Дебиторлық берешек есебі жайлы
КІРІСПЕ
1 ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Дебиторлық берешек түсінігі мен түрлері
1.2 Күмәнді дебиторлық борыштарды есепке алудың әдістері
1.3 Дебиторлық борыштар есебінің шетелдік тәжірибесі
2 «ЭЛЕКТРОМИР» ЖШС ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 «Электромир» ЖШС дебиторлық берешектің құжаттық рәсімделуі
2.2 «Электромир» ЖШС сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың есебі
2.3 Есеп беруге тиісті тұлғаларымен есеп айырысулардың есебі
2.4 Басқа да дебиторлық борыштардың есебі
3 ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕК ЕСЕБІН ЖЕТІЛДІРУ ШАРАЛАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы компаниялардың дебиторлық борышын басқаруды жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Дебиторлық берешек түсінігі мен түрлері
1.2 Күмәнді дебиторлық борыштарды есепке алудың әдістері
1.3 Дебиторлық борыштар есебінің шетелдік тәжірибесі
2 «ЭЛЕКТРОМИР» ЖШС ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 «Электромир» ЖШС дебиторлық берешектің құжаттық рәсімделуі
2.2 «Электромир» ЖШС сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың есебі
2.3 Есеп беруге тиісті тұлғаларымен есеп айырысулардың есебі
2.4 Басқа да дебиторлық борыштардың есебі
3 ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕК ЕСЕБІН ЖЕТІЛДІРУ ШАРАЛАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы компаниялардың дебиторлық борышын басқаруды жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы әлемдік экономиканың циклдық дамуының төмендеу үрдісі кезеңіне аяқ басты. Ол үшін біз экономикалық саясаттың түзетілуін қажет етеміз. Еліміздің экономикалық өсу қарқыны мен сапасы, экономикалық саясат бағыты, оны мемлекеттік қолдау керектігін көрсетеді. Қаржы дағдарыстары әсерінен болған экономиканы қалпына келтіруді, шығындардың азаюын қажет ететін қазіргі жағдайда мемлекет тарапынан оны басқара отырып түзету жүйесін құру болжанды. Республикалық бюджетті қалыптастыру, шығыстарын, жоспарлау нәтижелеріне бағдарланған бюджеттеуді енгізуде көздейтін мемлекеттік жаңаша жоспарлаудың жаңа жүйесін қалыптастырып, іске асырудың уақыты келді.
Қазіргі таңда шаруашылық жүргізуде бухгалтерлік есеп басқару жүйесінің ең басты орынын алуда. Ол қандай кәсіпорын болмасын өзінің қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешімді қабылдау үшін негіз бола алады. Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес қаржылық - шаруашылық қызметті толықтай есепке алуға мүмкіндік береді. Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері еңбек ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты пайдалануын, өндіріс қалдықтарын жоюға, бәсекеге төтеп беретін өнімдерді өндіруге, оның сапасын көтеруге және өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға мүдделі.
Бухгалтерлік есеп - ұйымның қаржылық ақпаратын белгілі бір әдістер мен тәсілдері бойынша есептейтін, өлшейтін және оны өңдеп тасымалдайтын жүйе. Ол кәсіпорынның жұмысын толығымен бақылап, оны басқару үшін бағыт-бағдар беріп алдағы уақытта істелінетін жұмысын жоспарлап және ұйымның болашақтағы атқарылатын жұмысына экономикалық талдау жасайды.
Бухгалтерлік есептің негізгі міндеті - кәсіпорындар мен ұйымдардағы болып отыратын үдерістерді алдымен бақылап, орындалған жұмыстар мен атқарылған қызметтердің нәтижесінде өндірілген өнімдерді олар үшін жұмсалған материалдар мен шикізаттарды, ақша қаражаттарын сандық өлшемге келтіріп және оны арнайы құжаттарда көрсету.
Бухгалтерлік есеп - біздің коғамның ағымдағы өмірінің көптеген жағына әсер ететін қызмет саласы. Есеп-қисаптың маңыздылығын ескере отырып, Халықаралық бухгалтерлер конгресі француз ғалымы Ж.Б. Дюмарше ұсынған «бухгалтерлер гербін» бекіткен болатын. Онда - күн, таразы, Бернулли қисығы бейнелөніп: «Ғылым, сөнім және тәуелсіздік» деген ұран жазылған. Бұл арада, Күн - шаруашылық қызмет қаржысы арқылы бухгалтерлік есепті ашып көрсетсе, таразы - тепе-теңдік, яғни балансты білдіреді, ал, Бернулли қисығы - есеп бір кездерде пайда болып, болашақта мәңгі жалғасын табады дегенді меңзейді.
Сонымен, бухгалтерлік есеп бүкіл халық шаруашылық есебінің ең басты негізі болып табылады.
Қазіргі таңда шаруашылық жүргізуде бухгалтерлік есеп басқару жүйесінің ең басты орынын алуда. Ол қандай кәсіпорын болмасын өзінің қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешімді қабылдау үшін негіз бола алады. Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес қаржылық - шаруашылық қызметті толықтай есепке алуға мүмкіндік береді. Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері еңбек ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты пайдалануын, өндіріс қалдықтарын жоюға, бәсекеге төтеп беретін өнімдерді өндіруге, оның сапасын көтеруге және өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға мүдделі.
Бухгалтерлік есеп - ұйымның қаржылық ақпаратын белгілі бір әдістер мен тәсілдері бойынша есептейтін, өлшейтін және оны өңдеп тасымалдайтын жүйе. Ол кәсіпорынның жұмысын толығымен бақылап, оны басқару үшін бағыт-бағдар беріп алдағы уақытта істелінетін жұмысын жоспарлап және ұйымның болашақтағы атқарылатын жұмысына экономикалық талдау жасайды.
Бухгалтерлік есептің негізгі міндеті - кәсіпорындар мен ұйымдардағы болып отыратын үдерістерді алдымен бақылап, орындалған жұмыстар мен атқарылған қызметтердің нәтижесінде өндірілген өнімдерді олар үшін жұмсалған материалдар мен шикізаттарды, ақша қаражаттарын сандық өлшемге келтіріп және оны арнайы құжаттарда көрсету.
Бухгалтерлік есеп - біздің коғамның ағымдағы өмірінің көптеген жағына әсер ететін қызмет саласы. Есеп-қисаптың маңыздылығын ескере отырып, Халықаралық бухгалтерлер конгресі француз ғалымы Ж.Б. Дюмарше ұсынған «бухгалтерлер гербін» бекіткен болатын. Онда - күн, таразы, Бернулли қисығы бейнелөніп: «Ғылым, сөнім және тәуелсіздік» деген ұран жазылған. Бұл арада, Күн - шаруашылық қызмет қаржысы арқылы бухгалтерлік есепті ашып көрсетсе, таразы - тепе-теңдік, яғни балансты білдіреді, ал, Бернулли қисығы - есеп бір кездерде пайда болып, болашақта мәңгі жалғасын табады дегенді меңзейді.
Сонымен, бухгалтерлік есеп бүкіл халық шаруашылық есебінің ең басты негізі болып табылады.
1. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы” 2007 жылғы 24 маусымдағы Қазақстан Республикасының №309-2 заңы
2. Радостовец В.К, Радостовец В.В, Шмидт О.Н “Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп” – А.: Центраудит – Казахстан , 2003 жыл, б. 68-75
3. Кеулімжаев Қ.Қ, Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері – А.: Экономика, 2006 жыл, б. 85-98
4. Сатмурзаев А. А., Абдылкасымов Д. А. Нарықтық экономикадағы бухгалтерлік есеп Алматы: Экономика, 2008 год, б. 54-88
5. Бухгалтерлік есеп стандарттары “LEM”, 2002 жыл
6. Назарова В. Л., Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есебі, Оқулық – Алматы : Экономика 2006 жыл, б.55-67
7. Жодасова Г.Ө. Кәсіпорын экономикасы оқу құралы. Экономика 2006жыл, б.21-35
8. “Бухгалтер Бюллетені” №12, тамыз 2007, БИКО баспа үйі
9. Назарова В.Л, Бухгалтерлік есеп, оқулық – Алматы: Экономика баспасы, 2007 жыл, б. 52-64
10. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп», Алматы 2003, В.К.Радостовец, Т.Ғ.Ғабдуллин, В.В.Радостовец, О.И.Шмидт. Беттер: 246-275, 278-349.
11. «Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері» : оқулық / Қ. К. Кеулімжаев, Н. А. Құдайбергенов. - Алматы : Экономика, 2006. Беттер 140-172, 274-287.
12. Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп туралы» Заңы
13. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспары (Қазақстан Республикасы Қаржы Министрінің 2007 жылғы 23 мамырдағы №185 бұрығымен бекітілген)
14. «Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі» оқулық/ Б.С.Мырзалиев А.А.Сәтмырзаев Р.С. Әбдішүкіров. Беттер 142-144 . Экономика баспасы, Алматы 2008.
15. Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп принциптері. Оқулық, -Алматы, 2006
16. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы» 1998 жылғы 20 қарашадағы № 20 заң күші бар жарлығы (2001 жылғы 15 қарашадағы өзгерістері мен толықтыруларымен).
17. Абленов Д. О. Аудит негіздері : оқулық 2005
18. Қабылова Н.Қ. Бухгалтерлік есеп теориясы /Н. Қ. Қабылова, Ш. А. Доспалинова , Е. Н. Оразалинов . – 2008
2. Радостовец В.К, Радостовец В.В, Шмидт О.Н “Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп” – А.: Центраудит – Казахстан , 2003 жыл, б. 68-75
3. Кеулімжаев Қ.Қ, Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері – А.: Экономика, 2006 жыл, б. 85-98
4. Сатмурзаев А. А., Абдылкасымов Д. А. Нарықтық экономикадағы бухгалтерлік есеп Алматы: Экономика, 2008 год, б. 54-88
5. Бухгалтерлік есеп стандарттары “LEM”, 2002 жыл
6. Назарова В. Л., Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есебі, Оқулық – Алматы : Экономика 2006 жыл, б.55-67
7. Жодасова Г.Ө. Кәсіпорын экономикасы оқу құралы. Экономика 2006жыл, б.21-35
8. “Бухгалтер Бюллетені” №12, тамыз 2007, БИКО баспа үйі
9. Назарова В.Л, Бухгалтерлік есеп, оқулық – Алматы: Экономика баспасы, 2007 жыл, б. 52-64
10. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп», Алматы 2003, В.К.Радостовец, Т.Ғ.Ғабдуллин, В.В.Радостовец, О.И.Шмидт. Беттер: 246-275, 278-349.
11. «Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері» : оқулық / Қ. К. Кеулімжаев, Н. А. Құдайбергенов. - Алматы : Экономика, 2006. Беттер 140-172, 274-287.
12. Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп туралы» Заңы
13. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспары (Қазақстан Республикасы Қаржы Министрінің 2007 жылғы 23 мамырдағы №185 бұрығымен бекітілген)
14. «Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі» оқулық/ Б.С.Мырзалиев А.А.Сәтмырзаев Р.С. Әбдішүкіров. Беттер 142-144 . Экономика баспасы, Алматы 2008.
15. Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп принциптері. Оқулық, -Алматы, 2006
16. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы» 1998 жылғы 20 қарашадағы № 20 заң күші бар жарлығы (2001 жылғы 15 қарашадағы өзгерістері мен толықтыруларымен).
17. Абленов Д. О. Аудит негіздері : оқулық 2005
18. Қабылова Н.Қ. Бухгалтерлік есеп теориясы /Н. Қ. Қабылова, Ш. А. Доспалинова , Е. Н. Оразалинов . – 2008
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ
БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ қаласындағы ШӘКӘРІМ атындағы МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қаржы-экономикалық факультеті
Есеп және аудит кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Дебиторлық берешек есебі
Орындаған:
Тексерген:
ДУА 205С тобының студенті Жетекші Ахунова Д.З.
______ Болатова А.С.
(қолы)
________ _____________
(бағасы) (күні)
Семей
2013
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Дебиторлық берешек түсінігі мен түрлері
2. Күмәнді дебиторлық борыштарды есепке алудың әдістері
3. Дебиторлық борыштар есебінің шетелдік тәжірибесі
1. ЭЛЕКТРОМИР ЖШС ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
1. Электромир ЖШС дебиторлық берешектің құжаттық рәсімделуі
2. Электромир ЖШС сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп
айырысудың есебі
3. Есеп беруге тиісті тұлғаларымен есеп айырысулардың есебі
4. Басқа да дебиторлық борыштардың есебі
2. ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕК ЕСЕБІН ЖЕТІЛДІРУ ШАРАЛАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы компаниялардың дебиторлық борышын
басқаруды жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы әлемдік экономиканың циклдық
дамуының төмендеу үрдісі кезеңіне аяқ басты. Ол үшін біз экономикалық
саясаттың түзетілуін қажет етеміз. Еліміздің экономикалық өсу қарқыны мен
сапасы, экономикалық саясат бағыты, оны мемлекеттік қолдау керектігін
көрсетеді. Қаржы дағдарыстары әсерінен болған экономиканы қалпына
келтіруді, шығындардың азаюын қажет ететін қазіргі жағдайда мемлекет
тарапынан оны басқара отырып түзету жүйесін құру болжанды. Республикалық
бюджетті қалыптастыру, шығыстарын, жоспарлау нәтижелеріне бағдарланған
бюджеттеуді енгізуде көздейтін мемлекеттік жаңаша жоспарлаудың жаңа жүйесін
қалыптастырып, іске асырудың уақыты келді.
Қазіргі таңда шаруашылық жүргізуде бухгалтерлік есеп басқару
жүйесінің ең басты орынын алуда. Ол қандай кәсіпорын болмасын өзінің
қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешімді қабылдау үшін негіз
бола алады. Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп
стандарттарына сәйкес қаржылық - шаруашылық қызметті толықтай есепке алуға
мүмкіндік береді. Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері
еңбек ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты пайдалануын, өндіріс
қалдықтарын жоюға, бәсекеге төтеп беретін өнімдерді өндіруге, оның сапасын
көтеруге және өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға мүдделі.
Бухгалтерлік есеп - ұйымның қаржылық ақпаратын белгілі бір әдістер мен
тәсілдері бойынша есептейтін, өлшейтін және оны өңдеп тасымалдайтын жүйе.
Ол кәсіпорынның жұмысын толығымен бақылап, оны басқару үшін бағыт-бағдар
беріп алдағы уақытта істелінетін жұмысын жоспарлап және ұйымның болашақтағы
атқарылатын жұмысына экономикалық талдау жасайды.
Бухгалтерлік есептің негізгі міндеті - кәсіпорындар мен ұйымдардағы
болып отыратын үдерістерді алдымен бақылап, орындалған жұмыстар мен
атқарылған қызметтердің нәтижесінде өндірілген өнімдерді олар үшін
жұмсалған материалдар мен шикізаттарды, ақша қаражаттарын сандық өлшемге
келтіріп және оны арнайы құжаттарда көрсету.
Бухгалтерлік есеп - біздің коғамның ағымдағы өмірінің көптеген жағына
әсер ететін қызмет саласы. Есеп-қисаптың маңыздылығын ескере отырып,
Халықаралық бухгалтерлер конгресі француз ғалымы Ж.Б. Дюмарше ұсынған
бухгалтерлер гербін бекіткен болатын. Онда - күн, таразы, Бернулли қисығы
бейнелөніп: Ғылым, сөнім және тәуелсіздік деген ұран жазылған. Бұл арада,
Күн - шаруашылық қызмет қаржысы арқылы бухгалтерлік есепті ашып көрсетсе,
таразы - тепе-теңдік, яғни балансты білдіреді, ал, Бернулли қисығы - есеп
бір кездерде пайда болып, болашақта мәңгі жалғасын табады дегенді меңзейді.
Сонымен, бухгалтерлік есеп бүкіл халық шаруашылық есебінің ең басты
негізі болып табылады.
Қазақстан Республикасынын бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп
стандарттары негізінде және субьектілердің қаржылық - шаруашылық
қызметіндегі бухгалтерлік есеп шоттардың үлгілік жоспарымен, оларда
бекітілген жалпы қағидалар мен ережелер негізінде құралады.
Яғни қазіргі экономика саласындағы мамандар онын ішінде бірінші
кезекте бухгалтерия қызметкерлері есепке алудың және есеп берудің барлық
жүйесін жақсы біліктілік таныту арқылы сол кәсіпорынның барлық активтері
мен солардың негізін есепке ала отырып басқару шешімін қабылдауға
мүмкіндік береді. Бухгалтерлік есепті жүргізуде ең алдымен бухгалтерлік
есепті ұйымдастыруы қажет. Дұрыс ұйымдастырылған бухгалтерлік есеп
субьектінің тиімді қызметінің негізін қалайды. Сондықтан бұл есепте
қазыналық мекеме ішінен қалыптастырылған бөлімнің қызметіне тоқталып,
есепке алудағы жүйесіне тоқталып, қызметіне талдау жасалған. Менің осы
курстық жұмыста қарастырылатын тақырыбым – дебиторлық борыштар есебі.
Курстық жұмыстың негізгі мақсаты – дебиторлармен есеп айырысу есебін
толық меңгеру және тақырыпты жан – жақты қарастырып, оның ашылуын қадағалау
және берілген тақырыптың проблемаларын іздестіріп, оларды шешу жолдарын
табу, дебиторлық борыштар есебінің аудитін жүргізуді ұйымдастыру.
1 ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Дебиторлық берешек түсінігі мен түрлері
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға
сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері сондай-ақ аванс ретінде алдын ала
төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары – 1200 Дебиторлық борыштары
Алынуға тиіс шоттар деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек
борышы бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін
алынатын уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық борыштар ағымдағы
алынуға тиісті борыштар және ұзақ мерзімді алынуға тиісті борыштар болып
екіге бөлінеді. Бұл борыштардың есебі Алынуға тиісті шоттар бөлімінің
шоттарында есептеледі.
Дебиторлық борыш – заңды немесе жеке тұлғамен өзара шаруашылық
қатынастың қорытындысында олардан кәсіпорынға, ұйымға, мекемеге есептелген
төленбеген борыштың сомасы. Кәсіпорынның дебиторлық борышының болуы
кәсіпорын қаражатының тікелей көзделген мақсаттан басқа мақсатқа
жұмсалғандығы ретінде, демек, кәсіпорын жұмысындағы елеулі кемшілік ретінде
қаралады.
Жалпы актив ұғымымен мүлік, мүліктік немесе мүліктік емес игліктер
және құндық бағаға ие тұлғаның құқықтары түсінділеріледі. Актив түріндегі
болашақ экономикалық пайда – бұл тұлғаның ақшалай құрал-жабдықтарының
айналымына салынған потенциалды тікелей немесе жанама салым.
Осыдан шығатыны, дебиторлық борыш – бұл заңдық құқықтарымен қоса,
иелік ету құқығымен байланысты актив түріндегі болашақ экономикалық пайда.
Дебиторлық берешекті есептеудегі басты мәселе сату мерзімін анықтау
болып табылады, сатып алушыларға тиеліп жіберілген немесе жөнелтілген
тауарлардың қашан сатылғанын тануында.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелетін)
дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
қатарына жататындар:
• Ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала
төленген) төлем;
• Тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
• Вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
• Негізгі ұйымдар мен еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
• Ұйымның лауазымды адамдарыны (тұлғаларанының) дебиторлық борышы;
• Басқадай дебиторлық борыштар.
Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома
басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексеь бойынша төлейтін ресми
берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша борыштар
(дебиторлық борыштар) иелік ету құқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты
актив болып саналады. Қорытындылап айтатын болсақ дебиторлық борыш
дегеніміз, бұл – иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты
активке қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік.
Ұйымның қаржы қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына
дебиторлық борыштардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық борыштардың
есептелген уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны.
Ұйымның дебиторлық борышы оған байланысты кірісті алынған жағдайда ғана
анықталады. Дебиторлық борыштар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан
баға жеңілдіктерін және қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы
қалдық сомасы бойынша есептелінеді. Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған
дебиторлық борыштар ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар болып есептеледі.
Дебиторлық борыштардың пайда болған (есептелінген) уақыты мен өтелу
уақытының арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс көп
жағдайларда ескерілмейді. Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде
сатып алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардан мұндай қадамға
баруының басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын
тауарларының көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға
жеңілдіктерін пайдалану ұйымының күмәнді борыштарының сомасын қысқартуға
үлкен әсер етеді. Халықаралық тәжірибеде баға жеңілдіктері сөзімен бірге
сауда жеңілдігі сөзі қатар қолданылады. Өз экономикасын нарықтық жолмен
жүргізіп келе жатқан елдердегі ұйымдар сауда жеңілдігін қолдануының мақсаты
баға жеңілдіктерін пайдаланғандағы жағдаймен бірдей деп айтуға болады.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркелімдерден басқа
дебиторлық борыштардың есебіне талдамалық есептің карточкалары, ажырату
парақшалары (қағаздарын), бухгалтерлік анықтамалары және тағы да басқа
тіркелімдер (құжаттар) қолданылады. Жалпы есеп тіркелімдерін толтыру
шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың
жиынтығын анықтау үшін керек. Халықаралық бухгалтерлік есеп
стандарттарында (соның ішінде Америка Құрама Штаттарының бухгалтерлік есеп
стандарттарында) ұйымның бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу барсында
қолданылатын барлық бланкілері үшін міндетті ортақ есеп беру формалары
қарастырылмаған. Есеп нысанын таңдау құқығы толығымен бас бухгалтердің
құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін
таңдап, шоттар корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін
болсақ, оларға негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын, эпизодтық
болып бөлінеді және олар басқадай операцияларда қолданылады. Дебиторлық
борыштар шоттарында есептелінетін сомаларлың дұрыстығы мен олардың
толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізу керек, ол құжаттар бойынша
шоттарды корреспонденцияланатын щоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі.
Мұндағы басты мақсат – әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын,
толықтығын анықтау болып табылады. Дебиторлық борышты есептеудегі басты
мәселе сату мерзімін анықтау болып табылады, яғни сатып алушы ларға тиеліп
жіберілген немесе жөнелтілген тауарлардың (жұмыстар, қызметтер) қашан
сатылғанын тануында. Бухгалтерлік есептің көзқарасымен қарағанда,
тауарлардың тиелуі мен мен сатып алушыға қаржылық және есеп айырысу
құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы деп танылады.
Дебиторлық борыштар келесідей бөлімдерден тұрады:
1210 Сатып-алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы.
1290 Күдікті қарыздар бойынша резервтер.
1220 Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борышы.
1280 Басқадай дебиторлық борыштар.
1620 Алдағы кезең шығындары.
1630 Берілген аванстар.
Яғни осы жоғарыда аталған баптар бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың
басқа заңды немесе жеке тұлғалардан алашақ сомалары дебиторлық борышы
болып табылады.
1.2 Күмәнді дебиторлық борыштарды есепке алудың әдістері
Сатып алушылар мен тапсырыс беруші заңды және жеке тұлғалардың төлем
қабілеттілігін анықтау жүйесін қанщалықты арттырғанымен, оларға несиеге
сатылған тауарлар немесе көрсетліге қызмет үшін уақтылы есеп айырыспай
немесе алынуға тиісті сомалардң бір бөлігі ғана өтеліп, қалған бөлігінің
алынбай қалуы іс-тәжірибеде әрдайым кездесіп отырады. Мұндай жағдайлардың
алғашқы нысандары болып борышкер кәсіпорындар мен ұйымдардың банкрот болып
қалуы немесе ол кәсіпорындар мен ұйымдардың тартылуы, сондай-ақ борышты
талап ету мерзімінің өтіп кетуі табылады. Сатып алушылардың келісімшартқа
сәйкес белгіленген мерзімде төлемеген шоттары күмәнді қарыздар деп
аталады. Күмәнді қарыздрға – уақытында төленбеген, жабылмаған және де
тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген дебиторлық борыштар жатады.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен
дебиторлық берешек күмәнді қарыз болып саналады. Өтелу-өтелмеуі белгісіз,
күмән тудыратын борыштарды есептен шығарудың екі тәсілі бар. Біріншісі –
тікелей есептен шығару әдісі, мұнда шығындар нақты шоттарда үмітсіз деп
танығаннан кейін ғана тікелей есептен шығарылады. Екіншісі – резервтік
әдіс, бұл жағдайда шығындар алдын ала қарастырылған тәсілмен есептеледі.
Тікелей еспетен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы
болып саналмайды. Өйткені ол кірістер мен шығындарды сәйкестілікке келтіре
алмайды, яғни күмәнді борыштарды тауарлар жеткізіліп түсірілген немесе
қызметтер көрсетліген сәтінде емес, оның күдікті деп танылған есептік
мезетінде ғана шығындарға жатқызады. Кәсіпорындар мен ұйымдар күмәнді
қарыздарға шығындардың есебінен резерв жасай алады. Күмәнді қарыздар
бойынша резервтердің есебі 1290 Күмәнді қарыздар бойынша резервтер
шотында жүргізіледі. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер есеп беретін жылыдң
соңында жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасындағы дебиторлық борышқа
түгендеу жүргізу нәтижесіне жасалынады. Азаматтық кодекстің 1-бөліміндегі
178-бабына сәйкес борыштың өтелу мерзімінің жалпы уақыты 3 (үш) жыл болып
белгіленеді. Үш жыл уақыт аралығында өтелмеген борыш күмәнді қарыздарға
жасалған резерв сомасының есебінен есептен шығарылады.
Қазақстан Республикасы заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен
дебиторлық борыштар үмітсіз қарыз деп танылады. Ал үмітсіз қарыздар
сомалары құрылған күмәнді қарыз бойынша резерв есебінен есептен шығарылады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдар күдікті қарыз бойынша резерв құрмаса және
үмітсіз қарыздың айқындалу жағдайы пайда болса, онда бұл сома кезең
шығындарына жатқызылып есептен шығарылады. Сондай-ақ бұл сома қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруде көрсетілуі тиіс.
Егер сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз ретінде есептен
шығарылып және ол осы есептен шығарылып және ол осы есеп беретін кезеңде
өтелсе, бухгалтерлік есепте келесідей жазу жазылады (есептен шығару осы
есеп беру кезеңінде жүргізілсе):
Дт: 1290 Күмәнді қарыздар бойынша резевтер шоты
Кт: 1210 Алынуға тиісті борыштар шоты
Бұрын есептен шығарылған дебиторлық қарыз сомасы есеп берудің келесі
кезеңінде өтелсе, онда ол сома негізгі емес қызметкен түскен табыс есебінде
танылады. Бұл жағдайда бухгалтерлік есепте :
Дт: 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты
Кт: 6010 Негізгі емес қызметтен алынатын басқадай кірістер шоты
түрінде жазу жазылады.
Күмәнді қарыздар бойынша резервтер есебі №10 журнал-ордер
жүргізіледі. Кәсіпорындар мен ұйымдар өздерінің күдікті деп есептеген
борыштары үшін 100000 (жүз мың) теңге көлемінде резерв құрғанда мынадай
корреспонденциялар жазылады:
Күдікті қарыздар бойынша құрылған резерв сомасына;
Дт: 7210 Жалпы әкімшілік шығындар шоты 100000 тг
Кт: 1290 Күмәнді қарыздар бойынша резервтер шоты 1000тг
Кәсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерлік балансындағы дебиторлық
борыштары сомасынан күдікті қарыз бойынша құрылған резерв сомасы алынып
тасталып, қалған айырма қалдығының сомасы ғана көрсетіледі.
Жалпы халықаралық тәжірибеде күмәнді қарыздарды бағалау үшін мынадай
екі әдісі қолданылады:
• Несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелінген пайыз әдісі
(қаржы-шаруашылық қызметі туралы беруде);
• Дебиторылқ қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі
(бухгалтерлік баланста)
Бұндағы бірінші аталған әдістің мақсаты күмәнді дебиторлық борыштар
нәтижесінде туындаған шығындарды дұрыс есептеу болса, екінші әдістің
мақсаты дебиторлық борыштың таза өзідік құнын дұрыс есептеу болып
табылады. Көпетеген кәсіпорындар мен ұйымдар да бұл әдістердің екеуі де
кеңінен қолданылады.
Жоғарыда аталған несиеге сатудан алынатын таза табыстан еспетелегн
пайыз әдісіне тоқталатын болсақ, бұл әдіс сәйкестік принципіне
бағытталған. Бұнда күмәнді борыштардан шеккен нақты шығындар мен несиеге
стаудан алынатын таза табыстан есептелінген арасындағы қатынастардың орташа
пайызы тәжірибеге сүйене отырып есептеледі. Содан кейін бұл пайыз күмәнді
қарыздар көлемін анықтау үшін есеп беру кезіндегі сатылған нақты өнімге
қолданылады.
Негізінен несиеге стаудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз
әдісі бойынша ардайым дебиторлық қарыздың таза өзіндік құнын есептеп отыру
мүмкін емес. Бұл әдістің тұжырымдамалық негізі болып сәйкестілік принципі
қызмет етеді. Өйткені күдікті қарыз сатылым негізінде туындаған. Әдіс
қолданылуы барысында өте қарапайымдылығымен және тиімділігімен
ерекшеленеді. Ескеретін жағдай, несиеге сталған тауарларға қолданылатын
пайыз пайыз мөлшері әрдайым жаңартылып (жаңадан есептеліп) отыруы тиіс.
Күмәнді қарыздарда бағалу үшін қолданылатын дебиторлық қарыздарды
өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі бухгалтерлік баланста таза дебиторлық
қалдықтың қалуына негізделген. Бұл әдіс бойынша күдікті борыш пайызын
анықтаған уақытта өткен кезеңдердегі мәліметтер пайдаланылады. Әдістің
негізгі мақсаты болып күтіп отырған күдікті дебиторлық борыштың нақты
ақшалай өзіндік құнын анықтау есептеледі. Несиге стаудан алынатын таза
табыстан есептелген пайыз әдісіне қарағанда дебиторлық қарыздарды өтелу
мерзімі бойынша есептеу әдісі дебиторлық қарыздардың нақты өзіндік құнын
өтеуге қажетті күмәнді қарыздарға жасалған резерв сомасының дұрыс жасалуына
мүмкіндік береді. Кейіннен күдікті қарыздарға жасалған резерв сомасының
ағымдағы қалдығы талап етілген қалдыққа сәйкес түзетіледі. Бұл жағдайда
күмәнді қарыз берілген түзетілім сомасына дебиттелінеді. Жалпы күмәнді
қарыздар бойынша жасалынған қажетті резерв сомасының мөлшерін анықтау үшін
мыналар қолданылады:
• Негізгі дебиторлық борышқа жасалынған бірыңғай құрамдастырылған
мөлшерлеме;
• Алынуға тиісті шоттың мерзіміне сәйкес әрбір сомасына бөлек
негізделген мөлшерлеме;
2. Дебиторлық борыштар есебінің шетелдік тәжірибесі
Дебиторлық берешекті есепке алу белгіленген стандарт бойынша
жүргізіледі. Дебиторлық қарыз халықаралық және қазақстандық бухгалтерлік
есептің стандарттарына сәйкес компаниянға сатып алушылардан (дебиторлардан)
алынуға тиісті ақша сомасы деп анықталады.
Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарында (соның ішінде Америка
Құрама Штаттарының бухгалтерлік есеп стандарттарында) ұйымның бухгалтерлік
есеп жұмысын жүргізу барысында қолданылатын барлық бланкілері үшін міндетті
ортақ есеп беру формалары қарастырылмаған. Есеп нысанын таңдау құқығы
толығымен бас бухгалтердің құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды
топтастырудың ең қарапайым әдісін таңдап, шоттар корреспонденциясын
жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін болсақ, оларға негізгі есеп
тіркелімдерінде үнемі қатысатын, эпизодтық болып бөлінеді және олар
басқадай операцияларда қолданылады. Дебиторлық борыштар шоттарында
есептелінетін сомалардың дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау үшін
түгендеу жүргізу керек, ол құжаттар бойынша шоттарды корреспонденцияланатын
шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі. Мұндағы басты мақсат – әрбір
шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын, толықтығын анықтау болып
табылады. Дебиторлық борышты есептеудегі басты мәселе сату мерзімін анықтау
болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп жіберілген немесе жөнелтілген
тауарлардың (жұмыстар, қызметтер) қашан сатылғанын тануында. Бухгалтерлік
есептің көзқарасымен қарағанда, тауарлардың тиелуі мен сатып алушыға
қаржылық және есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы
деп танылады.
Халықаралық стандарттар аймақтық және халықаралық (әлемдік) болып
бөлінеді.
Аймақтық ұйымдарға:
- Еуропалық экономикалық бірлестік (ЕБ);
- Еуропалық бухгалтер – эксперттер федерациясы (ҒЕЕ);
- Бухглтерлік есеп бойынша Африкалық кеңес (ААС);
- Америкалық бухгалтерлер ассоциациясы (ГАА);
- Азия және Тынық мұхит елдерінің бухгалтерлер федерациясы (САRА);
- АСЕАН Оңтүстік – Шығыс Азия елдерінің бухгалтерлер федерациясы (ҒА);
- Оңтүстік – Азиат бухгалтерлер федерациясы (SAFA);
- Солтүстік бухгалтерлер федерациясы (НҒА) және т.б.жатады.
.Халықаралық (әлемдік) ұйымдарға:
- қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары бойынша Комитет (IASC);
- Бухгалтерлердің халықаралық федерациясы (IFAC);
- Біріккен Ұлттар Ұйымы (ООН);
- БҰҰ халықаралық бухгалтерлік стандарттар бойынша Үкіметаралық эксперттер
жұмыс тобы (ISAR);
- БҰҰ трансұлттық корпорациясы бойынша комиссия (UNCTC);
- Экономикалық қарым – қатынас және дамыту ұйымдары (ОЕСД) және т,.б.
Қазіргі уақытта барынша тұлғалы (уәкілді) халықаралық бухгалтерлік
ұйым болып 1973 жылы 29 маусымда Австралия, Ұлыбритания, Германия,
Ирландия, Канада, Мексика, Нидерландия, АҚШ, Франция, Жапония кәсіби
бухгалтерлік ұйымдарымен құрылған комитет табылады.
Батыстағы дебиторлық берешектің есебі Ресейдегімен сәйкес. Мұндағы
дебиторлық берешектің кең тараған түрі – есепке алынуға тиісті шоттар.
Алынуға тиісті шоттарға : ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен
қызметке, субъектілердің ақшалай емес активтеріне деген тілек – талаптары
кіреді. Дебиторлық берешек алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне немесе
борышты өтеу күніне қарай ағымдық және ұзақ мерзімді дебиторлық берешек
болып бөленеді. Дебиторлық берешек саудалық шот фактурамен расталады.
Алынған вексельдер бабы ресми борыштық міндеттемелермен расталады.
Дебиторлық берешек пайда болатын сипатына қарай қалыпты және аяқталмайтын
болып бөлінеді.
Батыстағы дебиторлық берешек есебі келесі шараларды қамтиды:
- Тауарды сатуда несие беру, және оның мерзімі мен жеңілдіктер жүйесін
ұйымдастыру;
- Несие беру кепілдіктерін анықтау;
- Сатып алушы сенімділігін анықтау, сатып алушы мен фирма арасында
сенімділік қатынасын орнату;
- Несие сомасын белгілеу.
Германиядағы дебиторлық берешек есебі батыстағымен тура сәйкес келеді.
Тек ерекшелігі ретінде, шетел валютасындағы дебиторлық берешек есебін
айтуға болады. Бухгалтерлік баланста дебиторлық берешек бастапқы құны мен
баланс құрылған уақыттағы валюталық құнынан төмен бағамен көрсетіледі.
Соңында, шығындар валюталық курстың тербелістерінен есепке алынады, ал
пайда алынбайды. Бірақ, тәжірибе жүзінде барлығы басқаша болуы мүмкін,
әсіресе егер компанияның шетел валютасында байланысқан активтері немесе
міндеттемелері болса. Германиядағы есептің соңғы өзгертулері бойынша,
дебиторлық берешек баланста баланс құрылған уақыттағы валюталық құнымен
көрсетіле алады. Бұл жағдайда, балансқа қосымша ретінде есеп әдістерін
толығырақ ашып жазу керек.
Ал Испанияда дебиторлық берешек есепті кезең соңындағы бағам бойынша
есептелінеді. Бағам айырмалары берешек мерзімі және валютасы бойынша
топтастырылады. Оң нәтижелі топтама пайда түрінде есептелсе, теріс топтама
шығындар мен пайдалар есебінен есептен шығарылады.
2 Электромир ЖШС-нің дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыру
2.1 Электромир ЖШС-нің дебиторлық берешектің құжаттық рәсімделуі
Электромир жауапкершілігі шектеулі серіктестігі Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексіне, 22.04.1998ж. Жауапкершілігі шектеулі
және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы Қазақстан
Республикасының Заңына және басқа нормативтік актілерге сәйкес орта
кәсіпкерлік субъектісі ретінде тіркеледі. Электромир ЖШС
электроматериалдарды өткізумен айналысады .
Электромир ЖШС активтердің, дебиторлық берешектер есебін, меншік
капиталының, міндеттемелердің және олармен жасалатын шаруашылық
операцияларының қосарлана немесе екі жақты жазылатын жазу тәсілімен
бухгалтерлік есеп шоттарының Бас жоспарымен сәйкестендіріліп бухгалтерлік
есебін жүргізеді. Субъектінің құрылымдық бөлімшелерінде бухгалтерлік есепті
жүзеге асыруға кәсіпорынның бас бухгалтері басшылық етеді. Егер де
кәсіпорынның дербес бухгалтерлік қызметі болмаса, онда бухгалтерлік есеппен
қаржылық есеп беру арнайы мамандандырылған фирмалардың немесе келісім
шарттың негізінде жұмыс істейтін мамандардың көмегімен жүзеге асырады. Бас
бухгалтерді қызметтің босатқан кезде ол жаңадан тағайындалған бас
бухгалтерге субъектінің басшысы бекіткен тәртіпке сай істерді өткізіп
береді, өткізу барысында бухгалтерлік есптің жағдайында және есеп
мәліметтерінің дұрыстығына тиісті актілер жазылады. Субьект активтердің,
меншік капиталының, міндеттемелерінің және олармен жасалатын шаруашылық
операцияларының қосарлана немесе екі жақты жазылатын жазу тәсілімен
бухгалтерлік есеп шотарының Бас жоспарымен сәйкестендіріліп бухгалтерлік
есебін жүргізеді. Бухгалтерлік қызыметтің басты мақсаты субьектінің жедел
басқару үшін қажет ақпараттармен, субьектінің қаржылық нәтижесімен
шаруашылық процесстері туралы дұрыс және толық ақпараттармен қамтамасыз
ету, сондай-ақ инвесторларға, жабдықтаушыларға, сатыпалушыларға,
кредиторларға, мемлекеттік органдарға, банктерге және басқа да мүдделі
тұлғаларға бухгалтерлік есептің стандартына сәйкес қаржылық есеп берудің
жасау болып табылады.
Электромир ЖШС бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшін таңдап алынған
тәсілдер жиынтығы, құндық өлшемдарі ағымдағы топтастыру және бухгалтерлік
есептегі шаруашылық қызметіне жасалатын қорытынды шолу. фактілері
кәсіпорынның есептік саяасатында көрініс табады. Басқаша айтқанда, есептік
саясат - бұл бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын тетігі Есеп
саяасатының әдістемелік бөлігі нақты шаруашылық ахуалынан, олардың қолдану
тәртібінде белгіленген және БЕС-ның біршама рұқсатымен бухгалтерлік есепті
жүргізудің белгілі - бір әдістерінен таңдап алу жолымен қалыптасады. Егерде
стандартты бухгалтерлік есепті жүргізудің кейбір обьектілері көтерілмесе,
онда бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік актілер мен заң талаптарына
сәйкес, өзі есеп жүргізудің процедурасын дербес әзірлей алады.
Сатушылармен және орындаушылармен есеп айырысу әкелу немесе сатып алу
келісім шарттары негізінде жүзеге асады. Келісім шартта көрсетілген сома
төлемідік тапсырыспен аударылады. Қазіргі кезде көп ешкім алдын ала
төлемейді, тауар келген кезде ақша аударылады. Егер тауар жетпесе немесе
бұзылған болса осыған жауапты адамның мойынынан ұсталады.
Бухгалтерлік құжаттарда жасалған шаруашылық операциялары мәліметтердің
айғақтылығын немесе жасалған операцияға жазбаша түрінде берілген жарлығы
екендігін көрсетеді және осы соңғыларды бухгалтерлік есептің шоттарында
көрсету үшін ол негіз болып табылады. Кез келген шаруашылық операцияларын
тиісті есеп шоттарында көрініс таппауы, олардың тиісті құжаттармен
рәсімделуімен байланысты болып келеді. Бухгалтерлік қызметтің басты
мақсаты субъектіні жедел басқару үшін кажет ақпараттармен, субъектінің
қаржылық нәтижесі мен шаруашылық процестері туралы дұрыс және толық
ақпараттармен қамтамасыз ету, сондай-ақ инвесторларға, жабдықтаушыларға,
сатып алушыларға, кредиторларға, мемлекетгік органдарға, банктерге және
басқа да мүдделі тұлғаларға бухгалтерлік есептің стандартына сәйкес
қаржылық есеп беруді жасау болып табылады.
Кәсіпорындардың бухгалтериясы дебиторлық берешектер есебін жүргізу
барысында мына төменде аталған құжаттарды (есептік тіркелімдерді)
қолданады:
№7 Журнал-ордер - Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың
берешегі деп аталатын шотының кредиті бойынша;
№8 Журнал-ордер - Алынуға тиісті қосылған құн салығы,
Есептелген пайыздар, Басқадай дебиторлық берешектер және Берілген
аванстар деп аталатын шоттардың кредиті бойынша;
№9 Журнал-ордерге қосымша тізімде - Берілген аванстар шотының дебиті
бойынша;
№10 Журнал-ордер - Күдікті қарыздар бойынша резерв, Алдағы кезең
шығындары шоттарының несие (кредиті) бойынша;
№11 Журнал-ордер - Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің
берешегі шотының және Еншілес серіктестердің дебиторлық берешегі
шотының кредиті бойынша жүргізіледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен
есеп айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркелімдерден
басқа дебиторлық берешектердің есебіне талдамалық есептің карточкалары,
ажырату парақшалары, бухгалтерлік анықтамалары және тағы да басқа
тіркелімдер қолданылады. Жалпы есеп тіркелімдерін толтыру шаруашылық
операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік есеп стандартында
(соның ішінде Америка Құрамы Штаттарының бухгалтерлік есеп
стандартында) ұйымның бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу барысында
қолданатын барлық бланкілері үшін міндетті ортақ есеп беру формалары
қарастырылмаған.
2.2 Электромир ЖШС сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп
айырысудың есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдардың 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің борышы деп аталатын бөлім шоттары сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің осы кәсіпорынға деген әр түрлі қарыздары жайлы ақпараттарды
қорытындылау үшін арналған. Аталған бөлімде келесідей шоттар қаралған:
1210 Алынуға тиісті шоттар
1210Алынған вексельдер
1210Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары
Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың
дебитінде борыштың сомасы жазылса, ал кредитінде борыштың азаюы
көрсетіледі. Алынуға тиісті шоттар (дебиторлық борыштар шоты) сатып алушы
заңды немесе жеке тұлғалардың сатып алған тауарлары, сондай-ақ
кәсіпорынның оларға көрсеткен қызметі үшін қарыз сомаларын білдіреді.
Алынуға тиісті шоттар деп аталатын шотта тиеліп жіберілген өнімдер
(тауарлар), атқарылған жұмыстары мен көрсетілген қызметтері үшін сатып
алушылар мен тапсырыс берушілердің банк мекемесі қабылдаған есеп айырысу
құжататары бойынша төлеуге тиісті сомасы есептеледі Жалпы Алынуға тиісті
шоттар шотын сипаттай келе олардың қысқа мерзімді активтер екендігін және
олардың сату нәтижесінде пайда боатындығын аңғаруға болады. Сондықтан
оларды кейбір уақыттарда саудалық міндеттемелер деп те атайды. Олар
тауарларды несиеге сату кезінде де пайда болады. Міндеттемелердің өтелу
көздеріне басқадай нұсқаулар болмаған жағдайда, оларды сатудан алынды деп
санайды. Халықаралық тәжірибеде кез келген адамға тауарларды несиеге сату
кең көлемде етек алған, сонымен бірге сатып алушылар үшін сатып алған
тауарларының төлемін бір немесе бірнеше айдан кейін төлеу (өтеу) құқығы да
берілген. Мұндай несиені коммерциялық несие деп те атайды. Тауарларды
несиеге сататын фирмалар, сатып алушының шотты тиісті уақытында төлеу
қабілеттілігі бар болатындығын бақылау шараларын жүргізілулері қажет. Сол
үшін әрбір ұйымдарда несиелік бөлімдер жұмыс істейді. Бұл бөлімдер арқылы,
жеке және заңды тұлғалардың немесе бермеу жайлы мәселені шешуге керкті
ақпараттарды білуге болады, сонымен қатар тауарлар сатушының арнаулы
ақпараттың несиелік бюролар арқылы да клиент жайлы басқадай мәліметтер
алуға мүмкіндігі бар. Осындай несиелік ақпарат бөлімдерінің мәліметтері
бойынша да несиеге тауарларды сату, сатпау жайлы шешімдер қабылданады.
Несиелік бөлім төлем сомасын ұсынуды, несие көлемін шектеуді және сатып
алушылар мен тапсырыс берушілерден несиені уақтылы өтеуді қамтамасыз
ететін белгілі бір қаражаттарды талап етуі мүмкін. Осыған орай
кәсіпорындар мен ұйымдардың таңдап алынған ережелері мен негізгі қағидалары
есеп саясатында атап көрсетуі қажет. Бұл шотта сатылған материалдық емес
активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар және тағы да басқа дебиторлық
борыштар есептеледі.
Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар
бойынша дебиторлық борыштардың пайда болуына 1210 Алынуға тиісті
борыштар, 1210 Алынған вексельдер, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің өзге де борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері
дебиттелініп, оған сәйкес 6210 Материалдық емес активтердің есептен
шығарылуынан алынатын кіріс, Негізгі құралдардың есептен шығарылуынан
алынатын кіріс және Бағалы қағаздардың есептен шығарылуынан алынатын
кіріс деп аталатын шоттардың тиістілері кредиттелінеді.
Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар
бойынша қосылған құн салығы есептелгенде 1210 Алынуға тиісті борыштар,
Алынған вексельдер, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де
борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері дебиттелініп, Қосылған құн
салығы шоты кредиттелінеді.
Алынуға тиісті айыппұлдардың, өсімақылардың сомаларына 1210 Алынуға
тиісті борыштар, Алынған вексельдер, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің өзге де борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері, 6010,
6280 Негізгі емес қызметтен алынған басқадай кірістер шоты
кредиттелінеді. Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер әр түрлі себептермен
кейін қайтарылған жағдайда 6020 Сатылған тауарлардың қайтарылуы деп
аталатын шот дебиттеліп, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
борыштары деп аталатын бөлім шоттарының тиістілері кредиттелінеді.
Сатып алушылардан оларға сатылған өнім, тауар және атқарылған жұмыстар
мен көрсетілген қызметтер үшін төлемдер келіп түскенде 1000 Ақшалар
бөлімінің тиісті шоттары дебиттелініп, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің борыштары деп аталатын бөлім шоттарының тиістілері
кредиттелінеді.
Кейін қайтарылған тауарларға жасалған сату және баға шегерімдерінің
сомасына 6030 Сату шегерімі немесе 6030 Баға шегерімі шоттардың
тиістілері дебиттелініп, 1210 Алынуға тиісті борыштар, 1210Алынған
вексельдер, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де
борыштары деп аталатын шоттардың тиістілерінің дебитіне, 3130 Қосылған
құн салығы шоттың кредитіне жазылып сторно етіледі (алып тасталынады).
Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу операциялары
операциялары арнаулы тізімдемелерде есептеліп, онда сатылған айналымнан тыс
активтер, қаржылық инвестициялар, тауарлы-материалдық қорлар бойынша шот
фактуралары немесе басқадай есеп айырысу құжаттары жинақталып,
топтастырылып бөлек көрсетіледі. Тізімдемелердегі жазулар – шоттар,
фактуралар немесе олардың орнына қолданылатын басқадай құжаттар негізінде
активтердің топтары бойынша жазылады. Тізімдеменің бағдарында сатып
алушылар бойынша ай басындағы қалдықтар көшіріледі және бұйымдардың аттары
немесе топтары бойынша сатлыған активтердің сандық мәліметтері көрсетіледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы шотының бөлімше
шоттарының кредиті бойынша операциялардың есебі үшін № 11 Журнал-ордер
қолданылады.
Тауарларды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу
келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу
келісімдері, сондай-ақ келісімшарттарымен және тағы да басқа құжаттар
құқықтық ресімделуі қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты
объектісі тауар болып табылады. Сондықтан келісімшартта тауардың
сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жалпы құны
аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз және бекітіген болып
көрсетілуі мүмкін.
Кейбір жағдайларда жабдықтаушы сатып алушыға тиеліп жіберілген
тауарлары үшін вексель алуы мүмкін. Алынған вексель анықталған мерзім
ішінде белгіленген соманы төлеу бойынша жазбаша міндеттемені білдіреді.
Вексель дегеніміз – оның иесінің белгіленген мерзім, яғни уақыт біткен
соң борышкердің ақша төлеуін талап ететін құқығын куәландыратын жазбаша
борыштық міндеттемесі. Сатып алу және сату объектісі, сондай-ақ капиталды
қысқа мерзімді инвестициялау құралы бола отырып, вексель бағалы қағаздардың
ерекше бір түрі ретінде қызмет етеді.
Вексель белгіленген қатал нысанында жазылған жазбаша борышқорлық
міндеттеме болып саналады. Вексель өзінің иесіне міндеттеменің мерзімі
өткеннен кейін немесе мерзімінен бұрын вексельде көрсетліген соманы төлеуді
талап етуге даусыз құқық береді. Вексельді толтырушы, яғни ол вексель
бойынша төлем жүргізуге міндет алған заңды немесе жеке тұлға вексель беруші
деп аталады. Ал вексель бойынша төлем алушы тұлға ремитент болып табылады.
Вексельдің жалпы түрін мына төмендегі суреттен көруге болады:
ВЕКСЕЛЬ
200000 (екі жүз мың) теңге
12.10.2011 жыл
Төленуге тиісті сома мөлшері Вексельдің берілген
уақыты
Электромир ЖШС
Вексель бойынша ақша алушы ұйымның аты
30.10.2011 жыл
Төлену мерзімі
НҰР акционерлік қоғамы
Вексель беруші ұйымның аты
Омаров Д.С._______________________________ МО
Тиісті адамдардың қолдары және ұйымның мөр таңбасы
Егер вексель бойынша есеп айырысу бір жыл мерзім аралығында (ішінде)
жүргізілетін болса, ремитент алынған вексельді баланстың актив бөлімінің
өтімділігі жоғары активтер бабында көрсетуі керек. Соған сәйкес вексель
беруші осы соманы өз балансының қысқа мерзімді міндеттемелер бөліміндегі
берілген вексельдер бабында көрсетеді. Вексельдің өтелу мерзімі болып
весельбойынша төлем жүргізілетін уақыт алынады, яғни весель қызметінің
аяқталатын уақыты есептелінеді. Әдетте вексельдер пайдалануы барысында
бір немесе бірнеше міндетті орындайды. Бұндай міндеттерге мыналарды
жатқызуға болады:
• Дебиторлық қарыздың өтелу серзімін белгіді бір уақытқа ұзарту;
• Шот-фактураға немесе басқа да құжаттарға қарағанда дебиторлық қарыздарды
нақты дәлелдеу;
• Пайыз түрінде төлем алу үшін негіз;
• Айналымға жіберу мүмкіндігі.
Бухгалтерлік есепте весельдер сатлыған, вексельге айырбасталған
тауарлар және қызметтердің нарықтық құнымен, ақашалай баламасымен немесе
барлық ақшалай төлемдердің ағымдағы құнымен есептелінеді. Жалпы сомасы
дегенміз бұл пайыз есептелінетін сомасы болып табылады. Ал вексель бойынша
алынған төлемнің осы жалпы сомадан артығы пайыз сомасы болып есептелінеді.
Вексельдің атаулы құны вексельде көрсетліген пайыз сомаларын қоспағандағы
вексель айналымы мерзімінң соңындағы төленуге тиісіт ақшалардың сомасы
болып табылады. Жасалу үлгісі және қолданылуы бойынша вексельдер жй және
аударылмалы деп аталатын екі түрге бөлінеді.
Жай вексель дегеніміз төлем мерзімі келген кезде вексель ұстаушыға
белгіленген сомада ақша төлеуді вексельді беруші өзіне ешқандай шарт қоймай-
ақ міндеттейтін құжат болып табылады, яғни қарапайым тілмен айтқанда
вексель берушінің вексель алушыға ақшалай төлем жасауға міндеттемесін
білдіреді. Жай вексель борышкердің жазбаша міндеттемесі болып саналады.
Вексельде оның берілген уақыты, борышкерлік міндеттемесінің сомасы,
төленетін мерзімі мен орын, төлем төлеуге тиісті кредитордың аты көрсетліп,
борышкердің, яғни вексель берушінің қолы қойылуы керек. Айналым үдерісі
кезінде вексель бір адамнан екінші адамға арнайы тіркеліп жазылғаннан кейін
ғана беріледі. Табыстау жазбасы вексельдің теріс жағында немесе қосымша
парғында жағзылады.
Аударылмалы вексель – (тратта) кредитордың (транссангтың) қарызкерге
(трассатқа) белгілі бір соманы үшінші заңды тұлғаға немесе жеке тұлғаға
төлеу жайлы жазбаша өкімі болып саналады. Яғни оның жай вексельден
ерекшілігі, аударылмалы вексельде вексель ұстаушының төлеушіге вексельде
көрсетілген ақша сомасын үшінші бір адамға эмитентке төлеу туралы жазбаша
бұйрығын бере алады.
Вексельдерде сонымен қатар пайыздық және пайыссыздық деп екіге бөлуге
болады. Пайыздық вексельдердің атаулы құнында төленетін пайыз сомасы өз
алдында көрсетіледі. Пайыссыздық вексельдерде пайыздық сома өз алдына бөлек
көрсетілмейді, бірақ ол вексельдің жалпы сомасында қарастырылады.
Вексельдер өздерінің түрлері бойынша коммерциялық, қаржылық және
қазыналық болып 3 түрге бөлінеді.
Коммерциялық вексельдер өнім өндіруші кәсіпорындар мен ұйымдарға ол
өнімді тұтынушы, яғни сатып алушы кәсіпоырндар мен ұйымдардың төлем жасау
мерзімінің кешіктірілу себебіне байланысты беретін коммерциялық несиесі
ретінде ресімделеді.
Қаржылық вексельдер арқылы тауарлық келісімшарттарға жатпайтын әр
түрлі банктер арасындағы борышкерлік қатынастар ресімделеді.
Қазыналық вексельдер мемлекеттік қазыналық міндеттемеге жатады. Олар
мемлекеттің ішкі қарыздарын өтеуіне байланысты шығарылады. Қазыналық
вексельдер негізінен дисконтымен бірге номиналын шегерім жасауды қоса
алғандағы бағасы бойынша банктерге және басқа да кәсіпорындар мен
ұйымдарға сатылады. Ал оларды кері қарай сатып алу толық атаулы құны
бойынша жүргізіледі. Қазыналық вексельдер иелерінің табысын атаулы және
сату бағасы арасындағы айырмашылық құрайды. Жалпы алғанда қазыналық
вексельдер банктер үшін қысқа мерзімге капитал салу нысаны болып табылады.
Олар банк арқылы ақша рыногында пайдаланылады.
Вексельдер эмитенттер бойынша: Қазыналық және жекеше.
Төлем түрлері бойынша: Жай және аударылмалы.
Төлем кепілділігінің барлығына қарай: Қамтамасыз етілген және
қамтамасыз етілмеген.
Төлеу тәртібі бойынша: Мерзім вексель және ұсынушылық вексель болып
бөлінеді.
Вексельдерді толтыру мен ресімдеу белгіленген ережені сақтауды керек
етеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ қаласындағы ШӘКӘРІМ атындағы МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қаржы-экономикалық факультеті
Есеп және аудит кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Дебиторлық берешек есебі
Орындаған:
Тексерген:
ДУА 205С тобының студенті Жетекші Ахунова Д.З.
______ Болатова А.С.
(қолы)
________ _____________
(бағасы) (күні)
Семей
2013
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Дебиторлық берешек түсінігі мен түрлері
2. Күмәнді дебиторлық борыштарды есепке алудың әдістері
3. Дебиторлық борыштар есебінің шетелдік тәжірибесі
1. ЭЛЕКТРОМИР ЖШС ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
1. Электромир ЖШС дебиторлық берешектің құжаттық рәсімделуі
2. Электромир ЖШС сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп
айырысудың есебі
3. Есеп беруге тиісті тұлғаларымен есеп айырысулардың есебі
4. Басқа да дебиторлық борыштардың есебі
2. ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕК ЕСЕБІН ЖЕТІЛДІРУ ШАРАЛАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы компаниялардың дебиторлық борышын
басқаруды жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы әлемдік экономиканың циклдық
дамуының төмендеу үрдісі кезеңіне аяқ басты. Ол үшін біз экономикалық
саясаттың түзетілуін қажет етеміз. Еліміздің экономикалық өсу қарқыны мен
сапасы, экономикалық саясат бағыты, оны мемлекеттік қолдау керектігін
көрсетеді. Қаржы дағдарыстары әсерінен болған экономиканы қалпына
келтіруді, шығындардың азаюын қажет ететін қазіргі жағдайда мемлекет
тарапынан оны басқара отырып түзету жүйесін құру болжанды. Республикалық
бюджетті қалыптастыру, шығыстарын, жоспарлау нәтижелеріне бағдарланған
бюджеттеуді енгізуде көздейтін мемлекеттік жаңаша жоспарлаудың жаңа жүйесін
қалыптастырып, іске асырудың уақыты келді.
Қазіргі таңда шаруашылық жүргізуде бухгалтерлік есеп басқару
жүйесінің ең басты орынын алуда. Ол қандай кәсіпорын болмасын өзінің
қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешімді қабылдау үшін негіз
бола алады. Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп
стандарттарына сәйкес қаржылық - шаруашылық қызметті толықтай есепке алуға
мүмкіндік береді. Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері
еңбек ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты пайдалануын, өндіріс
қалдықтарын жоюға, бәсекеге төтеп беретін өнімдерді өндіруге, оның сапасын
көтеруге және өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға мүдделі.
Бухгалтерлік есеп - ұйымның қаржылық ақпаратын белгілі бір әдістер мен
тәсілдері бойынша есептейтін, өлшейтін және оны өңдеп тасымалдайтын жүйе.
Ол кәсіпорынның жұмысын толығымен бақылап, оны басқару үшін бағыт-бағдар
беріп алдағы уақытта істелінетін жұмысын жоспарлап және ұйымның болашақтағы
атқарылатын жұмысына экономикалық талдау жасайды.
Бухгалтерлік есептің негізгі міндеті - кәсіпорындар мен ұйымдардағы
болып отыратын үдерістерді алдымен бақылап, орындалған жұмыстар мен
атқарылған қызметтердің нәтижесінде өндірілген өнімдерді олар үшін
жұмсалған материалдар мен шикізаттарды, ақша қаражаттарын сандық өлшемге
келтіріп және оны арнайы құжаттарда көрсету.
Бухгалтерлік есеп - біздің коғамның ағымдағы өмірінің көптеген жағына
әсер ететін қызмет саласы. Есеп-қисаптың маңыздылығын ескере отырып,
Халықаралық бухгалтерлер конгресі француз ғалымы Ж.Б. Дюмарше ұсынған
бухгалтерлер гербін бекіткен болатын. Онда - күн, таразы, Бернулли қисығы
бейнелөніп: Ғылым, сөнім және тәуелсіздік деген ұран жазылған. Бұл арада,
Күн - шаруашылық қызмет қаржысы арқылы бухгалтерлік есепті ашып көрсетсе,
таразы - тепе-теңдік, яғни балансты білдіреді, ал, Бернулли қисығы - есеп
бір кездерде пайда болып, болашақта мәңгі жалғасын табады дегенді меңзейді.
Сонымен, бухгалтерлік есеп бүкіл халық шаруашылық есебінің ең басты
негізі болып табылады.
Қазақстан Республикасынын бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп
стандарттары негізінде және субьектілердің қаржылық - шаруашылық
қызметіндегі бухгалтерлік есеп шоттардың үлгілік жоспарымен, оларда
бекітілген жалпы қағидалар мен ережелер негізінде құралады.
Яғни қазіргі экономика саласындағы мамандар онын ішінде бірінші
кезекте бухгалтерия қызметкерлері есепке алудың және есеп берудің барлық
жүйесін жақсы біліктілік таныту арқылы сол кәсіпорынның барлық активтері
мен солардың негізін есепке ала отырып басқару шешімін қабылдауға
мүмкіндік береді. Бухгалтерлік есепті жүргізуде ең алдымен бухгалтерлік
есепті ұйымдастыруы қажет. Дұрыс ұйымдастырылған бухгалтерлік есеп
субьектінің тиімді қызметінің негізін қалайды. Сондықтан бұл есепте
қазыналық мекеме ішінен қалыптастырылған бөлімнің қызметіне тоқталып,
есепке алудағы жүйесіне тоқталып, қызметіне талдау жасалған. Менің осы
курстық жұмыста қарастырылатын тақырыбым – дебиторлық борыштар есебі.
Курстық жұмыстың негізгі мақсаты – дебиторлармен есеп айырысу есебін
толық меңгеру және тақырыпты жан – жақты қарастырып, оның ашылуын қадағалау
және берілген тақырыптың проблемаларын іздестіріп, оларды шешу жолдарын
табу, дебиторлық борыштар есебінің аудитін жүргізуді ұйымдастыру.
1 ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Дебиторлық берешек түсінігі мен түрлері
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға
сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері сондай-ақ аванс ретінде алдын ала
төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары – 1200 Дебиторлық борыштары
Алынуға тиіс шоттар деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек
борышы бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін
алынатын уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық борыштар ағымдағы
алынуға тиісті борыштар және ұзақ мерзімді алынуға тиісті борыштар болып
екіге бөлінеді. Бұл борыштардың есебі Алынуға тиісті шоттар бөлімінің
шоттарында есептеледі.
Дебиторлық борыш – заңды немесе жеке тұлғамен өзара шаруашылық
қатынастың қорытындысында олардан кәсіпорынға, ұйымға, мекемеге есептелген
төленбеген борыштың сомасы. Кәсіпорынның дебиторлық борышының болуы
кәсіпорын қаражатының тікелей көзделген мақсаттан басқа мақсатқа
жұмсалғандығы ретінде, демек, кәсіпорын жұмысындағы елеулі кемшілік ретінде
қаралады.
Жалпы актив ұғымымен мүлік, мүліктік немесе мүліктік емес игліктер
және құндық бағаға ие тұлғаның құқықтары түсінділеріледі. Актив түріндегі
болашақ экономикалық пайда – бұл тұлғаның ақшалай құрал-жабдықтарының
айналымына салынған потенциалды тікелей немесе жанама салым.
Осыдан шығатыны, дебиторлық борыш – бұл заңдық құқықтарымен қоса,
иелік ету құқығымен байланысты актив түріндегі болашақ экономикалық пайда.
Дебиторлық берешекті есептеудегі басты мәселе сату мерзімін анықтау
болып табылады, сатып алушыларға тиеліп жіберілген немесе жөнелтілген
тауарлардың қашан сатылғанын тануында.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелетін)
дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
қатарына жататындар:
• Ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала
төленген) төлем;
• Тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
• Вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
• Негізгі ұйымдар мен еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
• Ұйымның лауазымды адамдарыны (тұлғаларанының) дебиторлық борышы;
• Басқадай дебиторлық борыштар.
Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома
басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексеь бойынша төлейтін ресми
берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша борыштар
(дебиторлық борыштар) иелік ету құқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты
актив болып саналады. Қорытындылап айтатын болсақ дебиторлық борыш
дегеніміз, бұл – иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты
активке қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік.
Ұйымның қаржы қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына
дебиторлық борыштардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық борыштардың
есептелген уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны.
Ұйымның дебиторлық борышы оған байланысты кірісті алынған жағдайда ғана
анықталады. Дебиторлық борыштар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан
баға жеңілдіктерін және қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы
қалдық сомасы бойынша есептелінеді. Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған
дебиторлық борыштар ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар болып есептеледі.
Дебиторлық борыштардың пайда болған (есептелінген) уақыты мен өтелу
уақытының арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс көп
жағдайларда ескерілмейді. Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде
сатып алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардан мұндай қадамға
баруының басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын
тауарларының көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға
жеңілдіктерін пайдалану ұйымының күмәнді борыштарының сомасын қысқартуға
үлкен әсер етеді. Халықаралық тәжірибеде баға жеңілдіктері сөзімен бірге
сауда жеңілдігі сөзі қатар қолданылады. Өз экономикасын нарықтық жолмен
жүргізіп келе жатқан елдердегі ұйымдар сауда жеңілдігін қолдануының мақсаты
баға жеңілдіктерін пайдаланғандағы жағдаймен бірдей деп айтуға болады.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркелімдерден басқа
дебиторлық борыштардың есебіне талдамалық есептің карточкалары, ажырату
парақшалары (қағаздарын), бухгалтерлік анықтамалары және тағы да басқа
тіркелімдер (құжаттар) қолданылады. Жалпы есеп тіркелімдерін толтыру
шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың
жиынтығын анықтау үшін керек. Халықаралық бухгалтерлік есеп
стандарттарында (соның ішінде Америка Құрама Штаттарының бухгалтерлік есеп
стандарттарында) ұйымның бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу барсында
қолданылатын барлық бланкілері үшін міндетті ортақ есеп беру формалары
қарастырылмаған. Есеп нысанын таңдау құқығы толығымен бас бухгалтердің
құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін
таңдап, шоттар корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін
болсақ, оларға негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын, эпизодтық
болып бөлінеді және олар басқадай операцияларда қолданылады. Дебиторлық
борыштар шоттарында есептелінетін сомаларлың дұрыстығы мен олардың
толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізу керек, ол құжаттар бойынша
шоттарды корреспонденцияланатын щоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі.
Мұндағы басты мақсат – әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын,
толықтығын анықтау болып табылады. Дебиторлық борышты есептеудегі басты
мәселе сату мерзімін анықтау болып табылады, яғни сатып алушы ларға тиеліп
жіберілген немесе жөнелтілген тауарлардың (жұмыстар, қызметтер) қашан
сатылғанын тануында. Бухгалтерлік есептің көзқарасымен қарағанда,
тауарлардың тиелуі мен мен сатып алушыға қаржылық және есеп айырысу
құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы деп танылады.
Дебиторлық борыштар келесідей бөлімдерден тұрады:
1210 Сатып-алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы.
1290 Күдікті қарыздар бойынша резервтер.
1220 Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борышы.
1280 Басқадай дебиторлық борыштар.
1620 Алдағы кезең шығындары.
1630 Берілген аванстар.
Яғни осы жоғарыда аталған баптар бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың
басқа заңды немесе жеке тұлғалардан алашақ сомалары дебиторлық борышы
болып табылады.
1.2 Күмәнді дебиторлық борыштарды есепке алудың әдістері
Сатып алушылар мен тапсырыс беруші заңды және жеке тұлғалардың төлем
қабілеттілігін анықтау жүйесін қанщалықты арттырғанымен, оларға несиеге
сатылған тауарлар немесе көрсетліге қызмет үшін уақтылы есеп айырыспай
немесе алынуға тиісті сомалардң бір бөлігі ғана өтеліп, қалған бөлігінің
алынбай қалуы іс-тәжірибеде әрдайым кездесіп отырады. Мұндай жағдайлардың
алғашқы нысандары болып борышкер кәсіпорындар мен ұйымдардың банкрот болып
қалуы немесе ол кәсіпорындар мен ұйымдардың тартылуы, сондай-ақ борышты
талап ету мерзімінің өтіп кетуі табылады. Сатып алушылардың келісімшартқа
сәйкес белгіленген мерзімде төлемеген шоттары күмәнді қарыздар деп
аталады. Күмәнді қарыздрға – уақытында төленбеген, жабылмаған және де
тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген дебиторлық борыштар жатады.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен
дебиторлық берешек күмәнді қарыз болып саналады. Өтелу-өтелмеуі белгісіз,
күмән тудыратын борыштарды есептен шығарудың екі тәсілі бар. Біріншісі –
тікелей есептен шығару әдісі, мұнда шығындар нақты шоттарда үмітсіз деп
танығаннан кейін ғана тікелей есептен шығарылады. Екіншісі – резервтік
әдіс, бұл жағдайда шығындар алдын ала қарастырылған тәсілмен есептеледі.
Тікелей еспетен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы
болып саналмайды. Өйткені ол кірістер мен шығындарды сәйкестілікке келтіре
алмайды, яғни күмәнді борыштарды тауарлар жеткізіліп түсірілген немесе
қызметтер көрсетліген сәтінде емес, оның күдікті деп танылған есептік
мезетінде ғана шығындарға жатқызады. Кәсіпорындар мен ұйымдар күмәнді
қарыздарға шығындардың есебінен резерв жасай алады. Күмәнді қарыздар
бойынша резервтердің есебі 1290 Күмәнді қарыздар бойынша резервтер
шотында жүргізіледі. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер есеп беретін жылыдң
соңында жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасындағы дебиторлық борышқа
түгендеу жүргізу нәтижесіне жасалынады. Азаматтық кодекстің 1-бөліміндегі
178-бабына сәйкес борыштың өтелу мерзімінің жалпы уақыты 3 (үш) жыл болып
белгіленеді. Үш жыл уақыт аралығында өтелмеген борыш күмәнді қарыздарға
жасалған резерв сомасының есебінен есептен шығарылады.
Қазақстан Республикасы заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен
дебиторлық борыштар үмітсіз қарыз деп танылады. Ал үмітсіз қарыздар
сомалары құрылған күмәнді қарыз бойынша резерв есебінен есептен шығарылады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдар күдікті қарыз бойынша резерв құрмаса және
үмітсіз қарыздың айқындалу жағдайы пайда болса, онда бұл сома кезең
шығындарына жатқызылып есептен шығарылады. Сондай-ақ бұл сома қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруде көрсетілуі тиіс.
Егер сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз ретінде есептен
шығарылып және ол осы есептен шығарылып және ол осы есеп беретін кезеңде
өтелсе, бухгалтерлік есепте келесідей жазу жазылады (есептен шығару осы
есеп беру кезеңінде жүргізілсе):
Дт: 1290 Күмәнді қарыздар бойынша резевтер шоты
Кт: 1210 Алынуға тиісті борыштар шоты
Бұрын есептен шығарылған дебиторлық қарыз сомасы есеп берудің келесі
кезеңінде өтелсе, онда ол сома негізгі емес қызметкен түскен табыс есебінде
танылады. Бұл жағдайда бухгалтерлік есепте :
Дт: 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты
Кт: 6010 Негізгі емес қызметтен алынатын басқадай кірістер шоты
түрінде жазу жазылады.
Күмәнді қарыздар бойынша резервтер есебі №10 журнал-ордер
жүргізіледі. Кәсіпорындар мен ұйымдар өздерінің күдікті деп есептеген
борыштары үшін 100000 (жүз мың) теңге көлемінде резерв құрғанда мынадай
корреспонденциялар жазылады:
Күдікті қарыздар бойынша құрылған резерв сомасына;
Дт: 7210 Жалпы әкімшілік шығындар шоты 100000 тг
Кт: 1290 Күмәнді қарыздар бойынша резервтер шоты 1000тг
Кәсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерлік балансындағы дебиторлық
борыштары сомасынан күдікті қарыз бойынша құрылған резерв сомасы алынып
тасталып, қалған айырма қалдығының сомасы ғана көрсетіледі.
Жалпы халықаралық тәжірибеде күмәнді қарыздарды бағалау үшін мынадай
екі әдісі қолданылады:
• Несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелінген пайыз әдісі
(қаржы-шаруашылық қызметі туралы беруде);
• Дебиторылқ қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі
(бухгалтерлік баланста)
Бұндағы бірінші аталған әдістің мақсаты күмәнді дебиторлық борыштар
нәтижесінде туындаған шығындарды дұрыс есептеу болса, екінші әдістің
мақсаты дебиторлық борыштың таза өзідік құнын дұрыс есептеу болып
табылады. Көпетеген кәсіпорындар мен ұйымдар да бұл әдістердің екеуі де
кеңінен қолданылады.
Жоғарыда аталған несиеге сатудан алынатын таза табыстан еспетелегн
пайыз әдісіне тоқталатын болсақ, бұл әдіс сәйкестік принципіне
бағытталған. Бұнда күмәнді борыштардан шеккен нақты шығындар мен несиеге
стаудан алынатын таза табыстан есептелінген арасындағы қатынастардың орташа
пайызы тәжірибеге сүйене отырып есептеледі. Содан кейін бұл пайыз күмәнді
қарыздар көлемін анықтау үшін есеп беру кезіндегі сатылған нақты өнімге
қолданылады.
Негізінен несиеге стаудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз
әдісі бойынша ардайым дебиторлық қарыздың таза өзіндік құнын есептеп отыру
мүмкін емес. Бұл әдістің тұжырымдамалық негізі болып сәйкестілік принципі
қызмет етеді. Өйткені күдікті қарыз сатылым негізінде туындаған. Әдіс
қолданылуы барысында өте қарапайымдылығымен және тиімділігімен
ерекшеленеді. Ескеретін жағдай, несиеге сталған тауарларға қолданылатын
пайыз пайыз мөлшері әрдайым жаңартылып (жаңадан есептеліп) отыруы тиіс.
Күмәнді қарыздарда бағалу үшін қолданылатын дебиторлық қарыздарды
өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі бухгалтерлік баланста таза дебиторлық
қалдықтың қалуына негізделген. Бұл әдіс бойынша күдікті борыш пайызын
анықтаған уақытта өткен кезеңдердегі мәліметтер пайдаланылады. Әдістің
негізгі мақсаты болып күтіп отырған күдікті дебиторлық борыштың нақты
ақшалай өзіндік құнын анықтау есептеледі. Несиге стаудан алынатын таза
табыстан есептелген пайыз әдісіне қарағанда дебиторлық қарыздарды өтелу
мерзімі бойынша есептеу әдісі дебиторлық қарыздардың нақты өзіндік құнын
өтеуге қажетті күмәнді қарыздарға жасалған резерв сомасының дұрыс жасалуына
мүмкіндік береді. Кейіннен күдікті қарыздарға жасалған резерв сомасының
ағымдағы қалдығы талап етілген қалдыққа сәйкес түзетіледі. Бұл жағдайда
күмәнді қарыз берілген түзетілім сомасына дебиттелінеді. Жалпы күмәнді
қарыздар бойынша жасалынған қажетті резерв сомасының мөлшерін анықтау үшін
мыналар қолданылады:
• Негізгі дебиторлық борышқа жасалынған бірыңғай құрамдастырылған
мөлшерлеме;
• Алынуға тиісті шоттың мерзіміне сәйкес әрбір сомасына бөлек
негізделген мөлшерлеме;
2. Дебиторлық борыштар есебінің шетелдік тәжірибесі
Дебиторлық берешекті есепке алу белгіленген стандарт бойынша
жүргізіледі. Дебиторлық қарыз халықаралық және қазақстандық бухгалтерлік
есептің стандарттарына сәйкес компаниянға сатып алушылардан (дебиторлардан)
алынуға тиісті ақша сомасы деп анықталады.
Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарында (соның ішінде Америка
Құрама Штаттарының бухгалтерлік есеп стандарттарында) ұйымның бухгалтерлік
есеп жұмысын жүргізу барысында қолданылатын барлық бланкілері үшін міндетті
ортақ есеп беру формалары қарастырылмаған. Есеп нысанын таңдау құқығы
толығымен бас бухгалтердің құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды
топтастырудың ең қарапайым әдісін таңдап, шоттар корреспонденциясын
жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін болсақ, оларға негізгі есеп
тіркелімдерінде үнемі қатысатын, эпизодтық болып бөлінеді және олар
басқадай операцияларда қолданылады. Дебиторлық борыштар шоттарында
есептелінетін сомалардың дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау үшін
түгендеу жүргізу керек, ол құжаттар бойынша шоттарды корреспонденцияланатын
шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі. Мұндағы басты мақсат – әрбір
шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын, толықтығын анықтау болып
табылады. Дебиторлық борышты есептеудегі басты мәселе сату мерзімін анықтау
болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп жіберілген немесе жөнелтілген
тауарлардың (жұмыстар, қызметтер) қашан сатылғанын тануында. Бухгалтерлік
есептің көзқарасымен қарағанда, тауарлардың тиелуі мен сатып алушыға
қаржылық және есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы
деп танылады.
Халықаралық стандарттар аймақтық және халықаралық (әлемдік) болып
бөлінеді.
Аймақтық ұйымдарға:
- Еуропалық экономикалық бірлестік (ЕБ);
- Еуропалық бухгалтер – эксперттер федерациясы (ҒЕЕ);
- Бухглтерлік есеп бойынша Африкалық кеңес (ААС);
- Америкалық бухгалтерлер ассоциациясы (ГАА);
- Азия және Тынық мұхит елдерінің бухгалтерлер федерациясы (САRА);
- АСЕАН Оңтүстік – Шығыс Азия елдерінің бухгалтерлер федерациясы (ҒА);
- Оңтүстік – Азиат бухгалтерлер федерациясы (SAFA);
- Солтүстік бухгалтерлер федерациясы (НҒА) және т.б.жатады.
.Халықаралық (әлемдік) ұйымдарға:
- қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары бойынша Комитет (IASC);
- Бухгалтерлердің халықаралық федерациясы (IFAC);
- Біріккен Ұлттар Ұйымы (ООН);
- БҰҰ халықаралық бухгалтерлік стандарттар бойынша Үкіметаралық эксперттер
жұмыс тобы (ISAR);
- БҰҰ трансұлттық корпорациясы бойынша комиссия (UNCTC);
- Экономикалық қарым – қатынас және дамыту ұйымдары (ОЕСД) және т,.б.
Қазіргі уақытта барынша тұлғалы (уәкілді) халықаралық бухгалтерлік
ұйым болып 1973 жылы 29 маусымда Австралия, Ұлыбритания, Германия,
Ирландия, Канада, Мексика, Нидерландия, АҚШ, Франция, Жапония кәсіби
бухгалтерлік ұйымдарымен құрылған комитет табылады.
Батыстағы дебиторлық берешектің есебі Ресейдегімен сәйкес. Мұндағы
дебиторлық берешектің кең тараған түрі – есепке алынуға тиісті шоттар.
Алынуға тиісті шоттарға : ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен
қызметке, субъектілердің ақшалай емес активтеріне деген тілек – талаптары
кіреді. Дебиторлық берешек алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне немесе
борышты өтеу күніне қарай ағымдық және ұзақ мерзімді дебиторлық берешек
болып бөленеді. Дебиторлық берешек саудалық шот фактурамен расталады.
Алынған вексельдер бабы ресми борыштық міндеттемелермен расталады.
Дебиторлық берешек пайда болатын сипатына қарай қалыпты және аяқталмайтын
болып бөлінеді.
Батыстағы дебиторлық берешек есебі келесі шараларды қамтиды:
- Тауарды сатуда несие беру, және оның мерзімі мен жеңілдіктер жүйесін
ұйымдастыру;
- Несие беру кепілдіктерін анықтау;
- Сатып алушы сенімділігін анықтау, сатып алушы мен фирма арасында
сенімділік қатынасын орнату;
- Несие сомасын белгілеу.
Германиядағы дебиторлық берешек есебі батыстағымен тура сәйкес келеді.
Тек ерекшелігі ретінде, шетел валютасындағы дебиторлық берешек есебін
айтуға болады. Бухгалтерлік баланста дебиторлық берешек бастапқы құны мен
баланс құрылған уақыттағы валюталық құнынан төмен бағамен көрсетіледі.
Соңында, шығындар валюталық курстың тербелістерінен есепке алынады, ал
пайда алынбайды. Бірақ, тәжірибе жүзінде барлығы басқаша болуы мүмкін,
әсіресе егер компанияның шетел валютасында байланысқан активтері немесе
міндеттемелері болса. Германиядағы есептің соңғы өзгертулері бойынша,
дебиторлық берешек баланста баланс құрылған уақыттағы валюталық құнымен
көрсетіле алады. Бұл жағдайда, балансқа қосымша ретінде есеп әдістерін
толығырақ ашып жазу керек.
Ал Испанияда дебиторлық берешек есепті кезең соңындағы бағам бойынша
есептелінеді. Бағам айырмалары берешек мерзімі және валютасы бойынша
топтастырылады. Оң нәтижелі топтама пайда түрінде есептелсе, теріс топтама
шығындар мен пайдалар есебінен есептен шығарылады.
2 Электромир ЖШС-нің дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыру
2.1 Электромир ЖШС-нің дебиторлық берешектің құжаттық рәсімделуі
Электромир жауапкершілігі шектеулі серіктестігі Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексіне, 22.04.1998ж. Жауапкершілігі шектеулі
және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы Қазақстан
Республикасының Заңына және басқа нормативтік актілерге сәйкес орта
кәсіпкерлік субъектісі ретінде тіркеледі. Электромир ЖШС
электроматериалдарды өткізумен айналысады .
Электромир ЖШС активтердің, дебиторлық берешектер есебін, меншік
капиталының, міндеттемелердің және олармен жасалатын шаруашылық
операцияларының қосарлана немесе екі жақты жазылатын жазу тәсілімен
бухгалтерлік есеп шоттарының Бас жоспарымен сәйкестендіріліп бухгалтерлік
есебін жүргізеді. Субъектінің құрылымдық бөлімшелерінде бухгалтерлік есепті
жүзеге асыруға кәсіпорынның бас бухгалтері басшылық етеді. Егер де
кәсіпорынның дербес бухгалтерлік қызметі болмаса, онда бухгалтерлік есеппен
қаржылық есеп беру арнайы мамандандырылған фирмалардың немесе келісім
шарттың негізінде жұмыс істейтін мамандардың көмегімен жүзеге асырады. Бас
бухгалтерді қызметтің босатқан кезде ол жаңадан тағайындалған бас
бухгалтерге субъектінің басшысы бекіткен тәртіпке сай істерді өткізіп
береді, өткізу барысында бухгалтерлік есптің жағдайында және есеп
мәліметтерінің дұрыстығына тиісті актілер жазылады. Субьект активтердің,
меншік капиталының, міндеттемелерінің және олармен жасалатын шаруашылық
операцияларының қосарлана немесе екі жақты жазылатын жазу тәсілімен
бухгалтерлік есеп шотарының Бас жоспарымен сәйкестендіріліп бухгалтерлік
есебін жүргізеді. Бухгалтерлік қызыметтің басты мақсаты субьектінің жедел
басқару үшін қажет ақпараттармен, субьектінің қаржылық нәтижесімен
шаруашылық процесстері туралы дұрыс және толық ақпараттармен қамтамасыз
ету, сондай-ақ инвесторларға, жабдықтаушыларға, сатыпалушыларға,
кредиторларға, мемлекеттік органдарға, банктерге және басқа да мүдделі
тұлғаларға бухгалтерлік есептің стандартына сәйкес қаржылық есеп берудің
жасау болып табылады.
Электромир ЖШС бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшін таңдап алынған
тәсілдер жиынтығы, құндық өлшемдарі ағымдағы топтастыру және бухгалтерлік
есептегі шаруашылық қызметіне жасалатын қорытынды шолу. фактілері
кәсіпорынның есептік саяасатында көрініс табады. Басқаша айтқанда, есептік
саясат - бұл бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын тетігі Есеп
саяасатының әдістемелік бөлігі нақты шаруашылық ахуалынан, олардың қолдану
тәртібінде белгіленген және БЕС-ның біршама рұқсатымен бухгалтерлік есепті
жүргізудің белгілі - бір әдістерінен таңдап алу жолымен қалыптасады. Егерде
стандартты бухгалтерлік есепті жүргізудің кейбір обьектілері көтерілмесе,
онда бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік актілер мен заң талаптарына
сәйкес, өзі есеп жүргізудің процедурасын дербес әзірлей алады.
Сатушылармен және орындаушылармен есеп айырысу әкелу немесе сатып алу
келісім шарттары негізінде жүзеге асады. Келісім шартта көрсетілген сома
төлемідік тапсырыспен аударылады. Қазіргі кезде көп ешкім алдын ала
төлемейді, тауар келген кезде ақша аударылады. Егер тауар жетпесе немесе
бұзылған болса осыған жауапты адамның мойынынан ұсталады.
Бухгалтерлік құжаттарда жасалған шаруашылық операциялары мәліметтердің
айғақтылығын немесе жасалған операцияға жазбаша түрінде берілген жарлығы
екендігін көрсетеді және осы соңғыларды бухгалтерлік есептің шоттарында
көрсету үшін ол негіз болып табылады. Кез келген шаруашылық операцияларын
тиісті есеп шоттарында көрініс таппауы, олардың тиісті құжаттармен
рәсімделуімен байланысты болып келеді. Бухгалтерлік қызметтің басты
мақсаты субъектіні жедел басқару үшін кажет ақпараттармен, субъектінің
қаржылық нәтижесі мен шаруашылық процестері туралы дұрыс және толық
ақпараттармен қамтамасыз ету, сондай-ақ инвесторларға, жабдықтаушыларға,
сатып алушыларға, кредиторларға, мемлекетгік органдарға, банктерге және
басқа да мүдделі тұлғаларға бухгалтерлік есептің стандартына сәйкес
қаржылық есеп беруді жасау болып табылады.
Кәсіпорындардың бухгалтериясы дебиторлық берешектер есебін жүргізу
барысында мына төменде аталған құжаттарды (есептік тіркелімдерді)
қолданады:
№7 Журнал-ордер - Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың
берешегі деп аталатын шотының кредиті бойынша;
№8 Журнал-ордер - Алынуға тиісті қосылған құн салығы,
Есептелген пайыздар, Басқадай дебиторлық берешектер және Берілген
аванстар деп аталатын шоттардың кредиті бойынша;
№9 Журнал-ордерге қосымша тізімде - Берілген аванстар шотының дебиті
бойынша;
№10 Журнал-ордер - Күдікті қарыздар бойынша резерв, Алдағы кезең
шығындары шоттарының несие (кредиті) бойынша;
№11 Журнал-ордер - Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің
берешегі шотының және Еншілес серіктестердің дебиторлық берешегі
шотының кредиті бойынша жүргізіледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен
есеп айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркелімдерден
басқа дебиторлық берешектердің есебіне талдамалық есептің карточкалары,
ажырату парақшалары, бухгалтерлік анықтамалары және тағы да басқа
тіркелімдер қолданылады. Жалпы есеп тіркелімдерін толтыру шаруашылық
операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік есеп стандартында
(соның ішінде Америка Құрамы Штаттарының бухгалтерлік есеп
стандартында) ұйымның бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу барысында
қолданатын барлық бланкілері үшін міндетті ортақ есеп беру формалары
қарастырылмаған.
2.2 Электромир ЖШС сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп
айырысудың есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдардың 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің борышы деп аталатын бөлім шоттары сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің осы кәсіпорынға деген әр түрлі қарыздары жайлы ақпараттарды
қорытындылау үшін арналған. Аталған бөлімде келесідей шоттар қаралған:
1210 Алынуға тиісті шоттар
1210Алынған вексельдер
1210Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары
Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың
дебитінде борыштың сомасы жазылса, ал кредитінде борыштың азаюы
көрсетіледі. Алынуға тиісті шоттар (дебиторлық борыштар шоты) сатып алушы
заңды немесе жеке тұлғалардың сатып алған тауарлары, сондай-ақ
кәсіпорынның оларға көрсеткен қызметі үшін қарыз сомаларын білдіреді.
Алынуға тиісті шоттар деп аталатын шотта тиеліп жіберілген өнімдер
(тауарлар), атқарылған жұмыстары мен көрсетілген қызметтері үшін сатып
алушылар мен тапсырыс берушілердің банк мекемесі қабылдаған есеп айырысу
құжататары бойынша төлеуге тиісті сомасы есептеледі Жалпы Алынуға тиісті
шоттар шотын сипаттай келе олардың қысқа мерзімді активтер екендігін және
олардың сату нәтижесінде пайда боатындығын аңғаруға болады. Сондықтан
оларды кейбір уақыттарда саудалық міндеттемелер деп те атайды. Олар
тауарларды несиеге сату кезінде де пайда болады. Міндеттемелердің өтелу
көздеріне басқадай нұсқаулар болмаған жағдайда, оларды сатудан алынды деп
санайды. Халықаралық тәжірибеде кез келген адамға тауарларды несиеге сату
кең көлемде етек алған, сонымен бірге сатып алушылар үшін сатып алған
тауарларының төлемін бір немесе бірнеше айдан кейін төлеу (өтеу) құқығы да
берілген. Мұндай несиені коммерциялық несие деп те атайды. Тауарларды
несиеге сататын фирмалар, сатып алушының шотты тиісті уақытында төлеу
қабілеттілігі бар болатындығын бақылау шараларын жүргізілулері қажет. Сол
үшін әрбір ұйымдарда несиелік бөлімдер жұмыс істейді. Бұл бөлімдер арқылы,
жеке және заңды тұлғалардың немесе бермеу жайлы мәселені шешуге керкті
ақпараттарды білуге болады, сонымен қатар тауарлар сатушының арнаулы
ақпараттың несиелік бюролар арқылы да клиент жайлы басқадай мәліметтер
алуға мүмкіндігі бар. Осындай несиелік ақпарат бөлімдерінің мәліметтері
бойынша да несиеге тауарларды сату, сатпау жайлы шешімдер қабылданады.
Несиелік бөлім төлем сомасын ұсынуды, несие көлемін шектеуді және сатып
алушылар мен тапсырыс берушілерден несиені уақтылы өтеуді қамтамасыз
ететін белгілі бір қаражаттарды талап етуі мүмкін. Осыған орай
кәсіпорындар мен ұйымдардың таңдап алынған ережелері мен негізгі қағидалары
есеп саясатында атап көрсетуі қажет. Бұл шотта сатылған материалдық емес
активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар және тағы да басқа дебиторлық
борыштар есептеледі.
Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар
бойынша дебиторлық борыштардың пайда болуына 1210 Алынуға тиісті
борыштар, 1210 Алынған вексельдер, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің өзге де борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері
дебиттелініп, оған сәйкес 6210 Материалдық емес активтердің есептен
шығарылуынан алынатын кіріс, Негізгі құралдардың есептен шығарылуынан
алынатын кіріс және Бағалы қағаздардың есептен шығарылуынан алынатын
кіріс деп аталатын шоттардың тиістілері кредиттелінеді.
Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар
бойынша қосылған құн салығы есептелгенде 1210 Алынуға тиісті борыштар,
Алынған вексельдер, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де
борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері дебиттелініп, Қосылған құн
салығы шоты кредиттелінеді.
Алынуға тиісті айыппұлдардың, өсімақылардың сомаларына 1210 Алынуға
тиісті борыштар, Алынған вексельдер, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің өзге де борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері, 6010,
6280 Негізгі емес қызметтен алынған басқадай кірістер шоты
кредиттелінеді. Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер әр түрлі себептермен
кейін қайтарылған жағдайда 6020 Сатылған тауарлардың қайтарылуы деп
аталатын шот дебиттеліп, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
борыштары деп аталатын бөлім шоттарының тиістілері кредиттелінеді.
Сатып алушылардан оларға сатылған өнім, тауар және атқарылған жұмыстар
мен көрсетілген қызметтер үшін төлемдер келіп түскенде 1000 Ақшалар
бөлімінің тиісті шоттары дебиттелініп, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің борыштары деп аталатын бөлім шоттарының тиістілері
кредиттелінеді.
Кейін қайтарылған тауарларға жасалған сату және баға шегерімдерінің
сомасына 6030 Сату шегерімі немесе 6030 Баға шегерімі шоттардың
тиістілері дебиттелініп, 1210 Алынуға тиісті борыштар, 1210Алынған
вексельдер, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де
борыштары деп аталатын шоттардың тиістілерінің дебитіне, 3130 Қосылған
құн салығы шоттың кредитіне жазылып сторно етіледі (алып тасталынады).
Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу операциялары
операциялары арнаулы тізімдемелерде есептеліп, онда сатылған айналымнан тыс
активтер, қаржылық инвестициялар, тауарлы-материалдық қорлар бойынша шот
фактуралары немесе басқадай есеп айырысу құжаттары жинақталып,
топтастырылып бөлек көрсетіледі. Тізімдемелердегі жазулар – шоттар,
фактуралар немесе олардың орнына қолданылатын басқадай құжаттар негізінде
активтердің топтары бойынша жазылады. Тізімдеменің бағдарында сатып
алушылар бойынша ай басындағы қалдықтар көшіріледі және бұйымдардың аттары
немесе топтары бойынша сатлыған активтердің сандық мәліметтері көрсетіледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы шотының бөлімше
шоттарының кредиті бойынша операциялардың есебі үшін № 11 Журнал-ордер
қолданылады.
Тауарларды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу
келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу
келісімдері, сондай-ақ келісімшарттарымен және тағы да басқа құжаттар
құқықтық ресімделуі қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты
объектісі тауар болып табылады. Сондықтан келісімшартта тауардың
сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жалпы құны
аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз және бекітіген болып
көрсетілуі мүмкін.
Кейбір жағдайларда жабдықтаушы сатып алушыға тиеліп жіберілген
тауарлары үшін вексель алуы мүмкін. Алынған вексель анықталған мерзім
ішінде белгіленген соманы төлеу бойынша жазбаша міндеттемені білдіреді.
Вексель дегеніміз – оның иесінің белгіленген мерзім, яғни уақыт біткен
соң борышкердің ақша төлеуін талап ететін құқығын куәландыратын жазбаша
борыштық міндеттемесі. Сатып алу және сату объектісі, сондай-ақ капиталды
қысқа мерзімді инвестициялау құралы бола отырып, вексель бағалы қағаздардың
ерекше бір түрі ретінде қызмет етеді.
Вексель белгіленген қатал нысанында жазылған жазбаша борышқорлық
міндеттеме болып саналады. Вексель өзінің иесіне міндеттеменің мерзімі
өткеннен кейін немесе мерзімінен бұрын вексельде көрсетліген соманы төлеуді
талап етуге даусыз құқық береді. Вексельді толтырушы, яғни ол вексель
бойынша төлем жүргізуге міндет алған заңды немесе жеке тұлға вексель беруші
деп аталады. Ал вексель бойынша төлем алушы тұлға ремитент болып табылады.
Вексельдің жалпы түрін мына төмендегі суреттен көруге болады:
ВЕКСЕЛЬ
200000 (екі жүз мың) теңге
12.10.2011 жыл
Төленуге тиісті сома мөлшері Вексельдің берілген
уақыты
Электромир ЖШС
Вексель бойынша ақша алушы ұйымның аты
30.10.2011 жыл
Төлену мерзімі
НҰР акционерлік қоғамы
Вексель беруші ұйымның аты
Омаров Д.С._______________________________ МО
Тиісті адамдардың қолдары және ұйымның мөр таңбасы
Егер вексель бойынша есеп айырысу бір жыл мерзім аралығында (ішінде)
жүргізілетін болса, ремитент алынған вексельді баланстың актив бөлімінің
өтімділігі жоғары активтер бабында көрсетуі керек. Соған сәйкес вексель
беруші осы соманы өз балансының қысқа мерзімді міндеттемелер бөліміндегі
берілген вексельдер бабында көрсетеді. Вексельдің өтелу мерзімі болып
весельбойынша төлем жүргізілетін уақыт алынады, яғни весель қызметінің
аяқталатын уақыты есептелінеді. Әдетте вексельдер пайдалануы барысында
бір немесе бірнеше міндетті орындайды. Бұндай міндеттерге мыналарды
жатқызуға болады:
• Дебиторлық қарыздың өтелу серзімін белгіді бір уақытқа ұзарту;
• Шот-фактураға немесе басқа да құжаттарға қарағанда дебиторлық қарыздарды
нақты дәлелдеу;
• Пайыз түрінде төлем алу үшін негіз;
• Айналымға жіберу мүмкіндігі.
Бухгалтерлік есепте весельдер сатлыған, вексельге айырбасталған
тауарлар және қызметтердің нарықтық құнымен, ақашалай баламасымен немесе
барлық ақшалай төлемдердің ағымдағы құнымен есептелінеді. Жалпы сомасы
дегенміз бұл пайыз есептелінетін сомасы болып табылады. Ал вексель бойынша
алынған төлемнің осы жалпы сомадан артығы пайыз сомасы болып есептелінеді.
Вексельдің атаулы құны вексельде көрсетліген пайыз сомаларын қоспағандағы
вексель айналымы мерзімінң соңындағы төленуге тиісіт ақшалардың сомасы
болып табылады. Жасалу үлгісі және қолданылуы бойынша вексельдер жй және
аударылмалы деп аталатын екі түрге бөлінеді.
Жай вексель дегеніміз төлем мерзімі келген кезде вексель ұстаушыға
белгіленген сомада ақша төлеуді вексельді беруші өзіне ешқандай шарт қоймай-
ақ міндеттейтін құжат болып табылады, яғни қарапайым тілмен айтқанда
вексель берушінің вексель алушыға ақшалай төлем жасауға міндеттемесін
білдіреді. Жай вексель борышкердің жазбаша міндеттемесі болып саналады.
Вексельде оның берілген уақыты, борышкерлік міндеттемесінің сомасы,
төленетін мерзімі мен орын, төлем төлеуге тиісті кредитордың аты көрсетліп,
борышкердің, яғни вексель берушінің қолы қойылуы керек. Айналым үдерісі
кезінде вексель бір адамнан екінші адамға арнайы тіркеліп жазылғаннан кейін
ғана беріледі. Табыстау жазбасы вексельдің теріс жағында немесе қосымша
парғында жағзылады.
Аударылмалы вексель – (тратта) кредитордың (транссангтың) қарызкерге
(трассатқа) белгілі бір соманы үшінші заңды тұлғаға немесе жеке тұлғаға
төлеу жайлы жазбаша өкімі болып саналады. Яғни оның жай вексельден
ерекшілігі, аударылмалы вексельде вексель ұстаушының төлеушіге вексельде
көрсетілген ақша сомасын үшінші бір адамға эмитентке төлеу туралы жазбаша
бұйрығын бере алады.
Вексельдерде сонымен қатар пайыздық және пайыссыздық деп екіге бөлуге
болады. Пайыздық вексельдердің атаулы құнында төленетін пайыз сомасы өз
алдында көрсетіледі. Пайыссыздық вексельдерде пайыздық сома өз алдына бөлек
көрсетілмейді, бірақ ол вексельдің жалпы сомасында қарастырылады.
Вексельдер өздерінің түрлері бойынша коммерциялық, қаржылық және
қазыналық болып 3 түрге бөлінеді.
Коммерциялық вексельдер өнім өндіруші кәсіпорындар мен ұйымдарға ол
өнімді тұтынушы, яғни сатып алушы кәсіпоырндар мен ұйымдардың төлем жасау
мерзімінің кешіктірілу себебіне байланысты беретін коммерциялық несиесі
ретінде ресімделеді.
Қаржылық вексельдер арқылы тауарлық келісімшарттарға жатпайтын әр
түрлі банктер арасындағы борышкерлік қатынастар ресімделеді.
Қазыналық вексельдер мемлекеттік қазыналық міндеттемеге жатады. Олар
мемлекеттің ішкі қарыздарын өтеуіне байланысты шығарылады. Қазыналық
вексельдер негізінен дисконтымен бірге номиналын шегерім жасауды қоса
алғандағы бағасы бойынша банктерге және басқа да кәсіпорындар мен
ұйымдарға сатылады. Ал оларды кері қарай сатып алу толық атаулы құны
бойынша жүргізіледі. Қазыналық вексельдер иелерінің табысын атаулы және
сату бағасы арасындағы айырмашылық құрайды. Жалпы алғанда қазыналық
вексельдер банктер үшін қысқа мерзімге капитал салу нысаны болып табылады.
Олар банк арқылы ақша рыногында пайдаланылады.
Вексельдер эмитенттер бойынша: Қазыналық және жекеше.
Төлем түрлері бойынша: Жай және аударылмалы.
Төлем кепілділігінің барлығына қарай: Қамтамасыз етілген және
қамтамасыз етілмеген.
Төлеу тәртібі бойынша: Мерзім вексель және ұсынушылық вексель болып
бөлінеді.
Вексельдерді толтыру мен ресімдеу белгіленген ережені сақтауды керек
етеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz