Етістікті тұрақты сөз тіркестер
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Етістікті тұрақты сөз тіркестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Етістікті тұрақты сөз тіркес бірлігінің семантикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Етістікті тұрақты сөз тіркес бірлігінің синтаксистік және морфологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.3 Етістікті компаративті тұрақты сөз тіркес бірліктері ... ... ... ... .36
2 Cубстантивті, субстантивті компаративті, адъективті, адвербиалды тұрақты сөз тіркестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ..65
1 Етістікті тұрақты сөз тіркестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Етістікті тұрақты сөз тіркес бірлігінің семантикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Етістікті тұрақты сөз тіркес бірлігінің синтаксистік және морфологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.3 Етістікті компаративті тұрақты сөз тіркес бірліктері ... ... ... ... .36
2 Cубстантивті, субстантивті компаративті, адъективті, адвербиалды тұрақты сөз тіркестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ..65
Тілдердің өз болмысымен танылып, өз бітімімен өмір сүріп, байлығы мен икемділігінің, ықпалдығы мен сұлулығының арта түсуіне, ең бастысы – халықтың рухани азығы болу сияқты қасиетті де табиғи борышын орындауға көптен-көп жәрдемін тигізіп келе жатқан сондай арналардың бар екені мәдени қауымға белгілі. Елдердің әр түпкірінде күнде кездесіп, сол өңірде жиі қолданысқа түсіп жүрген сөз тіркестеріне қайсыбіреулердің тосырқай, үрке қарайтыны әлі күнге дейін байқалып қалады.
Қалай болғанда да, қарым-қатынаста еркін жұмсалып жүрген тұрақты сөз тіркестердің есебінен әдеби тілді бірбе-бірте толықтыру, өрісін кеңейту сияқты әрекеттің тым асығыстыққы бармай, көп ретте ақылмен өлшеп, ойлап пішетін эволюциялық үрдіс екенін есте ұстағанымыз жөн болар еді.
Қарап отырсаңыз, жеке сөздер де, тіркестер де, тұрақты сөз тіркестер де молшылық. Бұлардың қай-қайсысы да кездейсоқ келтірілмеген.
Әрбір тілде көкейге қонымды, көркем, орамды алуан түрлі тұрақты сөз тіркестері кездеседі. Тіл қазынасына жататын қат-қабат тіркес, тізбектерді халық орынды пайдаланады. Мақал – мәтелдермен барабар жоғары бағалап, оларды қастерлей сақтап келеді. Сол сан салалы, тізбек, қалыптасқан сөз топтарын жинау, бір ізге түсірудің мәні өзінен-өзі түсінікті.
Тіл – тілдің өзіне лайық ұлттық қасиеті оның барлық тарауларынан байқалатыны мәлім. Сол қасиет, әрине, тиянақты сөз тіркестерінен де анық көрінеді. Тіл байлығын сөз еткенде сөз байлығы (лексикалық қор) деген топқа осы сөздікте қамтылған алуан түрлі тұрақты сөз тіркестерді жай, жалпылай жатқыза салуға болмайды. Басқаша айтқанда, сөз байлығын тексеретін тіл білімі саласын лексикология дейтін болсақ, тұрақты сөз тіркестердің байлығын фразеология деп атау өте орынды.
Тілдің байлығын танытатын әр ұлттың болмыс, дін, сана-сезімін көрсететін үлкен бір сала – тұрақты сөз тіркестер. Тұрақты сөз тіркестер – тіліміздің бөлінбес бір бөлшегі. Өзінің көнелену жағынан да, тұлға, мағына тұрақтылығы жағынан да, стиль жағынан да оларға тән ерекшеліктер бар.
Ал парсы тұрақты сөз тіркестеріне келетін болсақ, тұрақты сөз тіркестерді жеке лингвистикалық тұрғыда оқып-үйрену оның көлемі мен тұрақты сөз тіркестердің семантикалық құрылымы және грамматикалық негізінің түрлерін анықтауға байланысты жүреді.
Тұрақты сөз тіркес бірліктерінің көбі үрдістің семантикалық құрылымында кездеседі. Осындай үрдісті кеңістікке етістікті тұрақты сөз тіркес бірліктері жатады.
Басқа да ономастикалық топтар: пәндік, пәннің сапасы және үрдістің сапалы болуы тұрақты сөз тіркес бірліктерінің субьективті, адьективті және адвербиалды болып келуімен нақтыланылады.
Парсы тұрақты сөз тіркестері жүйелілігіне, семантикалық құрылысы мен грамматикалық негізіне орай номинативтерге: субстантивті, адьективті, адвербиалды болып бөлінсе, ал номинативті- коммуникативті: етістікті, сондай-ақ коммуникативті: өзгермелі энклитикалы есімдігі бар тұрақты сөз тіркес бірліктеріне, өзгермейтін негізді тұрақты сөз тіркес бірлігі, күнделікті қарым-қатынас кезіндегі ұсынылған формулалар, паремиологизмдер, ақындық нақылдар мен афоризмдерге ажыратылады.
Қалай болғанда да, қарым-қатынаста еркін жұмсалып жүрген тұрақты сөз тіркестердің есебінен әдеби тілді бірбе-бірте толықтыру, өрісін кеңейту сияқты әрекеттің тым асығыстыққы бармай, көп ретте ақылмен өлшеп, ойлап пішетін эволюциялық үрдіс екенін есте ұстағанымыз жөн болар еді.
Қарап отырсаңыз, жеке сөздер де, тіркестер де, тұрақты сөз тіркестер де молшылық. Бұлардың қай-қайсысы да кездейсоқ келтірілмеген.
Әрбір тілде көкейге қонымды, көркем, орамды алуан түрлі тұрақты сөз тіркестері кездеседі. Тіл қазынасына жататын қат-қабат тіркес, тізбектерді халық орынды пайдаланады. Мақал – мәтелдермен барабар жоғары бағалап, оларды қастерлей сақтап келеді. Сол сан салалы, тізбек, қалыптасқан сөз топтарын жинау, бір ізге түсірудің мәні өзінен-өзі түсінікті.
Тіл – тілдің өзіне лайық ұлттық қасиеті оның барлық тарауларынан байқалатыны мәлім. Сол қасиет, әрине, тиянақты сөз тіркестерінен де анық көрінеді. Тіл байлығын сөз еткенде сөз байлығы (лексикалық қор) деген топқа осы сөздікте қамтылған алуан түрлі тұрақты сөз тіркестерді жай, жалпылай жатқыза салуға болмайды. Басқаша айтқанда, сөз байлығын тексеретін тіл білімі саласын лексикология дейтін болсақ, тұрақты сөз тіркестердің байлығын фразеология деп атау өте орынды.
Тілдің байлығын танытатын әр ұлттың болмыс, дін, сана-сезімін көрсететін үлкен бір сала – тұрақты сөз тіркестер. Тұрақты сөз тіркестер – тіліміздің бөлінбес бір бөлшегі. Өзінің көнелену жағынан да, тұлға, мағына тұрақтылығы жағынан да, стиль жағынан да оларға тән ерекшеліктер бар.
Ал парсы тұрақты сөз тіркестеріне келетін болсақ, тұрақты сөз тіркестерді жеке лингвистикалық тұрғыда оқып-үйрену оның көлемі мен тұрақты сөз тіркестердің семантикалық құрылымы және грамматикалық негізінің түрлерін анықтауға байланысты жүреді.
Тұрақты сөз тіркес бірліктерінің көбі үрдістің семантикалық құрылымында кездеседі. Осындай үрдісті кеңістікке етістікті тұрақты сөз тіркес бірліктері жатады.
Басқа да ономастикалық топтар: пәндік, пәннің сапасы және үрдістің сапалы болуы тұрақты сөз тіркес бірліктерінің субьективті, адьективті және адвербиалды болып келуімен нақтыланылады.
Парсы тұрақты сөз тіркестері жүйелілігіне, семантикалық құрылысы мен грамматикалық негізіне орай номинативтерге: субстантивті, адьективті, адвербиалды болып бөлінсе, ал номинативті- коммуникативті: етістікті, сондай-ақ коммуникативті: өзгермелі энклитикалы есімдігі бар тұрақты сөз тіркес бірліктеріне, өзгермейтін негізді тұрақты сөз тіркес бірлігі, күнделікті қарым-қатынас кезіндегі ұсынылған формулалар, паремиологизмдер, ақындық нақылдар мен афоризмдерге ажыратылады.
Кітаптар мен монографиялар:
1. Потебня А.А. Проблемы фразеологической семантики / Под ред. Т.А. Лилич. СПб., 1996.
2. Виноградов В.В. Основные понятия русской фразеологии как лингвистической дисциплины // Избранные труды: Лексикология и лексикография. М., 1977.
3. Голева Г.С. Фразеология современного персидского языка. – М.: Муравей, 2006 – 224 б.
4. Веретенников А.А. Очерки глагольной фразеологии персидского языка. М., 1993.
5. Голева Г.С. Персидская фразеология (лингвокультурологический аспект) // Вопросы языкознания 1997.№ 5.
6. Рубинчик Ю.А. Грамматика современного персидского литературного языка. М., 2001.
7. Рубинчик Ю.А. Основы фразеологии персидского языка. М., 1981.
8. Телия В.Н. Русская фразеология. Семантический, прагматический и лингвокультурологический аспекты. М.: Языки русской культуры, 1996.
9. Кунин А.В. Курс фразеологии современного английского языка. М., 1996.
Парсы тіліндегі әдебиеттер:
علی اکبر دهخدا، امثال و حکم، جلد اول و دوم، تهران ۱۳۳۹-۱۳۳۸ .10
علی اکبر دهخدا، چرند و پرند، تهران ۱۳۴۳ .11
امیرقلی امینی، داستانهای امثال، چاپ دوم، اصفهان۱۳۳۳ .12
محمد معین، فرهنگ فارسی (متوسط)، جلد۴ -۱، تهران ۱۳۵۲-۱۳۴۲ .13
سید محمدعلی جمال زاده، فرهنگ لغات عامیانه، تهران ١٣٤١ .14
Сөздіктер:
15. Персидско-русский словарь. Под ред. Ю.А.Рубинчика. М., 1985.1-2т.
16. Русско-персидский словарь. Под ред. Г.А. Васканян. М., 1986.
فرهنگ فشرده سخن. به سرپرستی دکتر حسن انوری، تهران: سخن، ١٣٨٢ .17
1. Потебня А.А. Проблемы фразеологической семантики / Под ред. Т.А. Лилич. СПб., 1996.
2. Виноградов В.В. Основные понятия русской фразеологии как лингвистической дисциплины // Избранные труды: Лексикология и лексикография. М., 1977.
3. Голева Г.С. Фразеология современного персидского языка. – М.: Муравей, 2006 – 224 б.
4. Веретенников А.А. Очерки глагольной фразеологии персидского языка. М., 1993.
5. Голева Г.С. Персидская фразеология (лингвокультурологический аспект) // Вопросы языкознания 1997.№ 5.
6. Рубинчик Ю.А. Грамматика современного персидского литературного языка. М., 2001.
7. Рубинчик Ю.А. Основы фразеологии персидского языка. М., 1981.
8. Телия В.Н. Русская фразеология. Семантический, прагматический и лингвокультурологический аспекты. М.: Языки русской культуры, 1996.
9. Кунин А.В. Курс фразеологии современного английского языка. М., 1996.
Парсы тіліндегі әдебиеттер:
علی اکبر دهخدا، امثال و حکم، جلد اول و دوم، تهران ۱۳۳۹-۱۳۳۸ .10
علی اکبر دهخدا، چرند و پرند، تهران ۱۳۴۳ .11
امیرقلی امینی، داستانهای امثال، چاپ دوم، اصفهان۱۳۳۳ .12
محمد معین، فرهنگ فارسی (متوسط)، جلد۴ -۱، تهران ۱۳۵۲-۱۳۴۲ .13
سید محمدعلی جمال زاده، فرهنگ لغات عامیانه، تهران ١٣٤١ .14
Сөздіктер:
15. Персидско-русский словарь. Под ред. Ю.А.Рубинчика. М., 1985.1-2т.
16. Русско-персидский словарь. Под ред. Г.А. Васканян. М., 1986.
فرهنگ فشرده سخن. به سرپرستی دکتر حسن انوری، تهران: سخن، ١٣٨٢ .17
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Етістікті тұрақты сөз тіркестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1. Етістікті тұрақты сөз тіркес бірлігінің семантикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...6
2. Етістікті тұрақты сөз тіркес бірлігінің синтаксистік және
морфологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.3 Етістікті компаративті тұрақты сөз тіркес бірліктері ... ... ... ... .36
2 Cубстантивті, субстантивті компаративті, адъективті, адвербиалды
тұрақты сөз тіркестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6 4
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ..65
КІРІСПЕ
Тілдердің өз болмысымен танылып, өз бітімімен өмір сүріп, байлығы мен
икемділігінің, ықпалдығы мен сұлулығының арта түсуіне, ең бастысы –
халықтың рухани азығы болу сияқты қасиетті де табиғи борышын орындауға
көптен-көп жәрдемін тигізіп келе жатқан сондай арналардың бар екені мәдени
қауымға белгілі. Елдердің әр түпкірінде күнде кездесіп, сол өңірде жиі
қолданысқа түсіп жүрген сөз тіркестеріне қайсыбіреулердің тосырқай, үрке
қарайтыны әлі күнге дейін байқалып қалады.
Қалай болғанда да, қарым-қатынаста еркін жұмсалып жүрген тұрақты сөз
тіркестердің есебінен әдеби тілді бірбе-бірте толықтыру, өрісін кеңейту
сияқты әрекеттің тым асығыстыққы бармай, көп ретте ақылмен өлшеп, ойлап
пішетін эволюциялық үрдіс екенін есте ұстағанымыз жөн болар еді.
Қарап отырсаңыз, жеке сөздер де, тіркестер де, тұрақты сөз тіркестер
де молшылық. Бұлардың қай-қайсысы да кездейсоқ келтірілмеген.
Әрбір тілде көкейге қонымды, көркем, орамды алуан түрлі тұрақты
сөз тіркестері кездеседі. Тіл қазынасына жататын қат-қабат тіркес,
тізбектерді халық орынды пайдаланады. Мақал – мәтелдермен барабар жоғары
бағалап, оларды қастерлей сақтап келеді. Сол сан салалы, тізбек,
қалыптасқан сөз топтарын жинау, бір ізге түсірудің мәні өзінен-өзі
түсінікті.
Тіл – тілдің өзіне лайық ұлттық қасиеті оның барлық тарауларынан
байқалатыны мәлім. Сол қасиет, әрине, тиянақты сөз тіркестерінен де анық
көрінеді. Тіл байлығын сөз еткенде сөз байлығы (лексикалық қор) деген топқа
осы сөздікте қамтылған алуан түрлі тұрақты сөз тіркестерді жай, жалпылай
жатқыза салуға болмайды. Басқаша айтқанда, сөз байлығын тексеретін тіл
білімі саласын лексикология дейтін болсақ, тұрақты сөз тіркестердің
байлығын фразеология деп атау өте орынды.
Тілдің байлығын танытатын әр ұлттың болмыс, дін, сана-сезімін
көрсететін үлкен бір сала – тұрақты сөз тіркестер. Тұрақты сөз тіркестер –
тіліміздің бөлінбес бір бөлшегі. Өзінің көнелену жағынан да, тұлға, мағына
тұрақтылығы жағынан да, стиль жағынан да оларға тән ерекшеліктер бар.
Ал парсы тұрақты сөз тіркестеріне келетін болсақ, тұрақты сөз
тіркестерді жеке лингвистикалық тұрғыда оқып-үйрену оның көлемі мен тұрақты
сөз тіркестердің семантикалық құрылымы және грамматикалық негізінің
түрлерін анықтауға байланысты жүреді.
Тұрақты сөз тіркес бірліктерінің көбі үрдістің семантикалық
құрылымында кездеседі. Осындай үрдісті кеңістікке етістікті тұрақты сөз
тіркес бірліктері жатады.
Басқа да ономастикалық топтар: пәндік, пәннің сапасы және үрдістің
сапалы болуы тұрақты сөз тіркес бірліктерінің субьективті, адьективті және
адвербиалды болып келуімен нақтыланылады.
Парсы тұрақты сөз тіркестері жүйелілігіне, семантикалық құрылысы мен
грамматикалық негізіне орай номинативтерге: субстантивті, адьективті,
адвербиалды болып бөлінсе, ал номинативті- коммуникативті: етістікті,
сондай-ақ коммуникативті: өзгермелі энклитикалы есімдігі бар тұрақты сөз
тіркес бірліктеріне, өзгермейтін негізді тұрақты сөз тіркес бірлігі,
күнделікті қарым-қатынас кезіндегі ұсынылған формулалар, паремиологизмдер,
ақындық нақылдар мен афоризмдерге ажыратылады.
Сондай-ақ парсы тіліндегі тұрақты сөз тіркестерінде қолданылатын
одағайлы сөз тіркестері сирек те болса қолданыста кездеседі.
Зерттеудің өзектілігі. Тіл білімінде де тұрақты сөз тіркестердің жалпы
мәселелері осы бүгінге дейін түбегейлі зерттеліп, өзінің тиянақты шешімін
тапқан жоқ. Басқаша айтқанда, сан алуан тұрақты сөз тіркес тізбектері
дербес зерттеу обьектісі болудан гөрі, ілгері-кейінді жазылған сөздіктерде,
мақалдарда иллюстрация материалы дәрежесінде ғана қолданылып келеді. Жалпы
тілдерде елеулі орын алатын бұрынғы сөздіктерде де идиомалық және басқа
тұрақты сөз тіркестері тым сирек кездеседі. Тек соңғы кезде ғана қайсыбір
тілдерде осы салада еңбектер туа бастады. Дегенмен, парсы тілінің тұрақты
сөз тіркес қорын зерттеуге байланысты еңбектер өте аз. Осы зерттеу
жұмысымда қазақ тілінде зерттелген еңбектерді таба алмағанымнан байқадым.
Сондықтан да, парсы тұрақты сөз тіркестерін зерттеуге арналған бұл еңбегім
– аса маңызды деп есептеймін.
Зерттеу нысаны. Қазіргі парсы тіліндегі тұрақты сөз тіркес
бірліктерінің семантикалық және грамматикалық ерекшеліктері болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Диплом жұмысының мақсаты – нақты
мағлұматтар қорына негізделе отырып, парсы тілі тұрақты сөз тіркестер
жүйесінің жалпы жағдайы мен тұрақты сөз тіркестер қорын көрсету,
грамматикалық және семантикалық, ұлттық-мәдени және ауызекі сөйлеу тілінде
қолданылу ерекшеліктерін анықтау. Диплом жұмысының міндеті – қазіргі парсы
тілі тұрақты сөз тіркестерінің функционалдық, грамматикалық және
семантикалық сатыларының: етістікті, субстантивті, адъективті, адвербиалды
тұрақты сөз тіркестерін сипаттау.
Зерттеудің жаңалығы. Жоғарыда айтып кеткеніміздей, парсы тіліндегі
тұрақты сөз тіркестері бойынша қазақ тілінде зерттеу жұмыстары мүлдем жоқ
деуге болады. Сондықтан, бұл жұмыс осы бағыттағы алғашқы зерттеу деп
есептеймін.
Зерттеу жұмысында қолданылған материалдар. Зерттеу жұмысына Голева
Галина Сергеева “Фразеология персидского языка”, Рубинчик Ю.А. “Грамматика
современного персидского литературного языка”; І Кеңесбаев басшылығымен
жасалған “Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі” т.б. әдеби еңбектер негіз
болды.
Жұмысты ойдағыдай нәтижеге жеткізу үшін алдымен парсы тіліндегі
тұрақты сөз тіркестер алынып, оған қазақ тілінде балама болатын тұрақты сөз
тіркестер жинақталды. Сонымен қатар тек бір тілге ғана тән тұрақты сөз
тіркестер алынды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Парсы тіліндегі тұрақты
сөз тіркестерінің грамматикалық және семантикалық ерекшеліктерін зерттеу
мен саралау болып табылады.
Бұл диплом жұмысы ирантанушы студенттер және осы бағыт бойынша
зерттеулер жүргізушілерге қажет еңбек болатынына сенімдімін.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Етістікті тұрақты сөз тіркестер
1.1 Етістікті тұрақты сөз тіркес бірлігінің семантикалық ерекшеліктері
Парсы тіліндегі етістікті тұрақты сөз тіркестерін зерттеудің өзі
ерекше күрделілікті,кешенділікті, ыңғайлылықты, фразеологияның дамуына
қатысып отырған тілдің түрлі деңгейлері: лексикалық, семантикалық,
синтаксистік түрлерінің араласып кетуі жағдайына сәйкес тұрақты сөз
тіркесінің етісті формасын өзара әсер етуші әсерлер нысаны ретінде
қарастыруға тура келетінін дәлелдеп отыр.
Нақты осы етістікті тұрақты сөз тіркестерінде күрделілігімен,
ыңғайлылығымен және қарама – қайшылығымен бірлескен фразеологиялық жүйенің
өзіне тән ерекшеліктері байқалады.
Парсы тілінің тұрақты сөз тіркес қорында етістікті тұрақты сөз
тіркестер айрықша орын алады, әрі парсы тұрақты сөз тіркестерінің басым
бөлігін сипаттайды. Мұның өзі барлық тілдерге ортақ құбылыс екені белгілі.
А.А. Потебняның айтуынша: “Етістік- сөйлей білудің айнасы” болса [1; 27 ],
академик В.В. Виноградов “Етістік- сөйлемнің негізгі тіреу- тасы ” деп
жазған [2; 68].
Парсы етістікті тұрақты сөз тіркес бірліктерінің маңыздылығы
етістікті сөз тіркестері (жай, даралексемді етістіктері шамалы ғана) түрлі
түсініктерді айқындап және сөйлемде маңызды ерекше қызмет атқаратын
парсылық сараптамалық қағидаларын нақты, дәл көрсете білумен түсіндіріледі.
Қазіргі парсы тілінің етістікті тұрақты сөз тіркес бірліктері
инфинитивті түрдегі сөйлеу кезінде көп қолданылмайды, әйтсе де осыған
бірнеше мысал келтіріп кетуге болады:
مباحثه با او فایده ای نداشت و مشت به آهن کوبیدن بود (محمدعلی جمال
زاده، دو آتشه).
...онымен дауласудың маңызсыздығы соншалықты,жұдырықпен темірді
ұрғандай болды.
زندگی سویل و خوردن و خوابیدن و سگ زدن خدا بیامرزدش . اون ممه رو
لولو برد (صادق چوبک،دوست).
Жай адамның өмірі- жеу, ұйықтау, ештеңе істемеу, оған Құдай
рақым етсін. Алтын уақыт...келмеске кетті [13].
Негізінде етістікті тұрақты сөз тіркес бірліктері жеке етістікті
қалыпта қолданылып, коммуникативті жүйені иеленеді.
Етістікті тұрақты сөз тіркестер құрамы жағынан екі компонентті болады,
мысалы:
құтылып кету (сөзбе-сөз аудармасы: قاچاق شدن
баж салығы салынбаған тауарға
айналу)
жалқаулану, әрекетсіз болу مگس پراندن
(сөзбе-сөз аудармасы: шыбын қуу)
бір жерде ұзақ тұру, қонақта отырып لنگر انداختن
қалу (сөзбе-сөз аудармасы:зәкір
тастау)
Көбінесе олар үш немесе төрт компоненттен тұрады, мысалы:
жек көру, төзе алмау سایه کسی را به (با) تیر زدن
(біреудің көлеңкесіне жебе қадау)
басқадан тәжірибесі көп болу یک (چند) پیراهن بیشتر (از کسی) پاره
(сөзбе-сөз аудармасы: бірнеше көйлекکردن
бұрын тоздыру)
құр қалдыру, ойыннан шығарып тастау کلاه کسی را پس معرکه گذاشتن
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің бас (انداختن)
киімін сыртқа тастау)
өмірдегі тәжірибесі мол болу ریش خود را در آسیاب سفید نکردن
(сөзбе-сөз аудармасы: сақалын
диірмендегі ұнмен боямаған)
Етістікті тұрақты сөз тіркестері бірліктерінің көп бөлігі мағынасын
толық немесе жартылай өзгерту нәтижесінде пайда болған. Етістікті тұрақты
сөз тіркестер бірліктері үшін метафоралық өзгертулер (переосмысление) тән.
Метафоралық тұрақты сөз тіркес бірліктерінде кей кездері әсерлеу
(гипербола) болады, мысалы:
қатты қайғыру,қиналу,азап шегу خون دل خوردن
(сөзбе-сөз аудармасы: жүрегінің
қанын ішу)
ескі жараны қозғау, қайтадан азап داغ دل کسی را تازه کردن
шектіру
(сөзбе-сөз аудармасы: қызған
темірмен күйдірілген жүрек жарасын
ауырту )
азаптау, біреуді ұзақ күттіріп, دل کسی را آب کردن
зарықтыру
(сөзбе-сөз аудармасы: жүрегін
балқыту)
сұрастыру,білу,жасырын сырын ашу سر و گوش آب دادن
(сөзбе-сөз аудармасы: басы мен
құлағын сумен суару)
ашулану, қаны қызу از کوره دررفتن
(сөзбе-сөз аудармасы: пештен қашып
шығу)
өзінің іс-әрекеттерін ақылға салу کلاه خود را قاضی کردن
(сөзбе-сөз аудармасы: өзінің
малақайын төреші етіп қою)
Мұндай тұрақты сөз тіркестер бірліктері өздерінің баламасына ,яғни
еркін сөз тіркестеріне ие бола алмайды, өйткені соның негізінде қиялдағы,
ойдағы жағдай берілуі мүмкін.
Көп жағдайда тура мағынасы жануарлар арқылы берілсе, ал ауыспалы
мағынасы адам өмірімен сәйкес келетін метафорикалық етістікті тұрақты сөз
тіркестер бірліктері кездеседі [3; 64]. Мұндай тұрақты сөз тіркестер
бірліктер белгілері анималистік соматизмді دم، شاخ، بال، پر (құйрық,
мүйіз, қанат,сүйену) сипаттайды:
қармаққа ілінбеу,қақпаннан қашу دم به تله ندادن
(сөзбе-сөз аудармасы: құйрығын
қақпаннан сақтау)
ерекше таңдану,қайран қалу شاخ در آوردن
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің
сөзіне мүйізін көрсету)
біреуді қолдау (сөзбе-сөз аудармасы:بال به بال کسی دادن
қанатының астына алу)
өзінің әлсіздігін мойындау پر ریختن
(сөзбе-сөз аудармасы: жүнін жоғалту,
түлеу)
Метафоралық тұрақты сөз тіркестер бірліктері кейбір кездері
эвфемизмдік түрде жасалады, мысалы “өлу” мағынасында:
жақсы әлемге қоныс аудару رخت به سرای باقی کشیدن
(сөзбе-сөз аудармасы: мәңгілік
тұраққа жүгін салу)
мәңгілік ұйқыға кету لبیک حق را اجابت کردن
(сөзбе-сөз аудармасы: жаратушының
қалауын орындау )
Құдайға жанын тапсыру به رحمت ایزدی پیوستن
(сөзбе-сөз аудармасы: құдайдың
батасымен қосылу)
опасыз әлемді тастап кету دار فانی را و داع گفتن
(сөзбе-сөз аудармасы: опасыз
тұрақпен қоштасу)
басқа дүниеге сапар шегу به دیار باقی شتافتن
(сөзбе-сөз аудармасы: мәңгілік
тұраққа асығу )
ана дүниеге аттану بار آخرت را بستن
(сөзбе-сөз аудармасы: қабір әлеміне
дүниесін жинау)
жанын шығару (сөзбе-сөз аудармасы: نفس آخر را کشیدن
соңғы демін алу)
Жоғарыда айтылғандай, парсы тілі етістікті тұрақты сөз тіркестер
бірліктерінің көбісі мағынасын қайта өзгерту арқылы пайда болған.
Парсы етістікті тұрақты сөз тіркесі бірлігінің семантикалық қайта
әрлеу түрі эллипсис болып табылады.
сасқан, қорыққан және таңданған توی حول و لا ماندن
жағдайда болу (осындай сәтте
мұсылман адам өзінің ойын жинақтау,
сабасына келу үшін لا حول ولا قوه
الا بالله “Аллаһтан басқа күш
құдіретке ешкім ие емес”сөздер
тізбегін айтады.)
тілмен шағып сөйлеу, өтінішті لن ترانی گفتن (خواندن)
өрескел түрде қабылдамау [ араб. لن
ترانی “енді қайтіп мені ешқашан
көрмейсің”]
егесу, керісу, жанжалдасу (көбінесе کلنجار رفتن با کسی، چیزی
дертпен) [ کلنجار “шаян”
мағынасындағы көнерген сөз]
Мағыналық үстеме - мұның негізінде бір қимыл, белгі, мимика жатады:
сөйлеуге дайындалу (сөзбе-сөз لب تر کردن
аудармасы:еріндерін жалау)
таңданғанын білдіру (сөзбе-сөз لب غنچه کردن
аудармасы: ерінін домалату)
парықсыздықты білдіру (сөзбе-сөз شانه بالا انداختن
аудармасы: иығын қиқаңдату)
маңғазсыну, менменсу (сөзбе-сөз سینه جلو دادن
аудармасы: кеудесін керу)
тәккапар, менменсіген түр көрсету پشت چشم را نازک کردن
(сөзбе-сөз аудармасы: көзін
сығырайту)
Етістікті тұрақты сөз тіркестері бірліктерінің басым көпшілігі адамның
іс-әрекеттеріне, жүріс-тұрысына және кейбіреулері оның жағдайына қатысты
болады.
Егер де парсы етістікті тұрақты сөз тіркестері бірліктерін жиілігінің
азаю тәртібі жағынан жалпы семантикалық-тақырыпты топтарға бөлетін болсақ,
біз мынаны көреміз:
1.Адамның белсенді шығармашылығы мен іс-әрекеті:
мақсатына жету үшін өзін тәуекел етуخود را به آب و آتش زدن
(сөзбе-сөз аудармасы: отпен суға
түсу)
жасырын әрекет ету, ұрлану قایم موشک بازی کردن
(сөзбе-сөз аудармасы: жасырынбақ
ойнау)
өзінің әрекетінде шектен шығу چهاراسبه تاختن (راندن)
(сөзбе-сөз аудармасы: төрт атқа
мініп шабу)
түні бойы кітап оқу, қажымай еңбек دود چراغ خوردن
ету
(сөзбе-сөз аудармасы: керосин
шамының түтінін жұту)
өзінің күнәсін жуу ( сөзбе-сөз استخوان سبک کردن
аудармасы: сүйегін жеңілдету)
бір тақырыптан басқа тақырыпқа از این شاخ به آن شاخ پریدن
аудару
(сөзбе-сөз аудармасы: бұтақтан
бұтаққа ұшу)
ептілік көрсету, барлығынан да пайдаاز آب روغن (کره) گرفتن
табу
(сөзбе-сөз аудармасы: суды сығып май
шығару)
ауыздықпен алысу, бағынудан босау افسار را پاره کردن
(сөзбе-сөз аудармасы: жүгенді үзу)
шамадан тыс бояну هفت قلم آرایش کردن
(өзінің келбетіне көп көңіл бөлетін
әйел туралы)
Осы тұрақты сөз тіркестері бірліктерінің көбісі адам мінезіне айқын
баға береді.
2. Адамның әр түрлі қалыптары мен жағдайлары:
қобалжу, бір шешімге келе алмау کاسه چه کنم چه نکنم در دست داشتن
(сөзбе-сөз аудармасы: “не істеймін?”
“не істемеймін?” деген кесені
қолында ұстау)
мақтанышы болу, сүйіктісі болу چشم و چراغ بودن
(сөзбе-сөз аудармасы: көзі мен
жарығы болу)
шексіз байлық иесі болу گنج قارون زیر سر داشتن
(сөзбе-сөз аудармасы: Харен Рашид
қазынасын басына жастанып жату)
сасып қалу, қателік істеп алу قافیه را باختن
(сөзбе-сөз аудармасы: ұйқасты
жоғалту )
ойға кету,ойлану سر به گریبان خود فرو بردن
(сөзбе-сөз аудармасы: басын жағасына
тығу)
3. Қоғамдағы адамдар арасындағы қарым- қатынастар
адамдарды бөле қарамау همه را به یک چوب راندن
(сөзбе-сөз аудармасы: бәрін бір
шыбықпен қуу)
істі әділетсіз көрсету, басқа жақтыңتنها به قاضی (داور) رفتن
жоқтығын пайдаланып өзін ақтау
немесе мақтау
(сөзбе-сөз аудармасы: төрешіге
жауапкерсіз жалғыз бару)
адастыру, теріс бағытқа салу (به) سر کسی شیره مالیدن
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің
басына жүзімнің шырынын жағу)
біреуді алдау, ақымақ етіп кету کلاه (بر،به) سر کسی گذاشتن
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің
басына қалпақ кигізу)
жұрдай етіп жұтату, қайыршылыққа به خاک سیاه نشاندن کسی را
ұшырату
(сөзбе-сөз аудармасы: біреуді қара
жерге отырғызу)
біреуді жұмысқа жегіп қою, өзіне از گرده کسی بار کشیدن
қызмет істету
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің
арқасында жүк тасу)
4. Адамның айналасына, әлемде болып жатқан құбылыстар мен заттарға
қарым қатынасы
دل به کار ندادن
жұмысқа қызығушылық танытпау
(сөзбе-сөз аудармасы: жұмысқа
жүрегін салмау)
іске барлық ынтасымен, ерекше کمر همت بر میان بستن
құлшыныспен кірісу
(сөзбе-сөз аудармасы: ынтамен белді
бекем буу)
бірдеңеге қызығу, сұқтана құмарту دندان (طمع) تیز کردن برای چیزی
(сөзбе-сөз аудармасы: тісін құмарта
шықырлату )
есіне мықтап сақтау, біреудің сөзін,آویزه گوش کردن
ақылы мен өсиетін ұмытпау
(сөзбе-сөз аудармасы: құлағына сырға
етіп тағу)
елемей қарау, бірдеңені байқамау لای سبیل گذاشتن چیزی را
(сөзбе-сөз аудармасы: мұрты арқылы
өткізу)
жалтарыну, бірдеңеден бас тарту دست ازچیزی شستن
(сөзбе-сөз аудармасы: қолын жуу)
5. Адамның жаман, кей кездері жақсы жақтарына көркем мінездеме
مغز خر خوردن
нақұрыс және ашық ауыз болу,
біреудің алдауына түсу
(сөзбе-сөз аудармасы: есектің миын
жеу)
өте сараң болу به عزرائیل جان ندادن
(сөзбе-сөз аудармасы: әзірейілге де
жанын бермеу )
әдепсіз, көргенсіз болу مثل سگ پاچه همه را گرفتن
(сөзбе-сөз аудармасы: итше аяқтан
қабу)
ер жүрек, батыл болу دل شیر داشتن
(сөзбе-сөз аудармасы: арыстанның
жүрегін иелену)
6. Адамның сезім әлемі, қобалжулары
مثل اسفند بر (روی) آتش سوختن
мазасыздану, үрейленіп өзіне орын
таппау
(сөзбе-сөз аудармасы: кепкен
андыздай отта жану)
қуаныштан есі шығу در پست خود نگنجیدن
(сөзбе-сөз аудармасы: өз терісіне
сыймау)
шатасу, ойдан жаңылысу سر کلافه را گم کردن
(сөзбе-сөз аудармасы: шумақ жіптің
шегін таба алмау)
7. Адамның ойлау және сезім қызметтері
سر درنیاوردن از چیزی
бірдеңені түсінбеу, аңғармау,
ұғынбау
сөйлеушінің ойын аңғару مزه دهان کسی را دانستن (فهمیدن)
бірдеңені түсіну, сезу بو بردن (از چیزی)
Осы жерде тұрақты сөз тіркестері бірліктерінде көңіл-күйді қабылдаудың
эмотивті бағалау элементі басым орынға ие болатынын айта кету керек.
Дегенмен бұлар сезім мен қайғыру, уайымдау, өкіну күйлері аясында, сонымен
бірге адамның ерекшелігі мен сапасы мінездемесінде айқын байқалады. Тұрақты
сөз тіркестердің бұл аясында негізінде предикативті тұрақты сөз тіркестер
қолданылады [3; 69].
Жоғарыда келтірілген мысалдардан байқағанымыздай, етістікті тұрақты
сөз тіркестер бірліктерінде адамның дүниеге деген көзқарасы, тірі
субьектінің қатысы ерекше анық көрсетілген.
Етістікті тұрақты сөз тіркестер бірліктері көптеген фразеосемантикалық
өрісті құрайды.
Фразеосемантикалық өрісте бағыну, тәуелді болу екі негізгі шағын
тәсілді, яғни біреуді өзіне белсенді түрде бағындыру, айтқанын орындату,
әрі әлдебіреуге тәуелді белсенді емес бағынуды туғызады.
-біреуді өзіне, өзінің еркіне бағындыру
-біреу туралы барлық мағлұматты دندان کسی را شمردن
біліп, оны өзінің еркіне бағындыруға
тырысу
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің тісін
санау)
-біреудің мінезін, бейімділігін رگ خواب کسی را به دست آوردن
біліп, оны өзінің ықпалына көндіру
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің
күре тамырын байқап басу)
-тыныш әрекетпен ор қазу, байқатпай با پنبه سر کسی را بریدن
қастық істеу
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің
басын мақтамен кесіп алу)
-арандату, біреуді ұрындыру, توی جلد کسی افتادن
қайсарлық әрекет көрсете отырып
өзінің ықпалына көндіру
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің
терісіне кіру)
-даналықпен, төзімділікпен, نبض کسی را به دست آوردن
сүйіспеншілікпен біреудін сеніміне
ену және оған ықпал ету
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің
тамыр соғысын байқау)
-тіл алғыштық, бағыну, ырқына көну-
(сөзбе-сөз аудармасы: басын иу- گردن نهادن
бағыну, ырқына көну)
(сөзбе-сөз аудармасы: тізе бүгу- زانو (بر (به) زمین ) زدن
ырқына бағыну, берілу)
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің گوش به فرمان کسی بود
бұйрығын тыңдау- ырқына көну)
-біреудің еркі бойынша әрекет ету,به ساز کسی رقصیدن
біреудің айтқанымен жүру
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің
әуеніне билеу)
-біреудің еркінде болу, бағыну مثل موم نرم در دست کسی بودن
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің
қолында жұмсақ балауыздай болу)
-бөтенге бағыну, ырқына көну ریش خود را به دست دیگری دادن
(сөзбе-сөз аудармасы: бөтен қолға
өзінің сақалын беру)
- күрес, айқас, бақталастық- фразеосемантикалық өрісі
-
айқасу, төбелеске кірісу, біреумен دست و پنجه نرم کردن با کسی، چیزی
күресу
(сөзбе-сөз аудармасы: қолды уқалау)
біреуді жеңу,біреуден жоғары болу دست یافتن بر کسی
біреуді жеңіп шығу, біреуді دست کسی را از پشت بستن
белбеуіне тығу
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің қолын
артына қайыру)
біреудің күшін сезу ضرب شست (دست) کسی را چشیدن
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің
жұдырығының күшін сезу)
жеңу, майданнан мәжбүрлеп шығару از رو بردن کسی را
қарсыластан жеңілу, майданды тастап از رو رفتن
шығу
майданда қарсыластың жоқ екендігін میدان را خالی دیدن
көріп батылдану
қорыққаннан майданнан қашып кету از میدان (به ) در رفتن
қорқу, алғашқы қауіп қатерден ақ به یک پخ از میدان در رفتن
қашып кету
(сөзбе-сөз аудармасы: майданнан тек
“пых” дегенді естей сала қашу)
қарсыласу, бәсекелесу دکان پهلوی دکان کسی باز کردن
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің
дүкенінің жанынан өз дүкенін ашу)
асып түсу, кербездігін асыру روی دست کسی برخاستن (بلند شدن)
біреуге өзінің абыройымен, دست کمی (را) از کسی، چیزی نداشتن
қасиеттерімен есе жібермеу
“Фразеосемантикалық өріс” ұғымы - шартты ұғым: Фразеосемантикалық
өрістің шегі жоқ, тұйықталмаған өріс. Негізінен ол өрмекшінің торы секілді
болып келеді. Көз алдымызға ядроны елестеткенде, бастапқы өріс басқа да
қосалқы өрістің әсерінен кеңейе түседі және басқа да көптеген өрістермен
қиылыса түседі, мұның өзі диалектикалық өркендеу мен бір ұғым аясының
келесі ұғымдарға ауысып отыруын тудырады екен [4; 156].
Осындай өз ортасынан алыстай берген және сансыз көп қиылысуы бар
күрделі тізбекті бір ғана фразеосемантикалық өріске арналған зерттеулерде
толық қамту мүмкін емес. Көптеген фразеолог- ғалымдар тақырыптық және
фразеосемантикалық өрісті нақты түрде айқындап алудың қиындығын анық
көрсетіп отыр. Мұның өзі тұрақты сөз тіркестер бірліктерінің денотативті
бифуркациялы аспектілердің мағынасымен байланысты. “Осы аспекті
мағынасының ерекшелігі бейберекет қозғалыс түрін сипаттайды, яғни мұның өзі
бифуркация болып есептеледі. Нақтырақ айтсақ, идеографикалық көзқарас
бойынша әртүрлі элемент пен нақтылы үзінділерді көрсете алу қабілеті болды”
[3; 71].
Парсы тұрақты сөз тіркестеріндегі соматизмдердің символдық ролін
фразеосемантикалық өрісте көрсетілген көрнекілік мысалдар айқындайды.
Әсіресе دست соматизмінің ролі едәуір жоғары деуге болады. Өйткені ол
жан-жақты белсенді мағынада қолданыла отырып, әр түрлі түсінік аясындағы
тұрақты сөз тіркестер бірліктерін тудырады.
1.2 Етістікті тұрақты сөз тіркес бірлігінің синтаксистік және
морфологиялық ерекшеліктері.
Парсы тіліндегі етістікті тұрақты сөз тіркестер бірліктері көбінесе
бағыныңқы, кейде салалас бағыныңқы құрылымы бар тіркес болып есептеледі.
Олар нақты немесе нақты- пысықтауыштық қатынасты туғыза алады. Бұдан бөлек
жеке тұрақты сөз тіркестер бірліктері басыңқы құрылымы бар тіркес болып
табылады.
Парсы етістікті тұрақты сөз тіркестер бірліктері түрлі грамматикалық –
құрылымды сызбаларды жасайды. Парсы етістікті тұрақты сөз тіркестер
бірліктерін моделдеу семантика мен құрылым арасындағы тығыз байланыс
негізінде іске асырылады. Әсіресе етістікті тұрақты сөз тіркестер
бірліктері арасында моделдеуге белсенді түрде әрекеттесуге бейімді
ауыспалы етістіктер беріледі [7; 74].
Одан ары қарай біз парсы етістікті тұрақты сөз тіркестер
бірліктерінің грамматикалық құрылымының сызба үлгісін жиілігі азаю жолымен
тізбектей орналастырамыз:
1) Зат есім + септік жалғауы жалғанған зат есім + жай етістік
دل به دریا زدن
тәуекелге бел буу, тәуекел етіп тайынбай қадам басу
مته به خشخاش گذاشتن پنبه از گوش در آوردن
انگست بر نمک سودن دست به دست مالیدن
آب در هاون ساییدن دست از آستین در آوردن
دامن بر آتش زدن زیره به کرمان بردن
باد در سر داشتن دست از جان شستن
غل بر گردن نهادن سر به صحرا نهادن
پا در میان گذاشتن مهر از لب برداشتن
گره بر جبین انداختن گل به بوستان بردن
پنبه در گوش گذاشتن مشت بر سندان کوبیدن
نمک در آتش انداختن پا به سن گذاشتن
دندان روی حرف گذاشتن چوب به مرده زدن
آب در چشم نداشتن خم به ابرو نیاوردن
سر از پا نشناختن جان به عزرائیل ندادن
осы үлгілердің күрделенген түрлері:
1-ші сыңары دست گل – күрделі сөз دست گل به آب دادن
1-ші сыңары گنج قارون -изафетті گنج قارون زیر سر داشتن
тіркес
Негізінде - изафетті тіркес, ал کاسه چه کنم چه نکنم در دست داشتن
ауызекі сөйлеу тілінде баяндауыштық
тіркес
2-сыңары گوش خر изафетті тіркес یاسین به گوش خر خواندن
біртектес сөз тіркестерінің کاه پیش سگ و استخوان نزد خر ریختن
қайталануы (салалас бағыныңқы
сөйлем)
2) Изафетті зат есім + راдемеулігі бар کسی و چیزی альтернаттары + жай
немесе күрделі етістік
فاتحه کسی، چیزی خواندن
біреумен, бірнәрсемен қоштасу, айырылысу
نوک کسی را چیدن دندان کسی را شمردن
واروی کسی را زدن پشت کسی را داشتن
پدر کسی را درآوردن حان کسی را خریدن
رس کسی را در آوردن قاپ کسی را دزدیدن
دامن کسی را آلوده کردن خاطر کسی را خواستن
دست کسی را کوتاه کردن سر کسی را بردن
سبزی کسی را پاک کردن گریبان کسی را گرفتن
نطق کسی را کور کردن گوش کسی را بریدن
خمیازه چیزی را کشیدن چوب کسی، چیزی را خوردن
قید چیزی را زدن قال چیزی را کندن
Күрделенген түрлері:
1-ші сыңары مزه دهان، ضرب دست، داغ مزه دهان کسی را دانستن
دل изафетті тіркес ضرب دست کسی را چشیدن
داغ دل کسی را تازه کردن
1-ші сыңары جل و پوست، کاسه و کوزه جل و پوست کسی را بیرون ریختن
салалас тіркес کاسه و کوزه کسی را بهم زدن
Етістіктің алдында келетін سنگ کسی را به سینه زدن
септеуліктермен жасалынған сөздер دماغ کسی را به خاک مالیدن
نبض کسی، چیزی را در دست داشتن
کلاه کسی را پس معرکه گذاشتن
3) Зат есім+септік жалғауы жалғанған зат есім + (چیزی)کسی + жай етістік
پوست از سر کسی کندن
қатаң жазалау, біреудің терісін сыпырып алу
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің басынан құйқасын сыпырып алу)
سر به سر کسی گذاشتن آب به دهان کسی آوردن
کلاه به سر کسی گذاشتن آتش به دل کسی زدن
متلک به ناف کسی بستن بال به بال کسی دادن
نمک بر ریش کسی پاشیدن پنخه به روی کسی زدن
راه پیش پای کسی گذاشتن پیسی به سر کسی آوردن
باد در آستین کسی انداختن سنگ پیش پای کسی اتداختن
4) Зат есім+ жай етістік
دم گرفتن
батылдану, танауын жоғары көтеру
(қиын жағдайдан құтылған соң)
سماق مکیدن پوست انداختن
سنبل کردن جان کندن
سور چراندن جوش زدن
سیخ ایستادن حاشیه رفتن
عور آمدن مگس پراندن
لب بستن کمر بستن
لنگر انداختن لب گزیدن
Күрделенген түрлері:
1-ші сыңары فیس و افاده، لفت و فیس و افاده فروختن
لعاب салаласа байланысқан сөз لفت و لعاب دادن
тіркес
1-ші сыңары شل کن سفت کن، ننه من شل کن سفت کن درآوردن
غریبم، هر چه بادا باد баяндауышты ننه من غریبم درآوردن
тіркес, ауызекі сөйлеу тілінде هر چه بادا باد گفتن
Етістігі бар зат есімді тіркестің دل دادن و قلوه گرفتن
қайталануы کنگر خوردن و لنگر انداختن
Редупликация- еселену, зат есімнің سو سو زدن
қайталануы ورجه ورجه کردن
Алдыңғы дауыссыздың өзгеруімен هاج و واج ماندن
болатын қайланалулар شلوغ پلوغ راه انداختن
Дауысты дыбыстың сөздің басында не الدرم بلدرم کردن
ортасында өзгеруімен болатын زلنگ و زلونگ راه انداختن
қайталанулар
کسیچیزی (5 предлогы + күрделі етістік немесе зат есім мен жай
етістік
برای کسی پاپوش دوختن
ғайбаттап өсек айту, біреуге жала жабу
(сөзбе-сөз аудармасы: біреуге аяқ киім тігу)
با کسی گرم گرفتن از کسی حساب بردن
برای کسی خواب دیدن از کسی،چیزی چشم پوشیدن
برای کسی مایه آمدن از کسی،چیزی سر خوردن
برای کسی چاخان کردن با کسی کلنجار رفتن
بر کسی،چیزی خرده گرفتن با کسی چانه زدن
به کسی دل دوختن با کسی چپ افتادن
به کسی،چیزی محل نگذاشتن به کسی توپ زدن
به چیزی پی بردن به کسی،چیزی دل بستن
Күрделенген түрі:
Зат есім – редупликация (сөздің از کسی خورده برده نداشتن
алдыңғы фонемасының өзгеруі) به کسی،چیزی زل زل نگاه کردن
کسیچیزی (6 предлогы + күрделі етістік немесе зат есім мен жай етістік
کسی را تیر کردن
айдап салу, біреуді арандату
(сөзбе-сөз аудармасы: біреуді жебе жасау)
چیزی را قالب کردن کسی را غر زدن
چیزی را قلم کردن کسی را کوچک کردن
چیزی را بو دادن کسی را کوک کردن
چیزی را گیر آوردن کسی را کلافه کردن
Күрделенген түрі:
Зат есім – редупликация немесе کسی را قیمه کردن
копулятивті тіркес کسی را قیمه و قرمه کردن
7) септік жалғауы жалғанған зат есім + жай етістік
به خدا رسیدن
шегіне жетіп шаршау, әлсіреу
(сөзбе-сөз аудармасы: құдайына дейін жету)
به تنگ آمدن از پا درآمدن
به جان آمدن از جا دررفتن
به چاک زدن از حال رفتن
زیر خنده زدن از کمر افتادن
8) септік жалғауы жалғанған зат есім + کسی кейде (چیزی) + жай етістік
به ساز کسی رقصیدن
біреудің айтқанымен жүру
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің әуеніне билеу)
توی کوک کسی رفتن از توپ کسی دررفتن
توی نخ کسی،چیزی رفتن از چشم کسی دیدن
زیر پای کسی نشستن به حساب کسی رسیدن
زیر جلد کسی رفتن به ریش کسی خندیدن
Күрделенген түрі:
1-ші сыңары به گرد پای کسی،چیزی به گرد پای کسی،چیزی نرسیدن
изафетті тіркес
9) Зат есім را демеулігімен + күрделі етістік немесе зат есім мен жай
етістік
کلاه را کخ گذاردن
ренішке көңіл аудармау, айбынды түр сақтау
(сөзбе-сөз аудармасы: бас киімін щекесіне кию)
شکم را صابون زدن حبه را قبه کردن
شمشیر را غلاف کردن کاه را کوه کردن
ماستها را کیسه کردن مو را طناب کردن
Күрделенген түрі:
1-ші сыңары – копулятивті тіркес در و تخته را مهر کردن
خود (10 өздік есімдігі мен را демеулігі бар изафеттік тіркес + жай,
күрделі етістік немесе зат есім мен жай етістік
کلاه خود را قاضی کردن
өзінің әрекеті туралы парасатты пікірде болу
(сөзбе-сөз аудармасы: өзінің бас киімін төреші етіп қою)
پای خود را محکم کردن بار خود را بستن
دم خود را علم کردن جگر خود را خوردن
گور خود را گم کردن زور خود را زدن
Күрделенген түрі:
1-ші сыңары دست و پای копулятивті دست و پای خود را گم کردن
тіркес
10(а)) خود өздік есімдігі мен را демеулігі бар изафеттік тіркес +
септік жалғауы жалғанған зат есім
سر خود را زیر برف کردن
басын қанатына тығу
(сөзбе-сөз аудармасы: басын қарға тығу)
پای خود را در کفش کسی کردن آرزوی خود را به گور بردن
ریش خود را در آسیاب سفید نکردن حرف خود را به کرسی نشاندن
زهر خود را بر کسی ریختن
Күрделенген түрі:
1-ші сыңары جل و پوست копулятивті جل و پوست خود را از آب بیرون آوردن
тіркес
11) изафетті тіркес + жай етістік
کله گنجشک خوردن
тоқтамай сөйлеу
(сөзбе-сөз аудармасы: торғайдың миын жеу)
شلوغ بازار درآوردن خون دل خوردن
کپه مرگ گذاشتن خیال خام پختن
مغز خر خوردن دل شیر داشتن
دود چراغ خوردن
12) Зат есім را демеулігімен + септеулік шылауы жалғанған зат есім +
жай немесе күрделі етістік
مرغ را به شغال سپردن
өзінің мүлкін арам адамға сеніп тапсыру
(сөзбе-сөз аудармасы: қарсаққа тауық күзеттіру)
میش را به دست گرگ سپردن زمین را به آسمان دوختن
نان را به نرخ روز خوردن زمین را به آسمان رساندن
شب را از روز فرق نگذاردن
13) Зат есім + күрделі етістік
استخوان خورد کردن
білім, тәжірибе, жоғарғы шен жинақтау үшін көп жыл еңбек ету
(сөзбе-сөз аудармасы: сүйек шағу)
آستین بالا زدن
سینه جلو دادن
قالب تهی کردن
14) септік жалғауы жалғанған зат есім + жай немесе күрделі етістік + و
жалғауымен немесе жалғаусыз келетін біртектес сөз тіркестерінің қайталануы
با دست پس زدن با پا پیش کشیدن
сырттай жеркенушілік көрсеткенімен,іштей бірдеңенің болғанын қалау
(сөзбе-сөз аудармасы: қолыменен итеріп аяғымен өзіне тарту)
از دروازه بیرون نرفتن و از چشمه سوزناز بام خواندن و از در راندن
بیرون رفتن
از چنگ دزد درآمدن و به چنگ رمال از چاله درآمدن به چاه افتادن
افتادن
در آسمان جستن و در زمین یافتن
15)خود өздік есімдігімен септік жалғауы жалғанған зат есім + жай
етістік, кейде күрделі
از سایه خود ترسیدن
өзінің көлеңкесінен қорқу
از خر خود پیاده شدن به ریش خود خندیدن
به روی خود نیاوردن به ریش خود گرفتن
در پوست خود نگنجیدن زیر قول خود زدن
Күрделенген түрі:
Етістіктің алдындағы септік жалғауы به پای خود به گور رفتن
жалғанған зат есім
15(а)) خود өздік есімдігімен септік жалғауы жалғанған зат
есім + септік жалғауы жалғанған зат есімнің алдағы зат есіммен
پا به بخت خود زدن
өзінің бақытына қарсы тұру
(сөзбе-сөз аудармасы: аяғымен тағдырын итеріп тастау)
پا از حد خود بیرون نهادن
پشت به بخت خود کردن
سر به گریبان خود فرو بردن
را (16 демеулігі бар сын есімді зат есім+ жай немесе туынды етістік
پستان مادر را گاز گرفتن
арамдық жасау, жақсылықты білмейтін қара ниеттің төлемі
(сөзбе-сөз аудармасы: анасының кеудесін тістеу)
چشم بازار را درآوردن
غزل خداحافظی را خواندن
Күрделенген түрі:
Етістіктің алдындағы септік жалғауы سر نخ را به دست آوردن
жалғанған зат есім
17) را демеулігі бар خود өздік есімдігі + септік жалғауы жалғанған
зат есім + етістік (көбінесе زدن)
خود را به موش مردگی زدن
өзін әлсіз, ауру, бақытсыз етіп көрсету
(сөзбе-сөз аудармасы: өлі тышқан болып көріну)
خود را به کوچه علی چپ زدن
септік жалғауы жалғанған зат есім
خود را به آب و آتش زدن
копулятивті тіркес
خود را به زمین و آسمان زدن
салалас бағыныңқы құрылым
خود را از تک و تا نینداختن
Сан есімді етістікті тұрақты сөз тіркестер бірлігінің сөз тіркесі
(әсіресе бірінші ондық ) әр түрлі құрылымды болады:
жеке бірлікті
әр түрлі жұмыстармен әуреге салынуیک سر و هزار سودا داشتن
(сөзбе-сөз аудармасы: бір баспен мың
сауда жұмысы болу)
айырылмас достар болу (сөзбе-сөз دو مغز در یک پوست بودن
аудармасы: бір жаңғақ қабығының
ішіндегі ажырамас екі дәнектей болу)
қайтыс болғанына біраз болу هفت کفن پوساندن
(сөзбе-сөз аудармасы: жеті сабанды
шіріту)
Әр түрлі мағынадағы тұрақты сөз тіркестер бірлігінің ұқсас
грамматикалық құрылымы
бар күшімен жүгіру (сөзбе-сөз دو پا داشتن و دو پای دیگر هم قرض
аудармасы: екі аяғы болып, тағы екі کردن
аяқты қарызға алу)
бар назарымен қарау (сөзбе-сөз دو چشم داشتن و دو چشم دیگر قرض کردن
аудармасы: екі көзі болып, тағы екі
көзді қарызға алу)
شدن [тұру] және بودن [болу] салт етістіктерімен жасалынған етістікті
тұрақты сөз тіркестер бірліктері сабақты етістіктермен салыстырмалы түрде
алғанда көп емес. Олар сабақты етістігімен тұрақты сөз тіркестер
бірліктерінің грамматикалық-құрылымдарымен салыстырғанда жақсы дамымаған.
Төменде біз қатарлары азайып бара жатқан фразеологиялық тұрақты сөз
тіркестер бірліктер құрылымын мысалға келтіріп отырмыз.
شدن етістігі бар тұрақты сөз тіркес бірлігі
1) Зат есім немесе сын есім+ شدن етістігі
قاچاق شدن
құтылып кету
(сөзбе-сөз аудармасы: баж салығы салынбаған тауарға айналу)
ذله شدن آتشی شدن
کلافه شدن چپ شدن
2) Изафетті тіркес + شدن етістігі
قبض روح شدن
қатты қорқу, қорыққаннан Құдайға жан тапсыра жаздау
Тұйық емес құрылымдар بار گردن کسی شدن
موی دماغ کسی شدن (بودن)
ورد زبان (کسی) شدن (بودن)
3) Септеуліктермен жасалынған изафеттік тіркес + شدن етістігімен
жасалынған күрделі етістік
از خر شیطان پیاده شدن
қасарысуды тоқтату
(сөзбе-сөз аудармасы: шайтанның елегінен түсу)
بر خر مراد سوار شدن (بودن)
سر جای خود (بر جای خود) خشک شدن
Жекелеген құрылымдар
از بیخ عرب شدن (بودن)
داخل آدم شدن
سراپا گوش شدن (بودن) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Етістікті тұрақты сөз тіркестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1. Етістікті тұрақты сөз тіркес бірлігінің семантикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...6
2. Етістікті тұрақты сөз тіркес бірлігінің синтаксистік және
морфологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.3 Етістікті компаративті тұрақты сөз тіркес бірліктері ... ... ... ... .36
2 Cубстантивті, субстантивті компаративті, адъективті, адвербиалды
тұрақты сөз тіркестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6 4
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ..65
КІРІСПЕ
Тілдердің өз болмысымен танылып, өз бітімімен өмір сүріп, байлығы мен
икемділігінің, ықпалдығы мен сұлулығының арта түсуіне, ең бастысы –
халықтың рухани азығы болу сияқты қасиетті де табиғи борышын орындауға
көптен-көп жәрдемін тигізіп келе жатқан сондай арналардың бар екені мәдени
қауымға белгілі. Елдердің әр түпкірінде күнде кездесіп, сол өңірде жиі
қолданысқа түсіп жүрген сөз тіркестеріне қайсыбіреулердің тосырқай, үрке
қарайтыны әлі күнге дейін байқалып қалады.
Қалай болғанда да, қарым-қатынаста еркін жұмсалып жүрген тұрақты сөз
тіркестердің есебінен әдеби тілді бірбе-бірте толықтыру, өрісін кеңейту
сияқты әрекеттің тым асығыстыққы бармай, көп ретте ақылмен өлшеп, ойлап
пішетін эволюциялық үрдіс екенін есте ұстағанымыз жөн болар еді.
Қарап отырсаңыз, жеке сөздер де, тіркестер де, тұрақты сөз тіркестер
де молшылық. Бұлардың қай-қайсысы да кездейсоқ келтірілмеген.
Әрбір тілде көкейге қонымды, көркем, орамды алуан түрлі тұрақты
сөз тіркестері кездеседі. Тіл қазынасына жататын қат-қабат тіркес,
тізбектерді халық орынды пайдаланады. Мақал – мәтелдермен барабар жоғары
бағалап, оларды қастерлей сақтап келеді. Сол сан салалы, тізбек,
қалыптасқан сөз топтарын жинау, бір ізге түсірудің мәні өзінен-өзі
түсінікті.
Тіл – тілдің өзіне лайық ұлттық қасиеті оның барлық тарауларынан
байқалатыны мәлім. Сол қасиет, әрине, тиянақты сөз тіркестерінен де анық
көрінеді. Тіл байлығын сөз еткенде сөз байлығы (лексикалық қор) деген топқа
осы сөздікте қамтылған алуан түрлі тұрақты сөз тіркестерді жай, жалпылай
жатқыза салуға болмайды. Басқаша айтқанда, сөз байлығын тексеретін тіл
білімі саласын лексикология дейтін болсақ, тұрақты сөз тіркестердің
байлығын фразеология деп атау өте орынды.
Тілдің байлығын танытатын әр ұлттың болмыс, дін, сана-сезімін
көрсететін үлкен бір сала – тұрақты сөз тіркестер. Тұрақты сөз тіркестер –
тіліміздің бөлінбес бір бөлшегі. Өзінің көнелену жағынан да, тұлға, мағына
тұрақтылығы жағынан да, стиль жағынан да оларға тән ерекшеліктер бар.
Ал парсы тұрақты сөз тіркестеріне келетін болсақ, тұрақты сөз
тіркестерді жеке лингвистикалық тұрғыда оқып-үйрену оның көлемі мен тұрақты
сөз тіркестердің семантикалық құрылымы және грамматикалық негізінің
түрлерін анықтауға байланысты жүреді.
Тұрақты сөз тіркес бірліктерінің көбі үрдістің семантикалық
құрылымында кездеседі. Осындай үрдісті кеңістікке етістікті тұрақты сөз
тіркес бірліктері жатады.
Басқа да ономастикалық топтар: пәндік, пәннің сапасы және үрдістің
сапалы болуы тұрақты сөз тіркес бірліктерінің субьективті, адьективті және
адвербиалды болып келуімен нақтыланылады.
Парсы тұрақты сөз тіркестері жүйелілігіне, семантикалық құрылысы мен
грамматикалық негізіне орай номинативтерге: субстантивті, адьективті,
адвербиалды болып бөлінсе, ал номинативті- коммуникативті: етістікті,
сондай-ақ коммуникативті: өзгермелі энклитикалы есімдігі бар тұрақты сөз
тіркес бірліктеріне, өзгермейтін негізді тұрақты сөз тіркес бірлігі,
күнделікті қарым-қатынас кезіндегі ұсынылған формулалар, паремиологизмдер,
ақындық нақылдар мен афоризмдерге ажыратылады.
Сондай-ақ парсы тіліндегі тұрақты сөз тіркестерінде қолданылатын
одағайлы сөз тіркестері сирек те болса қолданыста кездеседі.
Зерттеудің өзектілігі. Тіл білімінде де тұрақты сөз тіркестердің жалпы
мәселелері осы бүгінге дейін түбегейлі зерттеліп, өзінің тиянақты шешімін
тапқан жоқ. Басқаша айтқанда, сан алуан тұрақты сөз тіркес тізбектері
дербес зерттеу обьектісі болудан гөрі, ілгері-кейінді жазылған сөздіктерде,
мақалдарда иллюстрация материалы дәрежесінде ғана қолданылып келеді. Жалпы
тілдерде елеулі орын алатын бұрынғы сөздіктерде де идиомалық және басқа
тұрақты сөз тіркестері тым сирек кездеседі. Тек соңғы кезде ғана қайсыбір
тілдерде осы салада еңбектер туа бастады. Дегенмен, парсы тілінің тұрақты
сөз тіркес қорын зерттеуге байланысты еңбектер өте аз. Осы зерттеу
жұмысымда қазақ тілінде зерттелген еңбектерді таба алмағанымнан байқадым.
Сондықтан да, парсы тұрақты сөз тіркестерін зерттеуге арналған бұл еңбегім
– аса маңызды деп есептеймін.
Зерттеу нысаны. Қазіргі парсы тіліндегі тұрақты сөз тіркес
бірліктерінің семантикалық және грамматикалық ерекшеліктері болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Диплом жұмысының мақсаты – нақты
мағлұматтар қорына негізделе отырып, парсы тілі тұрақты сөз тіркестер
жүйесінің жалпы жағдайы мен тұрақты сөз тіркестер қорын көрсету,
грамматикалық және семантикалық, ұлттық-мәдени және ауызекі сөйлеу тілінде
қолданылу ерекшеліктерін анықтау. Диплом жұмысының міндеті – қазіргі парсы
тілі тұрақты сөз тіркестерінің функционалдық, грамматикалық және
семантикалық сатыларының: етістікті, субстантивті, адъективті, адвербиалды
тұрақты сөз тіркестерін сипаттау.
Зерттеудің жаңалығы. Жоғарыда айтып кеткеніміздей, парсы тіліндегі
тұрақты сөз тіркестері бойынша қазақ тілінде зерттеу жұмыстары мүлдем жоқ
деуге болады. Сондықтан, бұл жұмыс осы бағыттағы алғашқы зерттеу деп
есептеймін.
Зерттеу жұмысында қолданылған материалдар. Зерттеу жұмысына Голева
Галина Сергеева “Фразеология персидского языка”, Рубинчик Ю.А. “Грамматика
современного персидского литературного языка”; І Кеңесбаев басшылығымен
жасалған “Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі” т.б. әдеби еңбектер негіз
болды.
Жұмысты ойдағыдай нәтижеге жеткізу үшін алдымен парсы тіліндегі
тұрақты сөз тіркестер алынып, оған қазақ тілінде балама болатын тұрақты сөз
тіркестер жинақталды. Сонымен қатар тек бір тілге ғана тән тұрақты сөз
тіркестер алынды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Парсы тіліндегі тұрақты
сөз тіркестерінің грамматикалық және семантикалық ерекшеліктерін зерттеу
мен саралау болып табылады.
Бұл диплом жұмысы ирантанушы студенттер және осы бағыт бойынша
зерттеулер жүргізушілерге қажет еңбек болатынына сенімдімін.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Етістікті тұрақты сөз тіркестер
1.1 Етістікті тұрақты сөз тіркес бірлігінің семантикалық ерекшеліктері
Парсы тіліндегі етістікті тұрақты сөз тіркестерін зерттеудің өзі
ерекше күрделілікті,кешенділікті, ыңғайлылықты, фразеологияның дамуына
қатысып отырған тілдің түрлі деңгейлері: лексикалық, семантикалық,
синтаксистік түрлерінің араласып кетуі жағдайына сәйкес тұрақты сөз
тіркесінің етісті формасын өзара әсер етуші әсерлер нысаны ретінде
қарастыруға тура келетінін дәлелдеп отыр.
Нақты осы етістікті тұрақты сөз тіркестерінде күрделілігімен,
ыңғайлылығымен және қарама – қайшылығымен бірлескен фразеологиялық жүйенің
өзіне тән ерекшеліктері байқалады.
Парсы тілінің тұрақты сөз тіркес қорында етістікті тұрақты сөз
тіркестер айрықша орын алады, әрі парсы тұрақты сөз тіркестерінің басым
бөлігін сипаттайды. Мұның өзі барлық тілдерге ортақ құбылыс екені белгілі.
А.А. Потебняның айтуынша: “Етістік- сөйлей білудің айнасы” болса [1; 27 ],
академик В.В. Виноградов “Етістік- сөйлемнің негізгі тіреу- тасы ” деп
жазған [2; 68].
Парсы етістікті тұрақты сөз тіркес бірліктерінің маңыздылығы
етістікті сөз тіркестері (жай, даралексемді етістіктері шамалы ғана) түрлі
түсініктерді айқындап және сөйлемде маңызды ерекше қызмет атқаратын
парсылық сараптамалық қағидаларын нақты, дәл көрсете білумен түсіндіріледі.
Қазіргі парсы тілінің етістікті тұрақты сөз тіркес бірліктері
инфинитивті түрдегі сөйлеу кезінде көп қолданылмайды, әйтсе де осыған
бірнеше мысал келтіріп кетуге болады:
مباحثه با او فایده ای نداشت و مشت به آهن کوبیدن بود (محمدعلی جمال
زاده، دو آتشه).
...онымен дауласудың маңызсыздығы соншалықты,жұдырықпен темірді
ұрғандай болды.
زندگی سویل و خوردن و خوابیدن و سگ زدن خدا بیامرزدش . اون ممه رو
لولو برد (صادق چوبک،دوست).
Жай адамның өмірі- жеу, ұйықтау, ештеңе істемеу, оған Құдай
рақым етсін. Алтын уақыт...келмеске кетті [13].
Негізінде етістікті тұрақты сөз тіркес бірліктері жеке етістікті
қалыпта қолданылып, коммуникативті жүйені иеленеді.
Етістікті тұрақты сөз тіркестер құрамы жағынан екі компонентті болады,
мысалы:
құтылып кету (сөзбе-сөз аудармасы: قاچاق شدن
баж салығы салынбаған тауарға
айналу)
жалқаулану, әрекетсіз болу مگس پراندن
(сөзбе-сөз аудармасы: шыбын қуу)
бір жерде ұзақ тұру, қонақта отырып لنگر انداختن
қалу (сөзбе-сөз аудармасы:зәкір
тастау)
Көбінесе олар үш немесе төрт компоненттен тұрады, мысалы:
жек көру, төзе алмау سایه کسی را به (با) تیر زدن
(біреудің көлеңкесіне жебе қадау)
басқадан тәжірибесі көп болу یک (چند) پیراهن بیشتر (از کسی) پاره
(сөзбе-сөз аудармасы: бірнеше көйлекکردن
бұрын тоздыру)
құр қалдыру, ойыннан шығарып тастау کلاه کسی را پس معرکه گذاشتن
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің бас (انداختن)
киімін сыртқа тастау)
өмірдегі тәжірибесі мол болу ریش خود را در آسیاب سفید نکردن
(сөзбе-сөз аудармасы: сақалын
диірмендегі ұнмен боямаған)
Етістікті тұрақты сөз тіркестері бірліктерінің көп бөлігі мағынасын
толық немесе жартылай өзгерту нәтижесінде пайда болған. Етістікті тұрақты
сөз тіркестер бірліктері үшін метафоралық өзгертулер (переосмысление) тән.
Метафоралық тұрақты сөз тіркес бірліктерінде кей кездері әсерлеу
(гипербола) болады, мысалы:
қатты қайғыру,қиналу,азап шегу خون دل خوردن
(сөзбе-сөз аудармасы: жүрегінің
қанын ішу)
ескі жараны қозғау, қайтадан азап داغ دل کسی را تازه کردن
шектіру
(сөзбе-сөз аудармасы: қызған
темірмен күйдірілген жүрек жарасын
ауырту )
азаптау, біреуді ұзақ күттіріп, دل کسی را آب کردن
зарықтыру
(сөзбе-сөз аудармасы: жүрегін
балқыту)
сұрастыру,білу,жасырын сырын ашу سر و گوش آب دادن
(сөзбе-сөз аудармасы: басы мен
құлағын сумен суару)
ашулану, қаны қызу از کوره دررفتن
(сөзбе-сөз аудармасы: пештен қашып
шығу)
өзінің іс-әрекеттерін ақылға салу کلاه خود را قاضی کردن
(сөзбе-сөз аудармасы: өзінің
малақайын төреші етіп қою)
Мұндай тұрақты сөз тіркестер бірліктері өздерінің баламасына ,яғни
еркін сөз тіркестеріне ие бола алмайды, өйткені соның негізінде қиялдағы,
ойдағы жағдай берілуі мүмкін.
Көп жағдайда тура мағынасы жануарлар арқылы берілсе, ал ауыспалы
мағынасы адам өмірімен сәйкес келетін метафорикалық етістікті тұрақты сөз
тіркестер бірліктері кездеседі [3; 64]. Мұндай тұрақты сөз тіркестер
бірліктер белгілері анималистік соматизмді دم، شاخ، بال، پر (құйрық,
мүйіз, қанат,сүйену) сипаттайды:
қармаққа ілінбеу,қақпаннан қашу دم به تله ندادن
(сөзбе-сөз аудармасы: құйрығын
қақпаннан сақтау)
ерекше таңдану,қайран қалу شاخ در آوردن
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің
сөзіне мүйізін көрсету)
біреуді қолдау (сөзбе-сөз аудармасы:بال به بال کسی دادن
қанатының астына алу)
өзінің әлсіздігін мойындау پر ریختن
(сөзбе-сөз аудармасы: жүнін жоғалту,
түлеу)
Метафоралық тұрақты сөз тіркестер бірліктері кейбір кездері
эвфемизмдік түрде жасалады, мысалы “өлу” мағынасында:
жақсы әлемге қоныс аудару رخت به سرای باقی کشیدن
(сөзбе-сөз аудармасы: мәңгілік
тұраққа жүгін салу)
мәңгілік ұйқыға кету لبیک حق را اجابت کردن
(сөзбе-сөз аудармасы: жаратушының
қалауын орындау )
Құдайға жанын тапсыру به رحمت ایزدی پیوستن
(сөзбе-сөз аудармасы: құдайдың
батасымен қосылу)
опасыз әлемді тастап кету دار فانی را و داع گفتن
(сөзбе-сөз аудармасы: опасыз
тұрақпен қоштасу)
басқа дүниеге сапар шегу به دیار باقی شتافتن
(сөзбе-сөз аудармасы: мәңгілік
тұраққа асығу )
ана дүниеге аттану بار آخرت را بستن
(сөзбе-сөз аудармасы: қабір әлеміне
дүниесін жинау)
жанын шығару (сөзбе-сөз аудармасы: نفس آخر را کشیدن
соңғы демін алу)
Жоғарыда айтылғандай, парсы тілі етістікті тұрақты сөз тіркестер
бірліктерінің көбісі мағынасын қайта өзгерту арқылы пайда болған.
Парсы етістікті тұрақты сөз тіркесі бірлігінің семантикалық қайта
әрлеу түрі эллипсис болып табылады.
сасқан, қорыққан және таңданған توی حول و لا ماندن
жағдайда болу (осындай сәтте
мұсылман адам өзінің ойын жинақтау,
сабасына келу үшін لا حول ولا قوه
الا بالله “Аллаһтан басқа күш
құдіретке ешкім ие емес”сөздер
тізбегін айтады.)
тілмен шағып сөйлеу, өтінішті لن ترانی گفتن (خواندن)
өрескел түрде қабылдамау [ араб. لن
ترانی “енді қайтіп мені ешқашан
көрмейсің”]
егесу, керісу, жанжалдасу (көбінесе کلنجار رفتن با کسی، چیزی
дертпен) [ کلنجار “шаян”
мағынасындағы көнерген сөз]
Мағыналық үстеме - мұның негізінде бір қимыл, белгі, мимика жатады:
сөйлеуге дайындалу (сөзбе-сөз لب تر کردن
аудармасы:еріндерін жалау)
таңданғанын білдіру (сөзбе-сөз لب غنچه کردن
аудармасы: ерінін домалату)
парықсыздықты білдіру (сөзбе-сөз شانه بالا انداختن
аудармасы: иығын қиқаңдату)
маңғазсыну, менменсу (сөзбе-сөз سینه جلو دادن
аудармасы: кеудесін керу)
тәккапар, менменсіген түр көрсету پشت چشم را نازک کردن
(сөзбе-сөз аудармасы: көзін
сығырайту)
Етістікті тұрақты сөз тіркестері бірліктерінің басым көпшілігі адамның
іс-әрекеттеріне, жүріс-тұрысына және кейбіреулері оның жағдайына қатысты
болады.
Егер де парсы етістікті тұрақты сөз тіркестері бірліктерін жиілігінің
азаю тәртібі жағынан жалпы семантикалық-тақырыпты топтарға бөлетін болсақ,
біз мынаны көреміз:
1.Адамның белсенді шығармашылығы мен іс-әрекеті:
мақсатына жету үшін өзін тәуекел етуخود را به آب و آتش زدن
(сөзбе-сөз аудармасы: отпен суға
түсу)
жасырын әрекет ету, ұрлану قایم موشک بازی کردن
(сөзбе-сөз аудармасы: жасырынбақ
ойнау)
өзінің әрекетінде шектен шығу چهاراسبه تاختن (راندن)
(сөзбе-сөз аудармасы: төрт атқа
мініп шабу)
түні бойы кітап оқу, қажымай еңбек دود چراغ خوردن
ету
(сөзбе-сөз аудармасы: керосин
шамының түтінін жұту)
өзінің күнәсін жуу ( сөзбе-сөз استخوان سبک کردن
аудармасы: сүйегін жеңілдету)
бір тақырыптан басқа тақырыпқа از این شاخ به آن شاخ پریدن
аудару
(сөзбе-сөз аудармасы: бұтақтан
бұтаққа ұшу)
ептілік көрсету, барлығынан да пайдаاز آب روغن (کره) گرفتن
табу
(сөзбе-сөз аудармасы: суды сығып май
шығару)
ауыздықпен алысу, бағынудан босау افسار را پاره کردن
(сөзбе-сөз аудармасы: жүгенді үзу)
шамадан тыс бояну هفت قلم آرایش کردن
(өзінің келбетіне көп көңіл бөлетін
әйел туралы)
Осы тұрақты сөз тіркестері бірліктерінің көбісі адам мінезіне айқын
баға береді.
2. Адамның әр түрлі қалыптары мен жағдайлары:
қобалжу, бір шешімге келе алмау کاسه چه کنم چه نکنم در دست داشتن
(сөзбе-сөз аудармасы: “не істеймін?”
“не істемеймін?” деген кесені
қолында ұстау)
мақтанышы болу, сүйіктісі болу چشم و چراغ بودن
(сөзбе-сөз аудармасы: көзі мен
жарығы болу)
шексіз байлық иесі болу گنج قارون زیر سر داشتن
(сөзбе-сөз аудармасы: Харен Рашид
қазынасын басына жастанып жату)
сасып қалу, қателік істеп алу قافیه را باختن
(сөзбе-сөз аудармасы: ұйқасты
жоғалту )
ойға кету,ойлану سر به گریبان خود فرو بردن
(сөзбе-сөз аудармасы: басын жағасына
тығу)
3. Қоғамдағы адамдар арасындағы қарым- қатынастар
адамдарды бөле қарамау همه را به یک چوب راندن
(сөзбе-сөз аудармасы: бәрін бір
шыбықпен қуу)
істі әділетсіз көрсету, басқа жақтыңتنها به قاضی (داور) رفتن
жоқтығын пайдаланып өзін ақтау
немесе мақтау
(сөзбе-сөз аудармасы: төрешіге
жауапкерсіз жалғыз бару)
адастыру, теріс бағытқа салу (به) سر کسی شیره مالیدن
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің
басына жүзімнің шырынын жағу)
біреуді алдау, ақымақ етіп кету کلاه (بر،به) سر کسی گذاشتن
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің
басына қалпақ кигізу)
жұрдай етіп жұтату, қайыршылыққа به خاک سیاه نشاندن کسی را
ұшырату
(сөзбе-сөз аудармасы: біреуді қара
жерге отырғызу)
біреуді жұмысқа жегіп қою, өзіне از گرده کسی بار کشیدن
қызмет істету
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің
арқасында жүк тасу)
4. Адамның айналасына, әлемде болып жатқан құбылыстар мен заттарға
қарым қатынасы
دل به کار ندادن
жұмысқа қызығушылық танытпау
(сөзбе-сөз аудармасы: жұмысқа
жүрегін салмау)
іске барлық ынтасымен, ерекше کمر همت بر میان بستن
құлшыныспен кірісу
(сөзбе-сөз аудармасы: ынтамен белді
бекем буу)
бірдеңеге қызығу, сұқтана құмарту دندان (طمع) تیز کردن برای چیزی
(сөзбе-сөз аудармасы: тісін құмарта
шықырлату )
есіне мықтап сақтау, біреудің сөзін,آویزه گوش کردن
ақылы мен өсиетін ұмытпау
(сөзбе-сөз аудармасы: құлағына сырға
етіп тағу)
елемей қарау, бірдеңені байқамау لای سبیل گذاشتن چیزی را
(сөзбе-сөз аудармасы: мұрты арқылы
өткізу)
жалтарыну, бірдеңеден бас тарту دست ازچیزی شستن
(сөзбе-сөз аудармасы: қолын жуу)
5. Адамның жаман, кей кездері жақсы жақтарына көркем мінездеме
مغز خر خوردن
нақұрыс және ашық ауыз болу,
біреудің алдауына түсу
(сөзбе-сөз аудармасы: есектің миын
жеу)
өте сараң болу به عزرائیل جان ندادن
(сөзбе-сөз аудармасы: әзірейілге де
жанын бермеу )
әдепсіз, көргенсіз болу مثل سگ پاچه همه را گرفتن
(сөзбе-сөз аудармасы: итше аяқтан
қабу)
ер жүрек, батыл болу دل شیر داشتن
(сөзбе-сөз аудармасы: арыстанның
жүрегін иелену)
6. Адамның сезім әлемі, қобалжулары
مثل اسفند بر (روی) آتش سوختن
мазасыздану, үрейленіп өзіне орын
таппау
(сөзбе-сөз аудармасы: кепкен
андыздай отта жану)
қуаныштан есі шығу در پست خود نگنجیدن
(сөзбе-сөз аудармасы: өз терісіне
сыймау)
шатасу, ойдан жаңылысу سر کلافه را گم کردن
(сөзбе-сөз аудармасы: шумақ жіптің
шегін таба алмау)
7. Адамның ойлау және сезім қызметтері
سر درنیاوردن از چیزی
бірдеңені түсінбеу, аңғармау,
ұғынбау
сөйлеушінің ойын аңғару مزه دهان کسی را دانستن (فهمیدن)
бірдеңені түсіну, сезу بو بردن (از چیزی)
Осы жерде тұрақты сөз тіркестері бірліктерінде көңіл-күйді қабылдаудың
эмотивті бағалау элементі басым орынға ие болатынын айта кету керек.
Дегенмен бұлар сезім мен қайғыру, уайымдау, өкіну күйлері аясында, сонымен
бірге адамның ерекшелігі мен сапасы мінездемесінде айқын байқалады. Тұрақты
сөз тіркестердің бұл аясында негізінде предикативті тұрақты сөз тіркестер
қолданылады [3; 69].
Жоғарыда келтірілген мысалдардан байқағанымыздай, етістікті тұрақты
сөз тіркестер бірліктерінде адамның дүниеге деген көзқарасы, тірі
субьектінің қатысы ерекше анық көрсетілген.
Етістікті тұрақты сөз тіркестер бірліктері көптеген фразеосемантикалық
өрісті құрайды.
Фразеосемантикалық өрісте бағыну, тәуелді болу екі негізгі шағын
тәсілді, яғни біреуді өзіне белсенді түрде бағындыру, айтқанын орындату,
әрі әлдебіреуге тәуелді белсенді емес бағынуды туғызады.
-біреуді өзіне, өзінің еркіне бағындыру
-біреу туралы барлық мағлұматты دندان کسی را شمردن
біліп, оны өзінің еркіне бағындыруға
тырысу
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің тісін
санау)
-біреудің мінезін, бейімділігін رگ خواب کسی را به دست آوردن
біліп, оны өзінің ықпалына көндіру
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің
күре тамырын байқап басу)
-тыныш әрекетпен ор қазу, байқатпай با پنبه سر کسی را بریدن
қастық істеу
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің
басын мақтамен кесіп алу)
-арандату, біреуді ұрындыру, توی جلد کسی افتادن
қайсарлық әрекет көрсете отырып
өзінің ықпалына көндіру
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің
терісіне кіру)
-даналықпен, төзімділікпен, نبض کسی را به دست آوردن
сүйіспеншілікпен біреудін сеніміне
ену және оған ықпал ету
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің
тамыр соғысын байқау)
-тіл алғыштық, бағыну, ырқына көну-
(сөзбе-сөз аудармасы: басын иу- گردن نهادن
бағыну, ырқына көну)
(сөзбе-сөз аудармасы: тізе бүгу- زانو (بر (به) زمین ) زدن
ырқына бағыну, берілу)
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің گوش به فرمان کسی بود
бұйрығын тыңдау- ырқына көну)
-біреудің еркі бойынша әрекет ету,به ساز کسی رقصیدن
біреудің айтқанымен жүру
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің
әуеніне билеу)
-біреудің еркінде болу, бағыну مثل موم نرم در دست کسی بودن
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің
қолында жұмсақ балауыздай болу)
-бөтенге бағыну, ырқына көну ریش خود را به دست دیگری دادن
(сөзбе-сөз аудармасы: бөтен қолға
өзінің сақалын беру)
- күрес, айқас, бақталастық- фразеосемантикалық өрісі
-
айқасу, төбелеске кірісу, біреумен دست و پنجه نرم کردن با کسی، چیزی
күресу
(сөзбе-сөз аудармасы: қолды уқалау)
біреуді жеңу,біреуден жоғары болу دست یافتن بر کسی
біреуді жеңіп шығу, біреуді دست کسی را از پشت بستن
белбеуіне тығу
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің қолын
артына қайыру)
біреудің күшін сезу ضرب شست (دست) کسی را چشیدن
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің
жұдырығының күшін сезу)
жеңу, майданнан мәжбүрлеп шығару از رو بردن کسی را
қарсыластан жеңілу, майданды тастап از رو رفتن
шығу
майданда қарсыластың жоқ екендігін میدان را خالی دیدن
көріп батылдану
қорыққаннан майданнан қашып кету از میدان (به ) در رفتن
қорқу, алғашқы қауіп қатерден ақ به یک پخ از میدان در رفتن
қашып кету
(сөзбе-сөз аудармасы: майданнан тек
“пых” дегенді естей сала қашу)
қарсыласу, бәсекелесу دکان پهلوی دکان کسی باز کردن
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің
дүкенінің жанынан өз дүкенін ашу)
асып түсу, кербездігін асыру روی دست کسی برخاستن (بلند شدن)
біреуге өзінің абыройымен, دست کمی (را) از کسی، چیزی نداشتن
қасиеттерімен есе жібермеу
“Фразеосемантикалық өріс” ұғымы - шартты ұғым: Фразеосемантикалық
өрістің шегі жоқ, тұйықталмаған өріс. Негізінен ол өрмекшінің торы секілді
болып келеді. Көз алдымызға ядроны елестеткенде, бастапқы өріс басқа да
қосалқы өрістің әсерінен кеңейе түседі және басқа да көптеген өрістермен
қиылыса түседі, мұның өзі диалектикалық өркендеу мен бір ұғым аясының
келесі ұғымдарға ауысып отыруын тудырады екен [4; 156].
Осындай өз ортасынан алыстай берген және сансыз көп қиылысуы бар
күрделі тізбекті бір ғана фразеосемантикалық өріске арналған зерттеулерде
толық қамту мүмкін емес. Көптеген фразеолог- ғалымдар тақырыптық және
фразеосемантикалық өрісті нақты түрде айқындап алудың қиындығын анық
көрсетіп отыр. Мұның өзі тұрақты сөз тіркестер бірліктерінің денотативті
бифуркациялы аспектілердің мағынасымен байланысты. “Осы аспекті
мағынасының ерекшелігі бейберекет қозғалыс түрін сипаттайды, яғни мұның өзі
бифуркация болып есептеледі. Нақтырақ айтсақ, идеографикалық көзқарас
бойынша әртүрлі элемент пен нақтылы үзінділерді көрсете алу қабілеті болды”
[3; 71].
Парсы тұрақты сөз тіркестеріндегі соматизмдердің символдық ролін
фразеосемантикалық өрісте көрсетілген көрнекілік мысалдар айқындайды.
Әсіресе دست соматизмінің ролі едәуір жоғары деуге болады. Өйткені ол
жан-жақты белсенді мағынада қолданыла отырып, әр түрлі түсінік аясындағы
тұрақты сөз тіркестер бірліктерін тудырады.
1.2 Етістікті тұрақты сөз тіркес бірлігінің синтаксистік және
морфологиялық ерекшеліктері.
Парсы тіліндегі етістікті тұрақты сөз тіркестер бірліктері көбінесе
бағыныңқы, кейде салалас бағыныңқы құрылымы бар тіркес болып есептеледі.
Олар нақты немесе нақты- пысықтауыштық қатынасты туғыза алады. Бұдан бөлек
жеке тұрақты сөз тіркестер бірліктері басыңқы құрылымы бар тіркес болып
табылады.
Парсы етістікті тұрақты сөз тіркестер бірліктері түрлі грамматикалық –
құрылымды сызбаларды жасайды. Парсы етістікті тұрақты сөз тіркестер
бірліктерін моделдеу семантика мен құрылым арасындағы тығыз байланыс
негізінде іске асырылады. Әсіресе етістікті тұрақты сөз тіркестер
бірліктері арасында моделдеуге белсенді түрде әрекеттесуге бейімді
ауыспалы етістіктер беріледі [7; 74].
Одан ары қарай біз парсы етістікті тұрақты сөз тіркестер
бірліктерінің грамматикалық құрылымының сызба үлгісін жиілігі азаю жолымен
тізбектей орналастырамыз:
1) Зат есім + септік жалғауы жалғанған зат есім + жай етістік
دل به دریا زدن
тәуекелге бел буу, тәуекел етіп тайынбай қадам басу
مته به خشخاش گذاشتن پنبه از گوش در آوردن
انگست بر نمک سودن دست به دست مالیدن
آب در هاون ساییدن دست از آستین در آوردن
دامن بر آتش زدن زیره به کرمان بردن
باد در سر داشتن دست از جان شستن
غل بر گردن نهادن سر به صحرا نهادن
پا در میان گذاشتن مهر از لب برداشتن
گره بر جبین انداختن گل به بوستان بردن
پنبه در گوش گذاشتن مشت بر سندان کوبیدن
نمک در آتش انداختن پا به سن گذاشتن
دندان روی حرف گذاشتن چوب به مرده زدن
آب در چشم نداشتن خم به ابرو نیاوردن
سر از پا نشناختن جان به عزرائیل ندادن
осы үлгілердің күрделенген түрлері:
1-ші сыңары دست گل – күрделі сөз دست گل به آب دادن
1-ші сыңары گنج قارون -изафетті گنج قارون زیر سر داشتن
тіркес
Негізінде - изафетті тіркес, ал کاسه چه کنم چه نکنم در دست داشتن
ауызекі сөйлеу тілінде баяндауыштық
тіркес
2-сыңары گوش خر изафетті тіркес یاسین به گوش خر خواندن
біртектес сөз тіркестерінің کاه پیش سگ و استخوان نزد خر ریختن
қайталануы (салалас бағыныңқы
сөйлем)
2) Изафетті зат есім + راдемеулігі бар کسی و چیزی альтернаттары + жай
немесе күрделі етістік
فاتحه کسی، چیزی خواندن
біреумен, бірнәрсемен қоштасу, айырылысу
نوک کسی را چیدن دندان کسی را شمردن
واروی کسی را زدن پشت کسی را داشتن
پدر کسی را درآوردن حان کسی را خریدن
رس کسی را در آوردن قاپ کسی را دزدیدن
دامن کسی را آلوده کردن خاطر کسی را خواستن
دست کسی را کوتاه کردن سر کسی را بردن
سبزی کسی را پاک کردن گریبان کسی را گرفتن
نطق کسی را کور کردن گوش کسی را بریدن
خمیازه چیزی را کشیدن چوب کسی، چیزی را خوردن
قید چیزی را زدن قال چیزی را کندن
Күрделенген түрлері:
1-ші сыңары مزه دهان، ضرب دست، داغ مزه دهان کسی را دانستن
دل изафетті тіркес ضرب دست کسی را چشیدن
داغ دل کسی را تازه کردن
1-ші сыңары جل و پوست، کاسه و کوزه جل و پوست کسی را بیرون ریختن
салалас тіркес کاسه و کوزه کسی را بهم زدن
Етістіктің алдында келетін سنگ کسی را به سینه زدن
септеуліктермен жасалынған сөздер دماغ کسی را به خاک مالیدن
نبض کسی، چیزی را در دست داشتن
کلاه کسی را پس معرکه گذاشتن
3) Зат есім+септік жалғауы жалғанған зат есім + (چیزی)کسی + жай етістік
پوست از سر کسی کندن
қатаң жазалау, біреудің терісін сыпырып алу
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің басынан құйқасын сыпырып алу)
سر به سر کسی گذاشتن آب به دهان کسی آوردن
کلاه به سر کسی گذاشتن آتش به دل کسی زدن
متلک به ناف کسی بستن بال به بال کسی دادن
نمک بر ریش کسی پاشیدن پنخه به روی کسی زدن
راه پیش پای کسی گذاشتن پیسی به سر کسی آوردن
باد در آستین کسی انداختن سنگ پیش پای کسی اتداختن
4) Зат есім+ жай етістік
دم گرفتن
батылдану, танауын жоғары көтеру
(қиын жағдайдан құтылған соң)
سماق مکیدن پوست انداختن
سنبل کردن جان کندن
سور چراندن جوش زدن
سیخ ایستادن حاشیه رفتن
عور آمدن مگس پراندن
لب بستن کمر بستن
لنگر انداختن لب گزیدن
Күрделенген түрлері:
1-ші сыңары فیس و افاده، لفت و فیس و افاده فروختن
لعاب салаласа байланысқан сөз لفت و لعاب دادن
тіркес
1-ші сыңары شل کن سفت کن، ننه من شل کن سفت کن درآوردن
غریبم، هر چه بادا باد баяндауышты ننه من غریبم درآوردن
тіркес, ауызекі сөйлеу тілінде هر چه بادا باد گفتن
Етістігі бар зат есімді тіркестің دل دادن و قلوه گرفتن
қайталануы کنگر خوردن و لنگر انداختن
Редупликация- еселену, зат есімнің سو سو زدن
қайталануы ورجه ورجه کردن
Алдыңғы дауыссыздың өзгеруімен هاج و واج ماندن
болатын қайланалулар شلوغ پلوغ راه انداختن
Дауысты дыбыстың сөздің басында не الدرم بلدرم کردن
ортасында өзгеруімен болатын زلنگ و زلونگ راه انداختن
қайталанулар
کسیچیزی (5 предлогы + күрделі етістік немесе зат есім мен жай
етістік
برای کسی پاپوش دوختن
ғайбаттап өсек айту, біреуге жала жабу
(сөзбе-сөз аудармасы: біреуге аяқ киім тігу)
با کسی گرم گرفتن از کسی حساب بردن
برای کسی خواب دیدن از کسی،چیزی چشم پوشیدن
برای کسی مایه آمدن از کسی،چیزی سر خوردن
برای کسی چاخان کردن با کسی کلنجار رفتن
بر کسی،چیزی خرده گرفتن با کسی چانه زدن
به کسی دل دوختن با کسی چپ افتادن
به کسی،چیزی محل نگذاشتن به کسی توپ زدن
به چیزی پی بردن به کسی،چیزی دل بستن
Күрделенген түрі:
Зат есім – редупликация (сөздің از کسی خورده برده نداشتن
алдыңғы фонемасының өзгеруі) به کسی،چیزی زل زل نگاه کردن
کسیچیزی (6 предлогы + күрделі етістік немесе зат есім мен жай етістік
کسی را تیر کردن
айдап салу, біреуді арандату
(сөзбе-сөз аудармасы: біреуді жебе жасау)
چیزی را قالب کردن کسی را غر زدن
چیزی را قلم کردن کسی را کوچک کردن
چیزی را بو دادن کسی را کوک کردن
چیزی را گیر آوردن کسی را کلافه کردن
Күрделенген түрі:
Зат есім – редупликация немесе کسی را قیمه کردن
копулятивті тіркес کسی را قیمه و قرمه کردن
7) септік жалғауы жалғанған зат есім + жай етістік
به خدا رسیدن
шегіне жетіп шаршау, әлсіреу
(сөзбе-сөз аудармасы: құдайына дейін жету)
به تنگ آمدن از پا درآمدن
به جان آمدن از جا دررفتن
به چاک زدن از حال رفتن
زیر خنده زدن از کمر افتادن
8) септік жалғауы жалғанған зат есім + کسی кейде (چیزی) + жай етістік
به ساز کسی رقصیدن
біреудің айтқанымен жүру
(сөзбе-сөз аудармасы: біреудің әуеніне билеу)
توی کوک کسی رفتن از توپ کسی دررفتن
توی نخ کسی،چیزی رفتن از چشم کسی دیدن
زیر پای کسی نشستن به حساب کسی رسیدن
زیر جلد کسی رفتن به ریش کسی خندیدن
Күрделенген түрі:
1-ші сыңары به گرد پای کسی،چیزی به گرد پای کسی،چیزی نرسیدن
изафетті тіркес
9) Зат есім را демеулігімен + күрделі етістік немесе зат есім мен жай
етістік
کلاه را کخ گذاردن
ренішке көңіл аудармау, айбынды түр сақтау
(сөзбе-сөз аудармасы: бас киімін щекесіне кию)
شکم را صابون زدن حبه را قبه کردن
شمشیر را غلاف کردن کاه را کوه کردن
ماستها را کیسه کردن مو را طناب کردن
Күрделенген түрі:
1-ші сыңары – копулятивті тіркес در و تخته را مهر کردن
خود (10 өздік есімдігі мен را демеулігі бар изафеттік тіркес + жай,
күрделі етістік немесе зат есім мен жай етістік
کلاه خود را قاضی کردن
өзінің әрекеті туралы парасатты пікірде болу
(сөзбе-сөз аудармасы: өзінің бас киімін төреші етіп қою)
پای خود را محکم کردن بار خود را بستن
دم خود را علم کردن جگر خود را خوردن
گور خود را گم کردن زور خود را زدن
Күрделенген түрі:
1-ші сыңары دست و پای копулятивті دست و پای خود را گم کردن
тіркес
10(а)) خود өздік есімдігі мен را демеулігі бар изафеттік тіркес +
септік жалғауы жалғанған зат есім
سر خود را زیر برف کردن
басын қанатына тығу
(сөзбе-сөз аудармасы: басын қарға тығу)
پای خود را در کفش کسی کردن آرزوی خود را به گور بردن
ریش خود را در آسیاب سفید نکردن حرف خود را به کرسی نشاندن
زهر خود را بر کسی ریختن
Күрделенген түрі:
1-ші сыңары جل و پوست копулятивті جل و پوست خود را از آب بیرون آوردن
тіркес
11) изафетті тіркес + жай етістік
کله گنجشک خوردن
тоқтамай сөйлеу
(сөзбе-сөз аудармасы: торғайдың миын жеу)
شلوغ بازار درآوردن خون دل خوردن
کپه مرگ گذاشتن خیال خام پختن
مغز خر خوردن دل شیر داشتن
دود چراغ خوردن
12) Зат есім را демеулігімен + септеулік шылауы жалғанған зат есім +
жай немесе күрделі етістік
مرغ را به شغال سپردن
өзінің мүлкін арам адамға сеніп тапсыру
(сөзбе-сөз аудармасы: қарсаққа тауық күзеттіру)
میش را به دست گرگ سپردن زمین را به آسمان دوختن
نان را به نرخ روز خوردن زمین را به آسمان رساندن
شب را از روز فرق نگذاردن
13) Зат есім + күрделі етістік
استخوان خورد کردن
білім, тәжірибе, жоғарғы шен жинақтау үшін көп жыл еңбек ету
(сөзбе-сөз аудармасы: сүйек шағу)
آستین بالا زدن
سینه جلو دادن
قالب تهی کردن
14) септік жалғауы жалғанған зат есім + жай немесе күрделі етістік + و
жалғауымен немесе жалғаусыз келетін біртектес сөз тіркестерінің қайталануы
با دست پس زدن با پا پیش کشیدن
сырттай жеркенушілік көрсеткенімен,іштей бірдеңенің болғанын қалау
(сөзбе-сөз аудармасы: қолыменен итеріп аяғымен өзіне тарту)
از دروازه بیرون نرفتن و از چشمه سوزناز بام خواندن و از در راندن
بیرون رفتن
از چنگ دزد درآمدن و به چنگ رمال از چاله درآمدن به چاه افتادن
افتادن
در آسمان جستن و در زمین یافتن
15)خود өздік есімдігімен септік жалғауы жалғанған зат есім + жай
етістік, кейде күрделі
از سایه خود ترسیدن
өзінің көлеңкесінен қорқу
از خر خود پیاده شدن به ریش خود خندیدن
به روی خود نیاوردن به ریش خود گرفتن
در پوست خود نگنجیدن زیر قول خود زدن
Күрделенген түрі:
Етістіктің алдындағы септік жалғауы به پای خود به گور رفتن
жалғанған зат есім
15(а)) خود өздік есімдігімен септік жалғауы жалғанған зат
есім + септік жалғауы жалғанған зат есімнің алдағы зат есіммен
پا به بخت خود زدن
өзінің бақытына қарсы тұру
(сөзбе-сөз аудармасы: аяғымен тағдырын итеріп тастау)
پا از حد خود بیرون نهادن
پشت به بخت خود کردن
سر به گریبان خود فرو بردن
را (16 демеулігі бар сын есімді зат есім+ жай немесе туынды етістік
پستان مادر را گاز گرفتن
арамдық жасау, жақсылықты білмейтін қара ниеттің төлемі
(сөзбе-сөз аудармасы: анасының кеудесін тістеу)
چشم بازار را درآوردن
غزل خداحافظی را خواندن
Күрделенген түрі:
Етістіктің алдындағы септік жалғауы سر نخ را به دست آوردن
жалғанған зат есім
17) را демеулігі бар خود өздік есімдігі + септік жалғауы жалғанған
зат есім + етістік (көбінесе زدن)
خود را به موش مردگی زدن
өзін әлсіз, ауру, бақытсыз етіп көрсету
(сөзбе-сөз аудармасы: өлі тышқан болып көріну)
خود را به کوچه علی چپ زدن
септік жалғауы жалғанған зат есім
خود را به آب و آتش زدن
копулятивті тіркес
خود را به زمین و آسمان زدن
салалас бағыныңқы құрылым
خود را از تک و تا نینداختن
Сан есімді етістікті тұрақты сөз тіркестер бірлігінің сөз тіркесі
(әсіресе бірінші ондық ) әр түрлі құрылымды болады:
жеке бірлікті
әр түрлі жұмыстармен әуреге салынуیک سر و هزار سودا داشتن
(сөзбе-сөз аудармасы: бір баспен мың
сауда жұмысы болу)
айырылмас достар болу (сөзбе-сөз دو مغز در یک پوست بودن
аудармасы: бір жаңғақ қабығының
ішіндегі ажырамас екі дәнектей болу)
қайтыс болғанына біраз болу هفت کفن پوساندن
(сөзбе-сөз аудармасы: жеті сабанды
шіріту)
Әр түрлі мағынадағы тұрақты сөз тіркестер бірлігінің ұқсас
грамматикалық құрылымы
бар күшімен жүгіру (сөзбе-сөз دو پا داشتن و دو پای دیگر هم قرض
аудармасы: екі аяғы болып, тағы екі کردن
аяқты қарызға алу)
бар назарымен қарау (сөзбе-сөз دو چشم داشتن و دو چشم دیگر قرض کردن
аудармасы: екі көзі болып, тағы екі
көзді қарызға алу)
شدن [тұру] және بودن [болу] салт етістіктерімен жасалынған етістікті
тұрақты сөз тіркестер бірліктері сабақты етістіктермен салыстырмалы түрде
алғанда көп емес. Олар сабақты етістігімен тұрақты сөз тіркестер
бірліктерінің грамматикалық-құрылымдарымен салыстырғанда жақсы дамымаған.
Төменде біз қатарлары азайып бара жатқан фразеологиялық тұрақты сөз
тіркестер бірліктер құрылымын мысалға келтіріп отырмыз.
شدن етістігі бар тұрақты сөз тіркес бірлігі
1) Зат есім немесе сын есім+ شدن етістігі
قاچاق شدن
құтылып кету
(сөзбе-сөз аудармасы: баж салығы салынбаған тауарға айналу)
ذله شدن آتشی شدن
کلافه شدن چپ شدن
2) Изафетті тіркес + شدن етістігі
قبض روح شدن
қатты қорқу, қорыққаннан Құдайға жан тапсыра жаздау
Тұйық емес құрылымдар بار گردن کسی شدن
موی دماغ کسی شدن (بودن)
ورد زبان (کسی) شدن (بودن)
3) Септеуліктермен жасалынған изафеттік тіркес + شدن етістігімен
жасалынған күрделі етістік
از خر شیطان پیاده شدن
қасарысуды тоқтату
(сөзбе-сөз аудармасы: шайтанның елегінен түсу)
بر خر مراد سوار شدن (بودن)
سر جای خود (بر جای خود) خشک شدن
Жекелеген құрылымдар
از بیخ عرب شدن (بودن)
داخل آدم شدن
سراپا گوش شدن (بودن) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz