарын таңдау, олардың ставкаларының, алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал
етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы
ұлттық өнімдегі салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық
табыстың мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді: бұл үлес 2000 жылы – 59,7%,
2005 жылы – 66,6%, 2008 жылы – 74%, 2009 жылы – 68%, 2010 жылы – 70% болды
[3].
Бұл негізгі функциялармен қатар салықтардың ынталандыру, бақылау
функцияларын да атап көрсетуге болады.
Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі салықтарды құру мен
алудың нақты әдістерін анықтайды, салықтың тиісті элементтері арқылы салық
салудың тәртібін белгілейді.
Салық элементтері - бұл мемлекеттің заң актілерімен анықталатын
салықтың құрылу принциптері мен салық салуды ұйымдастыру тәртіптері.
Негізгі салық элементтеріне мыналар жатады:
- салық субъектісі;
- салық салынушы;
- салық объектісі;
- салық базасы;
- салық салу бірлігі;
- салық ставкасы;
- салық жеңілдіктері;
- салық төлеу мерзімі мен тәртібі;
- салық төлеушілер мен салық органдарының міндеттері мен құқықтары;
Салық субъектісі немесе салық төлеуші. Ол - заң бойынша салық төлеу
міндеттілігі жүктелген тұлға, алайда нарық механизмі арқылы салық
ауыртпалығы басқа тұлғаға – салық салынушыға аударылуы мүмкін.
Салық салынушылар – нақты салық ауыртпалығы (салық жүктемесі) түсетін
жеке тұлғалар, түпкілікті салық төлеушілер (салықтың ең соңғы, нақты
төлеушісі), яғни мемлекет азаматтары.
Салық объектісі. Салық төлеушіге салық төлеу міндеттілігін жүктейтін
құқықтық фактілер жиынтығы (дерек, іс-қимыл, жағдай, оқиға). Мүлік пен іс-
әрекеттер салық объектілері және салық салуға байланысты объектілер болып
табылады, олардың болуына байланысты салық төлеушінің салықтық міндеттемесі
туындайды.
Салық базасы – салық салу объектісі мен салық салуға байланысты
объектінің құндық, заттай немесе өзге де сипаттамалары, олардың негізінде
бюджетке төленуге тиіс салықтар және басқа да міндетті төлемдердің сомасы
анықталады.
Салықтың негізгі базасы мыналар болып табылады:
- табысқа салынатын салық. Бұған корпорациялық және жеке табыс салығы
жатады;
- тауарларға салынатын салықтар. Олар қосылған құнға салынатын
салықтарды, кеден баждарын біріктіреді;
- капиталға салынатын салық. Оған жер салығы, мүлікке салынатын салық
және басқалары жатады.
Салық салудың өлшем бірлігі – салық базасын сандық тұрғыдан көрсетуге
пайдаланылатын салық салу ауқымының өлшем бірлігі. Мысалы, автокөлік
двигателінің қуаты көлік құралдарына салынатын салық ауқымы болып табылады,
ал қуат ат күші, киловатт өлшемінде көрсетілуі мүмкін; алаң - жер салығының
ауқымы болып табылады, бұл ір елде түрлі өлшемде: гектар, акр, шаршы метр
өлшемдерінде көрсетіледі; бензинге акцизді есептеу кезінде литр, баррель,
галлон қолданылады.
Салық ставкасы – салық базасының өлшем бірлігіне абсолютті сомада
немесе процентпен белгіленетін салықтық есептеу мөлшері.
Салық салу практикасында ставкалар тұрақты және процентті болып
бөлінеді.
Тұрақты ставкалар – табыс көзіне қарамастан салық салу бірлігіне
абсолюттік сомада белгіленеді (мысалы, мұнайдың 1 тоннасына, газдың 1 текше
метріне).
Проценттік ставкалар – салық базасына қарай алынатын табыстың
мөлшеріне байланысты салық өлшем бірлігіне салынады.
Проценттік ставканың 3 түрі бар:
- үйлесімді;
- прогрессивті;
- регрессивті.
Үйлесімді салық ставкалары – салық объектісіне (оның мөлшерін
саралауды есепке алмай) бірдей проценттік қатынаста іс-әрекет етеді.
Прогрессивті ставкалар – салық салынатын табыстың артуына сәйкес өсіп
отыратын салық ставкалары. Нәтижесінде салық төлеуші салықтың үлкен
абсолюттік сомасын ғана емес, сонымен бірге оның үлесін де төлейді. Мұндай
ставкалар ең алдымен табысы көп тұлғаларға ауыртпалық түсіреді.
Регрессивті ставкалар – табыстың өсуіне қарай төмендейді және табысы
көп тұлғаларға тиімді болып келеді, ал табысы аз адамдардың иығына
ауыртпалық түсіреді.
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес төлеушілерді салықтан толық немесе
ішінара босату. Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады:
- салық салынбайтын минимум – салық салудан толық босатылатын салық
объектісінің ең аз бөлігі;
- табыстың есептелген сомасынан шегерілетін шегерімдер (асырауындағы
жандарға, мүгедектерге – жеке табыс салығы бойынша; күрделі қаржыларға,
әлеуметтік объектілерді ұстауға, табиғат қорғау шараларына жұмсалатын
шығындардың сомасынан-корпорациялық табыс салығы бойынша және т.б.);
- салық салынатын табыстың құрамына енбейтін сома (мысалы, босату
кезіндегі ұйғарымды жәрдемақы, жеке табыс салығы бойынша өтемақы
төлемдерінің сомасы);
- салық салудың жеке субъектілері мен төлеушілердің санаттары үшін
салық ставкасын төмендету.
Салық жеңілдіктеріне сонымен бірге төлеу мерзімін ұзарту және салық
бойынша берешекті есептен шығару да жатады.
Жеңілдік кезеңі – салықтар бойынша заңмен белгіленген жеңілдіктердің
іс-әрекет ететін уақыты.
Салық төлеу мерзімі мен тәртібі – заңмен белгіленген әдістер мен
салықты бюджетке аудару шаралары. Салық төлеу тәртібі салықты бюджетке
түсіру шараларын тәртіпке келтіру үшін белгіленеді.
Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттері -
Салық кодексінің жалпы бөлімінде берілген.
Салықтық бақылау – салық қызметі органдарының салық заңының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және уақытылы аударылуын бақылауды білдіреді.
Салық заңын бұзған салық төлеушілерге олардың жасырған сомасын,
төмендеткен табыстарын төлеттіріп алу, салық заңын бұзу ауыртпалығына қарай
үлестік не еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетін төлемдер
мерзімін өткізіп алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады.
Салық жүйесі және оның қызмет ету механизмі белгілі бір принциптерге
сәйкес қызмет етуі керек. Сонда ғана салық жүйесі өз қызметін жан-жақты
және тиімді түрде жүзеге асырады.
Бұл принциптерді пайдалану салық салуда зорлық-зомбылықты азайтты, бұл
процеске реттемелеуді енгізді. Салық салудың кейінгі даму барысында
принциптердің тұжырымдамалары дәлелденді, толықтырылды.
Салық салудың қазіргі халықаралық принциптері мыналар:
1. Қарапайымдылық принципі. Салық механизмі салық төлеушіге түсінікті
болуы тиіс, ол айқын әрі жеңіл болуы керек. Ол үшін мына шарттар орындалуы
қажет:
- салық түрлері өте көп болмай, нақты да дәлелді болуы керек;
- бір салық түріне бірыңғай салық ставкасын белгілеу қажет;
- салық салуобъектісін, салық салынатын табысты немесе айналымды
анықтау әдісі барынша жеңіл, қарапайым, қолдануға ыңғайлы және түсінікті
болғаны дұрыс;
- салық жеңілдіктері не үшін беріледі, оған қандай негіздер бар екенін
дәлелді болуы керек. Салық жеңілдіктерінің мейлінше аз болғаны дұрыс;
- салық төлеуде, салықты табыс көзінен, яғни төлем жүргізілген көзден
төлеген ыңғайлы.
2. Әділеттілік принципі. Салық жүйесінде әділеттілік принципі тікелей
және көлденең екі бағытта сақталуы тиіс.
Тікелей әділеттілік принципі – салық төлеушілердің табыстарына тең
жағдайда біркелкі салық салынады;
Көлденең әділеттілік принципі – тиісті жағдайда бірыңғай салық
төлеушіге бірдей талап, бірдей шарт қойылуы керек. Салық төлеушілер белгілі
бір табыс не қызмет түрінен, мүлкінен бірдей ставкамен салық төлеуі тиіс.
3. Салыстыру принципі. Бұл принцип бойынша салық ставкаларын бекіткен
кезде, олардың мөлшері басқа елдерде қолданылып жүрген салық ставкаларымен
салыстырылып отырылуы қажет.
4. Салықтардың анықтылығы – алдын ала белгіленген шарттар мен
талаптардың мызғымас теңдігі елдің барлық аумағында және барлық шаруашылық
жүргізуші субъектілер үшін түсіндіру мен қолданудың біркелкілігі.
5. Жеңілдіктердің ең аз саны. Жеңілдіктер құндық үйлесімдерді
бұрмалайды және салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға әдейі қояды.
6. Салық салудың экономикалық бейтараптығы. Салықтар экономиканың
жұмыс істеуін жақсартуға және инвестициялардың өсуіне кедергі жасамауы
тиіс.
Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың
айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңдарының
жариялылығы принциптері негізделеді.
Салық төлеуші салық заңына сәйкес салықтық міндеттемелерін толық
көлемде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.
Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер айқын
болуға тиіс. Салық салудың айқындылығы салық төлеушінің салықтық
міндеттемелерінің туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық
негіздері мен тәртібін салық заңында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздің салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке
сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады.
Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық
төлеушілерге қатысты бірыңғай болып табылады.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми
басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекет салық саясатын - салық саласындағы шаралар жүйесінің оның
нақтылы кезеңіндегі әэлеуметтік - экономикалық мақсаттар мен міндеттерге
қарай әзірленген зкономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі. Мемлекеттік
ақпарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді. Сондықтан мемлекет жеке
және заңды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті соманы өндіріп алып
отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет салықты белгілеу және
өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық өнімнің бір бөлігін өзіне
тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде салық қатынасы бөлуші
сипатта болады.
Сонымен, салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады. Салықты
белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады. Тұрақтылықты мынадан
байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативті құқықтық актілермен
белгіленеді. Мысалға, бір тұлғаның нақты салық салу объектісі бар болса, ол
салық міндеттемелерін орындаушы болып табылады. Азаматтардың мүлік салығын
төлеген кезде, оның салық қатынастары қысқартылмайды, қайта салық
төлеушілердің ағымдағы кезеңде төлеген салықтарымен қоса, келесі салық
кезеңдерінде де салық төлеуге міндетті болады. Бұл процесс салық
төлеушілердің меншік иесі ретінде құқығынан айырылғанға дейін жалғасын таба
береді.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдалану болып табылады. Осысымен
салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа да жергілікті органдар белгілейтін
түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы
болады.
Мемлекет салық саясатын - салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның
оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық және басқа мақсаттар мен
міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
1.2 Мемлекеттің салық салу жүйесі: дамуы мен болашағы
Жалпы салық ұғымымен салық жүйесі ұғымымен тығыз байланысты.
Мемлекетте алынатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлем
түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, принциптерінің,
салық заңдары мен салыққа қатысты нормативті актілердің, салық қызметі
органдарының жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
Салық міндеттемесі мемлекет алдындағы әрбір салық төлеушінің
міндеттемесі болып табылады және ол салык заңына сәйкес жүргізіледі.
2001 жылғы 12 маусымда №209-11 Қазақстан Республикасының Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы салық Кодексі
қабылданды. 2008-2010 жылдар аралығында Салық Кодексіне біршама
толықтырулар мен өзгертулер енгізілді. Кодекске сәйкес жеке және заңды
тұлғалардан алынатын салықтар мемлекеттік бюджетті толықтырудың негізгі
көзі болып табылады. Салық кодексі республикалық және жергілікті бюджетке
түсетін салықтарды, алымдар мен салымдарды жэне баска да міндетті
төлемдерді білгілейді. Қазақстан Республикасы зандарымен реттелетін кеден
баж салығы, алымы мен төлемдері мәселерін коспағанда, Қазакстан
Республикасындағы барлық салықтық қатынастарды реттейтін бірден-бір заңды
кұжат болып табылады. Салық кодексі салықтардың толық тізімін, оларды
есептеу тәртібін, салық салу объектілерін, салықтың негізгі түрлері бойынша
төлеушілерін анықтайды. Салықтар, алымдар мен басқа да міндетті төлемдер
деп Кодексте белгіленген тәртіпке сәйкес Қазақстан Республикасының бюджет
жүйесіне төлеушілерден аударылатын (бөлінген) қаражаттарды айтамыз.
Экономикалық жағынан салық жүйесі мемлекеттің, аймақтардың және
муниципалды құрылымдардың қызметін қаржылай қамтамасыз етуге байланысты
әртүрлі мемлекеттер, мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы, сондай-ақ
оған тікелей қатысушы заңды және жеке тұлғалар арасындағы күрделі өзара
байланысты әлеуметтік-экономикалық қатынастардың жиынтығын құрайды.
Салық жүйесіне қажетті негізгі талаптар мыналар [5] :
- салық құрамы дәл анықталуы қажет. Ол үшін салық заңдылығында
мемлекетте алынатын салықтардың толық тізімі мазмұндалуы керек;
- салық жүйесі салық төлеушілер үшін салықтан жалтару тиімсіз
болатындай етіп жасалуы тиіс;
- салық жүйесінің қарапайымдылығы. Бұл әсіресе, салықтың дұрыс төленуі
үшін бақылауды жүзеге асыруда маңызды;
- салық жүйесі салық төлеушінің өз қаражатын өндіріске салуына ықпал
етуі керек.
Жалпы, салық жүйесі мемлекеттің қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі
құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып,
дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен жүзеге асуына мүмкіндік
туғызады.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі
принциптер бойынша жіктеледі:
- салық салу объектілері бойынша;
- салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын органға
қарай;
- пайдалану тәртібі бойынша;
- объектінің экономикалық белгісі бойынша;
Салықтарды салу объектісі бойынша олар тікелей және жанама салықтар
болып бөлінеді.
Тікелей салықтар – салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен алынатын
салықтар. Тікелей салықтардың ең соңғы төлеушісі (салық салынушы) болып
мүліктің (табыстың) иесі табылады. Олар өз кезегінде нақты және жеке
салықтарға жіктеледі. Нақты салықтар салық төлеушілердің мүлкінің
(меншігінің) кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.б.)
салынады. Жеке тікелей салықтар – бұл жеке адамдар мен заңды тұлғалардың
табыстарына салынатын салықтар. Нақты салықтардан айырмашылығы жеке салық
салу әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын
да ескереді.
Жанама салықтар – бағаға не тарифке үстеме түрінде белгіленген салық
төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар. Жанама
салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама
салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де
(кеден баждары түріндегі, ішкі рынокта сатылатын тауарлар бағасы мен
олардың фактуралық құнының айырмасы) жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді. Бұл
салықтардың ең соңғы төлеушісі болып тауарды тұтынушы табылады. Жанама
салық салудың мәні салықтың тауар бағасына (қызмет тарифіне)
қосылатындығында. Бұл жағдайда салықты тауардың (қызметтің) нақты
тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет арасында тікелей байланыс
болмайды. Жанама салықтар салық салу объектісіне қарай былайша бөлінеді:
жеке жанама салықтар – қатаң түрде белгіленген бір тауар топтарына
салынады; әмбебап жанама салықтар – негізінен барлық тауарлар мен
қызметтерге салынады;
Фискалды-монополиялық жанама салықтар – мемлекеттік құрылымдарда
сатылатын өндірістің барлық тауарларына салынады.
Кедендік баж – экспортты-импортты операциялар жасау кезінде тауарлар
мен қызметтерге салынады.
Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай салықтар
жалпымемлекеттік және жергілікті болып бөлінеді.
Жалпымемлекеттік салықтар – барлық элементтері мемлекеттің заңдарымен
анықталатын және сол елді жалпыға бірдей біртұтас қолданылатын салықтар.
Бұл салықтарды бекітіп, жүзеге асыратын – Парламент. Бұл салықтар ірі
деңгейдегі бюджеттерге бөлініп отырады.
Жергілікті салықтар – мемлекеттің заңдарына сәйкес жергілікті өкімет
органдары жүзеге асыратын салықтар. Олар жергілікті деңгейде қабылданған
шешім негізінде ғана жүзеге асырылады. Бұл салықтар толығымен жергілікті
бюджетке түсіп отырады.
Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және арнаулы болып
бөлінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейлердің бюджеттерінде шоғырландырылады және
жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады. Арнаулы
салықтардың нысаналы мақсаты болады (мысалы, зейнетақы төлемдерін
қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік салық).
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа және тұтынуға
салынатын салықтар болып бөлінеді. Табысқа салынатын салықтар төлеушінің
салық салынатын кез келген объектіден алған табыстарынан алынады. Тұтынуға
салынатын салықтар – бұл тауарлар мен қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде
төленетін шығынға салынатын салықтар.
1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы
басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге
сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің
бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу
бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын.
Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылданған
бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты [6].
1991 жылдың 25 желтоқсанынан бастап біздің елімізде тұңғыш салық
жүйесі қызмет ете бастады. Ол Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі
туралы заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың принциптерін,
салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген
алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-нен
бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар, 11
жалпыға міндетті жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.
Дегенмен, өмірге келген әрбір жаңа құбылыста кездесетін
ерекшеліктермен қатар кемшіліктер де бұл заңда да орын алды, яғни ҚР
алғашқы салық жүйесінде бірқатар шешімін таппаған мәселелер болды. Атап
айтсақ, біз салық жүйесін құрғанда елемізде жиынтықталған ғылыми және
практикалық тәжірибе болған жоқ. Салық қызметі де, салық төлеушілер де
мұндай жаңа бастамаға психологиялық жағынан дайын еместігі көрінді. Салық
жүйесінде дүниежүзілік тәжірибеде қолданылып келген салық салу принциптері
сақталмады. Сондықтан бұл салық жүйесінің нарықтық қатынастардың талабына
толығымен жауап беруге мүмкіндігі болмады. Ең бастысы, салық жүйесінің
өндірісті дамытуға еш ықпал етпеуі, бюджет кірісін құрудағы өз ролін жете
атқара алмауы, яғни салық көзі табыс не пайда емес, керісінше тұтыну болды.
Салық санының көптігі, айналымды анықтаудың қиындығы, шектен тыс
дәлелсіз берілген салық жеңілдіктері, салық ставкаларының бір салық түрі
бойынша бірнеше түрлі болуы, халықаралық салық салу негіздерінің тыс қалуы
және т.б. кемшіліктер салық жүйесін одан әрі реформалаудың қажеттігін
көрсетті.
ҚР Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді
тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық жүйесі мен заңнамасын бірте –
бірте халықаралық салық салу принциптеріне сәйкестендіру көзделді. Осыған
байланысты Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы 1995 жылғы сәуірдің 24-нде ҚР Президентінің заң күші бар жарлығы
шықты. Ендібұрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны
11 болып қалды. ҚР Президентінің 1999 жылғы шілденің 16-сындағы № 440-I
заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент
жарлықтарымен және ҚР заңдарымен бұл заңға өзгерістер мен толықтырулар
енгізілді. Осы уақыт аралығында Президент жарлықтарымен және ҚР заңдарымен
бұл заңға бірнеше рет өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. 2002 жылға
дейін мемлекеттік бюджеттің кірістерін негізінен 17 салықтар мен басқа да
міндетті төлемдер құрады.
Бұл заңда қамтылған барлық базалық принциптер 1995-1998 жылдар
аралығында жүзеге асырылды. Бұл әлеуметтік салыққа, амортизация саясатына,
айналымнан алынатын салықты жоюға, ҚҚС-ты халықаралық принциптерге
сәйкестендіруге қатысты еді. Осы уақыт ішінде экономика, экономикалық
қатынастар құрылымы, мемлекет пен салық төлеушілердің өзара қарым-қатынасы,
тіпті адамдардың ділі (менталитеті) де айтарлықтай өзгеріске ұшырады.
Мемлекет, бір жағынан, салық саясатының мақсатын, міндеті мен қызметін
терең түсінді, екінші жағынан, экономикалық қатынастардың көптеген тұстары
қолданыстағы салық заңдылығында қамтылмай қалды. Осы және Қазақстан
экономикасында болып жатқан оң өзгерістер жаңа салық заңын талап етті.
Республикада салық заңдарының барлық негізгі кемшіліктері ескерілген,
әрі жетілдірілген жаңа Салық кодексі дайындалып, 2001 жылдың 12 маусымында
қабылданды.
Бұл заң салық жүйесіне оңтайлы өзгерістер енгізді. Уақыт ағымының
әсеріне, заман талабына сай қабылданған Салық кодексінде келесідей
мәселелерді шешуге басты назар аударылған.
Біріншіден, барлық шаруашылық субъектілеріне салықтандырудың тең
жағдайын жасау. Екіншіден, кейбір жекелеген категориядағы салық
төлеушілерге берілген жеңілдіктерді жою арқылы салық жүктемесін жеңілдету.
Үшіншіден, салық заңдылығы жөніндегі барлық ережелер мен нормаларды тікелей
қызмет ететін заң мөлшерінде біріктіру. Төртіншіден, салық заңдылығының
тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Әрине мемлекттің нарықтық экономикалық қатынас талабына сай дамуы
жағдайында салық жүйесінің бір орында, өзгеріссіз қалуы мүмкін емес. Алайда
қысқа уақыт аралығында қабылданған шексіз өзгерістер мен толықтырулардың
енгізілуі нәтижесі оның әлі де болса жетілмегендігін көрсетеді.
2008 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің дәстүрлі жыл сайынғы
халыққа жолдауында Елбасы салық органдарына салық заңын қайта дайындауды
тапсырды. Бүгінгі күні республикада салық заңдарының барлық негізгі
кемшіліктері ескерілген, әрі жетілдірілген жаңа Салық кодексі дайындалып,
2008 жылдың 10 желтоқсанында қабылданды.
Қазақстанның қазіргі салық жүйесі 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап
күшіне енген ҚР Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы Кодексімен реттеледі. Аталған құжат мемлекет пен салық
төлеушілер арасында сапалы жаңа қатынастарды реттемелейді. Ол салық салудың
ойластырылған құқықтық негізін құрудың түпкілікті міндетін шешуге
бағытталған.
Салық кодексінің құрылымы үш үлкен бөліктен құралады:
1. Жалпы;
2. Ерекше;
3. Салықтық әкімшілдендіру.
Жалпы бөлім – бұл салық заңдылығының конституциясы. Онда салық
заңдылығының қалыптасу принциптері айқын анықталған, заңда болған
өзгерістер тек бюджеттің қабылдануымен ғана күшіне енетін қатаң принциптер
енгізілген, ал өзгерістер тек қана – күнтізбелік жыл басталуымен ғана
енгізіледі.
Ерекше бөлімінде мемлекет тұрақтылыққа және салық салу әдістемесі және
базасы бөлігінде қолданыстағы салық заңдылығының сабақтастығына қол
жеткізуге тырысатындығын көруге болады.
Салықтық әкімшілендіру бөлімінде іс жүргізу мәселелері анықталады.
Жаңа Салық кодексінде бюджетке төленетін міндетті төлемдерді
топтастыру төлемдердің экономикалық мәні негізінде: салықтар, алымдар,
төлемақылар, баждар түрінде жүзеге асырылады.
Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің түрлері:
1. Салықтар:корпорациялық табыс салығы; жеке табыс салығы; қосылған
құнға салынатын салық; акциздер; экспортқа рента салығы; жер қойнауын
пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары; әлеуметтік салық; жер
салығы; көлік құралдарына салынатын салық; мүлік салығы; ойын бизнесіне
салынатын салық; тіркелген салық; бірыңғай жер салығы.
2. Бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер: мемлекеттік баждар;
тіркеу алымдары; автокөлiк құралдарының Қазақстан Республикасының аумағымен
жүргені үшін алым; аукциондардан алынатын алым; жекелеген қызмет түрлерiмен
айналысу құқығы үшiн лицензиялық алым; телевизия және радио хабарларын
тарату Кәсіпорындарына радиожиiлiк спектрiн пайдалануға рұқсат беру үшiн
алым.
3. Төлемақылар: жер учаскелерiн пайдаланғаны үшiн төлемақы; жер
бетiндегi көздердiң су ресурстарын пайдаланғаны үшiн төлемақы; қоршаған
ортаны ластағаны үшiн төлемақы; жануарлар дүниесiн пайдаланғаны үшiн
төлемақы; орманды пайдаланғаны үшiн төлемақы; ерекше қорғалатын табиғи
аумақтарды пайдаланғаны үшiн төлемақы; радиожиiлiк спектрiн пайдаланғаны
үшiн төлемақы; қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын
бергені үшін төлемақы; кеме жүретiн су жолдарын пайдаланғаны үшiн төлемақы;
сыртқы (көрнекi) жарнаманы орналастырғаны үшiн төлемақы.
Сонымен, Қазақстанның салық жүйесі салықтардың және басқа да міндетті
төлем түрлері бойынша сараланған. Салық қатынастарын реттеуші құқықтық
нормалар ҚР Салық кодексінде сараланған және тиісті нұсқаулықтарда
келтірілген. Салық қызметі органдары ҚР Қаржы Министрлігі Салық комитеті
(департаменті) мен жергілікті салық органдарынан тұрады. Салық органдарына
облыстар, Астана және Алматы қалалары бойынша аймақаралық салық
комитеттері, ауданаралық салық комитеттері, аудандар, қалалар және
қалалардағы аудандар бойынша салық комитеттері, сонымен бірге қаржы
полициясының бөлімшелері жатады.
1.3 Салық саясаты және оны дамытудың жолдары мен ерекшеліктері
Салық саясаты - мемлекеттің салық саласында жүргізіп отырған іс-
шараларының жиынтығы. Оның басты қажеттілігі салықтардың мәні мен атқаратын
қызметтерінен келіп шығады және жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін
жинақтап, бюджет арқылы қайта бөліп, жалпымемлекеттік қажеттіліктерге
жұмсауында көрінеді. Салық саясатының мән-мазмұнын ашудың бастапқы
алғышарты – салықтық қатынастар, ал оның негізі – мемлекет пен шаруашылық
жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың арасындағы мемлекеттің қаржы
ресурстарын қалыптастыру бойынша қатынастары болып табылады.
Салық саясаты қоғамның дамуының, саяси құрылымы мен ахуалының әр
кезеңінің ерекшеліктеріне байланысты. Мемлекет салық саясатын – алға қойған
экономикалық саясатына сәйкес, қоғамның әлеуметтік-экономикалық және нақты
даму кезеңінің басқа да мақсаттары мен міндеттеріне байланысты жүргізеді.
Нарықтық экономикалы мемлекеттің салық саясатының негізгі мақсаты
болып мемлекеттің бюджетінің кіріс бөлімін қажетті қаржы ресурстарымен
қамтамасыз ету табылады. Салық саясатының басты субъектісі - мемлекет.
Қаржы-салықтық қатынастар жүйесінде әр салық белгілі бір функцияны
атқарады және нақты сипаттамасы болады. Сонымен қатар, жалпы алғанда олар
бір-бірімен өзара байланысты және салықтық қатынастардың жүйесінің
жиынтығын білдіреді. Мемлекеттің орталықтандырылған қаржы ресурстарын
қалыптастыруға қатыса отырып, салықтар шаруашылық субъектілердің
экономикалық қызметіне әсер етіп, экономикалық өсуге, тауарлар мен
өнімдердің сапасын жақсартуға ынталындыруы керек.
Экономикада және мемлекеттің салық саясатында мемлекеттің өндіріске
әсер етуінде салықтық ынталындыру жүйесі үлкен маңызға ие. Салық
механизмінің мазмұнын ашатын әртүрлі ынталандыру тетіктері табыстар мен
қорларды қалыптастыруды қолданылуы мүмкін.
Салықтық ынталындыру тетіктерін, нормалар мен нормативтерді жасап
шығару, салық ставкаларын қолданумен байланысты билік органдарының
қызметінің негізін салушы принципі болып – экономикалық процесстердің
өзгерісін уақтылы есепке алып отыру мен оларға уақытында әсер ету болып
табылады. Салықтар арқылы шаруашылық субъектілердің қолында қалатын ақшалай
табыстардың мөлшері, төлемқабілеттілігі қамтамасыз етіледі, рентабельділік
деңгейі реттеледі, яғни оларға мемлекет тарапынан бірдей талаптар қойылады.
Салық саясаты салық саласындағы жүргізіліп отырған іс-шаралар жүйесін
білдіреді. Салық саясатының мазмұны мен мақсаттары қоғамның әлеуметтік-
экономикалық жағдайына байланысты.
Салық саясатының міндеттері:
- мемлекетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету;
- жалпы ел экономикасын жақсартуға және реттеуге жағдай жасау;
- нарықтық қатынастар процесінде туындайтын халықтың табыстары
арасындағы теңсіздікті барынша азайту;
- экономикалық заңдарға сәйкестендіру;
- нарықтық реформаларды тездетуге ықпал ететін шешімдерді салықтық
қолдау және макроэкономикалық тұрақтандыру;
- салық салу базасы мен қаржы ресурстарын мобилизациялау көздерін,
оның құрамы, құрылымы, өсуінің мүмкін резервтерін анықтау. Сонымен қатар,
мұнда қаржы ресурстарының көлемі айқындалып, мемлекет пен шаруашылық
субъектілердің табыстары арасындағы оптималды және баланстанған қатынас
анықталады;
- экономиканың құрылымдық қайта құру процесстерін, оны жақсартудың
басым бағыттарын дамытуды, экономиканы тұрақтындыру және оның тиімді
дамуының негізін құруға ынталандыру;
- сәйкес нормативтік актілер түрінде мемлекеттің қаржы саясатын жүзеге
асырудың салықтық механизмін жасап шығару.
Салық саясаты экономикалық реттеудің ең маңызды құралдарының бірі,
экономиканы мемлекеттік реттеудің қаржы-несиелік негізі болып табылады.
Мемлекет салық саясатын нарықтың теріс құбылыстарына әсер етудің белгілі
бір реттеуіші ретінде қолданады. Нарықтық қатынастар жағдайында салықтар
мен салық саясаты экономиканы басқарудың қуатты құралы болып табылады.
Бүкіл экономиканың тиімді қызмет етуі салық саясатының қаншалықты дұрыс
жүргізілуіне байланысты [8].
Салықтарды қолдану басқарудың экономикалық тәсілдерінің бірі және
жалпымемлекеттік мүдделердің кәсіпкерлер мен кәсіпорындардың коммерциялық
мүдделерінің өзара байланысын, олардың ведомстволық, меншік пен ұйымдастыру-
құқықтық формаларына тәуелсіз түрде қамтамасыз ету болып табылады.
Салықтар арқылы кәсіпкерлер мен барлық меншік нысандарындағы
кәсіпорындардың республикалық және жергілікті бюджеттермен, банктермен,
сонымен қатар жоғары тұрған Кәсіпорындармен өзара қарым-қатынасы
анықталады.
Салықтардың көмегімен сыртқы экономикалық қызмет, шетел
инвестицияларын тартуды қоса, реттеледі, кәсіпорындардың шаруашылық табысы
мен пайдасы қалыптасады. Салықтар арқылы мемлекет өзінің қоғамдық
функцияларын орындауға қажет ресурстарды қалыптастырады. Әлеуметтік
шығындар да салықтар есебінен қаржыландырылады, олар табыстардың бөлінуін
өзгертіп отырады. Салық салу жүйесі адамдар арасында табыстардың соңғы
бөлінуін айқындайды.
Шаруашылық жүргізудің теориясы мен практикасы салық саясатына бірқатар
талаптар қояды. Оларға:
- қоғамдық дамудың заңдылықтарына сәйкес ғылыми көзқарастарды сақтау;
- салық саясатының тиімді базасы болып табылатын экономикалық теория
және қаржы ғылымдарының тұжырымдамаларын ескеру;
- қоғамның нақты тарихи жағдайлары мен кезеңдерінің даму
ерекшеліктерін, мемлекеттің ішкі жағдайы мен халықаралық жағдайдың
ерекшеліктерін, мемлекеттің іс жүзіндегі экономикалық және қаржылық
мүмкіндіктерін ескеру;
- шаруашылық және қаржылық құрылымдардың өткен тәжірибиесін, жаңа
үрдістер мен прогрессивті құбылыстарды, әлемдік тәжірибиені жан-жақты оқып-
үйрену;
- мемлекеттегі нақты экономикалық жағдайда іс-шараларда салық салу
тәсілдерін пайдаланудың көпнұсқалы есептеулерінде барлық факторларды
ескеру;
- салық саясатының концепциясын жасап шығаруда нәтижелерді болжамдау;
- салық саясатында қайтара алмай қалатын өзгерістерге жол бермейтін
салықтық іс-шаралардың салдарларын алдын-ала көре білу;
- шаруашылық субъектілердің қызметіне қолайлы жағдай жасау;
- экономикадығы іс-жағдайлар, мемлекеттің объективті мүмкіндіктері мен
қаржы потенциалы туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кез-келген өркениетті елдің экономикалық-әлеуметтік дауында салықтар
мен міндетті төлемдердің алатын орны өте жоғары. Салықтар мемлекеттік
бюджеттің негізгі кіріс көзі бола отырып, ол халықшаруашылығы саласының,
экономиканың, жалпы қоғамның тұрақты болуына және оның барған сайын
дамуында қозғаушы күш ретінде қызмет атқарады. Еліміздің салық салу жүйесі
Қазақстан Республикасы экономикасының ынталандырушы және реттеуші жүйесінің
бiрi болып табылады.
Еліміздегі үрдіс пен нарықтық қатынастар жүйесі жылдан жылға
қарқынды дамып келеді. Нарықтық экономиканы ары қарай жетілдіру мен
дамыту экономикалық қатынастарға түсуші жақтарды ақпараттар жүйесімен
қамтамасыз ету, жан жақты талдау қызметтерін жүргізу, экономикалық
тиімді шешім қабылдау үрдісіндегі бухгалтерлік есептің атқаратын ролі
зор. Аралық шаруашылық қатынастарды қағазға түсіру заманынан бастап
қалыптасқан бухгалтерлік есептің атқаратын рөлі мен маңызы осы
заманда өз мағынасын жоғалтпай, ой мен санаға сиярлық жолдармен дамып
келеді.
Бухгалтерлік есепке тән негізгі принциптердің мәні мен маңызын
түсінбей тұрып, кәсіпорын қызметін басқару мен ұйымдастыру жөнінде
шешім қабылдау мүмкін емес. Сондықтан экономикалық қатынастарда
маңызды орын алатын мемлекеттік бюджпен Кәсіпорындардың есеп айырысу
операцяиларын жеделдету және оны күшейту, салықтар мен міндетті төлемдердің
ашықтығын, түсініктілігін кеңейту мақсатында есеп пен талдаудың және оған
қоса аудиттің алатын орнын ерекше көрсетуге болады.
Бұл күндері экономикалық қатынастардың мәні мен маңызын түсіну,
бизнесті жүргізу мен басқару, ақпараттарды реттеу және тиімді
шешімдер қабылдау үлкен мәселеге айналды. Еліміздегі бизнесті дамыту
қаржылық қатынастардың теориялық және қолданбалы негізін білу,
құқықтық жүйедегі заңдылықтарды білу қаржы мен басқару үрдісіндегі
көрсеткіштерді жан-жақты талдау, тиімді шешім қабылдау қызметінде
бухгалтерлік есептің атқаратын рөлін барған сайын күшейте түсуде.
Сондықтан бұл дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі мен
маңыздылығында ешбір күмән жоқ.
Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады. Жұмыстың кіріспесінде тақырыптың
өзектілігі, мақсаты, міндеттері, зерттеу әдістері мен тәсілдеріне шолу
жасалған. Бірінші бөлімде салықтардың экономикада алатын орны, Қазақстан
Республикасындағы салық салу жүйесі және бюджетпен есеп айырысу есебін
жетілдіру жолдары қарастырылған. Екінші бөлім бойынша бюджетке төленетін
салықтардың есебі және Кәсіпорындардың бюджетпен есеп айырысу тәртіптері
зерттелген. Үшінші бөлімде салықтық төлемдерге талдау жүргізілген.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты болып – салықтардың экономикадағы
маңызы және мекемелердің бюджетпен есеп айырсу тәртіптері мен аудитін
жетілдіру болып табылады.
Дипломдық жұмыс жазу барысында басты назар келесі міндеттерге
аударылып отыр:
- салықтардың экономидағы алатын орны мен мәнін анықтау;
- ҚР-ның салық салу жүйесі мен салық саясатын зерттеу және оны
жетілдіру жолдарын қарастыру;
- Кәсіпорындардың бюджетпен есеп айырысу тәртіптерін айқындау;
- салықтық төлемдерге талдау жүргізу.
Жұмысты орындау барысында отандық және ТМД елдерінің ғалым,
тәжірибешілерінің еңбектері зерттеліп, ұйымның қаржылық есептілік
мәліметтері мен экономикалық талдау әдістері қолданылды.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
1.1Салықтардың экономикадағы алатын орны мен маңызы
Салықтар - тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болады. Салықтың экономикалық мәні -
шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан ұлттық табыстың бір бөлігін алу
жөніндегі өндірістік қатынастардың бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің (әріқарай ЖІӨ)
белгілі мөлшерін нақтылы жарна ретінде алып қалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты
түрдетөлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму таихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттіліктеріне қарай
бейімделіп өзгерістерге ұшырап отырады.
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен
түсініктемелер берілген. Мәселен, Салық кодексінде “Салықтар – мемлекет
біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін,
қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті
ақшалай жарналар” деп атап көрсетілген.
Салық – заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын
бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық – белгілі бір объектілерден төленетін төлем.
Салық дегеніміз – белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді құраушы жүйе екендігін
байқауға болады.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық
белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі –
бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінде салықтардың меншікті
салмағы 70 пайызын құрайды.
Салықты материалдық тұрғыдан алғанда – бұл, салық төлеушінің белгілі
бір мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлекетке беретін белгілі бір ақша
сомасы болып табылады (салық натуралдық тұрғыда материалдық құндылық болып
саналады).
Салықтың материалдық белгісі – салық төлеуші белгілі бір соманы
мемлекетке міндетті түрде беруі болып келеді.
Материалдық салықтық қатынастар – ақшалай қатынастар, өйткені ол ақша
қаржыларының салық төлеушіден мемлекеттік ақша қорларына жылжуы дегенді
білдіреді.
Экономикалық категория тұрғысынан қарағанда салық – салық
төлеушілерден мемлекетке қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі бір мерзімде
және белгіленген тәртіпте бір бағыттағы ақшаның қозғалысы болып саналады.
Ал, құқықтық тұрғыдан қарайтын болсақ, бұл мемлекеттік бекітілім, яғни
тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін (төлеуді) көздейтін
міндеттеме.
Салық құқығы – мемлекеттің салықтық әрекеті процесінде пайда болатын
қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Сонымен салықтардың мазмұны мынадай:
• материалдық категория жағынан – бұл белгілі бір ақша сомасы
болса;
• экономикалық категория ретінде – бұл мемлекеттің табысы;
• заңдық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген міндеттеме
болып nабылады.
• салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендерді
атауға болады:
• салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
• салық – ақшалай нысанда бөлінеді;
• салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады;
• салық – баламасыз сипатта болады;
• салық – салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
• салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Ал, енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырайық;
1. Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік ақпарат мемлекетке тиесілі ақша сомасынөндірмейді
Сондықтан мемлекет жеке және заңды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті
соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет
салықты белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық
өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде
салық қатынасы бөлуші сипатта болады.
2. Салық - ақшалай нысанда бөлінеді.
Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы
саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді.
Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап
көрсетілген.
3. Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады.
Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық
төлеушіден мемлекетке бағытталады.
Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыз) айырмашылығы:
• бірінші, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай қозғалады;
• екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге
бағытталады (қайтарылады).
Ал, қайтарымсыздық дегеніміз – ақшаны мерзімсізалуды білдіреді, яғни
ол соманың қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық – баламасыз сипатта болады.
Салық құнның ақшалай нысанда бір бағытта қозғалысын айқындайды,
төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ
айтқанда, салық қандай да бір тауарға, немесе мемлекеттік қызмеике төлем
төлем болып есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын көрсетеді.
Сондықтан салық – баламасыз төлем болып табылады.
5. Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады.
Салықты төлеген кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына немесе
материалдық құндылықтарда жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді. Яғни,
салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығарады, ал меншік
иелеріарасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке меншіктен
мемлекеттік меншікке салық төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте алады.
6. Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады.
Тұрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес,
нормативті құқықтық актілермен белгіленеді. Мысалға, бір тұлғаның нақты
салық салу объектісі бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып
табылады.
Азаматтардың мүлік салығын төлеген кезде, оның салық қатынастары
қысқартылмайды, қайта салық төлеушілердің ағымдағы кезеңде төлеген
салықтарымен қоса, келесі салық кезеңдерінде де салық төлеуге міндетті
болады. Бұл процесс салық төлеушілердің меншік иесі ретінде құқығынан
айырылғанға дейін жалғасын таба береді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық – экономикалық құрылысы мен
саяси іс бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі,
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық тетігі, мемлекеттің кірістерін
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттіліктерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады.
Осынысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар
белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан
айырмашылығы болады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35 - бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - деп жазылған [1].
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады.
Осынысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар
белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан
айырмашылығы болады.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі салық
белгілі бір обьектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі –
бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Алым – қандай да бір қызметті жүзеге асыруға немесе қандай да бір
игілікті қолдануға құқық беретін, арнайы құқықтық қатысуды иелену үшін
жеке және заңды тұлғалардан алынатын міндетті біржолғы жарна. Немесе алым
дегеніміз, белгілі бір құқықты беру үшін төленетін міндетті жарна.
Төлемақы – қайтарылатын және баламалы төлем, ол мемлекет азаматтық
құқық субъектісі болған жағдайда, азаматтық-құқықтық қатынастарға жанама
түрде жүреді. Төлемақы сонымен қатар – уәкілетті мемлекеттік органдар
тарапынан өздеріне өтінішпен келген тұлғаларға көбінесе материалдық
сипаттағы табиғи, кейде, өзгеше мақсатта пайдаланылатын белгілі бір
объектлерді, не болмаса, соларға байланысты рұқсаттарды бергені үшін заңды
немесе жеке тұлғалардан эквивалентті түрінде алынатын алым.
Мемлекеттік баж – құқықтық маңызы бар қызметтерді жүзеге асырғаны үшін
және соған мемлекеттік органдар немесе құзырлы тұлғаға өкілеттілік
құжаттарды беру кезінде алынатын – міндетті төлемақы. Немесе баж дегеніміз,
мемлекеттік қызметтің орнына құқықтық маңызы бар қызметтерді қолданғаны
үшін алынатын міндетті төлемақылардың бір түрі.
Кедендік баждар – кедендік операцияларды жүзеге асыру кезінде алынатын
төлемдер.
Салық категориясы өзінің болмысында мәжбүрлі төлемақы болып
табылады, ал алым көлемі өтініш берушіге көрсеткен қызметі үшін
мемлекеттік органның батқан шығынының орнын толтыратын өтемақылық сипаты
бар. Басқа сөзбен айтқанда, салықты төлшеуші салық төлеу мүмкіндігі болған
кезде, алымның көлемі қызметтің бағасымен үйлеседі. Мысалы, Қазақстанда ҚР-
ның нарығындағы тауарларды сатуға құқық алу үшін алым төлеушілер,
бекітілген ставкасына сәйкес базардағы орналасқан аумағының әрбір шаршы
метріне төлейді. Салықтар мен алымдардың негізгі айырмашылықтары мынада:
алым біржолғы төлем; ал салықтар тұрақты түрде және ұзақ уақыт алынады,
салықтың тағы бір белгісі қайтарымсыз және балмасыз (экономикалық
критерий); алым салыстырмалы түрде баламалы төлемақы болып табылады. Салық
жай ғана төленеді, ал алым – мемлекеттік органдардың салық төлеушінің
пайдасы үшін жасаған қандай да бір қызметі үшін төленеді. Тұлғаның
мемлекетке қатысты салық төлеуге байланысты қарым-қатынасы төлем субъектісі
үшін мәжбүрлі сипатқа ие. Ал, тұлғаның мемлекетке алым төлеуге орай қарым-
қатынасы өзі үшін ерікті сипатқа ие, өйткені, алым төлеуге міндеттейтін
іспен мемлекетке барудың өзі еркін түрде жүзеге асырылады [2] .
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал салықтардың маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей
қатысты.
Салықтардың мынадай негізгі қызметтері (функциялары) бар:
- реттеушілік;
- фискалдық;
- қайта бөлу.
Фискалдық функция – барлық мемлекеттерге тән негізгі қызмет. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін
толтыра отырып, экономикада әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге асыруды
қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеушілік функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына
қабылданатын бағдарламаға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың
нысандарын таңдау, олардың ставкаларының, алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал
етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы
ұлттық өнімдегі салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық
табыстың мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді: бұл үлес 2000 жылы – 59,7%,
2005 жылы – 66,6%, 2008 жылы – 74%, 2009 жылы – 68%, 2010 жылы – 70% болды
[3].
Бұл негізгі функциялармен қатар салықтардың ынталандыру, бақылау
функцияларын да атап көрсетуге болады.
Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі салықтарды құру мен
алудың нақты әдістерін анықтайды, салықтың тиісті элементтері арқылы салық
салудың тәртібін белгілейді.
Салық элементтері - бұл мемлекеттің заң актілерімен анықталатын
салықтың құрылу принциптері мен салық салуды ұйымдастыру тәртіптері.
Негізгі салық элементтеріне мыналар жатады:
- салық субъектісі;
- салық салынушы;
- салық объектісі;
- салық базасы;
- салық салу бірлігі;
- салық ставкасы;
- салық жеңілдіктері;
- салық төлеу мерзімі мен тәртібі;
- салық төлеушілер мен салық органдарының міндеттері мен құқықтары;
Салық субъектісі немесе салық төлеуші. Ол - заң бойынша салық төлеу
міндеттілігі жүктелген тұлға, алайда нарық механизмі арқылы салық
ауыртпалығы басқа тұлғаға – салық салынушыға аударылуы мүмкін.
Салық салынушылар – нақты салық ауыртпалығы (салық жүктемесі) түсетін
жеке тұлғалар, түпкілікті салық төлеушілер (салықтың ең соңғы, нақты
төлеушісі), яғни мемлекет азаматтары.
Салық объектісі. Салық төлеушіге салық төлеу міндеттілігін жүктейтін
құқықтық фактілер жиынтығы (дерек, іс-қимыл, жағдай, оқиға). Мүлік пен іс-
әрекеттер салық объектілері және салық салуға байланысты объектілер болып
табылады, олардың болуына байланысты салық төлеушінің салықтық міндеттемесі
туындайды.
Салық базасы – салық салу объектісі мен салық салуға байланысты
объектінің құндық, заттай немесе өзге де сипаттамалары, олардың негізінде
бюджетке төленуге тиіс салықтар және басқа да міндетті төлемдердің сомасы
анықталады.
Салықтың негізгі базасы мыналар болып табылады:
- табысқа салынатын салық. Бұған корпорациялық және жеке табыс салығы
жатады;
- тауарларға салынатын салықтар. Олар қосылған құнға салынатын
салықтарды, кеден баждарын біріктіреді;
- капиталға салынатын салық. Оған жер салығы, мүлікке салынатын салық
және басқалары жатады.
Салық салудың өлшем бірлігі – салық базасын сандық тұрғыдан көрсетуге
пайдаланылатын салық салу ауқымының өлшем бірлігі. Мысалы, автокөлік
двигателінің қуаты көлік құралдарына салынатын салық ауқымы болып табылады,
ал қуат ат күші, киловатт өлшемінде көрсетілуі мүмкін; алаң - жер салығының
ауқымы болып табылады, бұл ір елде түрлі өлшемде: гектар, акр, шаршы метр
өлшемдерінде көрсетіледі; бензинге акцизді есептеу кезінде литр, баррель,
галлон қолданылады.
Салық ставкасы – салық базасының өлшем бірлігіне абсолютті сомада
немесе процентпен белгіленетін салықтық есептеу мөлшері.
Салық салу практикасында ставкалар тұрақты және процентті болып
бөлінеді.
Тұрақты ставкалар – табыс көзіне қарамастан салық салу бірлігіне
абсолюттік сомада белгіленеді (мысалы, мұнайдың 1 тоннасына, газдың 1 текше
метріне).
Проценттік ставкалар – салық базасына қарай алынатын табыстың
мөлшеріне байланысты салық өлшем бірлігіне салынады.
Проценттік ставканың 3 түрі бар:
- үйлесімді;
- прогрессивті;
- регрессивті.
Үйлесімді салық ставкалары – салық объектісіне (оның мөлшерін
саралауды есепке алмай) бірдей проценттік қатынаста іс-әрекет етеді.
Прогрессивті ставкалар – салық салынатын табыстың артуына сәйкес өсіп
отыратын салық ставкалары. Нәтижесінде салық төлеуші салықтың үлкен
абсолюттік сомасын ғана емес, сонымен бірге оның үлесін де төлейді. Мұндай
ставкалар ең алдымен табысы көп тұлғаларға ауыртпалық түсіреді.
Регрессивті ставкалар – табыстың өсуіне қарай төмендейді және табысы
көп тұлғаларға тиімді болып келеді, ал табысы аз адамдардың иығына
ауыртпалық түсіреді.
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес төлеушілерді салықтан толық немесе
ішінара босату. Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады:
- салық салынбайтын минимум – салық салудан толық босатылатын салық
объектісінің ең аз бөлігі;
- табыстың есептелген сомасынан шегерілетін шегерімдер (асырауындағы
жандарға, мүгедектерге – жеке табыс салығы бойынша; күрделі қаржыларға,
әлеуметтік объектілерді ұстауға, табиғат қорғау шараларына жұмсалатын
шығындардың сомасынан-корпорациялық табыс салығы бойынша және т.б.);
- салық салынатын табыстың құрамына енбейтін сома (мысалы, босату
кезіндегі ұйғарымды жәрдемақы, жеке табыс салығы бойынша өтемақы
төлемдерінің сомасы);
- салық салудың жеке субъектілері мен төлеушілердің санаттары үшін
салық ставкасын төмендету.
Салық жеңілдіктеріне сонымен бірге төлеу мерзімін ұзарту және салық
бойынша берешекті есептен шығару да жатады.
Жеңілдік кезеңі – салықтар бойынша заңмен белгіленген жеңілдіктердің
іс-әрекет ететін уақыты.
Салық төлеу мерзімі мен тәртібі – заңмен белгіленген әдістер мен
салықты бюджетке аудару шаралары. Салық төлеу тәртібі салықты бюджетке
түсіру шараларын тәртіпке келтіру үшін белгіленеді.
Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттері -
Салық кодексінің жалпы бөлімінде берілген.
Салықтық бақылау – салық қызметі органдарының салық заңының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және уақытылы аударылуын бақылауды білдіреді.
Салық заңын бұзған салық төлеушілерге олардың жасырған сомасын,
төмендеткен табыстарын төлеттіріп алу, салық заңын бұзу ауыртпалығына қарай
үлестік не еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетін төлемдер
мерзімін өткізіп алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады.
Салық жүйесі және оның қызмет ету механизмі белгілі бір принциптерге
сәйкес қызмет етуі керек. Сонда ғана салық жүйесі өз қызметін жан-жақты
және тиімді түрде жүзеге асырады.
Бұл принциптерді пайдалану салық салуда зорлық-зомбылықты азайтты, бұл
процеске реттемелеуді енгізді. Салық салудың кейінгі даму барысында
принциптердің тұжырымдамалары дәлелденді, толықтырылды.
Салық салудың қазіргі халықаралық принциптері мыналар:
1. Қарапайымдылық принципі. Салық механизмі салық төлеушіге түсінікті
болуы тиіс, ол айқын әрі жеңіл болуы керек. Ол үшін мына шарттар орындалуы
қажет:
- салық түрлері өте көп болмай, нақты да дәлелді болуы керек;
- бір салық түріне бірыңғай салық ставкасын белгілеу қажет;
- салық салуобъектісін, салық салынатын табысты немесе айналымды
анықтау әдісі барынша жеңіл, қарапайым, қолдануға ыңғайлы және түсінікті
болғаны дұрыс;
- салық жеңілдіктері не үшін беріледі, оған қандай негіздер бар екенін
дәлелді болуы керек. Салық жеңілдіктерінің мейлінше аз болғаны дұрыс;
- салық төлеуде, салықты табыс көзінен, яғни төлем жүргізілген көзден
төлеген ыңғайлы.
2. Әділеттілік принципі. Салық жүйесінде әділеттілік принципі тікелей
және көлденең екі бағытта сақталуы тиіс.
Тікелей әділеттілік принципі – салық төлеушілердің табыстарына тең
жағдайда біркелкі салық салынады;
Көлденең әділеттілік принципі – тиісті жағдайда бірыңғай салық
төлеушіге бірдей талап, бірдей шарт қойылуы керек. Салық төлеушілер белгілі
бір табыс не қызмет түрінен, мүлкінен бірдей ставкамен салық төлеуі тиіс.
3. Салыстыру принципі. Бұл принцип бойынша салық ставкаларын бекіткен
кезде, олардың мөлшері басқа елдерде қолданылып жүрген салық ставкаларымен
салыстырылып отырылуы қажет.
4. Салықтардың анықтылығы – алдын ала белгіленген шарттар мен
талаптардың мызғымас теңдігі елдің барлық аумағында және барлық шаруашылық
жүргізуші субъектілер үшін түсіндіру мен қолданудың біркелкілігі.
5. Жеңілдіктердің ең аз саны. Жеңілдіктер құндық үйлесімдерді
бұрмалайды және салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға әдейі қояды.
6. Салық салудың экономикалық бейтараптығы. Салықтар экономиканың
жұмыс істеуін жақсартуға және инвестициялардың өсуіне кедергі жасамауы
тиіс.
Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың
айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңдарының
жариялылығы принциптері негізделеді.
Салық төлеуші салық заңына сәйкес салықтық міндеттемелерін толық
көлемде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.
Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер айқын
болуға тиіс. Салық салудың айқындылығы салық төлеушінің салықтық
міндеттемелерінің туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық
негіздері мен тәртібін салық заңында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздің салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке
сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады.
Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық
төлеушілерге қатысты бірыңғай болып табылады.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми
басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекет салық саясатын - салық саласындағы шаралар жүйесінің оның
нақтылы кезеңіндегі әэлеуметтік - экономикалық мақсаттар мен міндеттерге
қарай әзірленген зкономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі. Мемлекеттік
ақпарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді. Сондықтан мемлекет жеке
және заңды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті соманы өндіріп алып
отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет салықты белгілеу және
өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық өнімнің бір бөлігін өзіне
тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде салық қатынасы бөлуші
сипатта болады.
Сонымен, салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады. Салықты
белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады. Тұрақтылықты мынадан
байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативті құқықтық актілермен
белгіленеді. Мысалға, бір тұлғаның нақты салық салу объектісі бар болса, ол
салық міндеттемелерін орындаушы болып табылады. Азаматтардың мүлік салығын
төлеген кезде, оның салық қатынастары қысқартылмайды, қайта салық
төлеушілердің ағымдағы кезеңде төлеген салықтарымен қоса, келесі салық
кезеңдерінде де салық төлеуге міндетті болады. Бұл процесс салық
төлеушілердің меншік иесі ретінде құқығынан айырылғанға дейін жалғасын таба
береді.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдалану болып табылады. Осысымен
салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа да жергілікті органдар белгілейтін
түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы
болады.
Мемлекет салық саясатын - салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның
оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық және басқа мақсаттар мен
міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
1.2 Мемлекеттің салық салу жүйесі: дамуы мен болашағы
Жалпы салық ұғымымен салық жүйесі ұғымымен тығыз байланысты.
Мемлекетте алынатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлем
түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, принциптерінің,
салық заңдары мен салыққа қатысты нормативті актілердің, салық қызметі
органдарының жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
Салық міндеттемесі мемлекет алдындағы әрбір салық төлеушінің
міндеттемесі болып табылады және ол салык заңына сәйкес жүргізіледі.
2001 жылғы 12 маусымда №209-11 Қазақстан Республикасының Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы салық Кодексі
қабылданды. 2008-2010 жылдар аралығында Салық Кодексіне біршама
толықтырулар мен өзгертулер енгізілді. Кодекске сәйкес жеке және заңды
тұлғалардан алынатын салықтар мемлекеттік бюджетті толықтырудың негізгі
көзі болып табылады. Салық кодексі республикалық және жергілікті бюджетке
түсетін салықтарды, алымдар мен салымдарды жэне баска да міндетті
төлемдерді білгілейді. Қазақстан Республикасы зандарымен реттелетін кеден
баж салығы, алымы мен төлемдері мәселерін коспағанда, Қазакстан
Республикасындағы барлық салықтық қатынастарды реттейтін бірден-бір заңды
кұжат болып табылады. Салық кодексі салықтардың толық тізімін, оларды
есептеу тәртібін, салық салу объектілерін, салықтың негізгі түрлері бойынша
төлеушілерін анықтайды. Салықтар, алымдар мен басқа да міндетті төлемдер
деп Кодексте белгіленген тәртіпке сәйкес Қазақстан Республикасының бюджет
жүйесіне төлеушілерден аударылатын (бөлінген) қаражаттарды айтамыз.
Экономикалық жағынан салық жүйесі мемлекеттің, аймақтардың және
муниципалды құрылымдардың қызметін қаржылай қамтамасыз етуге байланысты
әртүрлі мемлекеттер, мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы, сондай-ақ
оған тікелей қатысушы заңды және жеке тұлғалар арасындағы күрделі өзара
байланысты әлеуметтік-экономикалық қатынастардың жиынтығын құрайды.
Салық жүйесіне қажетті негізгі талаптар мыналар [5] :
- салық құрамы дәл анықталуы қажет. Ол үшін салық заңдылығында
мемлекетте алынатын салықтардың толық тізімі мазмұндалуы керек;
- салық жүйесі салық төлеушілер үшін салықтан жалтару тиімсіз
болатындай етіп жасалуы тиіс;
- салық жүйесінің қарапайымдылығы. Бұл әсіресе, салықтың дұрыс төленуі
үшін бақылауды жүзеге асыруда маңызды;
- салық жүйесі салық төлеушінің өз қаражатын өндіріске салуына ықпал
етуі керек.
Жалпы, салық жүйесі мемлекеттің қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі
құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып,
дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен жүзеге асуына мүмкіндік
туғызады.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі
принциптер бойынша жіктеледі:
- салық салу объектілері бойынша;
- салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын органға
қарай;
- пайдалану тәртібі бойынша;
- объектінің экономикалық белгісі бойынша;
Салықтарды салу объектісі бойынша олар тікелей және жанама салықтар
болып бөлінеді.
Тікелей салықтар – салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен алынатын
салықтар. Тікелей салықтардың ең соңғы төлеушісі (салық салынушы) болып
мүліктің (табыстың) иесі табылады. Олар өз кезегінде нақты және жеке
салықтарға жіктеледі. Нақты салықтар салық төлеушілердің мүлкінің
(меншігінің) кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.б.)
салынады. Жеке тікелей салықтар – бұл жеке адамдар мен заңды тұлғалардың
табыстарына салынатын салықтар. Нақты салықтардан айырмашылығы жеке салық
салу әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын
да ескереді.
Жанама салықтар – бағаға не тарифке үстеме түрінде белгіленген салық
төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар. Жанама
салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама
салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де
(кеден баждары түріндегі, ішкі рынокта сатылатын тауарлар бағасы мен
олардың фактуралық құнының айырмасы) жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді. Бұл
салықтардың ең соңғы төлеушісі болып тауарды тұтынушы табылады. Жанама
салық салудың мәні салықтың тауар бағасына (қызмет тарифіне)
қосылатындығында. Бұл жағдайда салықты тауардың (қызметтің) нақты
тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет арасында тікелей байланыс
болмайды. Жанама салықтар салық салу объектісіне қарай былайша бөлінеді:
жеке жанама салықтар – қатаң түрде белгіленген бір тауар топтарына
салынады; әмбебап жанама салықтар – негізінен барлық тауарлар мен
қызметтерге салынады;
Фискалды-монополиялық жанама салықтар – мемлекеттік құрылымдарда
сатылатын өндірістің барлық тауарларына салынады.
Кедендік баж – экспортты-импортты операциялар жасау кезінде тауарлар
мен қызметтерге салынады.
Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай салықтар
жалпымемлекеттік және жергілікті болып бөлінеді.
Жалпымемлекеттік салықтар – барлық элементтері мемлекеттің заңдарымен
анықталатын және сол елді жалпыға бірдей біртұтас қолданылатын салықтар.
Бұл салықтарды бекітіп, жүзеге асыратын – Парламент. Бұл салықтар ірі
деңгейдегі бюджеттерге бөлініп отырады.
Жергілікті салықтар – мемлекеттің заңдарына сәйкес жергілікті өкімет
органдары жүзеге асыратын салықтар. Олар жергілікті деңгейде қабылданған
шешім негізінде ғана жүзеге асырылады. Бұл салықтар толығымен жергілікті
бюджетке түсіп отырады.
Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және арнаулы болып
бөлінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейлердің бюджеттерінде шоғырландырылады және
жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады. Арнаулы
салықтардың нысаналы мақсаты болады (мысалы, зейнетақы төлемдерін
қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік салық).
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа және тұтынуға
салынатын салықтар болып бөлінеді. Табысқа салынатын салықтар төлеушінің
салық салынатын кез келген объектіден алған табыстарынан алынады. Тұтынуға
салынатын салықтар – бұл тауарлар мен қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде
төленетін шығынға салынатын салықтар.
1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы
басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге
сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің
бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу
бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын.
Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылданған
бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты [6].
1991 жылдың 25 желтоқсанынан бастап біздің елімізде тұңғыш салық
жүйесі қызмет ете бастады. Ол Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі
туралы заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың принциптерін,
салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген
алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-нен
бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар, 11
жалпыға міндетті жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.
Дегенмен, өмірге келген әрбір жаңа құбылыста кездесетін
ерекшеліктермен қатар кемшіліктер де бұл заңда да орын алды, яғни ҚР
алғашқы салық жүйесінде бірқатар шешімін таппаған мәселелер болды. Атап
айтсақ, біз салық жүйесін құрғанда елемізде жиынтықталған ғылыми және
практикалық тәжірибе болған жоқ. Салық қызметі де, салық төлеушілер де
мұндай жаңа бастамаға психологиялық жағынан дайын еместігі көрінді. Салық
жүйесінде дүниежүзілік тәжірибеде қолданылып келген салық салу принциптері
сақталмады. Сондықтан бұл салық жүйесінің нарықтық қатынастардың талабына
толығымен жауап беруге мүмкіндігі болмады. Ең бастысы, салық жүйесінің
өндірісті дамытуға еш ықпал етпеуі, бюджет кірісін құрудағы өз ролін жете
атқара алмауы, яғни салық көзі табыс не пайда емес, керісінше тұтыну болды.
Салық санының көптігі, айналымды анықтаудың қиындығы, шектен тыс
дәлелсіз берілген салық жеңілдіктері, салық ставкаларының бір салық түрі
бойынша бірнеше түрлі болуы, халықаралық салық салу негіздерінің тыс қалуы
және т.б. кемшіліктер салық жүйесін одан әрі реформалаудың қажеттігін
көрсетті.
ҚР Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді
тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық жүйесі мен заңнамасын бірте –
бірте халықаралық салық салу принциптеріне сәйкестендіру көзделді. Осыған
байланысты Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы 1995 жылғы сәуірдің 24-нде ҚР Президентінің заң күші бар жарлығы
шықты. Ендібұрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны
11 болып қалды. ҚР Президентінің 1999 жылғы шілденің 16-сындағы № 440-I
заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент
жарлықтарымен және ҚР заңдарымен бұл заңға өзгерістер мен толықтырулар
енгізілді. Осы уақыт аралығында Президент жарлықтарымен және ҚР заңдарымен
бұл заңға бірнеше рет өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. 2002 жылға
дейін мемлекеттік бюджеттің кірістерін негізінен 17 салықтар мен басқа да
міндетті төлемдер құрады.
Бұл заңда қамтылған барлық базалық принциптер 1995-1998 жылдар
аралығында жүзеге асырылды. Бұл әлеуметтік салыққа, амортизация саясатына,
айналымнан алынатын салықты жоюға, ҚҚС-ты халықаралық принциптерге
сәйкестендіруге қатысты еді. Осы уақыт ішінде экономика, экономикалық
қатынастар құрылымы, мемлекет пен салық төлеушілердің өзара қарым-қатынасы,
тіпті адамдардың ділі (менталитеті) де айтарлықтай өзгеріске ұшырады.
Мемлекет, бір жағынан, салық саясатының мақсатын, міндеті мен қызметін
терең түсінді, екінші жағынан, экономикалық қатынастардың көптеген тұстары
қолданыстағы салық заңдылығында қамтылмай қалды. Осы және Қазақстан
экономикасында болып жатқан оң өзгерістер жаңа салық заңын талап етті.
Республикада салық заңдарының барлық негізгі кемшіліктері ескерілген,
әрі жетілдірілген жаңа Салық кодексі дайындалып, 2001 жылдың 12 маусымында
қабылданды.
Бұл заң салық жүйесіне оңтайлы өзгерістер енгізді. Уақыт ағымының
әсеріне, заман талабына сай қабылданған Салық кодексінде келесідей
мәселелерді шешуге басты назар аударылған.
Біріншіден, барлық шаруашылық субъектілеріне салықтандырудың тең
жағдайын жасау. Екіншіден, кейбір жекелеген категориядағы салық
төлеушілерге берілген жеңілдіктерді жою арқылы салық жүктемесін жеңілдету.
Үшіншіден, салық заңдылығы жөніндегі барлық ережелер мен нормаларды тікелей
қызмет ететін заң мөлшерінде біріктіру. Төртіншіден, салық заңдылығының
тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Әрине мемлекттің нарықтық экономикалық қатынас талабына сай дамуы
жағдайында салық жүйесінің бір орында, өзгеріссіз қалуы мүмкін емес. Алайда
қысқа уақыт аралығында қабылданған шексіз өзгерістер мен толықтырулардың
енгізілуі нәтижесі оның әлі де болса жетілмегендігін көрсетеді.
2008 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің дәстүрлі жыл сайынғы
халыққа жолдауында Елбасы салық органдарына салық заңын қайта дайындауды
тапсырды. Бүгінгі күні республикада салық заңдарының барлық негізгі
кемшіліктері ескерілген, әрі жетілдірілген жаңа Салық кодексі дайындалып,
2008 жылдың 10 желтоқсанында қабылданды.
Қазақстанның қазіргі салық жүйесі 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап
күшіне енген ҚР Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы Кодексімен реттеледі. Аталған құжат мемлекет пен салық
төлеушілер арасында сапалы жаңа қатынастарды реттемелейді. Ол салық салудың
ойластырылған құқықтық негізін құрудың түпкілікті міндетін шешуге
бағытталған.
Салық кодексінің құрылымы үш үлкен бөліктен құралады:
1. Жалпы;
2. Ерекше;
3. Салықтық әкімшілдендіру.
Жалпы бөлім – бұл салық заңдылығының конституциясы. Онда салық
заңдылығының қалыптасу принциптері айқын анықталған, заңда болған
өзгерістер тек бюджеттің қабылдануымен ғана күшіне енетін қатаң принциптер
енгізілген, ал өзгерістер тек қана – күнтізбелік жыл басталуымен ғана
енгізіледі.
Ерекше бөлімінде мемлекет тұрақтылыққа және салық салу әдістемесі және
базасы бөлігінде қолданыстағы салық заңдылығының сабақтастығына қол
жеткізуге тырысатындығын көруге болады.
Салықтық әкімшілендіру бөлімінде іс жүргізу мәселелері анықталады.
Жаңа Салық кодексінде бюджетке төленетін міндетті төлемдерді
топтастыру төлемдердің экономикалық мәні негізінде: салықтар, алымдар,
төлемақылар, баждар түрінде жүзеге асырылады.
Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің түрлері:
1. Салықтар:корпорациялық табыс салығы; жеке табыс салығы; қосылған
құнға салынатын салық; акциздер; экспортқа рента салығы; жер қойнауын
пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары; әлеуметтік салық; жер
салығы; көлік құралдарына салынатын салық; мүлік салығы; ойын бизнесіне
салынатын салық; тіркелген салық; бірыңғай жер салығы.
2. Бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер: мемлекеттік баждар;
тіркеу алымдары; автокөлiк құралдарының Қазақстан Республикасының аумағымен
жүргені үшін алым; аукциондардан алынатын алым; жекелеген қызмет түрлерiмен
айналысу құқығы үшiн лицензиялық алым; телевизия және радио хабарларын
тарату Кәсіпорындарына радиожиiлiк спектрiн пайдалануға рұқсат беру үшiн
алым.
3. Төлемақылар: жер учаскелерiн пайдаланғаны үшiн төлемақы; жер
бетiндегi көздердiң су ресурстарын пайдаланғаны үшiн төлемақы; қоршаған
ортаны ластағаны үшiн төлемақы; жануарлар дүниесiн пайдаланғаны үшiн
төлемақы; орманды пайдаланғаны үшiн төлемақы; ерекше қорғалатын табиғи
аумақтарды пайдаланғаны үшiн төлемақы; радиожиiлiк спектрiн пайдаланғаны
үшiн төлемақы; қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын
бергені үшін төлемақы; кеме жүретiн су жолдарын пайдаланғаны үшiн төлемақы;
сыртқы (көрнекi) жарнаманы орналастырғаны үшiн төлемақы.
Сонымен, Қазақстанның салық жүйесі салықтардың және басқа да міндетті
төлем түрлері бойынша сараланған. Салық қатынастарын реттеуші құқықтық
нормалар ҚР Салық кодексінде сараланған және тиісті нұсқаулықтарда
келтірілген. Салық қызметі органдары ҚР Қаржы Министрлігі Салық комитеті
(департаменті) мен жергілікті салық органдарынан тұрады. Салық органдарына
облыстар, Астана және Алматы қалалары бойынша аймақаралық салық
комитеттері, ауданаралық салық комитеттері, аудандар, қалалар және
қалалардағы аудандар бойынша салық комитеттері, сонымен бірге қаржы
полициясының бөлімшелері жатады.
1.3 Салық саясаты және оны дамытудың жолдары мен ерекшеліктері
Салық саясаты - мемлекеттің салық саласында жүргізіп отырған іс-
шараларының жиынтығы. Оның басты қажеттілігі салықтардың мәні мен атқаратын
қызметтерінен келіп шығады және жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін
жинақтап, бюджет арқылы қайта бөліп, жалпымемлекеттік қажеттіліктерге
жұмсауында көрінеді. Салық саясатының мән-мазмұнын ашудың бастапқы
алғышарты – салықтық қатынастар, ал оның негізі – мемлекет пен шаруашылық
жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың арасындағы мемлекеттің қаржы
ресурстарын қалыптастыру бойынша қатынастары болып табылады.
Салық саясаты қоғамның дамуының, саяси құрылымы мен ахуалының әр
кезеңінің ерекшеліктеріне байланысты. Мемлекет салық саясатын – алға қойған
экономикалық саясатына сәйкес, қоғамның әлеуметтік-экономикалық және нақты
даму кезеңінің басқа да мақсаттары мен міндеттеріне байланысты жүргізеді.
Нарықтық экономикалы мемлекеттің салық саясатының негізгі мақсаты
болып мемлекеттің бюджетінің кіріс бөлімін қажетті қаржы ресурстарымен
қамтамасыз ету табылады. Салық саясатының басты субъектісі - мемлекет.
Қаржы-салықтық қатынастар жүйесінде әр салық белгілі бір функцияны
атқарады және нақты сипаттамасы болады. Сонымен қатар, жалпы алғанда олар
бір-бірімен өзара байланысты және салықтық қатынастардың жүйесінің
жиынтығын білдіреді. Мемлекеттің орталықтандырылған қаржы ресурстарын
қалыптастыруға қатыса отырып, салықтар шаруашылық субъектілердің
экономикалық қызметіне әсер етіп, экономикалық өсуге, тауарлар мен
өнімдердің сапасын жақсартуға ынталындыруы керек.
Экономикада және мемлекеттің салық саясатында мемлекеттің өндіріске
әсер етуінде салықтық ынталындыру жүйесі үлкен маңызға ие. Салық
механизмінің мазмұнын ашатын әртүрлі ынталандыру тетіктері табыстар мен
қорларды қалыптастыруды қолданылуы мүмкін.
Салықтық ынталындыру тетіктерін, нормалар мен нормативтерді жасап
шығару, салық ставкаларын қолданумен байланысты билік органдарының
қызметінің негізін салушы принципі болып – экономикалық процесстердің
өзгерісін уақтылы есепке алып отыру мен оларға уақытында әсер ету болып
табылады. Салықтар арқылы шаруашылық субъектілердің қолында қалатын ақшалай
табыстардың мөлшері, төлемқабілеттілігі қамтамасыз етіледі, рентабельділік
деңгейі реттеледі, яғни оларға мемлекет тарапынан бірдей талаптар қойылады.
Салық саясаты салық саласындағы жүргізіліп отырған іс-шаралар жүйесін
білдіреді. Салық саясатының мазмұны мен мақсаттары қоғамның әлеуметтік-
экономикалық жағдайына байланысты.
Салық саясатының міндеттері:
- мемлекетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету;
- жалпы ел экономикасын жақсартуға және реттеуге жағдай жасау;
- нарықтық қатынастар процесінде туындайтын халықтың табыстары
арасындағы теңсіздікті барынша азайту;
- экономикалық заңдарға сәйкестендіру;
- нарықтық реформаларды тездетуге ықпал ететін шешімдерді салықтық
қолдау және макроэкономикалық тұрақтандыру;
- салық салу базасы мен қаржы ресурстарын мобилизациялау көздерін,
оның құрамы, құрылымы, өсуінің мүмкін резервтерін анықтау. Сонымен қатар,
мұнда қаржы ресурстарының көлемі айқындалып, мемлекет пен шаруашылық
субъектілердің табыстары арасындағы оптималды және баланстанған қатынас
анықталады;
- экономиканың құрылымдық қайта құру процесстерін, оны жақсартудың
басым бағыттарын дамытуды, экономиканы тұрақтындыру және оның тиімді
дамуының негізін құруға ынталандыру;
- сәйкес нормативтік актілер түрінде мемлекеттің қаржы саясатын жүзеге
асырудың салықтық механизмін жасап шығару.
Салық саясаты экономикалық реттеудің ең маңызды құралдарының бірі,
экономиканы мемлекеттік реттеудің қаржы-несиелік негізі болып табылады.
Мемлекет салық саясатын нарықтың теріс құбылыстарына әсер етудің белгілі
бір реттеуіші ретінде қолданады. Нарықтық қатынастар жағдайында салықтар
мен салық саясаты экономиканы басқарудың қуатты құралы болып табылады.
Бүкіл экономиканың тиімді қызмет етуі салық саясатының қаншалықты дұрыс
жүргізілуіне байланысты [8].
Салықтарды қолдану басқарудың экономикалық тәсілдерінің бірі және
жалпымемлекеттік мүдделердің кәсіпкерлер мен кәсіпорындардың коммерциялық
мүдделерінің өзара байланысын, олардың ведомстволық, меншік пен ұйымдастыру-
құқықтық формаларына тәуелсіз түрде қамтамасыз ету болып табылады.
Салықтар арқылы кәсіпкерлер мен барлық меншік нысандарындағы
кәсіпорындардың республикалық және жергілікті бюджеттермен, банктермен,
сонымен қатар жоғары тұрған Кәсіпорындармен өзара қарым-қатынасы
анықталады.
Салықтардың көмегімен сыртқы экономикалық қызмет, шетел
инвестицияларын тартуды қоса, реттеледі, кәсіпорындардың шаруашылық табысы
мен пайдасы қалыптасады. Салықтар арқылы мемлекет өзінің қоғамдық
функцияларын орындауға қажет ресурстарды қалыптастырады. Әлеуметтік
шығындар да салықтар есебінен қаржыландырылады, олар табыстардың бөлінуін
өзгертіп отырады. Салық салу жүйесі адамдар арасында табыстардың соңғы
бөлінуін айқындайды.
Шаруашылық жүргізудің теориясы мен практикасы салық саясатына бірқатар
талаптар қояды. Оларға:
- қоғамдық дамудың заңдылықтарына сәйкес ғылыми көзқарастарды сақтау;
- салық саясатының тиімді базасы болып табылатын экономикалық теория
және қаржы ғылымдарының тұжырымдамаларын ескеру;
- қоғамның нақты тарихи жағдайлары мен кезеңдерінің даму
ерекшеліктерін, мемлекеттің ішкі жағдайы мен халықаралық жағдайдың
ерекшеліктерін, мемлекеттің іс жүзіндегі экономикалық және қаржылық
мүмкіндіктерін ескеру;
- шаруашылық және қаржылық құрылымдардың өткен тәжірибиесін, жаңа
үрдістер мен прогрессивті құбылыстарды, әлемдік тәжірибиені жан-жақты оқып-
үйрену;
- мемлекеттегі нақты экономикалық жағдайда іс-шараларда салық салу
тәсілдерін пайдаланудың көпнұсқалы есептеулерінде барлық факторларды
ескеру;
- салық саясатының концепциясын жасап шығаруда нәтижелерді болжамдау;
- салық саясатында қайтара алмай қалатын өзгерістерге жол бермейтін
салықтық іс-шаралардың салдарларын алдын-ала көре білу;
- шаруашылық субъектілердің қызметіне қолайлы жағдай жасау;
- экономикадығы іс-жағдайлар, мемлекеттің объективті мүмкіндіктері мен
қаржы потенциалы туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz