Экономикадағы инфляциялық процесстер
ЖОСПАР
Кiрiспе
I.ТАРАУ. Құнсызданудың теориясы.
1.1. Құнсызданудың мәнi
1.2. Құнсызданудың түрлерi
II.ТАРАУ. Экономикадағы инфляциялық процесстерi.
2.1 Құнсызданудың себебi.
2.2 Құнсызданудың өлшемi
III.ТАРАУ. Инфлияцияның шарттары
3.1. Инфляцияға қарсы шаралардың мемлекеттiк жүйесi
3.2. Сұраныс инфляциясы.Инфляция деңгейін өлшеу.
3.3. Сұраныстың құнсыздануы және шығындары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi
Кiрiспе
I.ТАРАУ. Құнсызданудың теориясы.
1.1. Құнсызданудың мәнi
1.2. Құнсызданудың түрлерi
II.ТАРАУ. Экономикадағы инфляциялық процесстерi.
2.1 Құнсызданудың себебi.
2.2 Құнсызданудың өлшемi
III.ТАРАУ. Инфлияцияның шарттары
3.1. Инфляцияға қарсы шаралардың мемлекеттiк жүйесi
3.2. Сұраныс инфляциясы.Инфляция деңгейін өлшеу.
3.3. Сұраныстың құнсыздануы және шығындары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi
Кiрiспе
Оның көрсеткiштерi және әлеуметтiк - экономикалық зардаптар ел және бүкiләлемдiк шаруашылықтың экономикалық қауiпсiздiгiнiң бағасындағы маңызды ролiн ойнайтындығынан, құнсызданудың мәселесi экономикалық ғылымдағы маңызды орын тауып жатады. Қазiргi шарттарда бұл сұрақтың өзектiлiгi мәндi анықтаудың қажеттiлiгi, құнсыздануды даму, инфляцияға қарсы саясаттың оның ерекшелiктерi және негiзгi бағыттарының терең себептер және тетiктерi қамтамасыз етiледi.
Құнсыздану - процесс, жанында (тауарлардың нақты сөйлемiмен салыстырғанда ) шамадан тыс олардың шығарылымымен себеп қағаз айналымның саласын асыра толтырудағы ақшалай экономика.
Әрине, құнсызданудың жолағына елдi дәл тигiзудi бiр уақытта барлық болатын тауарлар қымбаттайтынды бiлдiрмейдi. Мысалы, сұраныспен нарыққа енгiзетiн және пайдаланбайтын соның iшiнде арзандайтын.
Оның себебi не және оны шеттеткен құнсыздануды мүмкiн шақырады ? Бұл сұрақтарға 20 ғасырда назар ауды. Басында құнсызданудың себебi қағаз ақшалардың барлық жерде өтуi деп санады. Әрине, бұл бекiтудегi белгiлi бiр себеп болды. Қатал бақылау астына алынған, құнсыздану ел қаржылар эмиссиясы көпшiлiгiнде жоғалмады. Экономикалық ғылым сонда тым тереңiрек зерттеулердi бастады және құнсыздануда бiрнеше себептер бар болатынын орнатты және өзiндiк құнсыздану әр түрлi болатынын ашты.
Маңызды ықпал курстық жұмыстың тақырыбын менiң таңдауыма соңғы он жылдықтың құнсыздану, реформалардың сәтсiздiгiнiң мәселесiн көрсету.
Оның көрсеткiштерi және әлеуметтiк - экономикалық зардаптар ел және бүкiләлемдiк шаруашылықтың экономикалық қауiпсiздiгiнiң бағасындағы маңызды ролiн ойнайтындығынан, құнсызданудың мәселесi экономикалық ғылымдағы маңызды орын тауып жатады. Қазiргi шарттарда бұл сұрақтың өзектiлiгi мәндi анықтаудың қажеттiлiгi, құнсыздануды даму, инфляцияға қарсы саясаттың оның ерекшелiктерi және негiзгi бағыттарының терең себептер және тетiктерi қамтамасыз етiледi.
Құнсыздану - процесс, жанында (тауарлардың нақты сөйлемiмен салыстырғанда ) шамадан тыс олардың шығарылымымен себеп қағаз айналымның саласын асыра толтырудағы ақшалай экономика.
Әрине, құнсызданудың жолағына елдi дәл тигiзудi бiр уақытта барлық болатын тауарлар қымбаттайтынды бiлдiрмейдi. Мысалы, сұраныспен нарыққа енгiзетiн және пайдаланбайтын соның iшiнде арзандайтын.
Оның себебi не және оны шеттеткен құнсыздануды мүмкiн шақырады ? Бұл сұрақтарға 20 ғасырда назар ауды. Басында құнсызданудың себебi қағаз ақшалардың барлық жерде өтуi деп санады. Әрине, бұл бекiтудегi белгiлi бiр себеп болды. Қатал бақылау астына алынған, құнсыздану ел қаржылар эмиссиясы көпшiлiгiнде жоғалмады. Экономикалық ғылым сонда тым тереңiрек зерттеулердi бастады және құнсыздануда бiрнеше себептер бар болатынын орнатты және өзiндiк құнсыздану әр түрлi болатынын ашты.
Маңызды ықпал курстық жұмыстың тақырыбын менiң таңдауыма соңғы он жылдықтың құнсыздану, реформалардың сәтсiздiгiнiң мәселесiн көрсету.
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi
1.Е.Ф.Борисов, А.А.Петров, Ф.Ф.Экономика - М : Экономика , 1997.
2.Экономика теориясының оқулығы. Экономикалық ғылымдардың докторы, И.П.Николаева- 2000 жыл.
3.В.В.Усов. Инфлияция - Юнити 1999 .
4.Л.Н. Красавин Инфляция және антинфляция - 1993.
5. Нарықтық экономика негiздерi Б.Жүнiсов., Ұ. Мамбетов., Ұ.Байжомартов., Алматы –1994 ж.
6. Макроэкономика Фишер.
7.Жалпы экономикалық теория Шеденов
8. Саясат журналы - 2003 ж.
9.Қаржы және қаражат 1998 ж.
10.Экономикалық теорияның негiзi Е.Ф.Борисов. М : Ғылым , 1998.
1.Е.Ф.Борисов, А.А.Петров, Ф.Ф.Экономика - М : Экономика , 1997.
2.Экономика теориясының оқулығы. Экономикалық ғылымдардың докторы, И.П.Николаева- 2000 жыл.
3.В.В.Усов. Инфлияция - Юнити 1999 .
4.Л.Н. Красавин Инфляция және антинфляция - 1993.
5. Нарықтық экономика негiздерi Б.Жүнiсов., Ұ. Мамбетов., Ұ.Байжомартов., Алматы –1994 ж.
6. Макроэкономика Фишер.
7.Жалпы экономикалық теория Шеденов
8. Саясат журналы - 2003 ж.
9.Қаржы және қаражат 1998 ж.
10.Экономикалық теорияның негiзi Е.Ф.Борисов. М : Ғылым , 1998.
ЖОСПАР
Кiрiспе
I-ТАРАУ. Құнсызданудың теориясы.
1.1. Құнсызданудың мәнi
1.2. Құнсызданудың түрлерi
II-ТАРАУ. Экономикадағы инфляциялық процесстерi.
2.1 Құнсызданудың себебi.
2.2 Құнсызданудың өлшемi
III-ТАРАУ. Инфлияцияның шарттары
3.1. Инфляцияға қарсы шаралардың мемлекеттiк жүйесi
3.2. Сұраныс инфляциясы.Инфляция деңгейін өлшеу.
3.3. Сұраныстың құнсыздануы және шығындары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi
Кiрiспе
Оның көрсеткiштерi және әлеуметтiк - экономикалық зардаптар ел және
бүкiләлемдiк шаруашылықтың экономикалық қауiпсiздiгiнiң бағасындағы маңызды
ролiн ойнайтындығынан, құнсызданудың мәселесi экономикалық ғылымдағы
маңызды орын тауып жатады. Қазiргi шарттарда бұл сұрақтың өзектiлiгi мәндi
анықтаудың қажеттiлiгi, құнсыздануды даму, инфляцияға қарсы саясаттың
оның ерекшелiктерi және негiзгi бағыттарының терең себептер және тетiктерi
қамтамасыз етiледi.
Құнсыздану - процесс, жанында (тауарлардың нақты сөйлемiмен салыстырғанда
) шамадан тыс олардың шығарылымымен себеп қағаз айналымның саласын асыра
толтырудағы ақшалай экономика.
Әрине, құнсызданудың жолағына елдi дәл тигiзудi бiр уақытта барлық болатын
тауарлар қымбаттайтынды бiлдiрмейдi. Мысалы, сұраныспен нарыққа енгiзетiн
және пайдаланбайтын соның iшiнде арзандайтын.
Оның себебi не және оны шеттеткен құнсыздануды мүмкiн шақырады ? Бұл
сұрақтарға 20 ғасырда назар ауды. Басында құнсызданудың себебi қағаз
ақшалардың барлық жерде өтуi деп санады. Әрине, бұл бекiтудегi белгiлi
бiр себеп болды. Қатал бақылау астына алынған, құнсыздану ел қаржылар
эмиссиясы көпшiлiгiнде жоғалмады. Экономикалық ғылым сонда тым тереңiрек
зерттеулердi бастады және құнсыздануда бiрнеше себептер бар болатынын
орнатты және өзiндiк құнсыздану әр түрлi болатынын ашты.
Маңызды ықпал курстық жұмыстың тақырыбын менiң таңдауыма соңғы он жылдықтың
құнсыздану, реформалардың сәтсiздiгiнiң мәселесiн көрсету.
I-ТАРАУ. Құнсызданудың теориясы.
Экономикадағы тұрақты құбылыс сияқты құнсыздану алтын стандартты жоюға
және қағаз ақшалардың айналымына кiрiспеде пайда болды. Бұдан басқа,
өнеркәсiптiк және кешiрек ғылыми-техникалық өрлеудiң шоғырландыру және
өндiрiс көрсетiлген бағаны орталықтану, үдеген және күшейткен әсерлерiмен
шаруашылық үйлесiмдiктерiнiң тепе-теңдiктерi бұзады , сұраныс және
сөйлемнiң байланысында негiзделген баға белгiлеулердi жүйенi соның iшiнде
және мемлекеттiк реттеулердi күшейтудiң қажеттiлiктерi шақырады.
Құнсызданудың барлығы бiрiгiп база болды. Құнсыздануды тұңғыш рет
теориялық дәлелдеудi Дж Кейнсом әзiрлелдi, Ұлы жабығудың әсерiмен 1929-
1933 жылда кәсiпкерлердiң сұранысының активизациясы және тұрғын халықтың
тұжырымдамасын ұсынған. Дағдарыстан шығатын тәсiлдiң бұл тұжырымдамасын
iске асыруды нарықтық экономиканық созылмалы құбылысына құнсыздануды
айналды. Басқаша айтқанда, әлеуметтiк мәселелердiң шешiмi нарықтық
экономиканы өркендеу төлемi болды. Кейнс қоғамдық өндiрiс және қолы
тимейтiндердiң динамигiнiң өлшемдерi қамтамасыз етiледi, сөйлемнiң
факторлар емес сұраныстың факторларына қорытындыға келдi. Iлтипаттың
орталығында қарастыру сонымен бiрге сұранысқа ықпал ететiн факторлар
құрастыратын сұраныстары болуы керек. Жиынтық сұраныс - тауарлар және үй
шаруашылығы қызметтердiң ұлттық өндiрiсiнiң бұл нақты көлемi, кәсiпорын
және мемлекет бағалардың деңгейi мәлiметте сатып алуға дайын.
Жиынтық сұраныстың өсуiн екi факторлар арқылы анықталады :
Тұтынушылардың психологиясы. Тұтынуға әуестенулердiң табыстарын үлкеюмен
төмендетедi , жинақтарға әуестенудi үлкейтедi. Iргелi салым тиiмдiлiктi
төмендету. Инвестиция үлкейту үшiн iргелi салым қарыз құны және күтiлетiн
пайдалылықтың аралығында алшақтық үлкейткен қарыздарға пайыздар азайтуға
ұсынылды, олардың шектi тиiмдiлiгiн тұрғызады. Мемлекеттiң инвестициялық
қызметiн кеңейтудi бағыттауға ойластырады , қоғамдық жұмыстардың ұйымы -
тас жолдардың құрылысы, жаңа аудандарды , кәсiпорындардың құрылысын ең
алдымен игередi. Ең кем табыстар пайда болатын әлеуметтiк топтардың
мүдделерiнде табыстарды қайта бөлудi бұдан әрi айқындалды. Сондай саясат
бұл әлеуметтiк топтардың сұранысы үлкейтiп, жаппай сатып алушылардың
ақшалай сұранысы жоғарылатуға шақырылады. Қоғамдағы тұтынуға әуестенудi
үлкейту керек.
Қортындысында Кейнс өндiрiсі кеңидi , қосымша қызметкерлер тартылып ,
жұмыссыздықтар қысқару туралы бекiттi. Кейнс екiншi сұранысты реттеудiң екi
аспабын қарастырды - несие - ақшалай және бюджеттiк. Инвестицияны басылуды
уақытында (реттеудiң ақшалай - несие әдiсi ) проценттi жалақының деңгейiн
төмендетедi. Демек бас iлтипат бiлдiру (реттеудiң жанама формасы)
проценттi жалақыны төмендету емес, бюджеттiк саясат, соның iшiнде
мемлекеттiк фирмалардың инвестициялары жағдай жасайтын шығындарын үлкейту
керек.
Маңызды рольдi теорияны Кейсиандық мультипликатордың тұжырымдамасы
ойнайды. Мультипликатормен табысты инвестициялардың көлемiн үлкеюмен бұл
өсу шақыратын өсудiң аралығында байланыс бiлдiретiн коэффициенттер
түсiнедi. Ол инвестицияларды өсуден ұлттық табысты өсудiң тәуелдiлiгiн
көрсетедi. Кейнс (кейсиандық емес) қолдаушы толықтырды және оның жағдайлары
айқындайды. Олар табысты өсуден инвестицияны өсудiң тәуелдiлiгi көрсететiн
үдеткiштiң ұғымдарын енгiздi. Кейсиандықтар емес экономиканың үздiксiз ,
динамикалық бойының схемаларын мультипликатор және үдеткiштiң өзара
байланысынан сүйене әзiрледi. Көтеру және басылу шарттарында экономиканы
реттеудiң теориясы жасалған. Мемлекеттiк бюджеттен кейiн белгiлi дәрежеде
циклдiк тербелiстерде автоматты сезiнуге шақырылған экономикаларды реттеу
туралы ереже стабилизаторларды қолданып (стабилизаторлар ретiнде салықтар,
әлеуметтiк сақтандырумен төлеу, жәрдемақылар сөз сөйлейдi ) бұл
тербелiстер жұмсартуға әзiрлеген. Қарама-қарсы тұжырымдаманы монетаристiк
мектеп ұсынды. М.Фридмен оның iрi өкiлi бағалардың әрқашан және өнiм
өндiруге ақшаларының молдығымен шақырылған ақшалай феномен барлық жерде
сөйлеушi тұрақты және үздiксiз бойы құнсызданумен түсiндi. Монетарис
арқасында iшкi тенденциялардың нарықтық шаруашылығы тұрақтылықты арман
етедi. Егер диспропорциялар орын алса, онда бұл сыртқы кiрiстiң
нәтижесiнде болады. Мемлекеттiк реттеушiлердiң саны минимумға дейiн
қысқарады , (атты әкiмшiлiк әдiстер ) салық , бюджеттiк реттеудi
шығарылады. Шаруашылық өмiрiне әсер ететiн бас реттеуiш ретiнде ақшалай
импульстер қызмет көрсетедi , ақшалай бұқара тұтынушылар, фирмалардың
шығындарының шамаларына ықпал етедi; ақшалардың массасын үлкеюдi өндiрiстiң
бойына тудырады , өндiрiс қуаттарын толық жүктейдi. Ақшалай бұқара өзгерiс
экономикада әсер тигiзетiндiгi , бiрден емес, кейбiр кешiгумен және бұл
керексiз бұзылуларға келтiре алады , онда монетаристовты пiкiрмен , қысқа
мерзiмдi ақшалай саясаттан бас тартуы керек. Фридмен ақшалай саясат
ақшадағы сұранысы және сөйлемнiң аралығында сәйкестiктiң табысына бағыттауы
керек болғандығы шықты. Ақшаның өсу жалғасы (ақшаларды өсудiњ пайызы )
бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз етуi керек. Фридмен ақшаларды өсудiң әр
түрлi көрсеткiштерiмен күрделi маневр жасайтынын қиын деп есептедi.
Орталық банкке қысқа мерзiмдi реттеудiң саясатын коньюктурасынан бас тартуы
және ақшалай бұқара экономиканы, бiртiндеп үлкеюдегi ұзақ мерзiмдi әсердiң
саясатына өтуi керек.
Фридмен ақшалардың өсу қарқынын таңдауда 2 фактор қамтып көрсететiн
ақшалай бұқара механикалық өсудiң ережесiн негiзге алуға ұсынады :
күтiлетiн құнсызданудың деңгейi және қоғамдық өнiмнiң өрлеу қарқындары.
Сонымен, монетаристтiк көзқарастарға сәйкес, ақша қозғалыс және өндiрiстi
даму анықтайтын бас салалар болып табылады. Ақшадағы сранысы (не қамтамасыз
етiледi, жеке алғанда, жинақтарѓа әуестенумен ) өсуге тұрақты тенденциялы
болады , ақшадағы сұранысы және айналымдағы ақшаларды (белгiлi бiр екпiнмен
) бiртiндеп үлкеюге курс өткiзу қажет және олардың сөйлемiнiң аралық
сәйкестiк жабдықтары қажет.
1.1. Құнсызданудың мәнi
Инфлиция - қағаз ақшаның құнсыздануына байланысты болатын
әлеуметтiк – экономикалық құбылыстар жиынтығы, басқаша айтқанда
айналыстағы ақша өлшемдерi мөлшерiнiң тауарлар бағаларының
қосындысынан артып кетiп, осының нәтижесiнде тауарлар мен қамтамасыз
етiлмеген ақшаның пайда болуы . Айналымда болатын қағаз ақшалардың көлемi
сондай шарттарда ерекше мән алады : егер ол тауар айналымының қажеттiгi
асса, онда артық ақшалай эмиссияның нәтижесi сияқты құнсыздану пайда
болады.
Құнсыздану ақшалай нарықтағы тепе-теңдiктiң маңызды бұзылуларды
шақырады. Ол экономиканың ең ауыр кеселдерiнiң бiрi болады. Нарықтың тетiгi
әкiмдiк - командалық жүйемен қиратқан нарықтық шаруашылықтар да, нарықтық
та оның симптомдарын жазып қойған.
Құнсыздану әр түрлi факторлармен шақырыла алады: төлей алатын
сұраныстың бойынан, сұраныспен пайдаланбайтын тауарлардың нарығына түсу
ақшалардың артық санының шығарылымы, тауарлардың өндiрiсiнiң артта қалуы.
Олардың бағасыздануына тудыратын қағаз құнсыздану - қаржы каналдарын
асыра толтыруды ақшалай.
Соңғы уақытқа дейiн бiздiң санамызда “Инфлияция” (латын сөзiнен
алғанда inflatio - қампию) деген ұғым капитализмнiң кеселi ретiнде
орнықты. Құн заңы әрекетiмен анықталатын тауар ақша қатынастарының
болуы инфлияциялық процесстердi тудырады.
Инфляцияның себебi, әрекет ету механизмi, көрiнуi және оның
зардаптарымен күресу жолдары бұрын соңды бiздiң елде терең
зерттелмеген.
Инфляцияның басты ерекшелiгi - қоғамдық ұдайы өндiрiстiң барлық
факторларына қатысты сан алуан себептерден туады.
Басқаша айтқанда, инфляция бүкiл шаруашылық механизiмiнiң
қызметiнен туындайды. Инфлияция адамзат тарихында жаңа құбылыс емес,
оның бай тарихы бар.
1775 -1783 жылдары Солтүстiк Америкада тәуелсiздiк үшiн болған
соғыс доллардың құнсыздануына әкелiп соқтырды. Франция 1789 – 1794 жж.
Революция кезiнде өндiрiлген қағаз ассегнаттар жетi жылда 883 есе
құнсызданды.
Алғашқы рет “Инфляция” – деген ұғым ақша айналымына қатысты АҚШ- та
азамат соғысы кезiнде (1851-1865 жж.) орасан зор гривналар ақша орнына
қолданылған күмiс кесек (450 млн. доллар) шығарылуына байланысты
қолданыла бастады, ал оның төлем қаблетi 2 жылдың iшiнде 60 % -ке
дейiн төмендедi.
Еркiн бәсеке кезеңiндегi капитализм жағдайында инфляцияны соғыс
, дағдарыстар, стихиялық апаттар кезiнде болатын несие ақшаларының
алтынға айырбасталуының тоқтау кезiнде пайда болады. Капитализмнiң
жалпы дағдарыс кезiнде инфляция жалпы созылмалы сипат алып, маңызды
экономикалық проблемалардың бiрiне айналады.
Инфляцяның мәнiн түсiну үшiн мынандай мысал келтiрейiк. Айталық,
тауар айналымы үшiн 10 млрд. алтын доллар керек екен, ал қағаз
ақша 20 млрд. доллар шамасында шығарылды делiк. Мұның өзi қағаз
доллардың 2 есе құнсыздануына әкелiп соқтырады.
Инфляция жұмысшылардың тұрмыс жағдайына зардапты ықпалын
тигiзедi. Себебi тауар бағасы бiрнеше есе өседi, ал мемлекет
жалақыны бұрынғы дәрежесiнен арттырмауға тырысады.
Ақшаның құнсыздануы халықтың әл-ауқатының дәрежесiн төмендетуге
әкелiп соқтырады. Құнсызданудың құбылысы және ақшалай таңба. Бiздiң
заманымызға дейiнгi VII ғ. (бекзаттық қытай және Лидийскийде ) тиын
ақшалардың құнсыздануы пайда болды.
Ол күмiс орынына жарымжан салмаққа және ақшалардың металлының
сапаларымен, бақыр ақшалардың айналымына шығарылымда (және тұлғалармен -
жалған ақша жасаушымен бөлiндiмен заңсыз шекiмеге ) өкiметпен шекiмеде
бұрынғы көрсетiлген бағаны сақтауда болды. Бiрнеше құнсызданулардың қағаз
ақшаларын пайда болумен өз әсер етулерiнде өзгердi. Қағаз ақша ақшалай
тауарға - алтынға , сонымен бiрге тауарлар және қызметтердiң барлық
массасына және шетелдiк валюталарға бағасыздары бұрынғы нақты құндылықты
сақтаған.
Қоғамдық ұдайы өндірісінің пропорциясын стихиялық реттеу, соның ішінде
ақшаның қазына жинау құралы қызыметі механизмін атқару кезеңінде
қалыптасқан айналым саласында, алатын монометаллизмі жағдайында
инфляцияның созылмалы ауру ретінде дамуына кедері жасалады.Еркін
бәсеке кезеңіндегі капитализм жағдаиында инфляцияны соғыс, дағдарыстар,
стихиялық апараттар кезінде болатын несие ақшаларының алтынға
айырбасталуының тоқтауы кезінде пайда болды.Капитализмнің
жалпы дағдарысы кезінде инфляция жалпы созылмалы сипат алып, маңызды
әлеуметік-экономикалық проблемалардың біріне айналады.
Енді инфляция дегеніміз не, осы сөздің басын ашып алайық.Инфляция-қағаз
ақшаның құнсыздануына байланысты болатын әлеуметтік-экономикалық құбылыстар
жиынтығы, басқаша айтқанда айналыстағы ақша өлшемдері мөлшерінің товарлар
бағаларының қосындысынан артып кетіп, осының нәтижесінде тауарлармен
қамтамасыз етілмеген ақшаның пайда болуы инфляцияны білдіреді.Оның
мәнін түсіну үшін мындай мысал келтірелік.Айталық, тауар айналымы үшін 10
млрд.алтын доллар керек екен, ал қағаз ақша 20 млрд.доллар шамасында
шығарылады делік.Мұның өзі қағаз доллардың екі есе құнсыздануына әкеліп
соқтырады.Инфляция жұмысшылардың тұрмыс жағдайына зардапты ықпалын
тигізеді.Себебі тауар бағасы бірнеше есе өседі, ал мемлекет жалақыны
бұрынғы дәрежесінен арттырмауға тырысады.Ақшаның құнсыздануы халықтың әл-
ауқатының дәрежесін төмендетуге әкеп соқтырады.
Инфляциядан өндірісте біраз зардап шегеді.Инфляцияның
деңгейінің көтерілуіне байланысты еңбекке деген ынта да бұзылады.Инфляция
тауар тапшылығының басты себебі бола тұрып тауар мен азық-түлікті
белгіленген норма бойынша бөлуге мәжбүр етеді.
Инфляция кешенді себептердің негізінде пайда болады және оның
маңыздылары болып мыналарсаналады: мемлекеттік бюджетің тапшылығы, оның
азайту мақсатында мемлекеттік бағалы қағаздар немесе жәй қағаз ақшалар
шығарылады.Тұтыну игіліктерінің көбеюіне айналмайтын, адамзат еңбегінің
мақсатынсыз шығындарына жол беретін мемлекеттің өндірістік емес шығындары
(әсіресе әскери шығындар). Сұранымды
ұсынымнан алшақтататын тауар тапшылығы және соның негізінде бағаның өсуі,
бірқатар өндірушілердің өз өнімдеріне, олардың тұтыну сапасын арттырмай-ақ
жоғары баға қою және негізінен қымбат тұратын өнім шығаруға мүмкіндік
беретін монополиялық үстемдік жағдайы, жалақының өсуінің еңбңк
өнімділігінің өсуінен алшақтауы жәнебасқа себептер.Бұл себептер м
емлекеттік бюджеттің тапшылығының тұрақты ұдайы өндірілуіне жиіөжиі артық
ақша эмиссиясына (эмиссия- айналысқа ақша және бағалы қағаздар шығару)
жағдай жасайды.
Жұмыссыздықпен инфляцияның өсу
и
қарқыны арасында тұрақты өзара байла-
н
ныс болады. Экономикалы ғылымда
ф
бұл құбылыс Филипс қисық сызығы
л деп
аталады.(ағылшын экономисі
я
А.В.Филипстің атымен аталған және
ц
жұмыссыздықты қысқарту салдарынан
и
болатын бағаның жедел өсуінің
я
“заңдылығын” ол алғаш рет 1958 жылы
график түрінде бейнелеген болатын)
U жұмыссыздық деңгейі
Филипс қисық сызығы экономикадагы жумыссыздықпен инфляция
деңгейінің өзара өзгеруін көрсетеді:Бұндай қисық сызық нысаны,жоғары
жұмыссыздық жағдайында инфляция төмен болатынын білдіреді.Және керісінше,
жұмыссыздықтың азайуы жиынтық сұранымды арттырады,бағаның өсуін
итермелейді.
Батыс елдерінде жұмыссыздық деңгейімен инфляция деңгейінің
арасындағы өзара байланысты талдау негізінде жиынтық сұранымды реттеудің
экономикалық саясатымен оларды азайтудың шаралар жүйесі
(салықтар нарқы және басқа тұтқалар) жасалып шығарылды. Швед экономист-
ғалымдары Еста Рен (1913 ж туған) және Рудольф Мейднер
(1914 ж.туған) 50-жылдары жұмыссыздыққа қарсы әрекет етумен инфляцияны
ұстаудың экономикалық моделін ұсынды.Ол тарихта “Рен-
Мейднер моделі “ деген атпен белгілі.Бірақ Филипс қисық сызығындағы
Қалыптасқан экономикалық байланыстар жағдайында, барынша көп еңбек- пен
қамтуға қол жеткізу инфлияциясыз мүмкін емес.
1.2. Құнсызданудың түрлерi
Экономикадағы тұрақты құбылыс сияқты құнсыздану алтын стандартты жоюға
және қағаз ақшалардың айналымына кiрiспеде пайда болды. Бұдан басқа,
өнеркәсiптiк және кешiрек ғылыми-техникалық өрлеудiң шоғырландыру және
өндiрiс көрсетiлген бағаны орталықтану, үдеген және күшейткен әсерлерiмен
дәйiм шаруашылық үйлесiмдiктерiнiң тепе-теңдiктерi бұзады , сұраныс және
сөйлемнiң байланысында негiзделген баға белгiлеулердi жүйенi соның iшiнде ,
және мемлекеттiк реттеулердi күшейтудiң қажеттiлiктерi шақырады.
Құнсызданудың барлғы бiрiгiп база болды. Құнсыздануды тұңғыш рет
теориялық дәлелдеудi Дж Кейнсом әзiрлелдi, Ұлы жабығудың әсерiмен 1929-33
жылда кәсiпкерлердiң сұранысының активизациясы және тұрғын халықтың
тұжырымдамасын ұсынған. Дағдарыстан шығатын тәсiлдiң бұл тұжырымдамасын
iске асыруды нарықтық экономиканың созылмалы құбылысына құнсыздануды
айналды. Басқаша айтқанда, әлеуметтiк мәселелердiң шешiмi нарықтық
экономиканы өркендеу төлемi болды.
Кейнс қоғамдық өндiрiс және қолы тимейтiндердiң динамигiнiң өлшемдерi
қамтамасыз етiледi, сөйлемнiң факторлар емес сұраныстың факторларына
қорытындыға келдi. Iлтипаттың орталығында қарастыру сонымен бiрге сұранысқа
ықпал ететiн факторлар құрастыратын сұраныстары болуы керек.
Жиынтық сұраныс - тауарлар және үй шаруашылығы қызметтердiң ұлттық
өндiрiсiнiң бұл нақты көлемi, кәсiпорын және мемлекет бағалардың деңгейi
мәлiметте сатып алуға дайын.
Жиынтық сұраныстың өсуiн екi факторлар бөгелтедi :
Тұтынушылардың психологиясы. Тұтынуға әуестенулердiң табыстарын үлкеюмен
төмендетедi , жинақтарға әуестенудi үлкейтедi. Iргелi салым тиiмдiлiктi
төмендету. Инвестиция үлкейту үшiн iргелi салым қарыз құны және күтiлетiн
пайдалылықтың аралығында алшақтық үлкейткен қарыздарға пайыздар азайтуға
ұсынылды, олардың шектi тиiмдiлiгiн тұрғызады. Мемлекеттiң инвестициялық
қызметiн кеңейтудi бағыттауға ойластырады , қоғамдық жұмыстардың ұйымы -
тас жолдардың құрылысы, жаңа аудандарды , кәсiпорындардың құрылысын ең
алдымен игередi.
Ең кем табыстар пайда болатын әлеуметтiк топтардың мүдделерiнде
табыстарды қайта бөлудi бұдан әрi айқындалды. Сондай саясат бұл әлеуметтiк
топтардың сұранысы үлкейтiп, жаппай сатып алушылардың ақшалай сұранысы
жоғарылатуға шақырылады. Қоғамдағы тұтынуға әуестенудi үлкейту керек.
Қортындысында Кейнс өндiрiс кеңидi , қосымша қызметкерлер тартылып ,
жұмыссыздықтар қысқару туралы бекiттi. Кейнс екiншi сұранысты реттеудiң екi
аспабын қарастырды - несие - ақшалай және бюджеттiк.
Инвестицияны басылуды уақытында (реттеудiң ақшалай - несие әдiсi )
проценттi жалақыныњ деңгейiн төмендетедi. Демек бас iлтипат бiлдiру
(реттеудiң жанама формасы ) проценттi жалақыны төмендету емес, бюджеттiк
саясат, соның iшiнде мемлекеттiк фирмалардың инвестициялары жағдай
жасайтын шығындарын үлкейту керек.
Маңызды рольдi теорияны Кейсиандық мультипликатордың тұжырымдамасы
ойнайды. Мультипликатормен табысты инвестициялардың көлемiн үлкеюмен бұл
өсу шақыратын өсудiң аралығында байланыс бiлдiретiн коэффициенттер
түсiнедi. Ол инвестицияларды өсуден ұлттық табысты өсудiң тәуелдiлiгi
көрсетедi.
Кейнс (кейсиандық емес ) қолдаушы толықтырды және оның жағдайлары
айқындайды. Олар табысты өсуден инвестицияны өсудiң тәуелдiлiгi көрсететiн
үдеткiштiң ұғымдарын енгiздi. Кейсиандықтар емес экономиканың үздiксiз ,
динамикалық бойының схемаларын мультипликатор және үдеткiштiң өзара
байланысынан сүйене әзiрледi. Көтеру және басылу шарттарында экономиканы
реттеудiң теориясы жасалған.
Мемлекеттiк бюджеттен кейiн белгiлi дәрежеде циклдiк тербелiстерде
автоматты сезiнуге шақырылған экономикаларды реттеу туралы ереже
стабилизаторларды қолданып (стабилизаторлар ретiнде салықтар, әлеуметтiк
сақтандырумен төлеу, жәрдемақылар сөз сөйлейдi ) бұл тербелiстер
жұмсартуға әзiрлеген.
Қарама-қарсы тұжырымдаманы монетаристiк мектеп ұсынды. М.Фридмен
оның iрi өкiлi бағалардың әрқашан және өнiм өндiруге ақшаларының молдығымен
шақырылған ақшалай феномен барлық жерде сөйлеушi тұрақты және үздiксiз бойы
құнсызданумен түсiндi.
Монетарис арқасында iшкi тенденциялардың нарықтық шаруашылығы
тұрақтылықты арман етедi. Егер диспропорциялар орын алса, онда бұл сыртқы
кiрiстiң нәтижесiнде болады. Мемлекеттiк реттеушiлердiң саны минимумға
дейiн қысқарады , (атты әкiмшiлiк әдiстер ) салық , бюджеттiк реттеудi
шығарылады. Шаруашылық өмiрiне әсер ететiн бас реттеуiш ретiнде ақшалай
импульстер қызмет көрсетедi , ақшалай бұқара тұтынушылар, фирмалардың
шығындарының шамаларына ықпал етедi; ақшалардың массасын үлкеюдi өндiрiстiң
бойына тудырады , өндiрiс қуаттарын толық жүктейдi. Ақшалай бұқара өзгерiс
экономикада әсер тигiзетiндiгi , бiрден емес, кейбiр кешiгумен және бұл
керексiз бұзылуларға келтiре алады , онда монетаристовты пiкiрмен , қысқа
мерзiмдi ақшалай саясаттан бас тартуы керек. Фридмен ақшалай саясат
ақшадағы сұранысы және ұсынысы аралығында сәйкестiктiң табысына бағыттауы
керек болғандығы шықты. Ақшаның өсу жалғасы (ақшаларды өсудiң пайызы )
бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз етуi керек. Фридмен ақшаларды өсудiң әр
түрлi көрсеткiштерiмен күрделi маневр жасайтынын қиын деп есептедi.
Орталық банкке қысқа мерзiмдi реттеудiң саясатын коньюктурасынан бас тартуы
және ақшалай бұқара экономиканы, бiртiндеп үлкеюдегi ұзақ мерзiмдi әсердiң
саясатына өтуi керек.
Фридмен ақшалардың өсу қарқынын таңдауда 2 фактор қамтып көрсететiн
ақшалай бұқара механикалық өсудiњ ережесiн негiзге алуға ұсынады :
күтiлетiн құнсызданудың деңгейi және қоғамдық өнiмнiң өрлеу қарқындары.
Сонымен, монетаристтiк көзқарастарға сәйкес, ақша қозғалыс және өндiрiстi
даму анықтайтын бас салалар болып табылады. Ақшадағы сұранысы (не
қамтамасыз етiледi, жеке алғанда, жинақтарға әуестенумен ) өсуге тұрақты
тенденциялы болады , ақшадағы сұранысы және айналымдағы ақшаларды (белгiлi
бiр екпiнмен ) бiртiндеп үлкеюге курс өткiзу қажет және олардың сөйлемiнiң
аралық сәйкестiк жабдықтары қажет.
Шетел мамандары инфляцияның өту қарқынына байланысты оны үш түрге
бөледі:а)баяу немесе сұлма инфляция, б)қарқынды инфляция, в)ұшқыр
инфляция.Баяу инфляция кезінде баға жай өседі де ( жылына 10-20%-тен аз)
ақша негізінде өз құнын сақтап қалады. Мұндай кезде халықта да, мемлекетте
төтенше жағдайда тап болмайды№ Нарықтық экономикада инфляция 2-3%деңгейінде
қалыпты құбылыс деп есептеледі№ Мысалы?1992 жылы инфляция Францияда-2,7% ,
Германия мен АҚШ-та – 3,8 % құрады. Қарқынды инфляция кезінде баға жылына
10-20% тен 200-300%-ке дейін өседі.Соның салдарынан жалақы өсіп ол бағаның
одан әрі өсуіне әкеп соқтырады.Ал ұшқыр инфляция кезінде ақшаның саны мен
баға астрономиялық қарқынмен (500-1000%-тен жоғары)өседі.Баға мен жалақының
арасы алшақтап.Бай адамдардың да тұрмыс тіршілігі қиындай
бастайды.Экономикалық тарих ұшқыр инфлияцының танқаларлық мысалын
келтіреді.Инфляцияның танқаларлық мысалын келтіреді.Инфляция 1985 жылы
Боливияда – 3400%,1990 жылы Аргентинада – 2000% құрады.
Шет ел нарықта болатын инфляциялық тепеөтендік нысандарына
байланысты инфляцияны ашық және басылыңқы деп бөледі.Еркін баға белгілеу
экономикасына тән ашық инфляция бағаның тауарлар мен қызыметтерге созылмалы
артуы түрінде көрінеді.Ашық инфляция кейбір
тауа нарығындағы бағаның оқтын-оқтын төмендеуімен немесе оның өсуінің
баяулауымен сыйыса береді.Ал ол ашық инфляцияның нарқын механизмін
едәур бұрмалағанымен әйтсе де оны толық бүлдіре алмайтынын көрсетеді.
Жасырын инфляция деп аталатын басылыңқы инфляция реттелмелі
бағалар қолданылатынын экономикаға тән, ол тауар тапшылығында, өнімнің
Сапасының нашарлауында,амалсыздан ақша жинақтауда,астыртын
экономикада,бартерлік айырбастың дамуында көрінеді.Басылыңқы
инфляция,ақшаның жалпылама төлем қабылеті бар құрал және тауарлар мен
қызыметтерді бөлу өлшемі қызыметін атқара алмаған жағдайда тауар бағасын
сұраным мен ұсынымының тепе-тендік бағасынан төмен ұстап отыруды
мемлекетпен қолдау нәтижесінде пайда болады.Бұндай жағдай
Ұзақ уақыттан бері біздің экономикамызға тән болып отыр.
Басылыңқы инфляция өнім сапасының төмендеуімен, ақшаның
Амалсыз жиналуымен, астырытн экономиканың,бартерлік келісімінің
дамуымен көрінеді.Басылыңқы инфляция мемлекеттауар бағасын сұраным мен
ұсыным тепе-тендігі бағасынан төмендеуін қолдау әсерінен туады,онда ақшалар
жалпы төлем құралы және тауарларды бөлу өлшемі ретінде
Қызыметін атқарудан қалады.Егер біздің осы уақытқа дейінгі экономиканы
алсақ,онда ол ұзақ жылдар бойы басылыңқы инфляция жағдайында болды.
Және болашақ экономика үшін бұл қауіпті емес, одан әлі де болса құтылуға
болады.
Шетелдік экономистер сұраным мен ұсынымға байланысты инфляцияны
екі типке бөледі: а) сұраным инфляциясы, б) өндіріс шығындарының өсуінің
немесе жиынтық ұсынымының азаюының нәтижесінде болатын инфляция (ұсыным
инфляциясы).Сұраным инфляциясының мәні бір сөзбен былай деп сипаттауға
болады: ” Тым көп ақшалар тым аз тауарларды аулайды“. Сұраным инфляциясы
нарықтық байланыстарды монополизм мен әкімшілдік-әміршілдік басқару
жүйесінің ұсақ үстемдігі болған жағдайда да орын алады.Олар өзіндік айрықша
нысан сипатында болады.Мысал ретінде біздің экономиканы алсақ, онда ұзақ
жылдар бойы жасанды түрде төмен жұмыссыздық деңгейі сакқталады. Оған
табыссыз жұмыс жасайтын бірталай кәсіпорындардың санын және артық жұмыс
орынын,ең көп еңбек шығынын қажет ететін өндірісті сақтау арқылы қол жетті,
ал ол еңбек өнімділігіне кері әсер етті.Ал жалақының еңбексіз табылған
табысқа айналуы, оны сұраным инфляциясына айналдырады,бағаны өсіреді.
Ұсыным инфляциясы ұсыным мен шығындарды өзгерту нәтижесінде болуы
мүмкін.Ұсыным инфляциясының екі түрі бар: а) жалақының өсуі
әсерінен болатын инфляция, б) ұсыным экономикасы механизмінің бүзылуы
нәтижесінде пайда болатын инфляция.
Инфляцияның сипаты қоғамдық ұдайы өндірісті дамыту барысында
Елеулі түрде өзгереді.Осыған байланысты инфляцияны кейбір елдерде
Орын алатын жергілікті инфляция,барлық елдерді қамтитын бүкіл әлемдік
Инфляция,елде бір ішкі экономикалық факторлардың әсерінен болатын
Индуцирленген инфляция, мөлшерінде тыс несие экономикасынан туындайтын
несие инфляция,сыртқы себептерден туындайтын сырттан
әкелінген және сыртқа шығарылатын инфляция, инфляциялық
процестіңбірқалыптылығы еместігімен байланысты болытын сатылы инфляция деп
ерекшелейді.
Инфляцияның философиясы мынада: бірте-бірте тереңдеуіне байланысты
экономиканы уақытша жандандыратын фактордан ұдайы өндіріспроцесіне келдергі
жасайтын факторға айналады.
Инфляция кезінде өндіріс қарқыны төмендейді,экономикалық өсудің
пропорциясы бұзылады,ақша-несие,қаржы және валюта механизмі бүлінеді,елде
әлеуметтік-экономикалық тұрақсыздық күшейеді.Инфляция халықаралық
экономикалық қарым-қатынастарды, жұмыс күшін ұдайы өндіру шарттарын
бұзады,капиталды экономиканың ең пайдалы салаларына салуды
ынталандырады,экономикалық қылмыстар мен астыртын экономиканың дамуын
жеделдетеді.
Инфляция баға индексі (екі әр түрлі уақыт кезіндегі тауарлар мен
қызыметтердің ара қатынасын білдіретін көрсеткіш) арқылы өлшенеді.
Ағымдағы жылдың инфляция денгейі төмендегі формуламен анықталады:
Pa – Pө
U = ( 100%
Рө
Бұнда U – инфляция деңгейі
Ра – ағымдағы мерзім бағасы
Рө - өткен мерзімдегі баға
Инфляция деңгейі, әдетте, бір жылға есептеп шығарылды.Тіпті егер ол
Бір ай үшін есептелседе, онда алынған шаманы жылма-жылғы деңгейге дейін
жеткізу кере.Мысалы, 1994 жылдың қаңтар айында инфляция деңгейі 105,8%
құрады делік, осы шаманы 12-ге көбейтсек, онда бір жыл ішіндегі инфляция
деңгейінің 1269,6% құрайтынын көреміз.
II-ТАРАУ. Экономикадағы инфляциялық процесстерi.
Жоғарыда айтылған басқа , құнсызданудың келесi анықтамасы бар :
Құнсыздану - бұл ақшаның құнсыздануы, олардың сатып алушы қабiлеттiлiгiн
төмендету. Құнсыздану тауарлардың өндiрiсiн қысқартудың нәтижесiмен
босатылған қағаз ақшалардың өзгерiссiз санында да бола алады. Ол бағалардың
бойы, өмiр деңгейiн төмендеумен жарысады. Бiрақ бағаларды кез-келген емес
төмендеудi инфляция көрсеткiшiмен көрсетедi. Баға жанармайлық - шикiзат
қорлар қоғамдық қажеттiктердiң өзгерiсiн олжалы өнiм, шарттардың
сапасының нашарлауы арқасында жоғарылата алады. Мысалы, халықаралық
стандарттарға сәйкес үнемдi дизель қозғаушысы бар автомобильлердiң жаңа
түрлендiрулерiнiң шығарылымына өтуге жiберетiн бағаны жоғарылауға келтiредi
: және сапалы өнiм үлкен шығындар талап етуге және жоғары баға қойылуы
қажет. Сонымен бiрге қандай болмасын жақсартуларсыз бiр-ақ үлгiнiң сериялы
өндiретiн автомобильлерiне бағалардың жүйелi түрде өсуi, жиi және өңдеудi
нашарлаумен және пайдаланудағы сенiмдiлiгiн төмендеумен жарық бейнеленген
инфляциялық сипат алады. Табиғилық толықтай құнсызданудың себебiндегi басқа
көзқарасы да бар. Кейбiр экономисттер құнсызданумен экономикадағы
бағалардың жалпы деңгейiн жоғарылауды түсiнуi керек деп санайды. Пайда
болатын қаржы бұзылуы, әрекетке құнсыздану - экономикалық организмның бұл
сау реакциясы тауарлардың аралығында тепе-теңдiк күй және ақшалай ,
сұраныспен және сөйлеммен жетедi. Сұраныспен де, сөйлеммен де құнсыздану
себептерi шақырылатын мол сатып алушы сұранысында көрiнедi. Бiр нәрсе ғана
даусыз: өте тар түрмен ақшалардың сатып алушылық қуатын құлау және баға
көтерудi өзара байланыстырған.
Экономисттар екi оның түрлерiнiң аралық құнсызданудың себебiн қарастыра
айырмашылықты өткiзедi :
сұраныстың құнсыздануымен,
шығындардың құнсыздануымен.
Әдеттегiдей, бұл екi түрлер өзара байланыстырған , бiрақ маңызы бiрдей
емес. Бiреуi - (сатып алушылардағы қаржылардың молдығы ) сұраныстың
тарабынан , ал екiншiсi басқа - (өндiрiстiк шығындардың бойы ) ұсыныстың
тарабынан. Дүкеншiлердiң тарабынан iс тауарлардың сөйлемi бар сатып
алушыларының мол сұранысының әсерiмен сұраныстың құнсыздануы - базар
нарықтарының деңгейiн жоғарылатады. Ендi барлық болатын қорлар
қолданғандығы, бағалардың динамиктерi сондай өзгерiс экономиканың
өндiрiстiк секторы өнiмнiң нақты көлемiн үлкеюмен (тауарлар және
қызметтердiң барлық сатып алушыларының сұранысы ) мол жиынтық сұранысқа
жауап бермегендiгiн түсiндiредi. Бұл шамадын тыс сұраныс (тұрғын
халықтың жарытымсыз сатып алушылық қуаты ) арқасында өнiмнiң (физикалық )
нақты көлемiне тым көтерiлген бағаларын тудырады және сұраныстың
құнсыздануын шақырады.
Сұраныстың құнсыздануының мәндерi кейде образды түрде түсiндiредi өте
көп ақшалар өте аз тауарларды аңдиды. Инфляциялық сұраныстың негiзiнде
төлей алатын қажеттiктен базар нарығының келесi заңдылығы жатады сұраныс
көбiрек болған сайын баға жоғарылай түседi. Жаппай сұраныстың бойы
жанында тұтынушылар адапттивтi инфляциялық күтулердi жиi әсерi болып
табылады , сұраныс ажиотаж күнделiктi базар нарықтарын инфляциялық көтерудi
анықтап басып тығыздайды және құнсыздануды күшейтедi және сонымен
арандатады.
Құнсызданудың басқа түрi - шығындардың құнсыздануы. Құнсызданудың тетiгi
бұл жағдайда шығындардың өсуi арқасында орамын жазады. Шығындардың
құнсыздануы пайда және фирма өнiмнiң көлемiн қысқартумен бейнеленедi,
өндiрушiлерi өндiрiске шығындарды жоғарылаудың себептерiнiң бағаларының
деңгейi орнаған нарықта ұсынуға дайын. Нәтижеде экономиканың масштабындағы
тауарлар және қызметтердiң ұсынылуы азаяды. Сондай ұсынылымдардың
қысқартылуы , өз кезегiнде , бағалардың деңгейiн жоғарылатады.
Шығындардың құнсыздануын пайда болудың екi маңызды көздерi болады :
нақтылы еңбек ақыны жоғарлатуы,
шикiзат және энергияға баға көтеруi.
Нақтылы еңбек ақының бойы кәсiпкерлермен (кәсiподақтар ) қызметкерлердiң
ұжымдық келiсiмшарттарының себебi болады. Егер сондай жоғарлату өндiрудiң
өсуiмен өндiрiлсе, онда өнiмнiң бiрлiгiне шығындар өседi. Пайда азаяды, бұл
бағалардың деңгейiн жоғарылатуға алып келедi. Өндiрiстiң шығыны шикiзат
және энергияға бағаны кенет өсiредi. Дәл осылай 1973-74 жылдарда болды
және таяу шығыстың елдерiнен импортталатын мұнайға бағалар едәуiр
көтерiлген 1979-80 жылда . Бұл құнсызданудың тез өсуiне, шығындарды
кесiмдi үлкеюмен келтiрдi. Құнсызданудың сипаты және инфляциялық
процесстердiң даму қарқындарына байланысты құнсызданудың келесi түрлерi
танып бiледi :
Бағалардың аласалау өсу қарқындарына тән сұлама құнсыздану, дамыған
нарықтық экономикасы бар елдердiң көпшiлiгiне шамамен 10% жылдық
құнсыздану тән. Мысалы, Еуропалық одақтың елдерi бойынша орташа инфляция
деңгейi соңғы жыл iшiнде 3% шамасында қосып жасады. Сұламалы
құнсызданудың қарқынды құнсызданудан айырмашылығы басқарылатындығында.
Әдеттегiдей, оның өсуiнiң екпiнi екi мағыналы цифрлармен көрiнедi. Жоғарғы
құнсыздануының ерекшелiгi тiптен басқарылмайды; әдеттегi функционалдық
өзара байланыстар және бағалардың басқарудың үйреншiктi тетiктерi жұмыс
iстемейдi. Өндiрiстiк тәртiп бұзылады. Күтiлетiн барлық баға көтерулермен
озу үшiн ақшалардың иелерi ол, нәтижеде құтылуға барынша тез тырысады
ажиотаж сұранысы дамытады , (қажет, көркемөнердiң мәндерi, бағалы
металлдар ) жинақтарды жартылай сақтаудың құралымен қызмет көрсете алатын
тауарлары ең алдымен сатылып алынады.
2.1.Құнсызданудың себебi.
Ақшалай сұраныс және тауарлық массаның сәйкессiздiгiн құнсызданудың
негiзгi ќаѓидасында. Сұраныспен пен ұсыныстың арасындағы , шығындардың
үстiнде табыстарды шектен шығудың диспропорциясы (мемлекеттiң шығындары
табыстар асады ) мемлекеттiк бюджеттiң дефицитiмен тудыра алады;
(инвестициялардың көлемi экономиканың мүмкiндiгi асады ) шамадан тыс
инвестиция салумен; өндiрiс және еңбектiң өнiмдiлiгiнiң өсуi еңбекақының
өсуi. Сыртқы, iшкi құнсызданудың пайда болудың себебi бола алады .
Сыртқыларға қатарына жатады :
сыртқы саудадан түсулердi қысқарту,
сыртқы сауда және төлем баланстарын терiс сальдосы.
Құнсызданудың iшкi себептерi :
бюджеттiк дефицит және бюджет тапшылығын жабуға арналған
(тауарлармен және қызметтермен қамсыз емес қағаз қаржыларының шығарылымы )
қаржылардың қосымша эмиссиясы. Тауарлар және ақшалардың құнсызданған
сомасына алуға болған қызметтердiң саны азаятындығынан, тауарларға
қарағанда және қызметтерге ақшаның құнсыздануына тудырады, бағалардың өсуi
және нақты еңбекақыны төмендету және өндiрiс көлемдерiн қысқарту. Ол
(жұмыссыздықтың бiр уақыт бойы бар өндiрiсiнде және құнсызданумен )
стагнациямен және (љндiрiстегi тоќыраудыњ жанында экономиканыњ кџйi,
саудаѓа инфляциялыќ процесстi бiр уаќытта дамуда орын алады ) стагфляциямен
қатар жүредi.
Өндiрiстiң шыѓғындарының өсуi, басқарудың аппаратты бағуындағы
шығындардың дәлелсiз өсуi, қорғанысты, милицияны, әлеуметтiк
программалар және жәрдемақы.
Әлеуметтiк - экономикалық зардаптарының : келесi құнсыздануларының
арасынан ерекшелейдi :
қолдағы ақшаларды бағасыздану - тұрғын халық құнсызданудың бой
бар аз нақты табысы алады;
табыстары пайдасына әр түрлi әлеуметтiк топтарының аралық қайта бөледi
әлдеқайда қамсыз;
өмiр деңгейiнiң төмендеуi, жұмыссыздыққа өмiр құнының жоғарылауы,
бағалардың өсуi тұрғын халықтардың жағдайын нашарлатады. Жұмыссыздық
өмiр деңгейi, еңбекақыны қысқартуды құлаудың негiзгi себептiң бiрлерi
болып табылады. Жұмыссыздықтың биiк деңгейiнiң құнсыздануынан кейiн ұзақ
сақталынады.
Филипс қисығына сәйкес жұмыссыздықтың аралығында заңдылық бар,
құнсызданудың бойы және инфляция деңгейiн 1%ке азайту үшiн, жұмыссыздық
деңгейiн 2%ке өсiру қажет.
2.2.Құнсызданудың өлшемi
Құнсызданудың ең ауыр жерлерiнiң бiрi - бұл бағалардың бiр қалыпты
жоғары көтерiлуге тенденциялығында. Бiреуi тез көтерiледi, ал ендi
бiреулерi шамалырақ екпiндермен жоғарыға көтерiледi, үшiншiсi тiптi
жоғары көтерiлмейдi. Бар болу немесе құнсыздану, оның тереңдiгiнiң
жоқтығының әлдеқайда көрнекi көрсеткiштiң бiрлерi баға индексiнiң
көрсеткiшi болып табылады. Инфляция көрсеткiштерi инфляциялық процесстердiң
сандық бағасын берiлуге шақырылған. Индекстер - бағалардың байланысы
уақытында мiнездейтiн бұл салыстырмалы көрсеткiштер. Олар негiздi
мерзiмiлерге есеп айырысады. Жылдың мђлiметке арналған құнсызданудың екпiнi
төмендегiшемен есептеуге болады : бұл жылдың индексiнiң қыдырып келетiн
жылдың баға индексiн алсақ , қыдырып келетiн жылдың индексiне бұл
айырмашылықты бөлемiз , содан соң 100ге көбейтемiз. Мысалы, егер тұтынушы
тауарларына баға индексiн 1994 жылда 113,6-ға тең болса, 1995 жылда -
118,3 тең болады. Сондықтан , 1995 жылға арналған инфляция деңгейi
төмендегiдей есептеледi :
инфляция өсу қарқыны = 118,З - 113,6 118,3 * 100 = 4,1%
Бiзге “70-iң өсу заңы” ережесi құнсыздануды сандай өлшеуге мүмкiндiк
бередi. Айқынырақ айтсақ, ол жас саны, қажеттi бағалардың деңгейiн екi
еселеулерге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе
I-ТАРАУ. Құнсызданудың теориясы.
1.1. Құнсызданудың мәнi
1.2. Құнсызданудың түрлерi
II-ТАРАУ. Экономикадағы инфляциялық процесстерi.
2.1 Құнсызданудың себебi.
2.2 Құнсызданудың өлшемi
III-ТАРАУ. Инфлияцияның шарттары
3.1. Инфляцияға қарсы шаралардың мемлекеттiк жүйесi
3.2. Сұраныс инфляциясы.Инфляция деңгейін өлшеу.
3.3. Сұраныстың құнсыздануы және шығындары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi
Кiрiспе
Оның көрсеткiштерi және әлеуметтiк - экономикалық зардаптар ел және
бүкiләлемдiк шаруашылықтың экономикалық қауiпсiздiгiнiң бағасындағы маңызды
ролiн ойнайтындығынан, құнсызданудың мәселесi экономикалық ғылымдағы
маңызды орын тауып жатады. Қазiргi шарттарда бұл сұрақтың өзектiлiгi мәндi
анықтаудың қажеттiлiгi, құнсыздануды даму, инфляцияға қарсы саясаттың
оның ерекшелiктерi және негiзгi бағыттарының терең себептер және тетiктерi
қамтамасыз етiледi.
Құнсыздану - процесс, жанында (тауарлардың нақты сөйлемiмен салыстырғанда
) шамадан тыс олардың шығарылымымен себеп қағаз айналымның саласын асыра
толтырудағы ақшалай экономика.
Әрине, құнсызданудың жолағына елдi дәл тигiзудi бiр уақытта барлық болатын
тауарлар қымбаттайтынды бiлдiрмейдi. Мысалы, сұраныспен нарыққа енгiзетiн
және пайдаланбайтын соның iшiнде арзандайтын.
Оның себебi не және оны шеттеткен құнсыздануды мүмкiн шақырады ? Бұл
сұрақтарға 20 ғасырда назар ауды. Басында құнсызданудың себебi қағаз
ақшалардың барлық жерде өтуi деп санады. Әрине, бұл бекiтудегi белгiлi
бiр себеп болды. Қатал бақылау астына алынған, құнсыздану ел қаржылар
эмиссиясы көпшiлiгiнде жоғалмады. Экономикалық ғылым сонда тым тереңiрек
зерттеулердi бастады және құнсыздануда бiрнеше себептер бар болатынын
орнатты және өзiндiк құнсыздану әр түрлi болатынын ашты.
Маңызды ықпал курстық жұмыстың тақырыбын менiң таңдауыма соңғы он жылдықтың
құнсыздану, реформалардың сәтсiздiгiнiң мәселесiн көрсету.
I-ТАРАУ. Құнсызданудың теориясы.
Экономикадағы тұрақты құбылыс сияқты құнсыздану алтын стандартты жоюға
және қағаз ақшалардың айналымына кiрiспеде пайда болды. Бұдан басқа,
өнеркәсiптiк және кешiрек ғылыми-техникалық өрлеудiң шоғырландыру және
өндiрiс көрсетiлген бағаны орталықтану, үдеген және күшейткен әсерлерiмен
шаруашылық үйлесiмдiктерiнiң тепе-теңдiктерi бұзады , сұраныс және
сөйлемнiң байланысында негiзделген баға белгiлеулердi жүйенi соның iшiнде
және мемлекеттiк реттеулердi күшейтудiң қажеттiлiктерi шақырады.
Құнсызданудың барлығы бiрiгiп база болды. Құнсыздануды тұңғыш рет
теориялық дәлелдеудi Дж Кейнсом әзiрлелдi, Ұлы жабығудың әсерiмен 1929-
1933 жылда кәсiпкерлердiң сұранысының активизациясы және тұрғын халықтың
тұжырымдамасын ұсынған. Дағдарыстан шығатын тәсiлдiң бұл тұжырымдамасын
iске асыруды нарықтық экономиканық созылмалы құбылысына құнсыздануды
айналды. Басқаша айтқанда, әлеуметтiк мәселелердiң шешiмi нарықтық
экономиканы өркендеу төлемi болды. Кейнс қоғамдық өндiрiс және қолы
тимейтiндердiң динамигiнiң өлшемдерi қамтамасыз етiледi, сөйлемнiң
факторлар емес сұраныстың факторларына қорытындыға келдi. Iлтипаттың
орталығында қарастыру сонымен бiрге сұранысқа ықпал ететiн факторлар
құрастыратын сұраныстары болуы керек. Жиынтық сұраныс - тауарлар және үй
шаруашылығы қызметтердiң ұлттық өндiрiсiнiң бұл нақты көлемi, кәсiпорын
және мемлекет бағалардың деңгейi мәлiметте сатып алуға дайын.
Жиынтық сұраныстың өсуiн екi факторлар арқылы анықталады :
Тұтынушылардың психологиясы. Тұтынуға әуестенулердiң табыстарын үлкеюмен
төмендетедi , жинақтарға әуестенудi үлкейтедi. Iргелi салым тиiмдiлiктi
төмендету. Инвестиция үлкейту үшiн iргелi салым қарыз құны және күтiлетiн
пайдалылықтың аралығында алшақтық үлкейткен қарыздарға пайыздар азайтуға
ұсынылды, олардың шектi тиiмдiлiгiн тұрғызады. Мемлекеттiң инвестициялық
қызметiн кеңейтудi бағыттауға ойластырады , қоғамдық жұмыстардың ұйымы -
тас жолдардың құрылысы, жаңа аудандарды , кәсiпорындардың құрылысын ең
алдымен игередi. Ең кем табыстар пайда болатын әлеуметтiк топтардың
мүдделерiнде табыстарды қайта бөлудi бұдан әрi айқындалды. Сондай саясат
бұл әлеуметтiк топтардың сұранысы үлкейтiп, жаппай сатып алушылардың
ақшалай сұранысы жоғарылатуға шақырылады. Қоғамдағы тұтынуға әуестенудi
үлкейту керек.
Қортындысында Кейнс өндiрiсі кеңидi , қосымша қызметкерлер тартылып ,
жұмыссыздықтар қысқару туралы бекiттi. Кейнс екiншi сұранысты реттеудiң екi
аспабын қарастырды - несие - ақшалай және бюджеттiк. Инвестицияны басылуды
уақытында (реттеудiң ақшалай - несие әдiсi ) проценттi жалақының деңгейiн
төмендетедi. Демек бас iлтипат бiлдiру (реттеудiң жанама формасы)
проценттi жалақыны төмендету емес, бюджеттiк саясат, соның iшiнде
мемлекеттiк фирмалардың инвестициялары жағдай жасайтын шығындарын үлкейту
керек.
Маңызды рольдi теорияны Кейсиандық мультипликатордың тұжырымдамасы
ойнайды. Мультипликатормен табысты инвестициялардың көлемiн үлкеюмен бұл
өсу шақыратын өсудiң аралығында байланыс бiлдiретiн коэффициенттер
түсiнедi. Ол инвестицияларды өсуден ұлттық табысты өсудiң тәуелдiлiгiн
көрсетедi. Кейнс (кейсиандық емес) қолдаушы толықтырды және оның жағдайлары
айқындайды. Олар табысты өсуден инвестицияны өсудiң тәуелдiлiгi көрсететiн
үдеткiштiң ұғымдарын енгiздi. Кейсиандықтар емес экономиканың үздiксiз ,
динамикалық бойының схемаларын мультипликатор және үдеткiштiң өзара
байланысынан сүйене әзiрледi. Көтеру және басылу шарттарында экономиканы
реттеудiң теориясы жасалған. Мемлекеттiк бюджеттен кейiн белгiлi дәрежеде
циклдiк тербелiстерде автоматты сезiнуге шақырылған экономикаларды реттеу
туралы ереже стабилизаторларды қолданып (стабилизаторлар ретiнде салықтар,
әлеуметтiк сақтандырумен төлеу, жәрдемақылар сөз сөйлейдi ) бұл
тербелiстер жұмсартуға әзiрлеген. Қарама-қарсы тұжырымдаманы монетаристiк
мектеп ұсынды. М.Фридмен оның iрi өкiлi бағалардың әрқашан және өнiм
өндiруге ақшаларының молдығымен шақырылған ақшалай феномен барлық жерде
сөйлеушi тұрақты және үздiксiз бойы құнсызданумен түсiндi. Монетарис
арқасында iшкi тенденциялардың нарықтық шаруашылығы тұрақтылықты арман
етедi. Егер диспропорциялар орын алса, онда бұл сыртқы кiрiстiң
нәтижесiнде болады. Мемлекеттiк реттеушiлердiң саны минимумға дейiн
қысқарады , (атты әкiмшiлiк әдiстер ) салық , бюджеттiк реттеудi
шығарылады. Шаруашылық өмiрiне әсер ететiн бас реттеуiш ретiнде ақшалай
импульстер қызмет көрсетедi , ақшалай бұқара тұтынушылар, фирмалардың
шығындарының шамаларына ықпал етедi; ақшалардың массасын үлкеюдi өндiрiстiң
бойына тудырады , өндiрiс қуаттарын толық жүктейдi. Ақшалай бұқара өзгерiс
экономикада әсер тигiзетiндiгi , бiрден емес, кейбiр кешiгумен және бұл
керексiз бұзылуларға келтiре алады , онда монетаристовты пiкiрмен , қысқа
мерзiмдi ақшалай саясаттан бас тартуы керек. Фридмен ақшалай саясат
ақшадағы сұранысы және сөйлемнiң аралығында сәйкестiктiң табысына бағыттауы
керек болғандығы шықты. Ақшаның өсу жалғасы (ақшаларды өсудiњ пайызы )
бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз етуi керек. Фридмен ақшаларды өсудiң әр
түрлi көрсеткiштерiмен күрделi маневр жасайтынын қиын деп есептедi.
Орталық банкке қысқа мерзiмдi реттеудiң саясатын коньюктурасынан бас тартуы
және ақшалай бұқара экономиканы, бiртiндеп үлкеюдегi ұзақ мерзiмдi әсердiң
саясатына өтуi керек.
Фридмен ақшалардың өсу қарқынын таңдауда 2 фактор қамтып көрсететiн
ақшалай бұқара механикалық өсудiң ережесiн негiзге алуға ұсынады :
күтiлетiн құнсызданудың деңгейi және қоғамдық өнiмнiң өрлеу қарқындары.
Сонымен, монетаристтiк көзқарастарға сәйкес, ақша қозғалыс және өндiрiстi
даму анықтайтын бас салалар болып табылады. Ақшадағы сранысы (не қамтамасыз
етiледi, жеке алғанда, жинақтарѓа әуестенумен ) өсуге тұрақты тенденциялы
болады , ақшадағы сұранысы және айналымдағы ақшаларды (белгiлi бiр екпiнмен
) бiртiндеп үлкеюге курс өткiзу қажет және олардың сөйлемiнiң аралық
сәйкестiк жабдықтары қажет.
1.1. Құнсызданудың мәнi
Инфлиция - қағаз ақшаның құнсыздануына байланысты болатын
әлеуметтiк – экономикалық құбылыстар жиынтығы, басқаша айтқанда
айналыстағы ақша өлшемдерi мөлшерiнiң тауарлар бағаларының
қосындысынан артып кетiп, осының нәтижесiнде тауарлар мен қамтамасыз
етiлмеген ақшаның пайда болуы . Айналымда болатын қағаз ақшалардың көлемi
сондай шарттарда ерекше мән алады : егер ол тауар айналымының қажеттiгi
асса, онда артық ақшалай эмиссияның нәтижесi сияқты құнсыздану пайда
болады.
Құнсыздану ақшалай нарықтағы тепе-теңдiктiң маңызды бұзылуларды
шақырады. Ол экономиканың ең ауыр кеселдерiнiң бiрi болады. Нарықтың тетiгi
әкiмдiк - командалық жүйемен қиратқан нарықтық шаруашылықтар да, нарықтық
та оның симптомдарын жазып қойған.
Құнсыздану әр түрлi факторлармен шақырыла алады: төлей алатын
сұраныстың бойынан, сұраныспен пайдаланбайтын тауарлардың нарығына түсу
ақшалардың артық санының шығарылымы, тауарлардың өндiрiсiнiң артта қалуы.
Олардың бағасыздануына тудыратын қағаз құнсыздану - қаржы каналдарын
асыра толтыруды ақшалай.
Соңғы уақытқа дейiн бiздiң санамызда “Инфлияция” (латын сөзiнен
алғанда inflatio - қампию) деген ұғым капитализмнiң кеселi ретiнде
орнықты. Құн заңы әрекетiмен анықталатын тауар ақша қатынастарының
болуы инфлияциялық процесстердi тудырады.
Инфляцияның себебi, әрекет ету механизмi, көрiнуi және оның
зардаптарымен күресу жолдары бұрын соңды бiздiң елде терең
зерттелмеген.
Инфляцияның басты ерекшелiгi - қоғамдық ұдайы өндiрiстiң барлық
факторларына қатысты сан алуан себептерден туады.
Басқаша айтқанда, инфляция бүкiл шаруашылық механизiмiнiң
қызметiнен туындайды. Инфлияция адамзат тарихында жаңа құбылыс емес,
оның бай тарихы бар.
1775 -1783 жылдары Солтүстiк Америкада тәуелсiздiк үшiн болған
соғыс доллардың құнсыздануына әкелiп соқтырды. Франция 1789 – 1794 жж.
Революция кезiнде өндiрiлген қағаз ассегнаттар жетi жылда 883 есе
құнсызданды.
Алғашқы рет “Инфляция” – деген ұғым ақша айналымына қатысты АҚШ- та
азамат соғысы кезiнде (1851-1865 жж.) орасан зор гривналар ақша орнына
қолданылған күмiс кесек (450 млн. доллар) шығарылуына байланысты
қолданыла бастады, ал оның төлем қаблетi 2 жылдың iшiнде 60 % -ке
дейiн төмендедi.
Еркiн бәсеке кезеңiндегi капитализм жағдайында инфляцияны соғыс
, дағдарыстар, стихиялық апаттар кезiнде болатын несие ақшаларының
алтынға айырбасталуының тоқтау кезiнде пайда болады. Капитализмнiң
жалпы дағдарыс кезiнде инфляция жалпы созылмалы сипат алып, маңызды
экономикалық проблемалардың бiрiне айналады.
Инфляцяның мәнiн түсiну үшiн мынандай мысал келтiрейiк. Айталық,
тауар айналымы үшiн 10 млрд. алтын доллар керек екен, ал қағаз
ақша 20 млрд. доллар шамасында шығарылды делiк. Мұның өзi қағаз
доллардың 2 есе құнсыздануына әкелiп соқтырады.
Инфляция жұмысшылардың тұрмыс жағдайына зардапты ықпалын
тигiзедi. Себебi тауар бағасы бiрнеше есе өседi, ал мемлекет
жалақыны бұрынғы дәрежесiнен арттырмауға тырысады.
Ақшаның құнсыздануы халықтың әл-ауқатының дәрежесiн төмендетуге
әкелiп соқтырады. Құнсызданудың құбылысы және ақшалай таңба. Бiздiң
заманымызға дейiнгi VII ғ. (бекзаттық қытай және Лидийскийде ) тиын
ақшалардың құнсыздануы пайда болды.
Ол күмiс орынына жарымжан салмаққа және ақшалардың металлының
сапаларымен, бақыр ақшалардың айналымына шығарылымда (және тұлғалармен -
жалған ақша жасаушымен бөлiндiмен заңсыз шекiмеге ) өкiметпен шекiмеде
бұрынғы көрсетiлген бағаны сақтауда болды. Бiрнеше құнсызданулардың қағаз
ақшаларын пайда болумен өз әсер етулерiнде өзгердi. Қағаз ақша ақшалай
тауарға - алтынға , сонымен бiрге тауарлар және қызметтердiң барлық
массасына және шетелдiк валюталарға бағасыздары бұрынғы нақты құндылықты
сақтаған.
Қоғамдық ұдайы өндірісінің пропорциясын стихиялық реттеу, соның ішінде
ақшаның қазына жинау құралы қызыметі механизмін атқару кезеңінде
қалыптасқан айналым саласында, алатын монометаллизмі жағдайында
инфляцияның созылмалы ауру ретінде дамуына кедері жасалады.Еркін
бәсеке кезеңіндегі капитализм жағдаиында инфляцияны соғыс, дағдарыстар,
стихиялық апараттар кезінде болатын несие ақшаларының алтынға
айырбасталуының тоқтауы кезінде пайда болды.Капитализмнің
жалпы дағдарысы кезінде инфляция жалпы созылмалы сипат алып, маңызды
әлеуметік-экономикалық проблемалардың біріне айналады.
Енді инфляция дегеніміз не, осы сөздің басын ашып алайық.Инфляция-қағаз
ақшаның құнсыздануына байланысты болатын әлеуметтік-экономикалық құбылыстар
жиынтығы, басқаша айтқанда айналыстағы ақша өлшемдері мөлшерінің товарлар
бағаларының қосындысынан артып кетіп, осының нәтижесінде тауарлармен
қамтамасыз етілмеген ақшаның пайда болуы инфляцияны білдіреді.Оның
мәнін түсіну үшін мындай мысал келтірелік.Айталық, тауар айналымы үшін 10
млрд.алтын доллар керек екен, ал қағаз ақша 20 млрд.доллар шамасында
шығарылады делік.Мұның өзі қағаз доллардың екі есе құнсыздануына әкеліп
соқтырады.Инфляция жұмысшылардың тұрмыс жағдайына зардапты ықпалын
тигізеді.Себебі тауар бағасы бірнеше есе өседі, ал мемлекет жалақыны
бұрынғы дәрежесінен арттырмауға тырысады.Ақшаның құнсыздануы халықтың әл-
ауқатының дәрежесін төмендетуге әкеп соқтырады.
Инфляциядан өндірісте біраз зардап шегеді.Инфляцияның
деңгейінің көтерілуіне байланысты еңбекке деген ынта да бұзылады.Инфляция
тауар тапшылығының басты себебі бола тұрып тауар мен азық-түлікті
белгіленген норма бойынша бөлуге мәжбүр етеді.
Инфляция кешенді себептердің негізінде пайда болады және оның
маңыздылары болып мыналарсаналады: мемлекеттік бюджетің тапшылығы, оның
азайту мақсатында мемлекеттік бағалы қағаздар немесе жәй қағаз ақшалар
шығарылады.Тұтыну игіліктерінің көбеюіне айналмайтын, адамзат еңбегінің
мақсатынсыз шығындарына жол беретін мемлекеттің өндірістік емес шығындары
(әсіресе әскери шығындар). Сұранымды
ұсынымнан алшақтататын тауар тапшылығы және соның негізінде бағаның өсуі,
бірқатар өндірушілердің өз өнімдеріне, олардың тұтыну сапасын арттырмай-ақ
жоғары баға қою және негізінен қымбат тұратын өнім шығаруға мүмкіндік
беретін монополиялық үстемдік жағдайы, жалақының өсуінің еңбңк
өнімділігінің өсуінен алшақтауы жәнебасқа себептер.Бұл себептер м
емлекеттік бюджеттің тапшылығының тұрақты ұдайы өндірілуіне жиіөжиі артық
ақша эмиссиясына (эмиссия- айналысқа ақша және бағалы қағаздар шығару)
жағдай жасайды.
Жұмыссыздықпен инфляцияның өсу
и
қарқыны арасында тұрақты өзара байла-
н
ныс болады. Экономикалы ғылымда
ф
бұл құбылыс Филипс қисық сызығы
л деп
аталады.(ағылшын экономисі
я
А.В.Филипстің атымен аталған және
ц
жұмыссыздықты қысқарту салдарынан
и
болатын бағаның жедел өсуінің
я
“заңдылығын” ол алғаш рет 1958 жылы
график түрінде бейнелеген болатын)
U жұмыссыздық деңгейі
Филипс қисық сызығы экономикадагы жумыссыздықпен инфляция
деңгейінің өзара өзгеруін көрсетеді:Бұндай қисық сызық нысаны,жоғары
жұмыссыздық жағдайында инфляция төмен болатынын білдіреді.Және керісінше,
жұмыссыздықтың азайуы жиынтық сұранымды арттырады,бағаның өсуін
итермелейді.
Батыс елдерінде жұмыссыздық деңгейімен инфляция деңгейінің
арасындағы өзара байланысты талдау негізінде жиынтық сұранымды реттеудің
экономикалық саясатымен оларды азайтудың шаралар жүйесі
(салықтар нарқы және басқа тұтқалар) жасалып шығарылды. Швед экономист-
ғалымдары Еста Рен (1913 ж туған) және Рудольф Мейднер
(1914 ж.туған) 50-жылдары жұмыссыздыққа қарсы әрекет етумен инфляцияны
ұстаудың экономикалық моделін ұсынды.Ол тарихта “Рен-
Мейднер моделі “ деген атпен белгілі.Бірақ Филипс қисық сызығындағы
Қалыптасқан экономикалық байланыстар жағдайында, барынша көп еңбек- пен
қамтуға қол жеткізу инфлияциясыз мүмкін емес.
1.2. Құнсызданудың түрлерi
Экономикадағы тұрақты құбылыс сияқты құнсыздану алтын стандартты жоюға
және қағаз ақшалардың айналымына кiрiспеде пайда болды. Бұдан басқа,
өнеркәсiптiк және кешiрек ғылыми-техникалық өрлеудiң шоғырландыру және
өндiрiс көрсетiлген бағаны орталықтану, үдеген және күшейткен әсерлерiмен
дәйiм шаруашылық үйлесiмдiктерiнiң тепе-теңдiктерi бұзады , сұраныс және
сөйлемнiң байланысында негiзделген баға белгiлеулердi жүйенi соның iшiнде ,
және мемлекеттiк реттеулердi күшейтудiң қажеттiлiктерi шақырады.
Құнсызданудың барлғы бiрiгiп база болды. Құнсыздануды тұңғыш рет
теориялық дәлелдеудi Дж Кейнсом әзiрлелдi, Ұлы жабығудың әсерiмен 1929-33
жылда кәсiпкерлердiң сұранысының активизациясы және тұрғын халықтың
тұжырымдамасын ұсынған. Дағдарыстан шығатын тәсiлдiң бұл тұжырымдамасын
iске асыруды нарықтық экономиканың созылмалы құбылысына құнсыздануды
айналды. Басқаша айтқанда, әлеуметтiк мәселелердiң шешiмi нарықтық
экономиканы өркендеу төлемi болды.
Кейнс қоғамдық өндiрiс және қолы тимейтiндердiң динамигiнiң өлшемдерi
қамтамасыз етiледi, сөйлемнiң факторлар емес сұраныстың факторларына
қорытындыға келдi. Iлтипаттың орталығында қарастыру сонымен бiрге сұранысқа
ықпал ететiн факторлар құрастыратын сұраныстары болуы керек.
Жиынтық сұраныс - тауарлар және үй шаруашылығы қызметтердiң ұлттық
өндiрiсiнiң бұл нақты көлемi, кәсiпорын және мемлекет бағалардың деңгейi
мәлiметте сатып алуға дайын.
Жиынтық сұраныстың өсуiн екi факторлар бөгелтедi :
Тұтынушылардың психологиясы. Тұтынуға әуестенулердiң табыстарын үлкеюмен
төмендетедi , жинақтарға әуестенудi үлкейтедi. Iргелi салым тиiмдiлiктi
төмендету. Инвестиция үлкейту үшiн iргелi салым қарыз құны және күтiлетiн
пайдалылықтың аралығында алшақтық үлкейткен қарыздарға пайыздар азайтуға
ұсынылды, олардың шектi тиiмдiлiгiн тұрғызады. Мемлекеттiң инвестициялық
қызметiн кеңейтудi бағыттауға ойластырады , қоғамдық жұмыстардың ұйымы -
тас жолдардың құрылысы, жаңа аудандарды , кәсiпорындардың құрылысын ең
алдымен игередi.
Ең кем табыстар пайда болатын әлеуметтiк топтардың мүдделерiнде
табыстарды қайта бөлудi бұдан әрi айқындалды. Сондай саясат бұл әлеуметтiк
топтардың сұранысы үлкейтiп, жаппай сатып алушылардың ақшалай сұранысы
жоғарылатуға шақырылады. Қоғамдағы тұтынуға әуестенудi үлкейту керек.
Қортындысында Кейнс өндiрiс кеңидi , қосымша қызметкерлер тартылып ,
жұмыссыздықтар қысқару туралы бекiттi. Кейнс екiншi сұранысты реттеудiң екi
аспабын қарастырды - несие - ақшалай және бюджеттiк.
Инвестицияны басылуды уақытында (реттеудiң ақшалай - несие әдiсi )
проценттi жалақыныњ деңгейiн төмендетедi. Демек бас iлтипат бiлдiру
(реттеудiң жанама формасы ) проценттi жалақыны төмендету емес, бюджеттiк
саясат, соның iшiнде мемлекеттiк фирмалардың инвестициялары жағдай
жасайтын шығындарын үлкейту керек.
Маңызды рольдi теорияны Кейсиандық мультипликатордың тұжырымдамасы
ойнайды. Мультипликатормен табысты инвестициялардың көлемiн үлкеюмен бұл
өсу шақыратын өсудiң аралығында байланыс бiлдiретiн коэффициенттер
түсiнедi. Ол инвестицияларды өсуден ұлттық табысты өсудiң тәуелдiлiгi
көрсетедi.
Кейнс (кейсиандық емес ) қолдаушы толықтырды және оның жағдайлары
айқындайды. Олар табысты өсуден инвестицияны өсудiң тәуелдiлiгi көрсететiн
үдеткiштiң ұғымдарын енгiздi. Кейсиандықтар емес экономиканың үздiксiз ,
динамикалық бойының схемаларын мультипликатор және үдеткiштiң өзара
байланысынан сүйене әзiрледi. Көтеру және басылу шарттарында экономиканы
реттеудiң теориясы жасалған.
Мемлекеттiк бюджеттен кейiн белгiлi дәрежеде циклдiк тербелiстерде
автоматты сезiнуге шақырылған экономикаларды реттеу туралы ереже
стабилизаторларды қолданып (стабилизаторлар ретiнде салықтар, әлеуметтiк
сақтандырумен төлеу, жәрдемақылар сөз сөйлейдi ) бұл тербелiстер
жұмсартуға әзiрлеген.
Қарама-қарсы тұжырымдаманы монетаристiк мектеп ұсынды. М.Фридмен
оның iрi өкiлi бағалардың әрқашан және өнiм өндiруге ақшаларының молдығымен
шақырылған ақшалай феномен барлық жерде сөйлеушi тұрақты және үздiксiз бойы
құнсызданумен түсiндi.
Монетарис арқасында iшкi тенденциялардың нарықтық шаруашылығы
тұрақтылықты арман етедi. Егер диспропорциялар орын алса, онда бұл сыртқы
кiрiстiң нәтижесiнде болады. Мемлекеттiк реттеушiлердiң саны минимумға
дейiн қысқарады , (атты әкiмшiлiк әдiстер ) салық , бюджеттiк реттеудi
шығарылады. Шаруашылық өмiрiне әсер ететiн бас реттеуiш ретiнде ақшалай
импульстер қызмет көрсетедi , ақшалай бұқара тұтынушылар, фирмалардың
шығындарының шамаларына ықпал етедi; ақшалардың массасын үлкеюдi өндiрiстiң
бойына тудырады , өндiрiс қуаттарын толық жүктейдi. Ақшалай бұқара өзгерiс
экономикада әсер тигiзетiндiгi , бiрден емес, кейбiр кешiгумен және бұл
керексiз бұзылуларға келтiре алады , онда монетаристовты пiкiрмен , қысқа
мерзiмдi ақшалай саясаттан бас тартуы керек. Фридмен ақшалай саясат
ақшадағы сұранысы және ұсынысы аралығында сәйкестiктiң табысына бағыттауы
керек болғандығы шықты. Ақшаның өсу жалғасы (ақшаларды өсудiң пайызы )
бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз етуi керек. Фридмен ақшаларды өсудiң әр
түрлi көрсеткiштерiмен күрделi маневр жасайтынын қиын деп есептедi.
Орталық банкке қысқа мерзiмдi реттеудiң саясатын коньюктурасынан бас тартуы
және ақшалай бұқара экономиканы, бiртiндеп үлкеюдегi ұзақ мерзiмдi әсердiң
саясатына өтуi керек.
Фридмен ақшалардың өсу қарқынын таңдауда 2 фактор қамтып көрсететiн
ақшалай бұқара механикалық өсудiњ ережесiн негiзге алуға ұсынады :
күтiлетiн құнсызданудың деңгейi және қоғамдық өнiмнiң өрлеу қарқындары.
Сонымен, монетаристтiк көзқарастарға сәйкес, ақша қозғалыс және өндiрiстi
даму анықтайтын бас салалар болып табылады. Ақшадағы сұранысы (не
қамтамасыз етiледi, жеке алғанда, жинақтарға әуестенумен ) өсуге тұрақты
тенденциялы болады , ақшадағы сұранысы және айналымдағы ақшаларды (белгiлi
бiр екпiнмен ) бiртiндеп үлкеюге курс өткiзу қажет және олардың сөйлемiнiң
аралық сәйкестiк жабдықтары қажет.
Шетел мамандары инфляцияның өту қарқынына байланысты оны үш түрге
бөледі:а)баяу немесе сұлма инфляция, б)қарқынды инфляция, в)ұшқыр
инфляция.Баяу инфляция кезінде баға жай өседі де ( жылына 10-20%-тен аз)
ақша негізінде өз құнын сақтап қалады. Мұндай кезде халықта да, мемлекетте
төтенше жағдайда тап болмайды№ Нарықтық экономикада инфляция 2-3%деңгейінде
қалыпты құбылыс деп есептеледі№ Мысалы?1992 жылы инфляция Францияда-2,7% ,
Германия мен АҚШ-та – 3,8 % құрады. Қарқынды инфляция кезінде баға жылына
10-20% тен 200-300%-ке дейін өседі.Соның салдарынан жалақы өсіп ол бағаның
одан әрі өсуіне әкеп соқтырады.Ал ұшқыр инфляция кезінде ақшаның саны мен
баға астрономиялық қарқынмен (500-1000%-тен жоғары)өседі.Баға мен жалақының
арасы алшақтап.Бай адамдардың да тұрмыс тіршілігі қиындай
бастайды.Экономикалық тарих ұшқыр инфлияцының танқаларлық мысалын
келтіреді.Инфляцияның танқаларлық мысалын келтіреді.Инфляция 1985 жылы
Боливияда – 3400%,1990 жылы Аргентинада – 2000% құрады.
Шет ел нарықта болатын инфляциялық тепеөтендік нысандарына
байланысты инфляцияны ашық және басылыңқы деп бөледі.Еркін баға белгілеу
экономикасына тән ашық инфляция бағаның тауарлар мен қызыметтерге созылмалы
артуы түрінде көрінеді.Ашық инфляция кейбір
тауа нарығындағы бағаның оқтын-оқтын төмендеуімен немесе оның өсуінің
баяулауымен сыйыса береді.Ал ол ашық инфляцияның нарқын механизмін
едәур бұрмалағанымен әйтсе де оны толық бүлдіре алмайтынын көрсетеді.
Жасырын инфляция деп аталатын басылыңқы инфляция реттелмелі
бағалар қолданылатынын экономикаға тән, ол тауар тапшылығында, өнімнің
Сапасының нашарлауында,амалсыздан ақша жинақтауда,астыртын
экономикада,бартерлік айырбастың дамуында көрінеді.Басылыңқы
инфляция,ақшаның жалпылама төлем қабылеті бар құрал және тауарлар мен
қызыметтерді бөлу өлшемі қызыметін атқара алмаған жағдайда тауар бағасын
сұраным мен ұсынымының тепе-тендік бағасынан төмен ұстап отыруды
мемлекетпен қолдау нәтижесінде пайда болады.Бұндай жағдай
Ұзақ уақыттан бері біздің экономикамызға тән болып отыр.
Басылыңқы инфляция өнім сапасының төмендеуімен, ақшаның
Амалсыз жиналуымен, астырытн экономиканың,бартерлік келісімінің
дамуымен көрінеді.Басылыңқы инфляция мемлекеттауар бағасын сұраным мен
ұсыным тепе-тендігі бағасынан төмендеуін қолдау әсерінен туады,онда ақшалар
жалпы төлем құралы және тауарларды бөлу өлшемі ретінде
Қызыметін атқарудан қалады.Егер біздің осы уақытқа дейінгі экономиканы
алсақ,онда ол ұзақ жылдар бойы басылыңқы инфляция жағдайында болды.
Және болашақ экономика үшін бұл қауіпті емес, одан әлі де болса құтылуға
болады.
Шетелдік экономистер сұраным мен ұсынымға байланысты инфляцияны
екі типке бөледі: а) сұраным инфляциясы, б) өндіріс шығындарының өсуінің
немесе жиынтық ұсынымының азаюының нәтижесінде болатын инфляция (ұсыным
инфляциясы).Сұраным инфляциясының мәні бір сөзбен былай деп сипаттауға
болады: ” Тым көп ақшалар тым аз тауарларды аулайды“. Сұраным инфляциясы
нарықтық байланыстарды монополизм мен әкімшілдік-әміршілдік басқару
жүйесінің ұсақ үстемдігі болған жағдайда да орын алады.Олар өзіндік айрықша
нысан сипатында болады.Мысал ретінде біздің экономиканы алсақ, онда ұзақ
жылдар бойы жасанды түрде төмен жұмыссыздық деңгейі сакқталады. Оған
табыссыз жұмыс жасайтын бірталай кәсіпорындардың санын және артық жұмыс
орынын,ең көп еңбек шығынын қажет ететін өндірісті сақтау арқылы қол жетті,
ал ол еңбек өнімділігіне кері әсер етті.Ал жалақының еңбексіз табылған
табысқа айналуы, оны сұраным инфляциясына айналдырады,бағаны өсіреді.
Ұсыным инфляциясы ұсыным мен шығындарды өзгерту нәтижесінде болуы
мүмкін.Ұсыным инфляциясының екі түрі бар: а) жалақының өсуі
әсерінен болатын инфляция, б) ұсыным экономикасы механизмінің бүзылуы
нәтижесінде пайда болатын инфляция.
Инфляцияның сипаты қоғамдық ұдайы өндірісті дамыту барысында
Елеулі түрде өзгереді.Осыған байланысты инфляцияны кейбір елдерде
Орын алатын жергілікті инфляция,барлық елдерді қамтитын бүкіл әлемдік
Инфляция,елде бір ішкі экономикалық факторлардың әсерінен болатын
Индуцирленген инфляция, мөлшерінде тыс несие экономикасынан туындайтын
несие инфляция,сыртқы себептерден туындайтын сырттан
әкелінген және сыртқа шығарылатын инфляция, инфляциялық
процестіңбірқалыптылығы еместігімен байланысты болытын сатылы инфляция деп
ерекшелейді.
Инфляцияның философиясы мынада: бірте-бірте тереңдеуіне байланысты
экономиканы уақытша жандандыратын фактордан ұдайы өндіріспроцесіне келдергі
жасайтын факторға айналады.
Инфляция кезінде өндіріс қарқыны төмендейді,экономикалық өсудің
пропорциясы бұзылады,ақша-несие,қаржы және валюта механизмі бүлінеді,елде
әлеуметтік-экономикалық тұрақсыздық күшейеді.Инфляция халықаралық
экономикалық қарым-қатынастарды, жұмыс күшін ұдайы өндіру шарттарын
бұзады,капиталды экономиканың ең пайдалы салаларына салуды
ынталандырады,экономикалық қылмыстар мен астыртын экономиканың дамуын
жеделдетеді.
Инфляция баға индексі (екі әр түрлі уақыт кезіндегі тауарлар мен
қызыметтердің ара қатынасын білдіретін көрсеткіш) арқылы өлшенеді.
Ағымдағы жылдың инфляция денгейі төмендегі формуламен анықталады:
Pa – Pө
U = ( 100%
Рө
Бұнда U – инфляция деңгейі
Ра – ағымдағы мерзім бағасы
Рө - өткен мерзімдегі баға
Инфляция деңгейі, әдетте, бір жылға есептеп шығарылды.Тіпті егер ол
Бір ай үшін есептелседе, онда алынған шаманы жылма-жылғы деңгейге дейін
жеткізу кере.Мысалы, 1994 жылдың қаңтар айында инфляция деңгейі 105,8%
құрады делік, осы шаманы 12-ге көбейтсек, онда бір жыл ішіндегі инфляция
деңгейінің 1269,6% құрайтынын көреміз.
II-ТАРАУ. Экономикадағы инфляциялық процесстерi.
Жоғарыда айтылған басқа , құнсызданудың келесi анықтамасы бар :
Құнсыздану - бұл ақшаның құнсыздануы, олардың сатып алушы қабiлеттiлiгiн
төмендету. Құнсыздану тауарлардың өндiрiсiн қысқартудың нәтижесiмен
босатылған қағаз ақшалардың өзгерiссiз санында да бола алады. Ол бағалардың
бойы, өмiр деңгейiн төмендеумен жарысады. Бiрақ бағаларды кез-келген емес
төмендеудi инфляция көрсеткiшiмен көрсетедi. Баға жанармайлық - шикiзат
қорлар қоғамдық қажеттiктердiң өзгерiсiн олжалы өнiм, шарттардың
сапасының нашарлауы арқасында жоғарылата алады. Мысалы, халықаралық
стандарттарға сәйкес үнемдi дизель қозғаушысы бар автомобильлердiң жаңа
түрлендiрулерiнiң шығарылымына өтуге жiберетiн бағаны жоғарылауға келтiредi
: және сапалы өнiм үлкен шығындар талап етуге және жоғары баға қойылуы
қажет. Сонымен бiрге қандай болмасын жақсартуларсыз бiр-ақ үлгiнiң сериялы
өндiретiн автомобильлерiне бағалардың жүйелi түрде өсуi, жиi және өңдеудi
нашарлаумен және пайдаланудағы сенiмдiлiгiн төмендеумен жарық бейнеленген
инфляциялық сипат алады. Табиғилық толықтай құнсызданудың себебiндегi басқа
көзқарасы да бар. Кейбiр экономисттер құнсызданумен экономикадағы
бағалардың жалпы деңгейiн жоғарылауды түсiнуi керек деп санайды. Пайда
болатын қаржы бұзылуы, әрекетке құнсыздану - экономикалық организмның бұл
сау реакциясы тауарлардың аралығында тепе-теңдiк күй және ақшалай ,
сұраныспен және сөйлеммен жетедi. Сұраныспен де, сөйлеммен де құнсыздану
себептерi шақырылатын мол сатып алушы сұранысында көрiнедi. Бiр нәрсе ғана
даусыз: өте тар түрмен ақшалардың сатып алушылық қуатын құлау және баға
көтерудi өзара байланыстырған.
Экономисттар екi оның түрлерiнiң аралық құнсызданудың себебiн қарастыра
айырмашылықты өткiзедi :
сұраныстың құнсыздануымен,
шығындардың құнсыздануымен.
Әдеттегiдей, бұл екi түрлер өзара байланыстырған , бiрақ маңызы бiрдей
емес. Бiреуi - (сатып алушылардағы қаржылардың молдығы ) сұраныстың
тарабынан , ал екiншiсi басқа - (өндiрiстiк шығындардың бойы ) ұсыныстың
тарабынан. Дүкеншiлердiң тарабынан iс тауарлардың сөйлемi бар сатып
алушыларының мол сұранысының әсерiмен сұраныстың құнсыздануы - базар
нарықтарының деңгейiн жоғарылатады. Ендi барлық болатын қорлар
қолданғандығы, бағалардың динамиктерi сондай өзгерiс экономиканың
өндiрiстiк секторы өнiмнiң нақты көлемiн үлкеюмен (тауарлар және
қызметтердiң барлық сатып алушыларының сұранысы ) мол жиынтық сұранысқа
жауап бермегендiгiн түсiндiредi. Бұл шамадын тыс сұраныс (тұрғын
халықтың жарытымсыз сатып алушылық қуаты ) арқасында өнiмнiң (физикалық )
нақты көлемiне тым көтерiлген бағаларын тудырады және сұраныстың
құнсыздануын шақырады.
Сұраныстың құнсыздануының мәндерi кейде образды түрде түсiндiредi өте
көп ақшалар өте аз тауарларды аңдиды. Инфляциялық сұраныстың негiзiнде
төлей алатын қажеттiктен базар нарығының келесi заңдылығы жатады сұраныс
көбiрек болған сайын баға жоғарылай түседi. Жаппай сұраныстың бойы
жанында тұтынушылар адапттивтi инфляциялық күтулердi жиi әсерi болып
табылады , сұраныс ажиотаж күнделiктi базар нарықтарын инфляциялық көтерудi
анықтап басып тығыздайды және құнсыздануды күшейтедi және сонымен
арандатады.
Құнсызданудың басқа түрi - шығындардың құнсыздануы. Құнсызданудың тетiгi
бұл жағдайда шығындардың өсуi арқасында орамын жазады. Шығындардың
құнсыздануы пайда және фирма өнiмнiң көлемiн қысқартумен бейнеленедi,
өндiрушiлерi өндiрiске шығындарды жоғарылаудың себептерiнiң бағаларының
деңгейi орнаған нарықта ұсынуға дайын. Нәтижеде экономиканың масштабындағы
тауарлар және қызметтердiң ұсынылуы азаяды. Сондай ұсынылымдардың
қысқартылуы , өз кезегiнде , бағалардың деңгейiн жоғарылатады.
Шығындардың құнсыздануын пайда болудың екi маңызды көздерi болады :
нақтылы еңбек ақыны жоғарлатуы,
шикiзат және энергияға баға көтеруi.
Нақтылы еңбек ақының бойы кәсiпкерлермен (кәсiподақтар ) қызметкерлердiң
ұжымдық келiсiмшарттарының себебi болады. Егер сондай жоғарлату өндiрудiң
өсуiмен өндiрiлсе, онда өнiмнiң бiрлiгiне шығындар өседi. Пайда азаяды, бұл
бағалардың деңгейiн жоғарылатуға алып келедi. Өндiрiстiң шығыны шикiзат
және энергияға бағаны кенет өсiредi. Дәл осылай 1973-74 жылдарда болды
және таяу шығыстың елдерiнен импортталатын мұнайға бағалар едәуiр
көтерiлген 1979-80 жылда . Бұл құнсызданудың тез өсуiне, шығындарды
кесiмдi үлкеюмен келтiрдi. Құнсызданудың сипаты және инфляциялық
процесстердiң даму қарқындарына байланысты құнсызданудың келесi түрлерi
танып бiледi :
Бағалардың аласалау өсу қарқындарына тән сұлама құнсыздану, дамыған
нарықтық экономикасы бар елдердiң көпшiлiгiне шамамен 10% жылдық
құнсыздану тән. Мысалы, Еуропалық одақтың елдерi бойынша орташа инфляция
деңгейi соңғы жыл iшiнде 3% шамасында қосып жасады. Сұламалы
құнсызданудың қарқынды құнсызданудан айырмашылығы басқарылатындығында.
Әдеттегiдей, оның өсуiнiң екпiнi екi мағыналы цифрлармен көрiнедi. Жоғарғы
құнсыздануының ерекшелiгi тiптен басқарылмайды; әдеттегi функционалдық
өзара байланыстар және бағалардың басқарудың үйреншiктi тетiктерi жұмыс
iстемейдi. Өндiрiстiк тәртiп бұзылады. Күтiлетiн барлық баға көтерулермен
озу үшiн ақшалардың иелерi ол, нәтижеде құтылуға барынша тез тырысады
ажиотаж сұранысы дамытады , (қажет, көркемөнердiң мәндерi, бағалы
металлдар ) жинақтарды жартылай сақтаудың құралымен қызмет көрсете алатын
тауарлары ең алдымен сатылып алынады.
2.1.Құнсызданудың себебi.
Ақшалай сұраныс және тауарлық массаның сәйкессiздiгiн құнсызданудың
негiзгi ќаѓидасында. Сұраныспен пен ұсыныстың арасындағы , шығындардың
үстiнде табыстарды шектен шығудың диспропорциясы (мемлекеттiң шығындары
табыстар асады ) мемлекеттiк бюджеттiң дефицитiмен тудыра алады;
(инвестициялардың көлемi экономиканың мүмкiндiгi асады ) шамадан тыс
инвестиция салумен; өндiрiс және еңбектiң өнiмдiлiгiнiң өсуi еңбекақының
өсуi. Сыртқы, iшкi құнсызданудың пайда болудың себебi бола алады .
Сыртқыларға қатарына жатады :
сыртқы саудадан түсулердi қысқарту,
сыртқы сауда және төлем баланстарын терiс сальдосы.
Құнсызданудың iшкi себептерi :
бюджеттiк дефицит және бюджет тапшылығын жабуға арналған
(тауарлармен және қызметтермен қамсыз емес қағаз қаржыларының шығарылымы )
қаржылардың қосымша эмиссиясы. Тауарлар және ақшалардың құнсызданған
сомасына алуға болған қызметтердiң саны азаятындығынан, тауарларға
қарағанда және қызметтерге ақшаның құнсыздануына тудырады, бағалардың өсуi
және нақты еңбекақыны төмендету және өндiрiс көлемдерiн қысқарту. Ол
(жұмыссыздықтың бiр уақыт бойы бар өндiрiсiнде және құнсызданумен )
стагнациямен және (љндiрiстегi тоќыраудыњ жанында экономиканыњ кџйi,
саудаѓа инфляциялыќ процесстi бiр уаќытта дамуда орын алады ) стагфляциямен
қатар жүредi.
Өндiрiстiң шыѓғындарының өсуi, басқарудың аппаратты бағуындағы
шығындардың дәлелсiз өсуi, қорғанысты, милицияны, әлеуметтiк
программалар және жәрдемақы.
Әлеуметтiк - экономикалық зардаптарының : келесi құнсыздануларының
арасынан ерекшелейдi :
қолдағы ақшаларды бағасыздану - тұрғын халық құнсызданудың бой
бар аз нақты табысы алады;
табыстары пайдасына әр түрлi әлеуметтiк топтарының аралық қайта бөледi
әлдеқайда қамсыз;
өмiр деңгейiнiң төмендеуi, жұмыссыздыққа өмiр құнының жоғарылауы,
бағалардың өсуi тұрғын халықтардың жағдайын нашарлатады. Жұмыссыздық
өмiр деңгейi, еңбекақыны қысқартуды құлаудың негiзгi себептiң бiрлерi
болып табылады. Жұмыссыздықтың биiк деңгейiнiң құнсыздануынан кейiн ұзақ
сақталынады.
Филипс қисығына сәйкес жұмыссыздықтың аралығында заңдылық бар,
құнсызданудың бойы және инфляция деңгейiн 1%ке азайту үшiн, жұмыссыздық
деңгейiн 2%ке өсiру қажет.
2.2.Құнсызданудың өлшемi
Құнсызданудың ең ауыр жерлерiнiң бiрi - бұл бағалардың бiр қалыпты
жоғары көтерiлуге тенденциялығында. Бiреуi тез көтерiледi, ал ендi
бiреулерi шамалырақ екпiндермен жоғарыға көтерiледi, үшiншiсi тiптi
жоғары көтерiлмейдi. Бар болу немесе құнсыздану, оның тереңдiгiнiң
жоқтығының әлдеқайда көрнекi көрсеткiштiң бiрлерi баға индексiнiң
көрсеткiшi болып табылады. Инфляция көрсеткiштерi инфляциялық процесстердiң
сандық бағасын берiлуге шақырылған. Индекстер - бағалардың байланысы
уақытында мiнездейтiн бұл салыстырмалы көрсеткiштер. Олар негiздi
мерзiмiлерге есеп айырысады. Жылдың мђлiметке арналған құнсызданудың екпiнi
төмендегiшемен есептеуге болады : бұл жылдың индексiнiң қыдырып келетiн
жылдың баға индексiн алсақ , қыдырып келетiн жылдың индексiне бұл
айырмашылықты бөлемiз , содан соң 100ге көбейтемiз. Мысалы, егер тұтынушы
тауарларына баға индексiн 1994 жылда 113,6-ға тең болса, 1995 жылда -
118,3 тең болады. Сондықтан , 1995 жылға арналған инфляция деңгейi
төмендегiдей есептеледi :
инфляция өсу қарқыны = 118,З - 113,6 118,3 * 100 = 4,1%
Бiзге “70-iң өсу заңы” ережесi құнсыздануды сандай өлшеуге мүмкiндiк
бередi. Айқынырақ айтсақ, ол жас саны, қажеттi бағалардың деңгейiн екi
еселеулерге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz