Құрылыс ұйымдарындағы үстеме шығыстар және пайдалылықты есептеу
Жоспар.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1. Шығындардың жіктелуі және тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2. Өндірістік шығын есебінің әдістері және өнімнің, алынған пайданың өзіндік құнын калькуляциялау мен пайдалылықты анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.3. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығыңды есепке алудың халықаралық практикада қолданылатын әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2.1. Басқарушылық есеп және мұнда қолданылатын шығындарды жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
2.2. Басқарушылық ұйымдастыруды және бақылауды негіздеу шығындары туралы ақпарат және оларды талдап пайданы анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3.1. «Интеграция.Құрылыс» ЖШС мысалында шығындарды азайту және пайдалылықты көбейту мақсатында кәсіпорынның бухгалтерлік саясатына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
3.3. «Интеграция.Құрылыс» ЖШС.нің
жаңа өнім шығару жөніндегі бизнес жоспары ... ... ... ... ... ... ...56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1. Шығындардың жіктелуі және тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2. Өндірістік шығын есебінің әдістері және өнімнің, алынған пайданың өзіндік құнын калькуляциялау мен пайдалылықты анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.3. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығыңды есепке алудың халықаралық практикада қолданылатын әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2.1. Басқарушылық есеп және мұнда қолданылатын шығындарды жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
2.2. Басқарушылық ұйымдастыруды және бақылауды негіздеу шығындары туралы ақпарат және оларды талдап пайданы анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3.1. «Интеграция.Құрылыс» ЖШС мысалында шығындарды азайту және пайдалылықты көбейту мақсатында кәсіпорынның бухгалтерлік саясатына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
3.3. «Интеграция.Құрылыс» ЖШС.нің
жаңа өнім шығару жөніндегі бизнес жоспары ... ... ... ... ... ... ...56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
Кіріспе.
Нарықтық экономикада басқаруды жетілдіруде бухгалтерлік есептің ролі мен мәні артуда. Басқару мен нарықтық экономиканың дамуына, әр түрлі деңгейдегі басқару шешімдерін әзірлеуге, негіздеу мен қабылдауға субъектінің нарықтағы іс-қимылын анықтап, бәсекелес субъетіні айқындауға сондай-ақ субъектілердің қаржылық және шаруашылық қызметі туралы сапалы, уақтылы ақпаратты қалыптастыру бухгалтерлік есептің басты мақсаттары болып табылады.
Кез-келген өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру белгілі бір шығындармен байланысты. Шығындар - активтердің келуі немесе пайда болған өндіріс шығындарымен байланысты міндеттердің артуы. Өнімнің өзіндік құны - бұл өндіріске және өткізуге кететін ақшалай түрдегі шығындар. Сату бағасы мен өзіндік құн арасындағы айырмашылық бізге пайданы анықтайды. Осы пайданы арттыру – қазіргі кездегі нарықтық экономиканың басты мәселелерінің бірі болып табылады. Сондықтан көптеген экономистер пайданы максимизациялаудың көптеген жолдары мен тәсілдерін қарастыруда. Сондықтан, мен осындай тақырыпты алғанды жөн көрдім.
Бірінші бөлімде, жалпы шығындар туралы толық мәлімет төрт тарауда айтылып кеткен. Мұнда: шығындардың жалпы классификациясы; өндірістік шығын есебі; өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау; алынған пайданың өзіндік құнын анықтау; калбкуляциялау мен шығынды есепке алудың халықаралық практикада қолданылатын әдістері туралы ақпаратпен қамтамасыздандырылған.
Екінші бөлімде, басқару есебі пәнімен танысу, ондағы шығындармен танысу, себебі басқаруды ұйымдастыру шығындары – үстеме шығыстарға жатады. Басқару есебіндегі шығындар туралы ақпаратжәне оларды бюджеттеу мен бақылау аспекттері қарастырылған.
Үшінші бөлімде, «Интеграция-Құрылыс» ЖШС мысалында, оның есеп саясатын талдай отырып, шығындарды азайту жолдары қарастырылған. Яғни, шығындарды азайту жолдары қарастырылса, пайданың өсу жолдары сәйкесінше қарастырылып өтілген. Және де сол кәсіпорынға менің жасаған бизнес-жоспардың талдауы толығымен көрсетілген. Онда жаңа тауарды шығару барысында, жұмсалған шығындардың сметасы мен өндірістің үш жылға дейінгі бағдарламасы қарастырылған. Бұл бизнес-жоспарда жаңа технологияларды қолданыс енгізуінің кәсіпорынды қандай жағдайға алып келетінінің қарастырылуы.
Зерттеу объектісі: «Интеграция-Құрылыс» ЖШС
Зерттеу ғылыми маңызы: Қазіргі нарықтық экономикада кәсіпорындардың есеп саясатының жүргізілу формаларын талдай отырып, жаңа инновациялық идеяларды ұсыну.
ЖШС-тің өндірістік жоспарымен танысу. Өндірістік жоспардың негізгі нысаны, бұл - өнімді шығарудың өндірістік жақтарын ашып көрсету, яғни өндіріс процесінің ұйымдастырылуы, жаңа тауар шығару барысының және одан әрі өндіріс тоқталуына жол бермеу шараларының қамтамасыз ету деңгейі қарастыру. Өндірістік жоспар мына сұраққа жауап бері керек: кәсіпорын жаңа тауарын қалай шығарады және өндірісін сипаттап беру керек. Бұл арқылы өнімнің өзіндік құны мен баға арасындағы қатынасты зерттеу, яғни пайдалылықты анықтау.
Дипломдық жұмыс негізгі үш тараудан тұрады.
Нарықтық экономикада басқаруды жетілдіруде бухгалтерлік есептің ролі мен мәні артуда. Басқару мен нарықтық экономиканың дамуына, әр түрлі деңгейдегі басқару шешімдерін әзірлеуге, негіздеу мен қабылдауға субъектінің нарықтағы іс-қимылын анықтап, бәсекелес субъетіні айқындауға сондай-ақ субъектілердің қаржылық және шаруашылық қызметі туралы сапалы, уақтылы ақпаратты қалыптастыру бухгалтерлік есептің басты мақсаттары болып табылады.
Кез-келген өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру белгілі бір шығындармен байланысты. Шығындар - активтердің келуі немесе пайда болған өндіріс шығындарымен байланысты міндеттердің артуы. Өнімнің өзіндік құны - бұл өндіріске және өткізуге кететін ақшалай түрдегі шығындар. Сату бағасы мен өзіндік құн арасындағы айырмашылық бізге пайданы анықтайды. Осы пайданы арттыру – қазіргі кездегі нарықтық экономиканың басты мәселелерінің бірі болып табылады. Сондықтан көптеген экономистер пайданы максимизациялаудың көптеген жолдары мен тәсілдерін қарастыруда. Сондықтан, мен осындай тақырыпты алғанды жөн көрдім.
Бірінші бөлімде, жалпы шығындар туралы толық мәлімет төрт тарауда айтылып кеткен. Мұнда: шығындардың жалпы классификациясы; өндірістік шығын есебі; өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау; алынған пайданың өзіндік құнын анықтау; калбкуляциялау мен шығынды есепке алудың халықаралық практикада қолданылатын әдістері туралы ақпаратпен қамтамасыздандырылған.
Екінші бөлімде, басқару есебі пәнімен танысу, ондағы шығындармен танысу, себебі басқаруды ұйымдастыру шығындары – үстеме шығыстарға жатады. Басқару есебіндегі шығындар туралы ақпаратжәне оларды бюджеттеу мен бақылау аспекттері қарастырылған.
Үшінші бөлімде, «Интеграция-Құрылыс» ЖШС мысалында, оның есеп саясатын талдай отырып, шығындарды азайту жолдары қарастырылған. Яғни, шығындарды азайту жолдары қарастырылса, пайданың өсу жолдары сәйкесінше қарастырылып өтілген. Және де сол кәсіпорынға менің жасаған бизнес-жоспардың талдауы толығымен көрсетілген. Онда жаңа тауарды шығару барысында, жұмсалған шығындардың сметасы мен өндірістің үш жылға дейінгі бағдарламасы қарастырылған. Бұл бизнес-жоспарда жаңа технологияларды қолданыс енгізуінің кәсіпорынды қандай жағдайға алып келетінінің қарастырылуы.
Зерттеу объектісі: «Интеграция-Құрылыс» ЖШС
Зерттеу ғылыми маңызы: Қазіргі нарықтық экономикада кәсіпорындардың есеп саясатының жүргізілу формаларын талдай отырып, жаңа инновациялық идеяларды ұсыну.
ЖШС-тің өндірістік жоспарымен танысу. Өндірістік жоспардың негізгі нысаны, бұл - өнімді шығарудың өндірістік жақтарын ашып көрсету, яғни өндіріс процесінің ұйымдастырылуы, жаңа тауар шығару барысының және одан әрі өндіріс тоқталуына жол бермеу шараларының қамтамасыз ету деңгейі қарастыру. Өндірістік жоспар мына сұраққа жауап бері керек: кәсіпорын жаңа тауарын қалай шығарады және өндірісін сипаттап беру керек. Бұл арқылы өнімнің өзіндік құны мен баға арасындағы қатынасты зерттеу, яғни пайдалылықты анықтау.
Дипломдық жұмыс негізгі үш тараудан тұрады.
Пайдаланған әдебдиеттер.
1. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятий – Алматы: Центраудит – Казахстан 1998 – 771с.
2. «Анализ финансовых результатов деятельности предприятия» В.В. Журавлев журнал «Деловая информация» №3 2001;
3. Тасмағанбетов Т. А., Әлібекова Б. А., Байболтаева Н. Ә. Қаржы есебі: Оқу құралы / Жалпы ред. Басқарған Тасмағанбетов Т. А. – Алматы: Дәуір, 1998.- 480бет.
4. Дүйсенбаев К.Ш. Аудит и анализ финансовой отчетности: Уч. Пос. / К.Ш. Дүйсенбаев, С.К. Егембердиева, З.К. Дүйсенбаева. – Алматы: «Қаржы-қаражат», 1998-512с.
5. Тасмағанбетов Т. А., Радостовец В. К., Әбленов Д. О. и другие. Организация финансового учета: / Уч. Пособие под редакцией В.К. Радостовец.-Алматы: Экономика 1997-180с.
6. Шүкімов И.Т., Тамағанбетов Т.А. Бухгалтерлік есеп (әдістемелік ұсыныстар). / жалпы ред. Басқарған Тасмағанбетов Т.А. – Алматы: КазМБА 1994-132бет.
7. Дүйсенбаев К., Тасмағанбетов Т. Шаруашылық қызметін талдау теориясы. – КазМЭУ баспасы 1991-15 бет.
8. Абленов Д.О., Фролов А.А. Методическая и практическая разработка нормативов материальных запасов и их научное обоснование – Алматы: КазНИИНТИ 1987 – 104с.
9. Абленов Д.О., Фролов А.А. Организация оборотных средств и производственных запасов предприятии железорудной промышленности Казахстана, 1989 – 24с.
10. «Практикум по разработке бизнес-плана и финансовому анализу предприятия» Л.Ф. Сухова, Н.А. Чернова;
11. «Финансовый менеджмент» учебник Е.С. Стоянова;
12. «Финансы и финансовое планирование» Энтони Гринолл, журнал «Деловая информация» №1 2001;
13. «Управление финансовой деятельностью предприятия» Коласс Б.
14. «Методы финансирования инвестиционной деятельности предприятий» Бочаров В.В.
15. «Введение в рыночную экономику» учебник под ред. А.В. Лившица;
16. «Инвестиционный менеджмент» Бланк И.А.
17. «Методы финансирования инвестиционной деятельности предприятий» Бочаров В.В.
18. Письмо от 19.01.2001 г. № ВБ-6-26/48 «О применении законодательств о едином налоге на вмененный доход для определенных видов деятельности»;
19. «Положение о составе затрат на производство и реализацию продукции (работ, услуг) включаемых в себестоимость продукции, (работ, услуг), и о порядке формирования финансовых результатов, учитываемых при налогообложении прибыли» Утверждено Постановлением Правительства РК от 05.08.1998г.
20. Письмо от 27.04.01 г. № ВТ-6-04/350 «О разъяснениях по применению Изменений и дополнений № 5 в Инструкцию Госналогслужбы РК от 08.06.95 г. № 33 «О порядке исчисления и уплаты в бюджет налога на имущество предприятий»;
1. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятий – Алматы: Центраудит – Казахстан 1998 – 771с.
2. «Анализ финансовых результатов деятельности предприятия» В.В. Журавлев журнал «Деловая информация» №3 2001;
3. Тасмағанбетов Т. А., Әлібекова Б. А., Байболтаева Н. Ә. Қаржы есебі: Оқу құралы / Жалпы ред. Басқарған Тасмағанбетов Т. А. – Алматы: Дәуір, 1998.- 480бет.
4. Дүйсенбаев К.Ш. Аудит и анализ финансовой отчетности: Уч. Пос. / К.Ш. Дүйсенбаев, С.К. Егембердиева, З.К. Дүйсенбаева. – Алматы: «Қаржы-қаражат», 1998-512с.
5. Тасмағанбетов Т. А., Радостовец В. К., Әбленов Д. О. и другие. Организация финансового учета: / Уч. Пособие под редакцией В.К. Радостовец.-Алматы: Экономика 1997-180с.
6. Шүкімов И.Т., Тамағанбетов Т.А. Бухгалтерлік есеп (әдістемелік ұсыныстар). / жалпы ред. Басқарған Тасмағанбетов Т.А. – Алматы: КазМБА 1994-132бет.
7. Дүйсенбаев К., Тасмағанбетов Т. Шаруашылық қызметін талдау теориясы. – КазМЭУ баспасы 1991-15 бет.
8. Абленов Д.О., Фролов А.А. Методическая и практическая разработка нормативов материальных запасов и их научное обоснование – Алматы: КазНИИНТИ 1987 – 104с.
9. Абленов Д.О., Фролов А.А. Организация оборотных средств и производственных запасов предприятии железорудной промышленности Казахстана, 1989 – 24с.
10. «Практикум по разработке бизнес-плана и финансовому анализу предприятия» Л.Ф. Сухова, Н.А. Чернова;
11. «Финансовый менеджмент» учебник Е.С. Стоянова;
12. «Финансы и финансовое планирование» Энтони Гринолл, журнал «Деловая информация» №1 2001;
13. «Управление финансовой деятельностью предприятия» Коласс Б.
14. «Методы финансирования инвестиционной деятельности предприятий» Бочаров В.В.
15. «Введение в рыночную экономику» учебник под ред. А.В. Лившица;
16. «Инвестиционный менеджмент» Бланк И.А.
17. «Методы финансирования инвестиционной деятельности предприятий» Бочаров В.В.
18. Письмо от 19.01.2001 г. № ВБ-6-26/48 «О применении законодательств о едином налоге на вмененный доход для определенных видов деятельности»;
19. «Положение о составе затрат на производство и реализацию продукции (работ, услуг) включаемых в себестоимость продукции, (работ, услуг), и о порядке формирования финансовых результатов, учитываемых при налогообложении прибыли» Утверждено Постановлением Правительства РК от 05.08.1998г.
20. Письмо от 27.04.01 г. № ВТ-6-04/350 «О разъяснениях по применению Изменений и дополнений № 5 в Инструкцию Госналогслужбы РК от 08.06.95 г. № 33 «О порядке исчисления и уплаты в бюджет налога на имущество предприятий»;
Құрылыс ұйымдарындағы үстеме шығыстар және пайдалылықты есептеу
Жоспар.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1-
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.1. Шығындардың жіктелуі және
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2. Өндірістік шығын есебінің әдістері және өнімнің, алынған
пайданың өзіндік құнын калькуляциялау мен пайдалылықты
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..18
1.3. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығыңды есепке
алудың халықаралық практикада қолданылатын
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2-
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.1. Басқарушылық есеп және мұнда қолданылатын шығындарды
жіктеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 44
2.2. Басқарушылық ұйымдастыруды және бақылауды негіздеу шығындары
туралы ақпарат және оларды талдап пайданы
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3-
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
3.1. Интеграция-Құрылыс ЖШС мысалында шығындарды азайту және
пайдалылықты көбейту мақсатында кәсіпорынның бухгалтерлік
саясатына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
3.3. Интеграция-Құрылыс ЖШС-нің
жаңа өнім шығару жөніндегі бизнес
жоспары ... ... ... ... ... ... ...5 6
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .70
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...71
АННОТАЦИЯ
Диплом жұмысы Құрылыс ұйымдарындағы үстеме шығыстар және пайдалылықты
есептеу тақырыбына жазылған.
Студент: Ибрагимов Д, тобы ЭФ-03-7к1,
Дипломдық жұмыс жетекшісі: Атенова К.
Қазіргі нарықтық экономика жағдайымызда пайданы максимизациялау басты
мәселелердің бірі. Сондықтан өндірісте өнім шығару барысында, сапасын
жоғалтпай, шығындарды азайту өте басты проблемалардың бірі болып келеді.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі:
Жалпы көлемі: 72 бет;
Кесте: 13;
Сызба: 3.
Зерттеу объектісі: Интеграция-Құрылыс ЖШС
Зерттеу ғылыми маңызы: Қазіргі нарықтық экономикада кәсіпорындардың
есеп саясатының жүргізілу формаларын талдай отырып, жаңа инновациялық
идеяларды ұсыну.
АНЫҚТАМАЛАР.
Өнім (жұмыс, қызмет) өткізуден түскен табыс – қосымша құнға салынған
салықты, акциздерді, сондай-ақ қайтарылған тауарлардың құнын шегеру, сатып
алушыларға сатудан ұсынылған жеңілдіктер мен бағадан шегерімдер арқылы
бейнеленеді. Табыстар бойынша деректер нақты қолданыстағы бағада
келтіріледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың тиімділігі – олардың қызметінің тиімділігін
сипаттайды, ол кезең шығындарын есепке алғандағы, кәдімгі қызметтен алынған
табыстың (залалдың), өндіріске және өнімді (жұмысты, қызметті) өткізуге
кеткен шығындарға қатынасы ретінде есептеледі.
Кәсіпорындардың дебиторлық берешегі - сатып алушылардың жөнелтіген
өнім үшін берешегі, орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер, соның
ішінде алынған вексельдермен және аванстармен қамтамасыз етілгендер;
материалдық зиянның орнын толтыру.
Субконта – кез-келген аналитикалық есеп объектісі.
Типтік операциялардың шаблоны дегеніміз – белгілі бір шаруашылық
әрекетті рәсімдеу үшін бухгалтерлік жазуларды қалыптастыру сценарийі.
Негізгі капиталға инвестициялар дегеніміз – негізгі қорларды сатып
алуға, құруға және ұдайы өндіруге бағытталған шығындар жиынтығы. Негізгі
капиталға инвестицияларға ғимараттар мен құрылыстарға, машиналар мен құрал-
жабдықтарға, малға, көпжылдық көшеттерге, бұрғылау және геологиялық барлау
жұмыстарына, программалық қамтамасыз етулерді сатып алуға, әдеби және
көркем туынды түпнұсқаларына салынған қаражаттар кіреді.
Негізгі капиталға инвестициялар туралы мәліметтер шағын кәсіпкерлік
субъектісінің инвестициялық қызметін есепке алу арқылы, жасырын және заңға
сай емес қызметті қоса есептеу арқылы анықталған.
Шағын кәсіпкерлік субъектілері – заңды тұлға құрмаған жеке тұлғалар
және кәсіпкерлік қызметпен айналысатын, қызметкерлерінің орташа жылдық саны
50 адамнан аспайтын, жыл ішіндегі активтерінің жалпы құны 60000 мәрте айлық
есептік көрсеткіштен аспайтын, серіктестік (толық, командиттік,
жауапкершілігі шектелген және қосымша) немесе өндірістік кооператив
түріндегі заңды тұлғалар.
31.01.2006ж. Жеке кәсіпкерлік туралы №124-III заңға сәйкес шағын
кәсіпкерлікке жатпайтын, қызмет түрлерін жүзеге асыратын, субъектілер шағын
кәсіпкерлік субъектілері бола алмайды. Қызметтің түрі мемлекеттік
классификаторына ЭҚЖС сәйкес анықталады.
Шағын бизнес кәсіпорыны – заңды тұлға түріндегі шағын кәсіпкерлік
субъектісі.
Шағын бизнестің заңды тұлғалары - тіркелген және іс-әрекеттегі, оның
ішінде – белсенді кәсіпорындарға бөлінеді.
Тіркелген кәсіпорындар - белгіленген тәртіпте мемлекеттік тіркемеден
(қайта тіркелген) өткен және жойылмаған кәсіпорындар.
Іс-әрекеттегі кәсіпорындар – экономикалық қызметті жүзеге асыратын
немесе потенциалды түрде жүзеге асыра алатын шағын бизнестің тіркелген
кәсіпорындар бөлігі.
Белсенді кәсіпорындар – есепті кезеңде экономикалық қызметті нақты
жүзеге асыратын шағын бизнестің іс-әрекеттегі кәсіпорындар бөлігі.
Салық салынғанға дейінгі кәдімгі қызметтен түскен табыс (залал) -
кәсіпорынның барлық шаруашылық операцияларының бухгалтерлік есебі негізінде
айқындалған соңғы қалдықты қаржылық нәтиже, негізгі және негізгі емес
қызметтен түскен табысты (шығынды) бідіреді.
Негізгі қызметтен түскен табыс (залал) – бұл сальдоланған қаржылық
нәтиже, ол жалпы табыс пен кезең шығындар арасындағы айырма ретінде
анықталады. Негізгі қызметтен түскен жалпы табыс өнім (жұмыс, қызмет)
өткізуден түскен табыс пен өткізілген өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік
құны арасындағы айырма болып табылады.
Нормативтік сілтемелер
1. Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы Қазақстан
Республикасының 2007 жылғы 28 ақпандағы N 234 Заңы, "Егемен Қазақстан"
2007 жылғы 12 наурыз N 63-64
2. Бухгалтерлік есеп стандарттарына әдістемелік ұсыныстар.
3. Ұйымның есептік саясатын әзірлеу жөніндегі әдістемелік ұсынымдар,
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі, Бухгалтерлік есеп және
аудит әдіснамасы департаменті, 2005 жылғы 24 №1 Хаттамаға
сәйкесбухгалтерлік есеп және аудит мәселелері жөніндегі Қазақстан
Республикасы Қаржы министрлігінің Сараптамалық Кеңесімен пайдалануға
ұсынылған, Астана - 2004
4. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заңы 28.02.2007ж
5. Шағын кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп БЕС № 23
6. Қазақстан республикасының 2003-2005 жылдарға арналған Мемлекеттiк
аграрлық азық-түлiк бағдарламасын iске асыру жөнiндегi Іс-шаралар
жоспары
Қысқартулар
ХҚЕС –Халықаралық қаржылық есеп стандарттары
БЕС – Бухгалтерлік есеп стандарттары
НҚ – Негізгі құралдар
МЕА – Материалдық емес активтер
ЖШС – Жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ҒТП – Ғылыми-техникалық прогресс
ІІМ – Ішкі істер министрлігі
Кіріспе.
Нарықтық экономикада басқаруды жетілдіруде бухгалтерлік есептің ролі
мен мәні артуда. Басқару мен нарықтық экономиканың дамуына, әр түрлі
деңгейдегі басқару шешімдерін әзірлеуге, негіздеу мен қабылдауға
субъектінің нарықтағы іс-қимылын анықтап, бәсекелес субъетіні айқындауға
сондай-ақ субъектілердің қаржылық және шаруашылық қызметі туралы сапалы,
уақтылы ақпаратты қалыптастыру бухгалтерлік есептің басты мақсаттары болып
табылады.
Кез-келген өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру белгілі бір шығындармен
байланысты. Шығындар - активтердің келуі немесе пайда болған өндіріс
шығындарымен байланысты міндеттердің артуы. Өнімнің өзіндік құны - бұл
өндіріске және өткізуге кететін ақшалай түрдегі шығындар. Сату бағасы мен
өзіндік құн арасындағы айырмашылық бізге пайданы анықтайды. Осы пайданы
арттыру – қазіргі кездегі нарықтық экономиканың басты мәселелерінің бірі
болып табылады. Сондықтан көптеген экономистер пайданы максимизациялаудың
көптеген жолдары мен тәсілдерін қарастыруда. Сондықтан, мен осындай
тақырыпты алғанды жөн көрдім.
Бірінші бөлімде, жалпы шығындар туралы толық мәлімет төрт тарауда
айтылып кеткен. Мұнда: шығындардың жалпы классификациясы; өндірістік шығын
есебі; өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау; алынған пайданың өзіндік құнын
анықтау; калбкуляциялау мен шығынды есепке алудың халықаралық практикада
қолданылатын әдістері туралы ақпаратпен қамтамасыздандырылған.
Екінші бөлімде, басқару есебі пәнімен танысу, ондағы шығындармен
танысу, себебі басқаруды ұйымдастыру шығындары – үстеме шығыстарға жатады.
Басқару есебіндегі шығындар туралы ақпаратжәне оларды бюджеттеу мен бақылау
аспекттері қарастырылған.
Үшінші бөлімде, Интеграция-Құрылыс ЖШС мысалында, оның есеп саясатын
талдай отырып, шығындарды азайту жолдары қарастырылған. Яғни, шығындарды
азайту жолдары қарастырылса, пайданың өсу жолдары сәйкесінше қарастырылып
өтілген. Және де сол кәсіпорынға менің жасаған бизнес-жоспардың талдауы
толығымен көрсетілген. Онда жаңа тауарды шығару барысында, жұмсалған
шығындардың сметасы мен өндірістің үш жылға дейінгі бағдарламасы
қарастырылған. Бұл бизнес-жоспарда жаңа технологияларды қолданыс енгізуінің
кәсіпорынды қандай жағдайға алып келетінінің қарастырылуы.
Зерттеу объектісі: Интеграция-Құрылыс ЖШС
Зерттеу ғылыми маңызы: Қазіргі нарықтық экономикада кәсіпорындардың
есеп саясатының жүргізілу формаларын талдай отырып, жаңа инновациялық
идеяларды ұсыну.
ЖШС-тің өндірістік жоспарымен танысу. Өндірістік жоспардың негізгі
нысаны, бұл - өнімді шығарудың өндірістік жақтарын ашып көрсету, яғни
өндіріс процесінің ұйымдастырылуы, жаңа тауар шығару барысының және одан
әрі өндіріс тоқталуына жол бермеу шараларының қамтамасыз ету деңгейі
қарастыру. Өндірістік жоспар мына сұраққа жауап бері керек: кәсіпорын жаңа
тауарын қалай шығарады және өндірісін сипаттап беру керек. Бұл арқылы
өнімнің өзіндік құны мен баға арасындағы қатынасты зерттеу, яғни
пайдалылықты анықтау.
Дипломдық жұмыс негізгі үш тараудан тұрады.
1.1. Шығындардың жіктелуі (классификация) және тәртібі.
Кез келген өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру белгілі бір шығындармен
байланысты.
Шығындар - активтердің келуі немесе пайда болған өндіріс шығындарымен
байланысты міндеттердің артуы.
Ақшалай формадағы субъект шығынына өңімнің өзіндік құн жатады.
Өзіндік шығындарды дұрыс ұйымдастыру үшін оның ғылыми-негізделген
жіктелімі аса қажет. Бухгалтерлік есептің №7 Тауарлы-материалдық қор
есебі стандартына сәйкес шығын мьналарға жіктеледі:
1. пайда болу орны бойынша - өндіріс, цех, учаске, құрылымдық
бөлімше. Мұндай жіктеу өндірістік өнімнің өзіндік құнын анықтау
үшін аса қажет;
2. өнім (жұмыс, қызмет) түрлері бойынша - оның өзіндік құндарын
есептеу үшін керек;
3. шығьн түрлері бойынша немесе өнімнің өзіндік құнына көшіру тәсілі
бойынша
• экономикалық элементтер бойынша және калькуляциялау
баптарымен.
Сонымен бірге:
а) экономикалық элемент бойынша - өнім өндіру үшін қандай шығын
кеткенін көрсетеді. БЕС 7-ге сәйкес мына экономикалық
элементтер анықталады:
- материалдық шығындар;
- еңбекақы шығындары;
- аударым;
- құралдың тозуы;
- басқадай шығындар;
ә) калькуляция баптары бойынша - өнімнің жекелеген түрлерінің
өзіндік құнын есептеу үшін пайдаланылады.
БЕС 7-ге сәйкес оған жататындар:
- материалдар;
- еңбекақы;
- аударым;
- үстеме шығындар.
Элементтер бойынша шығындарды топтастыру
Кесте 1
(мың, теңгемен)
Экономикалық элементтер Сома Калькуляция баптары Сома
1. Материалдык шығындар 78000 1. Материалдар 25200
2. Еңбекакыға кететін 17000 2. Сатып алынатын 41000
шығындар жартылай өнімдер
(полуфабрикаты),
жиынпык-таушы бұйым және
т.б.
3. Аударым 3980 3. Қайтарылатын (2400)
қалдықтар (ұсталым)
4. Құралдың тозуы 6300 4. Технологиялык 9100
мақсатка арналған отын
және энергия
5. Басқадай шығындар 11720 5. Еңбекақы 10000
Барлығы: 117000 6. Аударым 2340
Өндірістік емес шотқа есептен (3600) 7. Әзірлік және 4060
шығарылады (-) (кайтарылған өндірісті игеру
қалдықтар құны, ақауға шығындары
кінәліден шығынның орны
толтырылды)
Аякталмаған өндіріс қалдығының 8. Үстеме шығьндар. 17500
өзгеруі (+) 600 9. Басқадай шығындар 7200
Барлығы: 114000 Барлығы: 114000
Экономикалық шығындар бойынша шығын (117000 теңге) және калькуляция
баптары бойынша шығын (114000 теңге) өндірістік емес шотқа есептен шығару
бөлігінде корректив элементі бойынша қорытындыға салғанға дейін аяқталған
өндіріс қалдығының өзгеруі сан жағьнан бірдей емес. Шығындардағы
айырмашылық, сонымен қатар, ұқсас (аналогичных) атауда элемент және
калькуляция бабы бойынша бар. Мысалы, Еңбекақыға кететін шығын
экономикалық элемент бойышша 17000 теңге, ал Еңбекақы калькуляция бабы
бойынша 10000 теңге көрініс тапты. Айырмашылық құрал-сайманды күтумен
(уход) шұғылданатын қызметкерлердің еңбекақысына кететін шығындарда, яғни
үстеме шығындарында ескеріледі.
Алайда, экономикалық элемент және бап бойынша шығынды есепте
топтастыру өзара байланысты, өйткені олар құрамы (элементі) және мақсатты
тағайьндауы (калькуляция бабы) бойынша субъектінің бір ғана шығындарын
сипаттайтынын айта кету керек. Бұл ақпарат есебінде шаруашылық жүргізуші
субъектінің тұтас шығыньн өнім (жұмыс, қызмет) түрлері бойышша,
калькуляциялау баптарымен шығынның пайда болу орнына қарай бөлшектеп
(детализировать), элементтік қимада (по элементнам разреза) қалыптастыруға
мүмкіндік тудырады, өнімнің өзіндік құнын элдеқайда дұрыс есептелуіне және
кәсіпорын шығындарыша бақылауды күшейтуге жағдай жасайды.
Экономикалық элемент бойышша топтастыру оның құрылымын зерделеу,
өндірістік шығындар сметасын пайдалануын бақылау, жоспарлау және талдау
үшін қолданылады. Бап бойынша топтастыру кәсіпорын шығынының талдамалық
есебін ұйымдастыру, калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын бақылау үшін
пайдаланылады. Екі топтастыру бірін-бірі толықтырады және өнімді өндіруге
кететін шығын, есептеу және өзіндік құнды талдау есебін ұтымды жүргізуге
мүмкіндік тудырады.
Өндіріске арналған шығындар басқа белгілердің қатары бойынша жіктелуі
мүмкін.
Кесте 2
№ Жіктеу тобы Шығындар
1 Өндіріс процесіндегі экономикалық роль • негізгі
бойынша • үстеме
2 Өнімнің өзіндік құнына салу тәсілі бойынша • тікелей
• жанама
3 Құрамы бойынша (біртектілік) • бір элементті
• кешенді
4 Өндіріс көлеміне қатынасы бойынша • өзгермелі
• тұракты
5 Пайда болу кезеңі бойынша • ағымдык
• біруақыттық
6 Өндіріс процесіне қатысуы бойынша • өндірісті
(басқару кызметі бойынша) • әкімшіліктік
• коммерциялык
7 Тиімділігі бойынша • өндірілетін
• өндірілмейтін
8 Бақылау мүмкіндігі бойынша • реттелетін
• реттелмейтін
9 Орташалау деңгейі бойынша • жалпы
• орташа
10 Пайданы генерациялау кезеңіне шығынды • өнімге
рет- ретімен көшіру • кезеңге
Негізгі - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты:
шикізат және материалдар, қосалқы материалдар мен басқа шығындар.
Үстеме - өндірісті ұйымдастыру, оған қызмет ету және басқарумен
тікелей байланыста пайда болады.
Бір элементті - бір элементтен тұрады (еңбекақы, материалдар,
аударым).
Кешенді - бірнеше элементтен тұрады (құрамына қызметкердің еңбекақысы
кіретін цех шығындары, аударым, материал, амортизация және басқа да бір
элементгі шығындар).
Тікелей - өнімнің нақгы бір түрін өндіретін өндіріспен байланысты және
оның өзіндік құнына тікелей салынуы мүмкін (шикізат, негізгі материалдар,
аударым). Жекелеген бөлімшелерге кететін шығын бөлімше шығындары деп
аталады. (автомеханиктың еңбекақысы - бұл автосервис бөлімшесінің тікелей
шығыны болыш табылады; цехтағы автомобильдердегі сырлауда пайдаланылатын
сырдың құны — сырлау цехының тікелей шығыны болып табылады).
Жанама - өнімнің жеке түрлеріңің өзіндік кдоына тікелей салышбауы
мүмкін жеке шыгын жанама (шартты) бөлінеді. Жекелеген бөлімшелерге
салышбаған шығын жанама деп аталады (жарнамаға жұмсалатын шығын - бұл
субъект бөлімшелерінің жанама шығыны болып табылады).
Шығындар бір бөлімшеде тікелей, екінші бір бөлімшеде жанама болуы
мүмкін (зауыт менеджерінің еңбекақысы - бұл жеке бөлімшелердің жанама
шығыны, тұтас зауыттың тікелей шығыны болып табылады).
Шығындардың тікелей және жанама болыш бөлінуі салалық ерекшеліктерге,
өндірістің ұйымдастырылуыша, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудыш
қабылданған эдісіне байланысты (көмір өнеркәсібінде, энергия қуатын
өндіруде - барлық шығындар тікелей болыш табылады).
Өзгермелі - оның көлемінің өзгеруі өндіріс көлемінің өзгеруіне тікелей
үйлесімді (пропорционально) болады (өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы,
технологиялық энергия, отын және т.б.) және бұл кезеңдегі өнім шығарылымын
үйлесімді (пропорционально) бөледі. Мысалы, егер өндіріс көлемі 10%-ке
артатын болса, онда жалпы өзгермелі шығын да 10%-ке өседі.
Жалпы өзгермелі шығын өндіріс көлеміне үйлесімді (пропорционально)
өседі. Өндіріс көлемі 100-ден 200-ге дейінгі бірлікке артқанда, жалпы
өзгермелі шығын 1000-нан 2000 теңгеге дейін өсті. Алайда өзгермелі шығын
өнім бірлігіндегі есеп айырысуда көлем өзгерсе де, мейлі бұл қандай бірлік
болса да - бірінші ме, екінші ме, үшінші ме, оған қарамай тұрақты боп
қалады. Сондықтан өзгермелі және тұрақты шығындарды шартты-өзгермелі немесе
шартты-тұрақты деп атау әдетке айналған, өйткені олар әр түрлі нүктелерден
екі түрлі роль ойнайды.
Кесте 3
Көлем, Бірлікке шаққандағы өзгермелі Бірлікке шаққандағы жалпы
бірлікте. шығын өзгермелі шығындар,
теңгемен
100 10 1000
200 10 2000
300 10 3000
400 10 4000
Тұрақты - өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне тәуелді емес (жылу,
өндіріс ғимаратын жарықтандыру, амортизация, жал (аренда), жарнама шығыны
және т.б.)
Егер көлем 10%-ке артса немесе кемісе, онда жалпы тұрақты шығын
өзгеріссіз қалады, бірақ бір бірлікке ұдайы кеміп отырады.Өндіріс көлемі
өзгерсе де тұрақты шығын өзгеріссіз қалған. Егер өндіріс көлемі 10%-ке
кемісе, онда жаллы тұрақты шығын өзгеріссіз қалады. Егер өндіріс көлемі бір
бірлікке тең болса, онда тұрақты шығын 300 теңгеге тең болады, бірақ
тұрақты шығын өндіріс көлемінің артуы кезінде бір бірлікке ұдайы кеміп
отырады. Осыған орай өнімнің өзіндік құны кемиді.
Кесте 4
Көлем, бірлікте Бірлікке кететін тұрақтыБірлікке кететін жалпы
шығын, теңгемен тұракты шығын, теңгемен
1 300 300
2 150 300
5 60 300
15 20 300
20 15 300
25 12 300
30 10 300
Ағымдағы - жиі қайталанатын кезеңдік шығын (шикізат, материалдар
шығыны).
Бір жолғы - демалыс төлемі, жөндеу жүргізу және т.б. Ол сметаның
бекітуімен белгіленген тәртіпте және мерзімде өнімнің өзіндік құнына бөлек
қосылады.
Өндірістік - тауарлық өнімді дайындаумен және оның өндірістік өзіндік
құнын қалыштастыруға кететін барлық шығын жатады (тауарлық өнім өз
материалымен де, техникалық бақылаумен қабылданып, қоймаға өткізілген
тапсырыс берушінің материалымен де шығарылатын дайын бүйымдардыш құны;
тараптарға босатылған өз өндірісінің жартышай дайындалған өнімнің өзіндік
құны, сондай-ақ субъектінің негізгі қаражатын толтыруға бағытталған өнім).
Әкімшілік - жалпы басқарумен байланысты шығындар және жалпы
шаруашылык, әкімшілік тағайындауындағы шығындар.
Коммерциялық (өндірістен тыс) - өнімді сатып алушыға өткізумен
байланысты шығын.
Өндірушілік (жоспарланған) - ұғымды технология мен өндірісті
ұйымдастыру арқылы өнімді белгіленген сапада өндіруге кететін шығын.
Өндірушілік емес (жоспарланбаған) — технологияның жетіспеушілігінен
және өндірістің дұрыс ұйымдастырылмауынан болатын салдар, яғни шығын
(жұмыссыз бос тұрып қалудың шығыны, ақау, мерзімнен тыс еңбекақы).
Реттелетін - атқарушы шығын деңгейш реттейтін немесе оған елеулі ықпал
ете алады (өнім өндіруде пайдаланылатын шикізат шығьгаы, оны цех
бақылаушысы реттейді).
Реттелмейтін - қызметкер оның деңгейіне елеулі ықпал ете алмайтын
шығын (дайындау учаскесінің мастері конструкторлық бөлім қызметкерлерінің
еңбекақысы бойынша шьғынға ықпалын жүргізе алмайды).
Жалпы - өндірілетін өнімнің барлық көлеміне кететін шығынды білдіреді.
Орташа - есепте бір өнім бірлігіне кететін шығын.
Өнімге - өнімнің өзіндік құнына жұмсалатын шығын (тікелей шығын).
Кезеңге - кезең шығындары: жалпы және әкімшілік шығындары, тауарды
сату шығындары, сыйақы бойынша шығындар (жанама шығындар).
Өндірілген өнімді бағалау, экономикалық шешімдерді қабылдау,
жоспарлау, бақылау және реттеу мына шығын жіктеулерінің көмегімен болады:
1. Өндірілген өнімді бағалау үшін шығындарды топтастыру:
0. негізгі - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты;
1. үстеме - өндірісті ұйымдастыруда пайда болады;
2. тікелей - өнімнің нақты бір түрін өндірумен байланысты және оның
өзіндік құнына тікелей қосылады;
3. жанама - жекелеген өнім түрлерінің өзіндік құнына тікелей емес,
жанама (шартты) бөлінеді;
4. кірістік (болашақта табыс әкелетін ресурстарға ие болу және оның
қолда бар болуы);
5. біткен (шығынға кеткен материалдар).
2. Шешім қабылдау және жоспарлау үшін шығындарды топтастыру:
6. өзгермелі - оның көлемі өндіріс көлеміне қарай үйлесімді
(пропорционально) өзгереді;
7. тұрақты - өнім өндіру көлемінің өзгеруіне тәуелді емес;
8. қайтарылмайтын - өткен кезеңнің шығыны мен табысы;
9. міндеттік (вмененные) - ресурстар шектеулі болған жағдайда пайда
болады және оны болашақта пайдалану мүмкіндігін сипаттайды;
10. айыптық (өсетін) - қандай да бір өнім партиясын дайындауда қосымша
пайда болады (өнім өндірісін жеделдету үшін сыйлықақы төлеу);
11. маржиналдық (шектеулі) - қосымша шығындар, бірақ есепте өнім
бірлігіне келеді;
12. релеванттық - тапсырыстардың (заказ) сақталуы мен орындалуыша
байланысты.
3. Шығындарды басқару мақсатында бақылау және реттеу процесін жүзеге
асыру үшін шығындарды топтастыру:
13. реттелетін;
14. реттелмейтін;
15. тиімді (өндірмелі, яғни (производительные);
16. тиімсіз (өндірілмейтін);
17. бақыланатын;
18. бақыланбайтын.
1.2. Өндірістік шығын есебінің әдістері және өнімнің, алынған пайданың
өзіндік құнын калькуляциялау мен пайдалылықты анықтау.
Өнімнің өзіндік құны - бұл өндіріске және өткізуге кететін ақшалай
түрдегі шығындар.
Калъкуляциялау - бұл барлық тауарлық өнімдердің де әрі бір бірліктің де
өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысын оперативті басқаруда маңызды
орын алады, өйткені ішкі резервті дер уақытында (уақтылы) ашуға мүмкіндік
беріп, оны өнімнің өзіндік құнын төмендетуге және бәсекеге жарамдылығын
арттыруда пайдаланылады. Калькуляцияны өнімнің өзіндік құнын жоспарлауға
және өнімнің (жұмыс, қызмет) нарықтағы сұранысын ескеретін негізгі бағасын
белгілеуде пайдаланады.
Калькуляцияда субъект шығындары ақшалай түрде қорытындыланады.
Калькуляцияның мына түрлері болуы мүмкін:
• жоспарлы - еңбек шығынының, озық техника мен өндірістің және
жұмыстың жақсы ұйымдастырылуын білдіретін өндіріс қаражатының озық
(прогрессивті) нормасы негізінде жоспарланған кезеңге жасалады;
• есеп берушілік (нақты) калъкуляция - өнімнің өзіндік құны
кәсіпорынына тәуелді (өндіру, үнемдеу немесе жекелеген ресурстарды артық
шығындау бойынша жоспарлы көрсеткіштердің асыра орындалуы немесе кем
орындалуы) және тәуелді болмайтын (материалдар құнын, амортизациялық
аударымдардың нормасын, электр энергиясына, жылуға, тазға, суға және т.б.
тарифін өзгерту) себептер бойынша жоспардан ауытқуы мүмкін нақты
шығындармен сипатталады;
• нормативті калъкуляциялар - ағымдағы жоспарлы калькуляцияның әр
түрлілігі болып табылады. Ол шығын есебінің нормативті әдісін қолданатын
және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялайтын кәсіпорында жасалады. Оның
негізінде көбінесе қол жеткізген шығын деңгейін сипаттайтын ағымдығы әрекет
ететін нормалар жатады. Нормативті калькуляция жоспарлымен салыстырғанда
есептік кезеңдегі өнім өндіруге кететін шығын деңгейін әлдеқайда нақты
көрсетеді;
• жобалық калькуляциялар - келешекке құрылған жоспарлы
калькуляцияның әр түрлілігі болып табылады. Ол күрделі салымның
(капитальных вложений), жаңа техниканың және технологияның тиімділігін
анықтау үшін қолданылады;
• алдын-ала жүргізілетін калъкуляция — нақты шығын негізінде және
оң айда немесе төртінші тоқсандағы немесе басқа кезеңдегі болжамдық
(ожидаемый) өнім өндіру мен шығын бойынша есеп айырысудың басқа кезеңінде
алынатын нақты өнім (табыс) негізінде жасалады. Бұл калькуляцияның
мәліметтері өнім өндірудің ағымдық жылдағы нәтижесін алдын ала анықтауда
қолданылады. Мұндай калькуляциялар негізінде - ауыл шаруашылық
кәсіпорындарында қолданылады.
Калькуляция барысында шығын есебінің объектісін және өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау объектісін дұрыс анықтау қажет.
Шығын есебінің объектісі — кәсіпорын өндіріс шығын есебінің
талдамалығын ұйымдастырудағы объект. Өнеркәсіптерде шығын есебінің
объектісі мен калькуляциялау объектісі бір-біріне дәл келеді. Мысалы, тігін
өндірісінде шығын есебінің объектісі мен калькуляциялау объектісіне бұйым
(сыртқы және ішкі киімдер) жатады.
Калькуляциялау объектісі - кәсіпорын калькуляциялайтын өнім (жұмыс,
қызмет) түрлері. Мысалға, ауыл шаруашылығында есеп және калькуляциялау
объектілері бір-біріне дәл келмейді (мал шаруашылығы: шығын есебінің
объектісі - ірі қара мал, ал калькуляциялану объектісі - сүт, төл, көң).
Кешенді өндірістерде біртұтас технологиялық процесте шикізаттың бір
түрінен әр түрлі өнім өндіреді және өндірістің жалпы шығыны өз араларына
бөліп таратылмайды. Бір өнім бірлігінің өзіндік құны, мына әдістердің
біреуімен анықталады:
Шығынды шығарып тастау әдісі - мұнда өнім өндірудің бір түрі негізгі,
ал қалғаны ілеспе (попутные) ретінде қарастырылып, жалпы өзіндік құннан
жоспарлы өзіндік құн бойынша ілеспе өнімнің өзіндік құнын шығарып тастайды,
ал алынған шама негізгі өнімнің өзіндік құны болып табылады..
Құрамдастырылған (комбинированный) әдіс - негізгі және ілеспе өнімнің
бірнеше түрін өндіретін өндірістік кешенде қолданылады. Шығарып тастау
әдісі мен шығындарды бөлу элементтері ұштастырылады. Мұнда алғашқыдағы
шығынның жалпы сомасынан ілеспе өнімнің құнын шығарып тастайды, ал шығынның
қалған бөлігі белгіленген коэффициенттерге сәйкес негізгі өнімдерге
бөлінеді.
Кезеңдер:
• кешенді шығынның жалпы сомасынан ілеспе өнімнің өзіндік құны
шығарылады;
• шығынның қалған сомасынан нақты өнімге тікелей көшірілуі мүмкін
оның бір бөлігі шығарылады;
• шығынның қалдығы белгіленген коэффициентгерге сәйкес өнімдерге
бөлінеді;
• тиісті өнімдердің өзіндік құнының жалпы шамасы анықталады.
Шығын есебінің объектілері бойынша тапсырыстық калькуляцияның процестік
әдісі бөліп көрсетіледі.
Тапсырыстық әдіс - технологиялық мақсаттарға арналған материалдар
шығынын, өндіріс жұмысшыларының негізгі еңбекақысын және үстеме шығындарды
нақты өнім шығарумен немесе қандай да бір қызметті орындаумен оңай ақтап
алатын (немесе орнын толтыратын) өндірістерде қолданылады. Бұл әдіс,
әдеттегіше, бір тұрпатты (тип) өндірістік ұйымдағы кәсіпорындарда,
құрылыста, қызмет көрсету саласында қолданылады.
Өндірістік шығынның тапсырыстық есебін ұйымдастыру мына жағдайларда
жүзеге асуы мүмкін: бірегей бұйымдарды немесе арнайы тапсырыспен орындалған
бұйымдарды немесе бірқатар бұйым партиясын дайындауды бөлектеп
дараландыруда ұйымдастырылуы мүмкін, өнім бірлігінің орташасы емес,
дараланған өзіндік құн туралы ақпарат алу қажет (құрылыс, кеме жасау, құбыр
жасау, полиграфия, жиһаздар өндіру, ҒЗЖ (ғылыми зерттеу жұмысы) орындау,
құрастырушылық, жөндеу жұмыстары, аудиторлық және кеңес беру қызметтері
және т.б,. ұсақ сериялы, дара тұрпатты өндіріс).
Барлық тікелей шығындар жекелеген тапсырыстар бойынша шығын
номенклатурасында белгіленген разрядта ескеріледі. Барлық қалған шығындар
пайда болған орны бойынша ескеріліп, бөлу базасымен белгіленгенге сәйкес
тапсырыстардың өзіндік құнына қосылады.
Жеке тапсырыс шығын есебі мен калькуляциялаудың объектісі болын
табылады. Тапсырыстар бір бұйымға жеке (дара), ал ұсақ сериялы өндірісте
бірнеше бұймдарға келіп түседі (немесе ашылады).
Есептің тапсырыстық әдісіне мына ерекшеліктер тән:
• тапсырыстар бойынша шығындарды қорьггындынау (жалпылау)
• тапсырысты орындау барысында оны есептен шығару
• тапсырыстар есебінің карточкасын жүргізу, сондай-ақ жанама
шығынды жекелеген тапсырыстарға бөлу аса қажет.
900 Негізгі өндіріс талдамалық шоттар саны кәсіпорынға
орналастырылған тапсырыстардың санына сәйкес келуі керек.
Қайта бөлу әдісі біркелкі өнім өндірістің барлық кезеңінде (шекті)
нақты тізбекпен өтетін тасқынды (поточный) және сериялы өндіріс саласында
қолданылады. Калькуляциялау объектісіне әрбір қайта жасалын аяқталған өнім
жатады, ал шығын есебінің объектісіне - қайта жасау, яғни келесі қайта
жасауға жөнелтілуі мүмкін немесе тарапқа өткізілген жартылай дайын өнімді
алумен аяқталған технологиялық процестің бір бөлігі жатады.
Әдістің мәні мынада - тіпті бір қайта жасаудан әр түрлі өнім түрлерін
алуға болса да, өндірісті қайта жасау бойынша ағымдағы есепте тікелей
шығындар көрініс табады.
Шығын есебінің қайта бөлістік әдісінің ерекшеліктеріне мыналар жатады:
жекелеген тапсырыстарға қатыссыз қайта жасау бойынша шығынды жалпылау,
күнтізбелік кезең үшін шығынды есептен шығару, әрбір қайта жасауға 900
Негізгі өндіріс синтетикалық шотқа талдамалық есепті жинақтау, шығын
есебінің қарапайымдылығы мен үнемшілдігі.
Жаппай өндіріс жағдайьтада бір текті өнімдер жай калькуляцияларда
пайдаланылуы мүмкін. Сериялық өндірісте орташалау әдісін қолданумен шартты
дайын өнімдегі жартылай дайындалған өнімді қайта есептеумен калькуляция
жасалады. Бұл арада 900 Негізгі өндіріс шотында жасалған шығындар есептік
кезеңде өндірілген дайын өнімнің шартты бірліктеріне бөлінеді. Шартты
бірлікті қолдану мынаны ұйғарады: аяқталған өнімнің бірлігін өндіруде
негізгі материалдың бір шартты бірлігі және үстемеленген шығынның бір
шартты бірлігі керек болады.
Бұл әдіс екі элементтен тұратын шартты түрде дайын болған, толық
аяқталмай өңделген өнімді қайта санауға мүмкіндік тудырады: есептік кезеңце
және сол кезеңде аяқталмаған өндірістегі шығынды көрсететін элемент.
Шығындарды калькуляциялауды әдістермен жүзеге асыруға болады: ФИФО -
өнім бірлігін өңдеу өңдеуге жаңа өнімдердің түсуіне қарай жүзеге асырылады;
кезең барысында өнім бірлігінің орташалау-қоры есептік кезеңнің шегінде
басталып аяқталды.
Шығынның жиынтық есебі шығын есебінің нұсқаларының біреуімен және
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаумен жүзеге асырылады:
• жартылай өңделген өнімсіз (бесполуфабрикатный) - оны бір құрылымдық
бөлімшеден екіншісіне тапсыру кезінде өзіндік өндірістегі жартылай
дайындалған өнімнің өзіндік құны бухталтерлік қайта есептеусіз жүргізіледі.
Жартылай дайындалған өнімнің бақылау қозғалысы нақты мағынасында (в
натуральном выражении) оперативті жүзеге асырылады. Дайындауға кететін
шығын шығын баптарында ескеріледі. Үстемеленген шығындар әрбір қайта жасау
бойынша көрініс табады, ал пшкізат құны бірінші қайта жасаудың өзіндік
құнына қосылады. Өнім бірлігін өндіруге кететін шығынның жиынтық есебі
өндіріс процесіндегі олардың қатысу үлестерін ескеру арқылы қайта
жасаулардың шығындарын жиынтықтаумен анықталады;
жартылай өңделген өнімдік (полуфабрикатный) - бухталтерлік есеп
жүйесінде келесі қайта жасауға тапсыруда өзіндік өндірістегі жартылай
дайындалған өнімнің өзіндік құнын қайта есептеумен жүргізіледі. Өндіріс
шығынының жиынтық есебі өнімді әрбір қайта жасаумен шығару бойынша
анықталады, сонымен бірге, келесі қайта жасауға тапсырылатын өнім тұтас
ұйым бойынша және құрылымдық бөлімше бойынша бір мезгілде
калькуляцияланады.
Жартылай дайындалған өнімдік нұсқада есептік жазбалар былайша
жүргізіледі:
Кесте 5
Шаруашылық операцияларының мазмұны Дебет Кредит Сома
1. Жартылай өнім бірінші цехта 910 1-ші 900 1-ші 240000
дайындалды (айдың басындағы цехтың цех-тың
аяқталмаған ендіріс 100000 + бір жартылай негізгі
айдағы өзіндік шытан 220000 - айдың өнделген өн-дірісі
аяғындағы аяқталмаған өндіріс 80000) өнімі
2. Жартылай дайындалған өнім одан әрі900 2-ші 910 1-ші 240000
өвделуге №2 цехына тапсырылды цехтың негізгіцех-тың
өндірісі жартылай
өңделген
өнімі
3. Жартылай өнім №2 цехында 910 2-ші 900 2-ші 593
дайындалды (айдың басывдағы цехтың цех-тың (7200)0
аяқталмаған өндіріс 123000 + бір жартылай негізгі 00
айдағы өзіндік шығын 380 000 + №1 өнделген өн-дірісі
цехының жартылай дайындалған өнімнің өнімі
өзіндік щны 240000 - айдың аяғында
аяқталмаған өндіріс 150000)
4. Жартылай дайындалған өнім №3 900 3-ші 910 2-ші 593
цехына одан әрі өндеуге тапсырылды цехтың негізгіцех-тың (7200)0
(айдың басындағы аяқталмаған өнім өндірісі жартылай 00
98700 + бір айдағы өзіндік шығын өңделген
650000 + №1 цехының жартылай өнімі
дайындаған өнімнің өзіндік кұны 593
(7200)000 - айдың аягындагы
аякталмаған өнім 120000)
5. Дайын өнім қоймаға кіріске алынады221 Дайын 9003-цех 1221700
(сатып алушыларға босатылды) өнім 801
Сатылған
да-йын
өнімнін
(жұ-мыс,
қызмет)
өзін-діккұны
Өзіндік құнды калькуляциялаудың процестік әдісі біртекті немесе шамамен
бірдей өнімді сериямен немесе жаппай өндіретін, әйтпесе үздіксіз өндіру
кезеңіне жататын технологиялық процесте қолданылады. Шығынның процестік
калькуляциясын технологиясы әрбір өндірістік бөлшектердің жекелеген
бөлшектерінің өндірістік процесті орындауын және өңделу дәрежесіне қарай
өнімнің бір операциядан келесісіне жылжуын қарастыратын субъектілер
қолданады. Соңғы бөлімше өндіруді аяқтап, өнімді дайын өнім қоймасына
тапсырады. Шығындар белгілі бір кезең үшін - бұл арада тапсырысты орындауға
қажетті уақытта айтып тұрған жоқ, есептік кезеңде бұйым жасалған уақытқа
қатыссыз - өндірістік бөлімшелер бойынша қорытындыланады. Әрбір бөлімшеге
Аяқталмаған өндіріс жеке шот ашылады. Мұнда есептік кезеңнің басында және
соңында аяқталмаған өндіріс шартты түрде дайын өнім ретінде саналады.
Бұйымның бір бірлігінің өзіндік құны белгілі бір кезеңдегі өндірістің
өзіндік құнын осы кезеңде шығарылған бұйым санына бөлу арқылы есептеледі.
Мұндай өндіріске кен өндіруші өнеркәсіп пен энергетика салалары жатады.
Мұнда шығарылған өнім бір мезгілде шығын есебінің және калькуляциялаудың
объектісі болып табылады.
Шығындардың толық қосылуына қарай толық шығын және өзгермелі (тікелей)
шығын есеп әдістері айрықшаланады. Толық шығын есебінің ерекшелігі мынада:
тікелей шығын бірлікке тікелей қатысты немесе нормаға сай эзірленіп,
қолданылатын өнімнің басқа өлшеміне қатысты болады. Мұнда жанама шығын өнім
бірлігіне қатыстыльиъі үстеме шығын коэффициенттерінің көмегімен қандай да
бір базаға үйлесімді (пропорционально) болады. Шығын есебін калькуляциялау
бірнеше кезеңмен жүзеге асырылады:
• пайда болу орындары бойынша барлық шығындарды шоғырландыру және
жанама шығындарды бөлімшелерге бөлу;
• шығынды негізгі өнімді (конечный продукт) шығармайтын
бөлімшелерге бөлу, негізгі өнімді шығаратын бөлімшелерге қандай да бір
базаға үйлесімді (пропорционально) қайта бөлу;
• үстеме шығынды негізгі өнімді шығарушы бөлімшелерге (өзіндік
және қайта бөлінген), өнім шығармайтын бөлімшелерге қандай да бір базаға
үйлесімді (пропорционально) қайта бөлу.
Бөлудің бірнеше базаларын пайдалануда бұл әдістің мынадай кемшіліктері
бар: математикалық қатенің пайда болу ықтималдығы жоғары; қосымша
тапсырыстардың бағасын тиімді анықтау мүмкін емес, өйткені мұндағы әдісте
барлық жанама шығын өзгермелі болады; ұйым қызметінің қандай сәтте пайда
ала бастайтынын анықтаудың мүмкін еместігі; басқарушылық шешімді
қабылдаудағы әр түрлі баламаларды қарастыру барысында шығынның мінез-құлқы
туралы аса қажетті мәліметтерді алудың қиындығы.
Пайда жанама салығы жоқ түсім мен өндірілген өнімнің толық өзіндік құны
арасындағы айырмашылық ретінде есептеледі.
Өзгермелі (тікелей) шығын әдісінде толық емес өзіндік құнның есеп
айырысуы (есебі) жүргізіледі. Ағымдағы шығындардың бір бөлігі (кезең
шығындары) ескерілмейді және калькуляцияланбайды, залалсыздық нүктесіне қол
жеткізуге дейін өзіне тұрақгы шығынды қосатын, қол жеткізгеннен кейін -
салық салуға дейінгі пайданы өзіне қосатын маржиналдық табыс есебінен
жабылады. Мұндай әдіс директ-костинг негізінде жатады.
Директ – костинг жүйесі бойынша шығын есебінің әдісі.
Жүйенің мәні: тікелей (өзгермелі) шығындар дайын өнім түрлері бойынша
қорытындылайды, ал жанама (тұрақты) шығындар жеке шоттарда жинайды және ол
қай есептік кезеңде пайда болды, сол есептік кезеңдегі жалпы қаржылық
нәтижеге есептен шығарады.
Дирекг-костинг жүйесі бойынша өзіндік кұнды калькуляциялау кез келген
өндіріс көлеміндегі тұрақты шығындардың өзгермейтін шамасын қарастырады,
сондыктан басқарушылық есептің негізгі назары тұрақты шығындарға бөлінеді.
Директ-костинг жүйесін айрықшалап көрсететін бірнеше ерекшеліктері
бар:
1. Өндірістік шығындар өзгермелі және тұрақты болып бөлінеді.
2. Шектеулі шығындар бойынша өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялайды.
3. Есеп беруді жасау көп сатылы болады.
Есеп процесі екі кезеңде болады:
Өзіндік қүнның 1-ші есеп айырысуы:
• сатудан түскен табыс - 500 000;
• өзгермелі шығын - 150 000;
• маржиналданған табыс - 130 000.
Нәтижедегі 2-ші есеп айырысу:
• тұрақты шьғын – 300 000;
• өндірістің рентабельдігі, яғни пайдалылығы – 12.55 пайыз.
Директ-костинг жүйесінің артықшылығы - баға белгілеудің тиімді
саясатын жүргізуге, сондай-ақ шығын мен нәтижелерді есептеу, жоспарлау,
нормалау, бақылау процесін оңайлатуға болады.
Бұл жүйе өндірісті өткізуге бағдарланған. Өткізу мөлшері неғұрлым мол
болса, субъект соғұрлым табыс табады. Дайын өнімдер мен аяқталған
өндірістер тек өзгермелі (тікелей) шығындар бойынша бағаланады. Мұндай жүйе
кәсіпорынды соңғы мақсатқа - таза табыс алуға қол жеткізу үшін сату
мүмкіндіктерін ұлғайту жолдарын қарастыруға итермелейді.
Нормативті әдіс.
Өнім өндіруге кететін материалды айдың басында цех шығын етпеген қалған
материалды қоса ескеретін өндіріс көлемі мен әрекеттегі озық мөлшер
(действующих прогрессивных норм) негізінде белгіленген лимит шегінде қатаң
тәртіппен беріледі.
Ауытқу есебі ( + — ) жабдықтың, шикізаттың, материалдың технологиялық
ерекшеліктеріне, оларды нормалауға және өндірістің технологиялық процесіне
қарай ұйымдастырылады.
Нормадан (мөлшерден) ауытқуға мыналар себепші болады: материалдың
ауыстырылуы, оларды пайдалану сапасы (пішу сапасы), толық құнды
(полноценный) материалды қалдықтармен бірге пайдалану және т.б.
Материал шығыны бойынша нормадан ауытқу мына әдістермен анықталады:
• құжаттау әдісі - материалды ауыстыру салдарынан болатын
ауытқуларды анықтауда қолданылады. Даналық (штучных) материалдардың
нормадан тыс шығыны арнайы (сигнальный) құжаттармен ресімделеді;
• топтамалық пішу (партионного раскроя) әдісі - өндіріске
босатылған аса қымбат материалдардың (тері, тоқыма және т.б.) әрбір
партиясы нормадан ауытқуды анықтауда қолданылады. Ауытқуды нормативті
шығынымен партия бойынша өнім шығарылымын және материалдардың нақты шығынын
салыстыру арқылы анықтайды.
түгендеу әдісі - осы әдіспен ауысым, бес күндік, он күндік, бір айлық
үшін ауытқуды материалдардың нақты шығынын белгілеген норма бойынша
шығындарды салыстыру арқылы анықтайды.
Бухталтерия кезең сайын ауытқулар туралы, оның себептері мен оған
кінәлілерге сілтеме жасай отырып рапорт дайындап отыруы керек.
Ауытқуларды анықтау тауарлық өнімнің өзіндік құнына және аяқталмаған
өндіріс қалдығына қатысты, өндіріске кететін шығын тізімдемесінде
көрсетілген индекстердің көмегімен оларға бөледі. Индекстер проценттік
қатынаспен норманың өзгеру сомасын және калькуляция баптарының қимасындағы
норма бойынша сомаға нормадан ауытқуды анықтайды.
Өнімнің бір бірлігінің нақты құны шығын баптары бойынша нормативтегі
нормативті калькуляциядан жазылатын өнім бірлігінің өзіндік құнының есеп
айырысу тізімдемесінде есептеледі, ал норманың өзгеру сомасы мен нормадан
ауытқу өндіріс есебінің тізімдемесінде көрсетілген индекстердің негізінде
анықталады.
Өнімнің нақты өзіндік құны нормативті өзіндік құнға үстемелеу жолымен
немесе одан есептік кезеңде анықталған нормадан ауытқулар мен норманың
өзгеруін шегерумен есептеледі.
Стандарт-кост жүйесі бойынша шығын есебінің әдісі.
Стандарт - өндіріске аса қажетті машина және еңбек шығынындағы өнім
бірліктерінің саны немесе өнім (жұмыс, қызмет) бірлігінің өндірісіне бү-рын
есептелген машина және еңбек шығыны.
Кост - бұл өнімнің бір бірлігін әзірлеуге кететін өндірістік шығынның
ақшалай көрінісі.
Америкалық әдебиеттерде стандарт-кост ұғымы өндірістің тікелей
бұйымдарын реттеуге бағытталған бақылау аспабы ретінде баяндалады.
Стандарт-кост жүйесінің артықшылығы - өндіріс пен бұйымды өткізудің
болжалды шығыны туралы ақпаратпен қамтамасыз етеді, өнім бірлігінің өзіндік
құнын бұрын есептеу негізінде бағаны белгілейді, нормативтен ауытқуларды
және оның әрбір басқару денгейіндегі пайда болу себептерін бөліп көрсету
арқылы кіріс пен шығыс туралы есеп беруді жасайды.
Ауытқу - нақты және нормативті (жоспарлы) шығындардың арасындағы
айырмашылық. Болжалды шығындар форманың ішінде есептелрен стандарттар
(нормалар және нормативтер) негізінде анықталады.
Жоспарлау және есеп объектісіне өндірістің заттай негізін құрайтын өнім
жатады.
Барлық стандарттар жиынтығы үш топқа бөлінеді:
• баға деңгейінің есебіне қабылданғанға байланысты:
1) идеалды - әлдеқайда қолайлы (жайлы) баға мен материал, қызмет
көрсетудің тарифі, еңбекақы мөлшерлемелері және үстеме шығындардың сметалық
мөлшерлемелері;
2) қалыпты - экономикалық кезең ішінде орташа бойынша болады;
3) ағымдық - нақты есептік кезеңдегі болжалды әрі қолданыстағы баға
негізінде есеп айырысу;
4) базистік - жылдың басында белгіленеді және жыл бойы өзгріссіз
қалады (негізінде баға индексін есептеуде қолданылады);
• қуаттылықты пайдалану деңгейіне қарай:
1) теориялық - кәсіпорын оны жақсы немесе идеалды орындауымен қол
жеткізгені. Олар қуаттылықты толық пайдалануға, норматавті көлемге, демалыс
уақытына (ақау, жұмыссыз бос тщу, бұліну уақыт шығыйдары қарастырылмайды)
негізделген кәсіпорынның мақсаттары болып табылады;
2) өткендегі орташа орындау — статистикалық деректермен есептеледі
және ақау, жұмыссыз бос тұру, бұліну, яғни өткен кезеңдегі барлық
кемшіліктер есепке алынады;
3) қалыпты орындау - алдағы кезеңдегі норма кернеуінің болжалдық
орташа деңгейінде қарастырылады;
• өнім шығару көлеміне қарай:
1) теориялық - кәсіпорынның теориялық қуаттылығы алдын ала
анықталып қойылған. Оларға қол жеткізу мүмкін емес немесе бір жолға
тәртіппен қол жеткізуге болады;
2) практикалық - кәсіпорын жақсы орындаумен қол жеткізеді, нақты
қол жеткен шығарылым деңгейіне негізделеді және болмай қоймайтын шығындарды
жібереді;
3) қалыпты - кезең ішінде өндірістің жоғары және төменгі көлемінің
орташа шамасында өнім шығарылымының қол жеткізген деңгейінде есептеледі;
4) болжалды - өнім шығарылымының болжалды көлеміндегі өндірістің
нақты шарты негізінде есептеледі.
Бұл сипаттамалар мынаны көрсетеді: америкалық фирмаларда шығын баптары
бойынша стандарттарды белгілеудің әр түрлі тәсілдемелері бар. Алайда
қабылданған стандарттың жаңа тәсілдемесінде өндіріс процесі басталғанға
дейінгі стандартты өзіндік құн картасында бухталтерияда қорытылады. Картаны
бұйым, тапсырыс бойынша, бұл бұйым, тапсырыстарды дайындауға қатысатын
өндіріс бөлімшелері бойынша жасалады.
Стандарт-кост жүйесі - тікелей шығындарды басқару құралы. Бұл
жүйенің бірнеше нұсқаларын пайдаланады:
1-ші нұсқа. Шығындар 900 Негізгі өндіріс шотының дебетіне жиналады
және стандартты құн бойынша бағаланады, ал аяқталмаған өндіріс - стандартты
құн бойынша бағаланады.
2-ші нұсқа. 900 Негізгі өндіріс шот дебетінде қорытыланған шығындар
нақты құн бойынша бағаланады, ал 900 Негізгі өндіріс шот кредиті есептен
шығарылады. Дайын өнім стандартты құн бойынша бағаланады. Аяқталмаған
өндіріс нақты шығынның ана немесе мына жаққа ауытқуы қоса ескерілетін
стандартгық құн бойынша бағаланады.
Америкалық фирмалар әдетте стандарттықтан болатын нақты шығын
ауытқуының өзіндік құнына жатқызбайды, Өнімді (жұмыс, қызмет) сату бойынша
шығындар шотына есептен шығарады. Бұл жүйеде басқару мақсатында нақты,
жоспарлы немесе нормативті шығындарды салыстыру арқылы өндіріс шығынын
талдауда ауытқуларды анықтаудың маңыздылығын қандай мәселелерді шешуде
пайдаланғанын, олардың не көрсететінін ескеру үшін әрдайым бірнеше елеулі
ауытқуларды қарастырады.
Алынған пайданың өзіндік құнын калькуляциялау мен пайдалылықты анықтау.
Кез-келген шығындарды жіктеу басшыға дұрыс, тиімді негізделген
шешімдерді қабылдауға көмектесу; кез келген деңгейдегі басшы мұның кандай
шығын мен пайда әкелетінін білуге міндетті. Сондықтан шығындарды жіктеу
процесінің мәні де басшы ықпал ете алатын шығындар бөлігін бөліп көрсетуде.
Өзіндік құнды және алынған пайданы анықтау үшін шығындар бьшайша
жіктеледі:
▪ кіретін (входящие) және өтіп кеткен (истекшие);
▪ тікелей және жанама;
▪ негізгілер мен қосымшалар;
▪ өнімнің өзіндік құнына кіретін және өндірістен тыс (кезең
шығыстары);
▪ бір элементті және кешенді.
Кіретін (входящие) шығындар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1-
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.1. Шығындардың жіктелуі және
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2. Өндірістік шығын есебінің әдістері және өнімнің, алынған
пайданың өзіндік құнын калькуляциялау мен пайдалылықты
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..18
1.3. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығыңды есепке
алудың халықаралық практикада қолданылатын
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2-
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.1. Басқарушылық есеп және мұнда қолданылатын шығындарды
жіктеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 44
2.2. Басқарушылық ұйымдастыруды және бақылауды негіздеу шығындары
туралы ақпарат және оларды талдап пайданы
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3-
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
3.1. Интеграция-Құрылыс ЖШС мысалында шығындарды азайту және
пайдалылықты көбейту мақсатында кәсіпорынның бухгалтерлік
саясатына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
3.3. Интеграция-Құрылыс ЖШС-нің
жаңа өнім шығару жөніндегі бизнес
жоспары ... ... ... ... ... ... ...5 6
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .70
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...71
АННОТАЦИЯ
Диплом жұмысы Құрылыс ұйымдарындағы үстеме шығыстар және пайдалылықты
есептеу тақырыбына жазылған.
Студент: Ибрагимов Д, тобы ЭФ-03-7к1,
Дипломдық жұмыс жетекшісі: Атенова К.
Қазіргі нарықтық экономика жағдайымызда пайданы максимизациялау басты
мәселелердің бірі. Сондықтан өндірісте өнім шығару барысында, сапасын
жоғалтпай, шығындарды азайту өте басты проблемалардың бірі болып келеді.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі:
Жалпы көлемі: 72 бет;
Кесте: 13;
Сызба: 3.
Зерттеу объектісі: Интеграция-Құрылыс ЖШС
Зерттеу ғылыми маңызы: Қазіргі нарықтық экономикада кәсіпорындардың
есеп саясатының жүргізілу формаларын талдай отырып, жаңа инновациялық
идеяларды ұсыну.
АНЫҚТАМАЛАР.
Өнім (жұмыс, қызмет) өткізуден түскен табыс – қосымша құнға салынған
салықты, акциздерді, сондай-ақ қайтарылған тауарлардың құнын шегеру, сатып
алушыларға сатудан ұсынылған жеңілдіктер мен бағадан шегерімдер арқылы
бейнеленеді. Табыстар бойынша деректер нақты қолданыстағы бағада
келтіріледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың тиімділігі – олардың қызметінің тиімділігін
сипаттайды, ол кезең шығындарын есепке алғандағы, кәдімгі қызметтен алынған
табыстың (залалдың), өндіріске және өнімді (жұмысты, қызметті) өткізуге
кеткен шығындарға қатынасы ретінде есептеледі.
Кәсіпорындардың дебиторлық берешегі - сатып алушылардың жөнелтіген
өнім үшін берешегі, орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер, соның
ішінде алынған вексельдермен және аванстармен қамтамасыз етілгендер;
материалдық зиянның орнын толтыру.
Субконта – кез-келген аналитикалық есеп объектісі.
Типтік операциялардың шаблоны дегеніміз – белгілі бір шаруашылық
әрекетті рәсімдеу үшін бухгалтерлік жазуларды қалыптастыру сценарийі.
Негізгі капиталға инвестициялар дегеніміз – негізгі қорларды сатып
алуға, құруға және ұдайы өндіруге бағытталған шығындар жиынтығы. Негізгі
капиталға инвестицияларға ғимараттар мен құрылыстарға, машиналар мен құрал-
жабдықтарға, малға, көпжылдық көшеттерге, бұрғылау және геологиялық барлау
жұмыстарына, программалық қамтамасыз етулерді сатып алуға, әдеби және
көркем туынды түпнұсқаларына салынған қаражаттар кіреді.
Негізгі капиталға инвестициялар туралы мәліметтер шағын кәсіпкерлік
субъектісінің инвестициялық қызметін есепке алу арқылы, жасырын және заңға
сай емес қызметті қоса есептеу арқылы анықталған.
Шағын кәсіпкерлік субъектілері – заңды тұлға құрмаған жеке тұлғалар
және кәсіпкерлік қызметпен айналысатын, қызметкерлерінің орташа жылдық саны
50 адамнан аспайтын, жыл ішіндегі активтерінің жалпы құны 60000 мәрте айлық
есептік көрсеткіштен аспайтын, серіктестік (толық, командиттік,
жауапкершілігі шектелген және қосымша) немесе өндірістік кооператив
түріндегі заңды тұлғалар.
31.01.2006ж. Жеке кәсіпкерлік туралы №124-III заңға сәйкес шағын
кәсіпкерлікке жатпайтын, қызмет түрлерін жүзеге асыратын, субъектілер шағын
кәсіпкерлік субъектілері бола алмайды. Қызметтің түрі мемлекеттік
классификаторына ЭҚЖС сәйкес анықталады.
Шағын бизнес кәсіпорыны – заңды тұлға түріндегі шағын кәсіпкерлік
субъектісі.
Шағын бизнестің заңды тұлғалары - тіркелген және іс-әрекеттегі, оның
ішінде – белсенді кәсіпорындарға бөлінеді.
Тіркелген кәсіпорындар - белгіленген тәртіпте мемлекеттік тіркемеден
(қайта тіркелген) өткен және жойылмаған кәсіпорындар.
Іс-әрекеттегі кәсіпорындар – экономикалық қызметті жүзеге асыратын
немесе потенциалды түрде жүзеге асыра алатын шағын бизнестің тіркелген
кәсіпорындар бөлігі.
Белсенді кәсіпорындар – есепті кезеңде экономикалық қызметті нақты
жүзеге асыратын шағын бизнестің іс-әрекеттегі кәсіпорындар бөлігі.
Салық салынғанға дейінгі кәдімгі қызметтен түскен табыс (залал) -
кәсіпорынның барлық шаруашылық операцияларының бухгалтерлік есебі негізінде
айқындалған соңғы қалдықты қаржылық нәтиже, негізгі және негізгі емес
қызметтен түскен табысты (шығынды) бідіреді.
Негізгі қызметтен түскен табыс (залал) – бұл сальдоланған қаржылық
нәтиже, ол жалпы табыс пен кезең шығындар арасындағы айырма ретінде
анықталады. Негізгі қызметтен түскен жалпы табыс өнім (жұмыс, қызмет)
өткізуден түскен табыс пен өткізілген өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік
құны арасындағы айырма болып табылады.
Нормативтік сілтемелер
1. Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы Қазақстан
Республикасының 2007 жылғы 28 ақпандағы N 234 Заңы, "Егемен Қазақстан"
2007 жылғы 12 наурыз N 63-64
2. Бухгалтерлік есеп стандарттарына әдістемелік ұсыныстар.
3. Ұйымның есептік саясатын әзірлеу жөніндегі әдістемелік ұсынымдар,
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі, Бухгалтерлік есеп және
аудит әдіснамасы департаменті, 2005 жылғы 24 №1 Хаттамаға
сәйкесбухгалтерлік есеп және аудит мәселелері жөніндегі Қазақстан
Республикасы Қаржы министрлігінің Сараптамалық Кеңесімен пайдалануға
ұсынылған, Астана - 2004
4. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заңы 28.02.2007ж
5. Шағын кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп БЕС № 23
6. Қазақстан республикасының 2003-2005 жылдарға арналған Мемлекеттiк
аграрлық азық-түлiк бағдарламасын iске асыру жөнiндегi Іс-шаралар
жоспары
Қысқартулар
ХҚЕС –Халықаралық қаржылық есеп стандарттары
БЕС – Бухгалтерлік есеп стандарттары
НҚ – Негізгі құралдар
МЕА – Материалдық емес активтер
ЖШС – Жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ҒТП – Ғылыми-техникалық прогресс
ІІМ – Ішкі істер министрлігі
Кіріспе.
Нарықтық экономикада басқаруды жетілдіруде бухгалтерлік есептің ролі
мен мәні артуда. Басқару мен нарықтық экономиканың дамуына, әр түрлі
деңгейдегі басқару шешімдерін әзірлеуге, негіздеу мен қабылдауға
субъектінің нарықтағы іс-қимылын анықтап, бәсекелес субъетіні айқындауға
сондай-ақ субъектілердің қаржылық және шаруашылық қызметі туралы сапалы,
уақтылы ақпаратты қалыптастыру бухгалтерлік есептің басты мақсаттары болып
табылады.
Кез-келген өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру белгілі бір шығындармен
байланысты. Шығындар - активтердің келуі немесе пайда болған өндіріс
шығындарымен байланысты міндеттердің артуы. Өнімнің өзіндік құны - бұл
өндіріске және өткізуге кететін ақшалай түрдегі шығындар. Сату бағасы мен
өзіндік құн арасындағы айырмашылық бізге пайданы анықтайды. Осы пайданы
арттыру – қазіргі кездегі нарықтық экономиканың басты мәселелерінің бірі
болып табылады. Сондықтан көптеген экономистер пайданы максимизациялаудың
көптеген жолдары мен тәсілдерін қарастыруда. Сондықтан, мен осындай
тақырыпты алғанды жөн көрдім.
Бірінші бөлімде, жалпы шығындар туралы толық мәлімет төрт тарауда
айтылып кеткен. Мұнда: шығындардың жалпы классификациясы; өндірістік шығын
есебі; өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау; алынған пайданың өзіндік құнын
анықтау; калбкуляциялау мен шығынды есепке алудың халықаралық практикада
қолданылатын әдістері туралы ақпаратпен қамтамасыздандырылған.
Екінші бөлімде, басқару есебі пәнімен танысу, ондағы шығындармен
танысу, себебі басқаруды ұйымдастыру шығындары – үстеме шығыстарға жатады.
Басқару есебіндегі шығындар туралы ақпаратжәне оларды бюджеттеу мен бақылау
аспекттері қарастырылған.
Үшінші бөлімде, Интеграция-Құрылыс ЖШС мысалында, оның есеп саясатын
талдай отырып, шығындарды азайту жолдары қарастырылған. Яғни, шығындарды
азайту жолдары қарастырылса, пайданың өсу жолдары сәйкесінше қарастырылып
өтілген. Және де сол кәсіпорынға менің жасаған бизнес-жоспардың талдауы
толығымен көрсетілген. Онда жаңа тауарды шығару барысында, жұмсалған
шығындардың сметасы мен өндірістің үш жылға дейінгі бағдарламасы
қарастырылған. Бұл бизнес-жоспарда жаңа технологияларды қолданыс енгізуінің
кәсіпорынды қандай жағдайға алып келетінінің қарастырылуы.
Зерттеу объектісі: Интеграция-Құрылыс ЖШС
Зерттеу ғылыми маңызы: Қазіргі нарықтық экономикада кәсіпорындардың
есеп саясатының жүргізілу формаларын талдай отырып, жаңа инновациялық
идеяларды ұсыну.
ЖШС-тің өндірістік жоспарымен танысу. Өндірістік жоспардың негізгі
нысаны, бұл - өнімді шығарудың өндірістік жақтарын ашып көрсету, яғни
өндіріс процесінің ұйымдастырылуы, жаңа тауар шығару барысының және одан
әрі өндіріс тоқталуына жол бермеу шараларының қамтамасыз ету деңгейі
қарастыру. Өндірістік жоспар мына сұраққа жауап бері керек: кәсіпорын жаңа
тауарын қалай шығарады және өндірісін сипаттап беру керек. Бұл арқылы
өнімнің өзіндік құны мен баға арасындағы қатынасты зерттеу, яғни
пайдалылықты анықтау.
Дипломдық жұмыс негізгі үш тараудан тұрады.
1.1. Шығындардың жіктелуі (классификация) және тәртібі.
Кез келген өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру белгілі бір шығындармен
байланысты.
Шығындар - активтердің келуі немесе пайда болған өндіріс шығындарымен
байланысты міндеттердің артуы.
Ақшалай формадағы субъект шығынына өңімнің өзіндік құн жатады.
Өзіндік шығындарды дұрыс ұйымдастыру үшін оның ғылыми-негізделген
жіктелімі аса қажет. Бухгалтерлік есептің №7 Тауарлы-материалдық қор
есебі стандартына сәйкес шығын мьналарға жіктеледі:
1. пайда болу орны бойынша - өндіріс, цех, учаске, құрылымдық
бөлімше. Мұндай жіктеу өндірістік өнімнің өзіндік құнын анықтау
үшін аса қажет;
2. өнім (жұмыс, қызмет) түрлері бойынша - оның өзіндік құндарын
есептеу үшін керек;
3. шығьн түрлері бойынша немесе өнімнің өзіндік құнына көшіру тәсілі
бойынша
• экономикалық элементтер бойынша және калькуляциялау
баптарымен.
Сонымен бірге:
а) экономикалық элемент бойынша - өнім өндіру үшін қандай шығын
кеткенін көрсетеді. БЕС 7-ге сәйкес мына экономикалық
элементтер анықталады:
- материалдық шығындар;
- еңбекақы шығындары;
- аударым;
- құралдың тозуы;
- басқадай шығындар;
ә) калькуляция баптары бойынша - өнімнің жекелеген түрлерінің
өзіндік құнын есептеу үшін пайдаланылады.
БЕС 7-ге сәйкес оған жататындар:
- материалдар;
- еңбекақы;
- аударым;
- үстеме шығындар.
Элементтер бойынша шығындарды топтастыру
Кесте 1
(мың, теңгемен)
Экономикалық элементтер Сома Калькуляция баптары Сома
1. Материалдык шығындар 78000 1. Материалдар 25200
2. Еңбекакыға кететін 17000 2. Сатып алынатын 41000
шығындар жартылай өнімдер
(полуфабрикаты),
жиынпык-таушы бұйым және
т.б.
3. Аударым 3980 3. Қайтарылатын (2400)
қалдықтар (ұсталым)
4. Құралдың тозуы 6300 4. Технологиялык 9100
мақсатка арналған отын
және энергия
5. Басқадай шығындар 11720 5. Еңбекақы 10000
Барлығы: 117000 6. Аударым 2340
Өндірістік емес шотқа есептен (3600) 7. Әзірлік және 4060
шығарылады (-) (кайтарылған өндірісті игеру
қалдықтар құны, ақауға шығындары
кінәліден шығынның орны
толтырылды)
Аякталмаған өндіріс қалдығының 8. Үстеме шығьндар. 17500
өзгеруі (+) 600 9. Басқадай шығындар 7200
Барлығы: 114000 Барлығы: 114000
Экономикалық шығындар бойынша шығын (117000 теңге) және калькуляция
баптары бойынша шығын (114000 теңге) өндірістік емес шотқа есептен шығару
бөлігінде корректив элементі бойынша қорытындыға салғанға дейін аяқталған
өндіріс қалдығының өзгеруі сан жағьнан бірдей емес. Шығындардағы
айырмашылық, сонымен қатар, ұқсас (аналогичных) атауда элемент және
калькуляция бабы бойынша бар. Мысалы, Еңбекақыға кететін шығын
экономикалық элемент бойышша 17000 теңге, ал Еңбекақы калькуляция бабы
бойынша 10000 теңге көрініс тапты. Айырмашылық құрал-сайманды күтумен
(уход) шұғылданатын қызметкерлердің еңбекақысына кететін шығындарда, яғни
үстеме шығындарында ескеріледі.
Алайда, экономикалық элемент және бап бойынша шығынды есепте
топтастыру өзара байланысты, өйткені олар құрамы (элементі) және мақсатты
тағайьндауы (калькуляция бабы) бойынша субъектінің бір ғана шығындарын
сипаттайтынын айта кету керек. Бұл ақпарат есебінде шаруашылық жүргізуші
субъектінің тұтас шығыньн өнім (жұмыс, қызмет) түрлері бойышша,
калькуляциялау баптарымен шығынның пайда болу орнына қарай бөлшектеп
(детализировать), элементтік қимада (по элементнам разреза) қалыптастыруға
мүмкіндік тудырады, өнімнің өзіндік құнын элдеқайда дұрыс есептелуіне және
кәсіпорын шығындарыша бақылауды күшейтуге жағдай жасайды.
Экономикалық элемент бойышша топтастыру оның құрылымын зерделеу,
өндірістік шығындар сметасын пайдалануын бақылау, жоспарлау және талдау
үшін қолданылады. Бап бойынша топтастыру кәсіпорын шығынының талдамалық
есебін ұйымдастыру, калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын бақылау үшін
пайдаланылады. Екі топтастыру бірін-бірі толықтырады және өнімді өндіруге
кететін шығын, есептеу және өзіндік құнды талдау есебін ұтымды жүргізуге
мүмкіндік тудырады.
Өндіріске арналған шығындар басқа белгілердің қатары бойынша жіктелуі
мүмкін.
Кесте 2
№ Жіктеу тобы Шығындар
1 Өндіріс процесіндегі экономикалық роль • негізгі
бойынша • үстеме
2 Өнімнің өзіндік құнына салу тәсілі бойынша • тікелей
• жанама
3 Құрамы бойынша (біртектілік) • бір элементті
• кешенді
4 Өндіріс көлеміне қатынасы бойынша • өзгермелі
• тұракты
5 Пайда болу кезеңі бойынша • ағымдык
• біруақыттық
6 Өндіріс процесіне қатысуы бойынша • өндірісті
(басқару кызметі бойынша) • әкімшіліктік
• коммерциялык
7 Тиімділігі бойынша • өндірілетін
• өндірілмейтін
8 Бақылау мүмкіндігі бойынша • реттелетін
• реттелмейтін
9 Орташалау деңгейі бойынша • жалпы
• орташа
10 Пайданы генерациялау кезеңіне шығынды • өнімге
рет- ретімен көшіру • кезеңге
Негізгі - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты:
шикізат және материалдар, қосалқы материалдар мен басқа шығындар.
Үстеме - өндірісті ұйымдастыру, оған қызмет ету және басқарумен
тікелей байланыста пайда болады.
Бір элементті - бір элементтен тұрады (еңбекақы, материалдар,
аударым).
Кешенді - бірнеше элементтен тұрады (құрамына қызметкердің еңбекақысы
кіретін цех шығындары, аударым, материал, амортизация және басқа да бір
элементгі шығындар).
Тікелей - өнімнің нақгы бір түрін өндіретін өндіріспен байланысты және
оның өзіндік құнына тікелей салынуы мүмкін (шикізат, негізгі материалдар,
аударым). Жекелеген бөлімшелерге кететін шығын бөлімше шығындары деп
аталады. (автомеханиктың еңбекақысы - бұл автосервис бөлімшесінің тікелей
шығыны болыш табылады; цехтағы автомобильдердегі сырлауда пайдаланылатын
сырдың құны — сырлау цехының тікелей шығыны болып табылады).
Жанама - өнімнің жеке түрлеріңің өзіндік кдоына тікелей салышбауы
мүмкін жеке шыгын жанама (шартты) бөлінеді. Жекелеген бөлімшелерге
салышбаған шығын жанама деп аталады (жарнамаға жұмсалатын шығын - бұл
субъект бөлімшелерінің жанама шығыны болып табылады).
Шығындар бір бөлімшеде тікелей, екінші бір бөлімшеде жанама болуы
мүмкін (зауыт менеджерінің еңбекақысы - бұл жеке бөлімшелердің жанама
шығыны, тұтас зауыттың тікелей шығыны болып табылады).
Шығындардың тікелей және жанама болыш бөлінуі салалық ерекшеліктерге,
өндірістің ұйымдастырылуыша, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудыш
қабылданған эдісіне байланысты (көмір өнеркәсібінде, энергия қуатын
өндіруде - барлық шығындар тікелей болыш табылады).
Өзгермелі - оның көлемінің өзгеруі өндіріс көлемінің өзгеруіне тікелей
үйлесімді (пропорционально) болады (өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы,
технологиялық энергия, отын және т.б.) және бұл кезеңдегі өнім шығарылымын
үйлесімді (пропорционально) бөледі. Мысалы, егер өндіріс көлемі 10%-ке
артатын болса, онда жалпы өзгермелі шығын да 10%-ке өседі.
Жалпы өзгермелі шығын өндіріс көлеміне үйлесімді (пропорционально)
өседі. Өндіріс көлемі 100-ден 200-ге дейінгі бірлікке артқанда, жалпы
өзгермелі шығын 1000-нан 2000 теңгеге дейін өсті. Алайда өзгермелі шығын
өнім бірлігіндегі есеп айырысуда көлем өзгерсе де, мейлі бұл қандай бірлік
болса да - бірінші ме, екінші ме, үшінші ме, оған қарамай тұрақты боп
қалады. Сондықтан өзгермелі және тұрақты шығындарды шартты-өзгермелі немесе
шартты-тұрақты деп атау әдетке айналған, өйткені олар әр түрлі нүктелерден
екі түрлі роль ойнайды.
Кесте 3
Көлем, Бірлікке шаққандағы өзгермелі Бірлікке шаққандағы жалпы
бірлікте. шығын өзгермелі шығындар,
теңгемен
100 10 1000
200 10 2000
300 10 3000
400 10 4000
Тұрақты - өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне тәуелді емес (жылу,
өндіріс ғимаратын жарықтандыру, амортизация, жал (аренда), жарнама шығыны
және т.б.)
Егер көлем 10%-ке артса немесе кемісе, онда жалпы тұрақты шығын
өзгеріссіз қалады, бірақ бір бірлікке ұдайы кеміп отырады.Өндіріс көлемі
өзгерсе де тұрақты шығын өзгеріссіз қалған. Егер өндіріс көлемі 10%-ке
кемісе, онда жаллы тұрақты шығын өзгеріссіз қалады. Егер өндіріс көлемі бір
бірлікке тең болса, онда тұрақты шығын 300 теңгеге тең болады, бірақ
тұрақты шығын өндіріс көлемінің артуы кезінде бір бірлікке ұдайы кеміп
отырады. Осыған орай өнімнің өзіндік құны кемиді.
Кесте 4
Көлем, бірлікте Бірлікке кететін тұрақтыБірлікке кететін жалпы
шығын, теңгемен тұракты шығын, теңгемен
1 300 300
2 150 300
5 60 300
15 20 300
20 15 300
25 12 300
30 10 300
Ағымдағы - жиі қайталанатын кезеңдік шығын (шикізат, материалдар
шығыны).
Бір жолғы - демалыс төлемі, жөндеу жүргізу және т.б. Ол сметаның
бекітуімен белгіленген тәртіпте және мерзімде өнімнің өзіндік құнына бөлек
қосылады.
Өндірістік - тауарлық өнімді дайындаумен және оның өндірістік өзіндік
құнын қалыштастыруға кететін барлық шығын жатады (тауарлық өнім өз
материалымен де, техникалық бақылаумен қабылданып, қоймаға өткізілген
тапсырыс берушінің материалымен де шығарылатын дайын бүйымдардыш құны;
тараптарға босатылған өз өндірісінің жартышай дайындалған өнімнің өзіндік
құны, сондай-ақ субъектінің негізгі қаражатын толтыруға бағытталған өнім).
Әкімшілік - жалпы басқарумен байланысты шығындар және жалпы
шаруашылык, әкімшілік тағайындауындағы шығындар.
Коммерциялық (өндірістен тыс) - өнімді сатып алушыға өткізумен
байланысты шығын.
Өндірушілік (жоспарланған) - ұғымды технология мен өндірісті
ұйымдастыру арқылы өнімді белгіленген сапада өндіруге кететін шығын.
Өндірушілік емес (жоспарланбаған) — технологияның жетіспеушілігінен
және өндірістің дұрыс ұйымдастырылмауынан болатын салдар, яғни шығын
(жұмыссыз бос тұрып қалудың шығыны, ақау, мерзімнен тыс еңбекақы).
Реттелетін - атқарушы шығын деңгейш реттейтін немесе оған елеулі ықпал
ете алады (өнім өндіруде пайдаланылатын шикізат шығьгаы, оны цех
бақылаушысы реттейді).
Реттелмейтін - қызметкер оның деңгейіне елеулі ықпал ете алмайтын
шығын (дайындау учаскесінің мастері конструкторлық бөлім қызметкерлерінің
еңбекақысы бойынша шьғынға ықпалын жүргізе алмайды).
Жалпы - өндірілетін өнімнің барлық көлеміне кететін шығынды білдіреді.
Орташа - есепте бір өнім бірлігіне кететін шығын.
Өнімге - өнімнің өзіндік құнына жұмсалатын шығын (тікелей шығын).
Кезеңге - кезең шығындары: жалпы және әкімшілік шығындары, тауарды
сату шығындары, сыйақы бойынша шығындар (жанама шығындар).
Өндірілген өнімді бағалау, экономикалық шешімдерді қабылдау,
жоспарлау, бақылау және реттеу мына шығын жіктеулерінің көмегімен болады:
1. Өндірілген өнімді бағалау үшін шығындарды топтастыру:
0. негізгі - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты;
1. үстеме - өндірісті ұйымдастыруда пайда болады;
2. тікелей - өнімнің нақты бір түрін өндірумен байланысты және оның
өзіндік құнына тікелей қосылады;
3. жанама - жекелеген өнім түрлерінің өзіндік құнына тікелей емес,
жанама (шартты) бөлінеді;
4. кірістік (болашақта табыс әкелетін ресурстарға ие болу және оның
қолда бар болуы);
5. біткен (шығынға кеткен материалдар).
2. Шешім қабылдау және жоспарлау үшін шығындарды топтастыру:
6. өзгермелі - оның көлемі өндіріс көлеміне қарай үйлесімді
(пропорционально) өзгереді;
7. тұрақты - өнім өндіру көлемінің өзгеруіне тәуелді емес;
8. қайтарылмайтын - өткен кезеңнің шығыны мен табысы;
9. міндеттік (вмененные) - ресурстар шектеулі болған жағдайда пайда
болады және оны болашақта пайдалану мүмкіндігін сипаттайды;
10. айыптық (өсетін) - қандай да бір өнім партиясын дайындауда қосымша
пайда болады (өнім өндірісін жеделдету үшін сыйлықақы төлеу);
11. маржиналдық (шектеулі) - қосымша шығындар, бірақ есепте өнім
бірлігіне келеді;
12. релеванттық - тапсырыстардың (заказ) сақталуы мен орындалуыша
байланысты.
3. Шығындарды басқару мақсатында бақылау және реттеу процесін жүзеге
асыру үшін шығындарды топтастыру:
13. реттелетін;
14. реттелмейтін;
15. тиімді (өндірмелі, яғни (производительные);
16. тиімсіз (өндірілмейтін);
17. бақыланатын;
18. бақыланбайтын.
1.2. Өндірістік шығын есебінің әдістері және өнімнің, алынған пайданың
өзіндік құнын калькуляциялау мен пайдалылықты анықтау.
Өнімнің өзіндік құны - бұл өндіріске және өткізуге кететін ақшалай
түрдегі шығындар.
Калъкуляциялау - бұл барлық тауарлық өнімдердің де әрі бір бірліктің де
өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысын оперативті басқаруда маңызды
орын алады, өйткені ішкі резервті дер уақытында (уақтылы) ашуға мүмкіндік
беріп, оны өнімнің өзіндік құнын төмендетуге және бәсекеге жарамдылығын
арттыруда пайдаланылады. Калькуляцияны өнімнің өзіндік құнын жоспарлауға
және өнімнің (жұмыс, қызмет) нарықтағы сұранысын ескеретін негізгі бағасын
белгілеуде пайдаланады.
Калькуляцияда субъект шығындары ақшалай түрде қорытындыланады.
Калькуляцияның мына түрлері болуы мүмкін:
• жоспарлы - еңбек шығынының, озық техника мен өндірістің және
жұмыстың жақсы ұйымдастырылуын білдіретін өндіріс қаражатының озық
(прогрессивті) нормасы негізінде жоспарланған кезеңге жасалады;
• есеп берушілік (нақты) калъкуляция - өнімнің өзіндік құны
кәсіпорынына тәуелді (өндіру, үнемдеу немесе жекелеген ресурстарды артық
шығындау бойынша жоспарлы көрсеткіштердің асыра орындалуы немесе кем
орындалуы) және тәуелді болмайтын (материалдар құнын, амортизациялық
аударымдардың нормасын, электр энергиясына, жылуға, тазға, суға және т.б.
тарифін өзгерту) себептер бойынша жоспардан ауытқуы мүмкін нақты
шығындармен сипатталады;
• нормативті калъкуляциялар - ағымдағы жоспарлы калькуляцияның әр
түрлілігі болып табылады. Ол шығын есебінің нормативті әдісін қолданатын
және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялайтын кәсіпорында жасалады. Оның
негізінде көбінесе қол жеткізген шығын деңгейін сипаттайтын ағымдығы әрекет
ететін нормалар жатады. Нормативті калькуляция жоспарлымен салыстырғанда
есептік кезеңдегі өнім өндіруге кететін шығын деңгейін әлдеқайда нақты
көрсетеді;
• жобалық калькуляциялар - келешекке құрылған жоспарлы
калькуляцияның әр түрлілігі болып табылады. Ол күрделі салымның
(капитальных вложений), жаңа техниканың және технологияның тиімділігін
анықтау үшін қолданылады;
• алдын-ала жүргізілетін калъкуляция — нақты шығын негізінде және
оң айда немесе төртінші тоқсандағы немесе басқа кезеңдегі болжамдық
(ожидаемый) өнім өндіру мен шығын бойынша есеп айырысудың басқа кезеңінде
алынатын нақты өнім (табыс) негізінде жасалады. Бұл калькуляцияның
мәліметтері өнім өндірудің ағымдық жылдағы нәтижесін алдын ала анықтауда
қолданылады. Мұндай калькуляциялар негізінде - ауыл шаруашылық
кәсіпорындарында қолданылады.
Калькуляция барысында шығын есебінің объектісін және өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау объектісін дұрыс анықтау қажет.
Шығын есебінің объектісі — кәсіпорын өндіріс шығын есебінің
талдамалығын ұйымдастырудағы объект. Өнеркәсіптерде шығын есебінің
объектісі мен калькуляциялау объектісі бір-біріне дәл келеді. Мысалы, тігін
өндірісінде шығын есебінің объектісі мен калькуляциялау объектісіне бұйым
(сыртқы және ішкі киімдер) жатады.
Калькуляциялау объектісі - кәсіпорын калькуляциялайтын өнім (жұмыс,
қызмет) түрлері. Мысалға, ауыл шаруашылығында есеп және калькуляциялау
объектілері бір-біріне дәл келмейді (мал шаруашылығы: шығын есебінің
объектісі - ірі қара мал, ал калькуляциялану объектісі - сүт, төл, көң).
Кешенді өндірістерде біртұтас технологиялық процесте шикізаттың бір
түрінен әр түрлі өнім өндіреді және өндірістің жалпы шығыны өз араларына
бөліп таратылмайды. Бір өнім бірлігінің өзіндік құны, мына әдістердің
біреуімен анықталады:
Шығынды шығарып тастау әдісі - мұнда өнім өндірудің бір түрі негізгі,
ал қалғаны ілеспе (попутные) ретінде қарастырылып, жалпы өзіндік құннан
жоспарлы өзіндік құн бойынша ілеспе өнімнің өзіндік құнын шығарып тастайды,
ал алынған шама негізгі өнімнің өзіндік құны болып табылады..
Құрамдастырылған (комбинированный) әдіс - негізгі және ілеспе өнімнің
бірнеше түрін өндіретін өндірістік кешенде қолданылады. Шығарып тастау
әдісі мен шығындарды бөлу элементтері ұштастырылады. Мұнда алғашқыдағы
шығынның жалпы сомасынан ілеспе өнімнің құнын шығарып тастайды, ал шығынның
қалған бөлігі белгіленген коэффициенттерге сәйкес негізгі өнімдерге
бөлінеді.
Кезеңдер:
• кешенді шығынның жалпы сомасынан ілеспе өнімнің өзіндік құны
шығарылады;
• шығынның қалған сомасынан нақты өнімге тікелей көшірілуі мүмкін
оның бір бөлігі шығарылады;
• шығынның қалдығы белгіленген коэффициентгерге сәйкес өнімдерге
бөлінеді;
• тиісті өнімдердің өзіндік құнының жалпы шамасы анықталады.
Шығын есебінің объектілері бойынша тапсырыстық калькуляцияның процестік
әдісі бөліп көрсетіледі.
Тапсырыстық әдіс - технологиялық мақсаттарға арналған материалдар
шығынын, өндіріс жұмысшыларының негізгі еңбекақысын және үстеме шығындарды
нақты өнім шығарумен немесе қандай да бір қызметті орындаумен оңай ақтап
алатын (немесе орнын толтыратын) өндірістерде қолданылады. Бұл әдіс,
әдеттегіше, бір тұрпатты (тип) өндірістік ұйымдағы кәсіпорындарда,
құрылыста, қызмет көрсету саласында қолданылады.
Өндірістік шығынның тапсырыстық есебін ұйымдастыру мына жағдайларда
жүзеге асуы мүмкін: бірегей бұйымдарды немесе арнайы тапсырыспен орындалған
бұйымдарды немесе бірқатар бұйым партиясын дайындауды бөлектеп
дараландыруда ұйымдастырылуы мүмкін, өнім бірлігінің орташасы емес,
дараланған өзіндік құн туралы ақпарат алу қажет (құрылыс, кеме жасау, құбыр
жасау, полиграфия, жиһаздар өндіру, ҒЗЖ (ғылыми зерттеу жұмысы) орындау,
құрастырушылық, жөндеу жұмыстары, аудиторлық және кеңес беру қызметтері
және т.б,. ұсақ сериялы, дара тұрпатты өндіріс).
Барлық тікелей шығындар жекелеген тапсырыстар бойынша шығын
номенклатурасында белгіленген разрядта ескеріледі. Барлық қалған шығындар
пайда болған орны бойынша ескеріліп, бөлу базасымен белгіленгенге сәйкес
тапсырыстардың өзіндік құнына қосылады.
Жеке тапсырыс шығын есебі мен калькуляциялаудың объектісі болын
табылады. Тапсырыстар бір бұйымға жеке (дара), ал ұсақ сериялы өндірісте
бірнеше бұймдарға келіп түседі (немесе ашылады).
Есептің тапсырыстық әдісіне мына ерекшеліктер тән:
• тапсырыстар бойынша шығындарды қорьггындынау (жалпылау)
• тапсырысты орындау барысында оны есептен шығару
• тапсырыстар есебінің карточкасын жүргізу, сондай-ақ жанама
шығынды жекелеген тапсырыстарға бөлу аса қажет.
900 Негізгі өндіріс талдамалық шоттар саны кәсіпорынға
орналастырылған тапсырыстардың санына сәйкес келуі керек.
Қайта бөлу әдісі біркелкі өнім өндірістің барлық кезеңінде (шекті)
нақты тізбекпен өтетін тасқынды (поточный) және сериялы өндіріс саласында
қолданылады. Калькуляциялау объектісіне әрбір қайта жасалын аяқталған өнім
жатады, ал шығын есебінің объектісіне - қайта жасау, яғни келесі қайта
жасауға жөнелтілуі мүмкін немесе тарапқа өткізілген жартылай дайын өнімді
алумен аяқталған технологиялық процестің бір бөлігі жатады.
Әдістің мәні мынада - тіпті бір қайта жасаудан әр түрлі өнім түрлерін
алуға болса да, өндірісті қайта жасау бойынша ағымдағы есепте тікелей
шығындар көрініс табады.
Шығын есебінің қайта бөлістік әдісінің ерекшеліктеріне мыналар жатады:
жекелеген тапсырыстарға қатыссыз қайта жасау бойынша шығынды жалпылау,
күнтізбелік кезең үшін шығынды есептен шығару, әрбір қайта жасауға 900
Негізгі өндіріс синтетикалық шотқа талдамалық есепті жинақтау, шығын
есебінің қарапайымдылығы мен үнемшілдігі.
Жаппай өндіріс жағдайьтада бір текті өнімдер жай калькуляцияларда
пайдаланылуы мүмкін. Сериялық өндірісте орташалау әдісін қолданумен шартты
дайын өнімдегі жартылай дайындалған өнімді қайта есептеумен калькуляция
жасалады. Бұл арада 900 Негізгі өндіріс шотында жасалған шығындар есептік
кезеңде өндірілген дайын өнімнің шартты бірліктеріне бөлінеді. Шартты
бірлікті қолдану мынаны ұйғарады: аяқталған өнімнің бірлігін өндіруде
негізгі материалдың бір шартты бірлігі және үстемеленген шығынның бір
шартты бірлігі керек болады.
Бұл әдіс екі элементтен тұратын шартты түрде дайын болған, толық
аяқталмай өңделген өнімді қайта санауға мүмкіндік тудырады: есептік кезеңце
және сол кезеңде аяқталмаған өндірістегі шығынды көрсететін элемент.
Шығындарды калькуляциялауды әдістермен жүзеге асыруға болады: ФИФО -
өнім бірлігін өңдеу өңдеуге жаңа өнімдердің түсуіне қарай жүзеге асырылады;
кезең барысында өнім бірлігінің орташалау-қоры есептік кезеңнің шегінде
басталып аяқталды.
Шығынның жиынтық есебі шығын есебінің нұсқаларының біреуімен және
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаумен жүзеге асырылады:
• жартылай өңделген өнімсіз (бесполуфабрикатный) - оны бір құрылымдық
бөлімшеден екіншісіне тапсыру кезінде өзіндік өндірістегі жартылай
дайындалған өнімнің өзіндік құны бухталтерлік қайта есептеусіз жүргізіледі.
Жартылай дайындалған өнімнің бақылау қозғалысы нақты мағынасында (в
натуральном выражении) оперативті жүзеге асырылады. Дайындауға кететін
шығын шығын баптарында ескеріледі. Үстемеленген шығындар әрбір қайта жасау
бойынша көрініс табады, ал пшкізат құны бірінші қайта жасаудың өзіндік
құнына қосылады. Өнім бірлігін өндіруге кететін шығынның жиынтық есебі
өндіріс процесіндегі олардың қатысу үлестерін ескеру арқылы қайта
жасаулардың шығындарын жиынтықтаумен анықталады;
жартылай өңделген өнімдік (полуфабрикатный) - бухталтерлік есеп
жүйесінде келесі қайта жасауға тапсыруда өзіндік өндірістегі жартылай
дайындалған өнімнің өзіндік құнын қайта есептеумен жүргізіледі. Өндіріс
шығынының жиынтық есебі өнімді әрбір қайта жасаумен шығару бойынша
анықталады, сонымен бірге, келесі қайта жасауға тапсырылатын өнім тұтас
ұйым бойынша және құрылымдық бөлімше бойынша бір мезгілде
калькуляцияланады.
Жартылай дайындалған өнімдік нұсқада есептік жазбалар былайша
жүргізіледі:
Кесте 5
Шаруашылық операцияларының мазмұны Дебет Кредит Сома
1. Жартылай өнім бірінші цехта 910 1-ші 900 1-ші 240000
дайындалды (айдың басындағы цехтың цех-тың
аяқталмаған ендіріс 100000 + бір жартылай негізгі
айдағы өзіндік шытан 220000 - айдың өнделген өн-дірісі
аяғындағы аяқталмаған өндіріс 80000) өнімі
2. Жартылай дайындалған өнім одан әрі900 2-ші 910 1-ші 240000
өвделуге №2 цехына тапсырылды цехтың негізгіцех-тың
өндірісі жартылай
өңделген
өнімі
3. Жартылай өнім №2 цехында 910 2-ші 900 2-ші 593
дайындалды (айдың басывдағы цехтың цех-тың (7200)0
аяқталмаған өндіріс 123000 + бір жартылай негізгі 00
айдағы өзіндік шығын 380 000 + №1 өнделген өн-дірісі
цехының жартылай дайындалған өнімнің өнімі
өзіндік щны 240000 - айдың аяғында
аяқталмаған өндіріс 150000)
4. Жартылай дайындалған өнім №3 900 3-ші 910 2-ші 593
цехына одан әрі өндеуге тапсырылды цехтың негізгіцех-тың (7200)0
(айдың басындағы аяқталмаған өнім өндірісі жартылай 00
98700 + бір айдағы өзіндік шығын өңделген
650000 + №1 цехының жартылай өнімі
дайындаған өнімнің өзіндік кұны 593
(7200)000 - айдың аягындагы
аякталмаған өнім 120000)
5. Дайын өнім қоймаға кіріске алынады221 Дайын 9003-цех 1221700
(сатып алушыларға босатылды) өнім 801
Сатылған
да-йын
өнімнін
(жұ-мыс,
қызмет)
өзін-діккұны
Өзіндік құнды калькуляциялаудың процестік әдісі біртекті немесе шамамен
бірдей өнімді сериямен немесе жаппай өндіретін, әйтпесе үздіксіз өндіру
кезеңіне жататын технологиялық процесте қолданылады. Шығынның процестік
калькуляциясын технологиясы әрбір өндірістік бөлшектердің жекелеген
бөлшектерінің өндірістік процесті орындауын және өңделу дәрежесіне қарай
өнімнің бір операциядан келесісіне жылжуын қарастыратын субъектілер
қолданады. Соңғы бөлімше өндіруді аяқтап, өнімді дайын өнім қоймасына
тапсырады. Шығындар белгілі бір кезең үшін - бұл арада тапсырысты орындауға
қажетті уақытта айтып тұрған жоқ, есептік кезеңде бұйым жасалған уақытқа
қатыссыз - өндірістік бөлімшелер бойынша қорытындыланады. Әрбір бөлімшеге
Аяқталмаған өндіріс жеке шот ашылады. Мұнда есептік кезеңнің басында және
соңында аяқталмаған өндіріс шартты түрде дайын өнім ретінде саналады.
Бұйымның бір бірлігінің өзіндік құны белгілі бір кезеңдегі өндірістің
өзіндік құнын осы кезеңде шығарылған бұйым санына бөлу арқылы есептеледі.
Мұндай өндіріске кен өндіруші өнеркәсіп пен энергетика салалары жатады.
Мұнда шығарылған өнім бір мезгілде шығын есебінің және калькуляциялаудың
объектісі болып табылады.
Шығындардың толық қосылуына қарай толық шығын және өзгермелі (тікелей)
шығын есеп әдістері айрықшаланады. Толық шығын есебінің ерекшелігі мынада:
тікелей шығын бірлікке тікелей қатысты немесе нормаға сай эзірленіп,
қолданылатын өнімнің басқа өлшеміне қатысты болады. Мұнда жанама шығын өнім
бірлігіне қатыстыльиъі үстеме шығын коэффициенттерінің көмегімен қандай да
бір базаға үйлесімді (пропорционально) болады. Шығын есебін калькуляциялау
бірнеше кезеңмен жүзеге асырылады:
• пайда болу орындары бойынша барлық шығындарды шоғырландыру және
жанама шығындарды бөлімшелерге бөлу;
• шығынды негізгі өнімді (конечный продукт) шығармайтын
бөлімшелерге бөлу, негізгі өнімді шығаратын бөлімшелерге қандай да бір
базаға үйлесімді (пропорционально) қайта бөлу;
• үстеме шығынды негізгі өнімді шығарушы бөлімшелерге (өзіндік
және қайта бөлінген), өнім шығармайтын бөлімшелерге қандай да бір базаға
үйлесімді (пропорционально) қайта бөлу.
Бөлудің бірнеше базаларын пайдалануда бұл әдістің мынадай кемшіліктері
бар: математикалық қатенің пайда болу ықтималдығы жоғары; қосымша
тапсырыстардың бағасын тиімді анықтау мүмкін емес, өйткені мұндағы әдісте
барлық жанама шығын өзгермелі болады; ұйым қызметінің қандай сәтте пайда
ала бастайтынын анықтаудың мүмкін еместігі; басқарушылық шешімді
қабылдаудағы әр түрлі баламаларды қарастыру барысында шығынның мінез-құлқы
туралы аса қажетті мәліметтерді алудың қиындығы.
Пайда жанама салығы жоқ түсім мен өндірілген өнімнің толық өзіндік құны
арасындағы айырмашылық ретінде есептеледі.
Өзгермелі (тікелей) шығын әдісінде толық емес өзіндік құнның есеп
айырысуы (есебі) жүргізіледі. Ағымдағы шығындардың бір бөлігі (кезең
шығындары) ескерілмейді және калькуляцияланбайды, залалсыздық нүктесіне қол
жеткізуге дейін өзіне тұрақгы шығынды қосатын, қол жеткізгеннен кейін -
салық салуға дейінгі пайданы өзіне қосатын маржиналдық табыс есебінен
жабылады. Мұндай әдіс директ-костинг негізінде жатады.
Директ – костинг жүйесі бойынша шығын есебінің әдісі.
Жүйенің мәні: тікелей (өзгермелі) шығындар дайын өнім түрлері бойынша
қорытындылайды, ал жанама (тұрақты) шығындар жеке шоттарда жинайды және ол
қай есептік кезеңде пайда болды, сол есептік кезеңдегі жалпы қаржылық
нәтижеге есептен шығарады.
Дирекг-костинг жүйесі бойынша өзіндік кұнды калькуляциялау кез келген
өндіріс көлеміндегі тұрақты шығындардың өзгермейтін шамасын қарастырады,
сондыктан басқарушылық есептің негізгі назары тұрақты шығындарға бөлінеді.
Директ-костинг жүйесін айрықшалап көрсететін бірнеше ерекшеліктері
бар:
1. Өндірістік шығындар өзгермелі және тұрақты болып бөлінеді.
2. Шектеулі шығындар бойынша өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялайды.
3. Есеп беруді жасау көп сатылы болады.
Есеп процесі екі кезеңде болады:
Өзіндік қүнның 1-ші есеп айырысуы:
• сатудан түскен табыс - 500 000;
• өзгермелі шығын - 150 000;
• маржиналданған табыс - 130 000.
Нәтижедегі 2-ші есеп айырысу:
• тұрақты шьғын – 300 000;
• өндірістің рентабельдігі, яғни пайдалылығы – 12.55 пайыз.
Директ-костинг жүйесінің артықшылығы - баға белгілеудің тиімді
саясатын жүргізуге, сондай-ақ шығын мен нәтижелерді есептеу, жоспарлау,
нормалау, бақылау процесін оңайлатуға болады.
Бұл жүйе өндірісті өткізуге бағдарланған. Өткізу мөлшері неғұрлым мол
болса, субъект соғұрлым табыс табады. Дайын өнімдер мен аяқталған
өндірістер тек өзгермелі (тікелей) шығындар бойынша бағаланады. Мұндай жүйе
кәсіпорынды соңғы мақсатқа - таза табыс алуға қол жеткізу үшін сату
мүмкіндіктерін ұлғайту жолдарын қарастыруға итермелейді.
Нормативті әдіс.
Өнім өндіруге кететін материалды айдың басында цех шығын етпеген қалған
материалды қоса ескеретін өндіріс көлемі мен әрекеттегі озық мөлшер
(действующих прогрессивных норм) негізінде белгіленген лимит шегінде қатаң
тәртіппен беріледі.
Ауытқу есебі ( + — ) жабдықтың, шикізаттың, материалдың технологиялық
ерекшеліктеріне, оларды нормалауға және өндірістің технологиялық процесіне
қарай ұйымдастырылады.
Нормадан (мөлшерден) ауытқуға мыналар себепші болады: материалдың
ауыстырылуы, оларды пайдалану сапасы (пішу сапасы), толық құнды
(полноценный) материалды қалдықтармен бірге пайдалану және т.б.
Материал шығыны бойынша нормадан ауытқу мына әдістермен анықталады:
• құжаттау әдісі - материалды ауыстыру салдарынан болатын
ауытқуларды анықтауда қолданылады. Даналық (штучных) материалдардың
нормадан тыс шығыны арнайы (сигнальный) құжаттармен ресімделеді;
• топтамалық пішу (партионного раскроя) әдісі - өндіріске
босатылған аса қымбат материалдардың (тері, тоқыма және т.б.) әрбір
партиясы нормадан ауытқуды анықтауда қолданылады. Ауытқуды нормативті
шығынымен партия бойынша өнім шығарылымын және материалдардың нақты шығынын
салыстыру арқылы анықтайды.
түгендеу әдісі - осы әдіспен ауысым, бес күндік, он күндік, бір айлық
үшін ауытқуды материалдардың нақты шығынын белгілеген норма бойынша
шығындарды салыстыру арқылы анықтайды.
Бухталтерия кезең сайын ауытқулар туралы, оның себептері мен оған
кінәлілерге сілтеме жасай отырып рапорт дайындап отыруы керек.
Ауытқуларды анықтау тауарлық өнімнің өзіндік құнына және аяқталмаған
өндіріс қалдығына қатысты, өндіріске кететін шығын тізімдемесінде
көрсетілген индекстердің көмегімен оларға бөледі. Индекстер проценттік
қатынаспен норманың өзгеру сомасын және калькуляция баптарының қимасындағы
норма бойынша сомаға нормадан ауытқуды анықтайды.
Өнімнің бір бірлігінің нақты құны шығын баптары бойынша нормативтегі
нормативті калькуляциядан жазылатын өнім бірлігінің өзіндік құнының есеп
айырысу тізімдемесінде есептеледі, ал норманың өзгеру сомасы мен нормадан
ауытқу өндіріс есебінің тізімдемесінде көрсетілген индекстердің негізінде
анықталады.
Өнімнің нақты өзіндік құны нормативті өзіндік құнға үстемелеу жолымен
немесе одан есептік кезеңде анықталған нормадан ауытқулар мен норманың
өзгеруін шегерумен есептеледі.
Стандарт-кост жүйесі бойынша шығын есебінің әдісі.
Стандарт - өндіріске аса қажетті машина және еңбек шығынындағы өнім
бірліктерінің саны немесе өнім (жұмыс, қызмет) бірлігінің өндірісіне бү-рын
есептелген машина және еңбек шығыны.
Кост - бұл өнімнің бір бірлігін әзірлеуге кететін өндірістік шығынның
ақшалай көрінісі.
Америкалық әдебиеттерде стандарт-кост ұғымы өндірістің тікелей
бұйымдарын реттеуге бағытталған бақылау аспабы ретінде баяндалады.
Стандарт-кост жүйесінің артықшылығы - өндіріс пен бұйымды өткізудің
болжалды шығыны туралы ақпаратпен қамтамасыз етеді, өнім бірлігінің өзіндік
құнын бұрын есептеу негізінде бағаны белгілейді, нормативтен ауытқуларды
және оның әрбір басқару денгейіндегі пайда болу себептерін бөліп көрсету
арқылы кіріс пен шығыс туралы есеп беруді жасайды.
Ауытқу - нақты және нормативті (жоспарлы) шығындардың арасындағы
айырмашылық. Болжалды шығындар форманың ішінде есептелрен стандарттар
(нормалар және нормативтер) негізінде анықталады.
Жоспарлау және есеп объектісіне өндірістің заттай негізін құрайтын өнім
жатады.
Барлық стандарттар жиынтығы үш топқа бөлінеді:
• баға деңгейінің есебіне қабылданғанға байланысты:
1) идеалды - әлдеқайда қолайлы (жайлы) баға мен материал, қызмет
көрсетудің тарифі, еңбекақы мөлшерлемелері және үстеме шығындардың сметалық
мөлшерлемелері;
2) қалыпты - экономикалық кезең ішінде орташа бойынша болады;
3) ағымдық - нақты есептік кезеңдегі болжалды әрі қолданыстағы баға
негізінде есеп айырысу;
4) базистік - жылдың басында белгіленеді және жыл бойы өзгріссіз
қалады (негізінде баға индексін есептеуде қолданылады);
• қуаттылықты пайдалану деңгейіне қарай:
1) теориялық - кәсіпорын оны жақсы немесе идеалды орындауымен қол
жеткізгені. Олар қуаттылықты толық пайдалануға, норматавті көлемге, демалыс
уақытына (ақау, жұмыссыз бос тщу, бұліну уақыт шығыйдары қарастырылмайды)
негізделген кәсіпорынның мақсаттары болып табылады;
2) өткендегі орташа орындау — статистикалық деректермен есептеледі
және ақау, жұмыссыз бос тұру, бұліну, яғни өткен кезеңдегі барлық
кемшіліктер есепке алынады;
3) қалыпты орындау - алдағы кезеңдегі норма кернеуінің болжалдық
орташа деңгейінде қарастырылады;
• өнім шығару көлеміне қарай:
1) теориялық - кәсіпорынның теориялық қуаттылығы алдын ала
анықталып қойылған. Оларға қол жеткізу мүмкін емес немесе бір жолға
тәртіппен қол жеткізуге болады;
2) практикалық - кәсіпорын жақсы орындаумен қол жеткізеді, нақты
қол жеткен шығарылым деңгейіне негізделеді және болмай қоймайтын шығындарды
жібереді;
3) қалыпты - кезең ішінде өндірістің жоғары және төменгі көлемінің
орташа шамасында өнім шығарылымының қол жеткізген деңгейінде есептеледі;
4) болжалды - өнім шығарылымының болжалды көлеміндегі өндірістің
нақты шарты негізінде есептеледі.
Бұл сипаттамалар мынаны көрсетеді: америкалық фирмаларда шығын баптары
бойынша стандарттарды белгілеудің әр түрлі тәсілдемелері бар. Алайда
қабылданған стандарттың жаңа тәсілдемесінде өндіріс процесі басталғанға
дейінгі стандартты өзіндік құн картасында бухталтерияда қорытылады. Картаны
бұйым, тапсырыс бойынша, бұл бұйым, тапсырыстарды дайындауға қатысатын
өндіріс бөлімшелері бойынша жасалады.
Стандарт-кост жүйесі - тікелей шығындарды басқару құралы. Бұл
жүйенің бірнеше нұсқаларын пайдаланады:
1-ші нұсқа. Шығындар 900 Негізгі өндіріс шотының дебетіне жиналады
және стандартты құн бойынша бағаланады, ал аяқталмаған өндіріс - стандартты
құн бойынша бағаланады.
2-ші нұсқа. 900 Негізгі өндіріс шот дебетінде қорытыланған шығындар
нақты құн бойынша бағаланады, ал 900 Негізгі өндіріс шот кредиті есептен
шығарылады. Дайын өнім стандартты құн бойынша бағаланады. Аяқталмаған
өндіріс нақты шығынның ана немесе мына жаққа ауытқуы қоса ескерілетін
стандартгық құн бойынша бағаланады.
Америкалық фирмалар әдетте стандарттықтан болатын нақты шығын
ауытқуының өзіндік құнына жатқызбайды, Өнімді (жұмыс, қызмет) сату бойынша
шығындар шотына есептен шығарады. Бұл жүйеде басқару мақсатында нақты,
жоспарлы немесе нормативті шығындарды салыстыру арқылы өндіріс шығынын
талдауда ауытқуларды анықтаудың маңыздылығын қандай мәселелерді шешуде
пайдаланғанын, олардың не көрсететінін ескеру үшін әрдайым бірнеше елеулі
ауытқуларды қарастырады.
Алынған пайданың өзіндік құнын калькуляциялау мен пайдалылықты анықтау.
Кез-келген шығындарды жіктеу басшыға дұрыс, тиімді негізделген
шешімдерді қабылдауға көмектесу; кез келген деңгейдегі басшы мұның кандай
шығын мен пайда әкелетінін білуге міндетті. Сондықтан шығындарды жіктеу
процесінің мәні де басшы ықпал ете алатын шығындар бөлігін бөліп көрсетуде.
Өзіндік құнды және алынған пайданы анықтау үшін шығындар бьшайша
жіктеледі:
▪ кіретін (входящие) және өтіп кеткен (истекшие);
▪ тікелей және жанама;
▪ негізгілер мен қосымшалар;
▪ өнімнің өзіндік құнына кіретін және өндірістен тыс (кезең
шығыстары);
▪ бір элементті және кешенді.
Кіретін (входящие) шығындар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz