Қырғыз халқының Манас жыры (қазақ әдебиетінде зерттелуі)
Мазмұны
І Кіріспе
1) «Манас» жыры туралы мағлұмат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.5
2. Негізгі бөлім
2.1) «Манас» жырының әлемдік және түркілік деңгейде зерттелуі ... ... ... ..6.25
2.2) «Манас» жыры.батырлық символы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26.40
2.3) «Семетей» жыры . ата мекен туралы лирикалық жыр ... ... ... ... ... ... .41.55
2.4) «Сейтек» жыры . заман тынысына қарай ерекшеленген жыр ... ... ... ..56.67
ІІІ Қорытынды
1) Бағзыдан жеткен . баба жыр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68.69
ІV Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70.71
І Кіріспе
1) «Манас» жыры туралы мағлұмат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.5
2. Негізгі бөлім
2.1) «Манас» жырының әлемдік және түркілік деңгейде зерттелуі ... ... ... ..6.25
2.2) «Манас» жыры.батырлық символы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26.40
2.3) «Семетей» жыры . ата мекен туралы лирикалық жыр ... ... ... ... ... ... .41.55
2.4) «Сейтек» жыры . заман тынысына қарай ерекшеленген жыр ... ... ... ..56.67
ІІІ Қорытынды
1) Бағзыдан жеткен . баба жыр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68.69
ІV Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70.71
І Кіріспе
Орта Азия мен қырғыз халықтарының аса бай эпостық мұрасының ішінде өзінің көлемімен де, көркемдігімен де, тарихи дерегімен де ерекше тұлғаланып тұратын жырдың бірі – «Манас». Қырғыз халқы өмірінің ғасырлар бойындағы елеулі оқиғаларының көркемдік шежіресі, дәуірлер ақиқатының жаңғырығы тәрізді эпопея – «Манастың» бүтін бітімін де, жеке бөлшектерінде сөз ету, зерттеу таразысына салу ғалымдар үшін аса қастерлі көркем ескерткіштің қасиетін жан-жақты ашу тарихтың да, мәдениеттің де алуан мәселелерін тануға көмектеседі, бұрынғы өткен бұлдыр заманның сырларын тануға көмектеседі, бұрынғы өткен бұлдыр заманның сырларын ашуға септеседі. «Манас» сынды әлемдік даңққа ие болған бірегей туындыны тексеру ғылымының көп саласын қамтитын білімпаздардың бірлесе күш қосуын қажет етеді. Бұл эпопея әдебиетшіні де, тілшіні де, этнографты да, тарихшыны да, экономисті де, заңгерді де бірдей қызықтырып жүргені осыдан.
Диплом жұмысының өзектілігі –қырғыз халқының «Манас» жыры (Қазақ әдебиетінде зерттелуі). Әлемдік даңққа ие. «Манас» жыры – кең көлемді эпикалық жыр. Қазіргі таңға дейін «Манас» жырын жан-жақты қарастырып, талдадық, зерттедік дей алмаймыз. Әлі де бұл, үлкен эпопея жүйелі түрде зерттеуді қажет етіп өзекті тақырып болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Қырғыз халқының«Манас» эпосы – адамзаттық рухани ұлы мұрасының бірі екендігін дәлелдей отырып, оның мәдениет төріндегі орнын айшықтап, эпостық құндылығын жанын салып қорғаған төл ғалымдарымыздың еңбектеріне сүйене отырып, заман тынысына қарай ерекшеленген жыр екендігін көрсету. Алдымызға қойған мақсатымызды орындау үшін төмендегідей міндеттер қойдық:
1. Қазақтың Мемлекеттік көркем әдебиет баспасынан 1961 жылы Алматыда жарық көрген «Манастың» төрт кітабымен толық танысып, басқа батырлық жырлармен салыстыру.
2. Қазақ әдебиетіндегі Ш.Уәлиханов пен М.Әуезов бастаған зерттеуші ғалымдардың еңбектерін қарастырып, бір-бірімен салыстыру.
3. «Манас» трилогиясында байланысты жинақталған материалдар бойынша таңдаған тақырыбымызға сай диплом жұмысын жазу.
Жұмыстың зерттеу әдістері. Осы алға қойған міндеттерімізді, шешу барысында ғылыми зерттеу әдісін пайдаландық.
1. «Манас» жырына ұқсас басқа батырлық жырларды салыстыра отырып талдау, яғни салыстырмалы талдау әдісі.
2. Осы жасалған талдауымызға байланысты өзімше тұжырым, қорытындылар жасап отыру.
3. «Манас» жырына байланысты деректерден ғылыми-зерттеу еңбектерінен алынған үзінділерді ой тұжырымызды дәлелдеу мақсатында пайдаланып отыру.
Диплом жұмысымыздың ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысымызда «Манас» жырының зерттелу тарихында қазақ ғалымдарының қосқан үлесін жүйелі түрде көрсетіп, «Манас» жыры тарауларының заман тынысына қарай ерекшеленген, өзінің көлемімен де, көркемдігімен де, тарихи дерегімен де ерекше тұлғаланып тұратын жыр екендігін ғылым әлеміне таныту. «Манас» жырына көркем әдеби талдау жасап, қазақ әдебиетінде жырдың өзіндік құндылығын көрсеттік. Бұл бұрын соңды аз қарастырылған тақырып.
Диплом жұмыстың объектісі мен материалдары. Жұмыстың негізгі объектісі - «Манас» жыры. «Манас» - ауыз әдебиетінің шеберлері жасаған ұрпақтан-ұрпаққа келе жатқан рухани мұрамыз екендігін дәлелдеу.
«Манас» жырының төрт кітабын, М.Әуезовтің, Ш.Уәлихановтың «Манас» жайлы зерттеулерін қарастырдық. Ал, Р.Бердібаевтың «Манас» және «Қазақтың эпикалық дәстүрі» еңбегіндегі басқа түркі халықтарының эпостарымен салыстырулары назарға алынды. Сонымен қатар, Әбіш Кекілбаевтың, Нариман Мұхамедұлының, Р.Бердібаевтың «Манас» дастанының мың жылдығына арналған мақалаларын, орыс түркітанушы ғалымдары В.М.Жирмунский (Новые материалы о Киргизском эпосе «Манасе»), П.М. Мелиоранский, Ф.Е.Корш, Б.Смирнов, В.В.Радлов, В.Моркын, В.Полоский еңбектерін, оған қосымша Жоғарғы оқу орындарына арналған оқулықтарды пайдаландық.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспе, және төрт тараудан тұрады. Оған қоса пайдаланылған әдебиеттер тізімі, қосымша материалдар бірелген. Әр тараудың соңынан қорытындылар, ал соңғы тараудан негізгі қорытынды беріледі.
Кіріспеде «Манас» жырын зерттеудің қажеттілігі, жұмыстың мақсаты мен міндеті, маңыздылығы, зерттеу әдісі, негізгі материалдары, ғылыми жаңалығы, құрылымы жайлы айтылған.
Негізгі бөлімде «Манас» жырының тарауларына арнайы тоқталып, талдап, ол туралы ғылыми пікірлер мен зерттеулерге сүйеніп, «Манас» трилогиясының әлем әдебиетіне, мәдени өмірімізге қосатын құнды да, қажетті рухани мұра екендігін дәлелдеу. Бұған байланысты материалдарды жан-жақты талдап қарастыра отырып, диплом жұмысымызды мынадай тақырыптарға топтай отырып қарастыруды жөн деп таптық.
1) «Манас» жырының әлемдік және түркілік деңгейде зерттелуі
2) «Манас» жыры - батырлық символы.
3) «Семетей» жыры - ата-мекен туралы лирикалық жыр.
4) «Сейтек» жыры - заман тынысына қарай ерекшеленген жыр.
«Манас» жыры – кез келген классикалық эпос тәрізді көп заманның, түрлі наным, сенімдерінің, талай дәуірдің шындығын өзгеше сыйымды жинақтай алған туындыларының бірі. Сондықтан да «Манас» жыры тек қырғыз халқының еншісіне енгізбей, бүкіл түркі халықтарына ортақ әдеби мұра деуімізге болады. «Манас» жырына ғылыми талдау жасап, қолымыздан келгенше, төл ғалымдарымыздың еңбегін
Орта Азия мен қырғыз халықтарының аса бай эпостық мұрасының ішінде өзінің көлемімен де, көркемдігімен де, тарихи дерегімен де ерекше тұлғаланып тұратын жырдың бірі – «Манас». Қырғыз халқы өмірінің ғасырлар бойындағы елеулі оқиғаларының көркемдік шежіресі, дәуірлер ақиқатының жаңғырығы тәрізді эпопея – «Манастың» бүтін бітімін де, жеке бөлшектерінде сөз ету, зерттеу таразысына салу ғалымдар үшін аса қастерлі көркем ескерткіштің қасиетін жан-жақты ашу тарихтың да, мәдениеттің де алуан мәселелерін тануға көмектеседі, бұрынғы өткен бұлдыр заманның сырларын тануға көмектеседі, бұрынғы өткен бұлдыр заманның сырларын ашуға септеседі. «Манас» сынды әлемдік даңққа ие болған бірегей туындыны тексеру ғылымының көп саласын қамтитын білімпаздардың бірлесе күш қосуын қажет етеді. Бұл эпопея әдебиетшіні де, тілшіні де, этнографты да, тарихшыны да, экономисті де, заңгерді де бірдей қызықтырып жүргені осыдан.
Диплом жұмысының өзектілігі –қырғыз халқының «Манас» жыры (Қазақ әдебиетінде зерттелуі). Әлемдік даңққа ие. «Манас» жыры – кең көлемді эпикалық жыр. Қазіргі таңға дейін «Манас» жырын жан-жақты қарастырып, талдадық, зерттедік дей алмаймыз. Әлі де бұл, үлкен эпопея жүйелі түрде зерттеуді қажет етіп өзекті тақырып болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Қырғыз халқының«Манас» эпосы – адамзаттық рухани ұлы мұрасының бірі екендігін дәлелдей отырып, оның мәдениет төріндегі орнын айшықтап, эпостық құндылығын жанын салып қорғаған төл ғалымдарымыздың еңбектеріне сүйене отырып, заман тынысына қарай ерекшеленген жыр екендігін көрсету. Алдымызға қойған мақсатымызды орындау үшін төмендегідей міндеттер қойдық:
1. Қазақтың Мемлекеттік көркем әдебиет баспасынан 1961 жылы Алматыда жарық көрген «Манастың» төрт кітабымен толық танысып, басқа батырлық жырлармен салыстыру.
2. Қазақ әдебиетіндегі Ш.Уәлиханов пен М.Әуезов бастаған зерттеуші ғалымдардың еңбектерін қарастырып, бір-бірімен салыстыру.
3. «Манас» трилогиясында байланысты жинақталған материалдар бойынша таңдаған тақырыбымызға сай диплом жұмысын жазу.
Жұмыстың зерттеу әдістері. Осы алға қойған міндеттерімізді, шешу барысында ғылыми зерттеу әдісін пайдаландық.
1. «Манас» жырына ұқсас басқа батырлық жырларды салыстыра отырып талдау, яғни салыстырмалы талдау әдісі.
2. Осы жасалған талдауымызға байланысты өзімше тұжырым, қорытындылар жасап отыру.
3. «Манас» жырына байланысты деректерден ғылыми-зерттеу еңбектерінен алынған үзінділерді ой тұжырымызды дәлелдеу мақсатында пайдаланып отыру.
Диплом жұмысымыздың ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысымызда «Манас» жырының зерттелу тарихында қазақ ғалымдарының қосқан үлесін жүйелі түрде көрсетіп, «Манас» жыры тарауларының заман тынысына қарай ерекшеленген, өзінің көлемімен де, көркемдігімен де, тарихи дерегімен де ерекше тұлғаланып тұратын жыр екендігін ғылым әлеміне таныту. «Манас» жырына көркем әдеби талдау жасап, қазақ әдебиетінде жырдың өзіндік құндылығын көрсеттік. Бұл бұрын соңды аз қарастырылған тақырып.
Диплом жұмыстың объектісі мен материалдары. Жұмыстың негізгі объектісі - «Манас» жыры. «Манас» - ауыз әдебиетінің шеберлері жасаған ұрпақтан-ұрпаққа келе жатқан рухани мұрамыз екендігін дәлелдеу.
«Манас» жырының төрт кітабын, М.Әуезовтің, Ш.Уәлихановтың «Манас» жайлы зерттеулерін қарастырдық. Ал, Р.Бердібаевтың «Манас» және «Қазақтың эпикалық дәстүрі» еңбегіндегі басқа түркі халықтарының эпостарымен салыстырулары назарға алынды. Сонымен қатар, Әбіш Кекілбаевтың, Нариман Мұхамедұлының, Р.Бердібаевтың «Манас» дастанының мың жылдығына арналған мақалаларын, орыс түркітанушы ғалымдары В.М.Жирмунский (Новые материалы о Киргизском эпосе «Манасе»), П.М. Мелиоранский, Ф.Е.Корш, Б.Смирнов, В.В.Радлов, В.Моркын, В.Полоский еңбектерін, оған қосымша Жоғарғы оқу орындарына арналған оқулықтарды пайдаландық.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспе, және төрт тараудан тұрады. Оған қоса пайдаланылған әдебиеттер тізімі, қосымша материалдар бірелген. Әр тараудың соңынан қорытындылар, ал соңғы тараудан негізгі қорытынды беріледі.
Кіріспеде «Манас» жырын зерттеудің қажеттілігі, жұмыстың мақсаты мен міндеті, маңыздылығы, зерттеу әдісі, негізгі материалдары, ғылыми жаңалығы, құрылымы жайлы айтылған.
Негізгі бөлімде «Манас» жырының тарауларына арнайы тоқталып, талдап, ол туралы ғылыми пікірлер мен зерттеулерге сүйеніп, «Манас» трилогиясының әлем әдебиетіне, мәдени өмірімізге қосатын құнды да, қажетті рухани мұра екендігін дәлелдеу. Бұған байланысты материалдарды жан-жақты талдап қарастыра отырып, диплом жұмысымызды мынадай тақырыптарға топтай отырып қарастыруды жөн деп таптық.
1) «Манас» жырының әлемдік және түркілік деңгейде зерттелуі
2) «Манас» жыры - батырлық символы.
3) «Семетей» жыры - ата-мекен туралы лирикалық жыр.
4) «Сейтек» жыры - заман тынысына қарай ерекшеленген жыр.
«Манас» жыры – кез келген классикалық эпос тәрізді көп заманның, түрлі наным, сенімдерінің, талай дәуірдің шындығын өзгеше сыйымды жинақтай алған туындыларының бірі. Сондықтан да «Манас» жыры тек қырғыз халқының еншісіне енгізбей, бүкіл түркі халықтарына ортақ әдеби мұра деуімізге болады. «Манас» жырына ғылыми талдау жасап, қолымыздан келгенше, төл ғалымдарымыздың еңбегін
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. Ақаев Асқар, Қырғыз мемелекеттігі және «Манас» халық эпосы. Астана: Күлтегін 2003.
2. Адамзаттың «Манасы» (Қазақ зерттеушісі ғалымдары «Манас» туралы) Жауап шығ. – Ыбыраев Ш., Рауан, 1995.
3. Алпысбаев Қ., Уәлиханов – фольклортанушы., Алматы: Ғылым, 2001 – 124 б.
4. Қазақ фольклорының поэтикасы / әдебиет және өнер институты; ж./ред.Бердібай Р. Алматы 2001.
5. Манас, Қырғыз халқының батырлық дастаны, 4 кітап, Алматы 1961, 62 ж.
6. Қазақ фольклорының тарихтылығы., Алматы 1993.
7. Ш.Айтматов. Ұстаз туралы сөз. «Біздің Мұхтар», 1976,72 – бет.
8. М.Әуезов, Әдебиет тарихы, қолжазба. Ленинград, 1925, № 185.
9. М.Әуезов, Уақыт және әдебиет. Алматы 62, 191 – бет.
10. Ә.Марғұлан., «Ежелгі жыр, аңыздар», «Жазушы», 1985, 95 – бет.
11. Ә.Марғұлан., Шоқан және «Манас», алматы 71, 36 –бет.
12. Қ.Салғарин., «Алтын тамыр», 1986, 103 – бет.
13. Ш.Уәлиханов «Жоңғар очерктері», 1985 жыл, 137 –бет.
14. С.Мұхтарұлы., Шоқан және өнер., Алматы 85, 197 – бет.
15. Манас, І том, «Щиңжаң ел баспасы», 1984 жыл, 109 – бет.
16. «Қазақ әдебиеті» газеті, 1936 ж, 30 қаңтар.
17. Б.Смирнов. В степях Туркестана, м., 1914, стр 33 – 38.
18. В.М.Жирмунский. новые материалы о Киргизском эпосе «Манас» Изв.АН СССР 1960 № 2, стр 152 – 155.
19. П.М.Мелиоранский. о составе и общем характере киргизских былин. Тургайская газета. 1896 № 68, стр 2 – 4.
20. Ф.Е.Корш. Древнейший народный стих.тур.племен., Записки ВОРАО Т ХІХ.
21. Қазақ Университеті ғылыми кітапханасы, қолжазбалар бөлімі, №31.
22. Архив А.Н.Кыргызстана – ІІІ том, 1952 г. 679 стр.
23. Ә.Молдаханов, Мұхтар Әуезов – Фольклортанушы. Алматы 97, 56 – бет.
24. Сейдін Байзақов, Түбі бір түркілер. Аламты 2000 ж. 27 бет.
25. Литература народов СССР, 2 часть. 407-бет.м., 73.
26. Ә.Кекілбаев «Бағзыдан жеткен баба жыр». 543 -559.
27. Н.И.Веселовский. Отрывок из поэмы Манас: «Смерть Кукотай хана и его поминки». В переводе Ч.Ч.Валиханова. 3ВОХV, вып 1, стр VІІ – ХV.
28. В.В.Бартольт. Киргизы.Фрунзе. 1927, стр 50.
29. Краткая литературная энциклопедия. М., 75. гл.редактор А.А.Сурков.
30. Литература народов СССР, В.А.Шошин. М., «Провещение» 1982.
31. «Жұлдыз» //Р.Бердібаев, «Шоқан Уәлиханов және қырғыз ауыз әдебиеті», 43 -50 б.
1. Ақаев Асқар, Қырғыз мемелекеттігі және «Манас» халық эпосы. Астана: Күлтегін 2003.
2. Адамзаттың «Манасы» (Қазақ зерттеушісі ғалымдары «Манас» туралы) Жауап шығ. – Ыбыраев Ш., Рауан, 1995.
3. Алпысбаев Қ., Уәлиханов – фольклортанушы., Алматы: Ғылым, 2001 – 124 б.
4. Қазақ фольклорының поэтикасы / әдебиет және өнер институты; ж./ред.Бердібай Р. Алматы 2001.
5. Манас, Қырғыз халқының батырлық дастаны, 4 кітап, Алматы 1961, 62 ж.
6. Қазақ фольклорының тарихтылығы., Алматы 1993.
7. Ш.Айтматов. Ұстаз туралы сөз. «Біздің Мұхтар», 1976,72 – бет.
8. М.Әуезов, Әдебиет тарихы, қолжазба. Ленинград, 1925, № 185.
9. М.Әуезов, Уақыт және әдебиет. Алматы 62, 191 – бет.
10. Ә.Марғұлан., «Ежелгі жыр, аңыздар», «Жазушы», 1985, 95 – бет.
11. Ә.Марғұлан., Шоқан және «Манас», алматы 71, 36 –бет.
12. Қ.Салғарин., «Алтын тамыр», 1986, 103 – бет.
13. Ш.Уәлиханов «Жоңғар очерктері», 1985 жыл, 137 –бет.
14. С.Мұхтарұлы., Шоқан және өнер., Алматы 85, 197 – бет.
15. Манас, І том, «Щиңжаң ел баспасы», 1984 жыл, 109 – бет.
16. «Қазақ әдебиеті» газеті, 1936 ж, 30 қаңтар.
17. Б.Смирнов. В степях Туркестана, м., 1914, стр 33 – 38.
18. В.М.Жирмунский. новые материалы о Киргизском эпосе «Манас» Изв.АН СССР 1960 № 2, стр 152 – 155.
19. П.М.Мелиоранский. о составе и общем характере киргизских былин. Тургайская газета. 1896 № 68, стр 2 – 4.
20. Ф.Е.Корш. Древнейший народный стих.тур.племен., Записки ВОРАО Т ХІХ.
21. Қазақ Университеті ғылыми кітапханасы, қолжазбалар бөлімі, №31.
22. Архив А.Н.Кыргызстана – ІІІ том, 1952 г. 679 стр.
23. Ә.Молдаханов, Мұхтар Әуезов – Фольклортанушы. Алматы 97, 56 – бет.
24. Сейдін Байзақов, Түбі бір түркілер. Аламты 2000 ж. 27 бет.
25. Литература народов СССР, 2 часть. 407-бет.м., 73.
26. Ә.Кекілбаев «Бағзыдан жеткен баба жыр». 543 -559.
27. Н.И.Веселовский. Отрывок из поэмы Манас: «Смерть Кукотай хана и его поминки». В переводе Ч.Ч.Валиханова. 3ВОХV, вып 1, стр VІІ – ХV.
28. В.В.Бартольт. Киргизы.Фрунзе. 1927, стр 50.
29. Краткая литературная энциклопедия. М., 75. гл.редактор А.А.Сурков.
30. Литература народов СССР, В.А.Шошин. М., «Провещение» 1982.
31. «Жұлдыз» //Р.Бердібаев, «Шоқан Уәлиханов және қырғыз ауыз әдебиеті», 43 -50 б.
Қырғыз халқының Манас жыры (қазақ әдебиетінде зерттелуі)
Мазмұны
І Кіріспе
1) Манас жыры туралы
мағлұмат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-
5
2. Негізгі бөлім
2.1) Манас жырының әлемдік және түркілік деңгейде зерттелуі
... ... ... ..6-25
2.2) Манас жыры-батырлық
символы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26-40
2.3) Семетей жыры – ата мекен туралы лирикалық
жыр ... ... ... ... ... ... .41-55
2.4) Сейтек жыры – заман тынысына қарай ерекшеленген жыр ... ... ... ..56-
67
ІІІ Қорытынды
1) Бағзыдан жеткен – баба
жыр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68-
69
ІV
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 70- 71
І Кіріспе
Орта Азия мен қырғыз халықтарының аса бай эпостық мұрасының ішінде
өзінің көлемімен де, көркемдігімен де, тарихи дерегімен де ерекше
тұлғаланып тұратын жырдың бірі – Манас. Қырғыз халқы өмірінің ғасырлар
бойындағы елеулі оқиғаларының көркемдік шежіресі, дәуірлер ақиқатының
жаңғырығы тәрізді эпопея – Манастың бүтін бітімін де, жеке бөлшектерінде
сөз ету, зерттеу таразысына салу ғалымдар үшін аса қастерлі көркем
ескерткіштің қасиетін жан-жақты ашу тарихтың да, мәдениеттің де алуан
мәселелерін тануға көмектеседі, бұрынғы өткен бұлдыр заманның сырларын
тануға көмектеседі, бұрынғы өткен бұлдыр заманның сырларын ашуға септеседі.
Манас сынды әлемдік даңққа ие болған бірегей туындыны тексеру ғылымының
көп саласын қамтитын білімпаздардың бірлесе күш қосуын қажет етеді. Бұл
эпопея әдебиетшіні де, тілшіні де, этнографты да, тарихшыны да, экономисті
де, заңгерді де бірдей қызықтырып жүргені осыдан.
Диплом жұмысының өзектілігі –қырғыз халқының Манас жыры (Қазақ
әдебиетінде зерттелуі). Әлемдік даңққа ие. Манас жыры – кең көлемді
эпикалық жыр. Қазіргі таңға дейін Манас жырын жан-жақты қарастырып,
талдадық, зерттедік дей алмаймыз. Әлі де бұл, үлкен эпопея жүйелі түрде
зерттеуді қажет етіп өзекті тақырып болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Қырғыз халқыныңМанас эпосы – адамзаттық рухани ұлы мұрасының бірі
екендігін дәлелдей отырып, оның мәдениет төріндегі орнын айшықтап, эпостық
құндылығын жанын салып қорғаған төл ғалымдарымыздың еңбектеріне сүйене
отырып, заман тынысына қарай ерекшеленген жыр екендігін көрсету. Алдымызға
қойған мақсатымызды орындау үшін төмендегідей міндеттер қойдық:
1. Қазақтың Мемлекеттік көркем әдебиет баспасынан 1961 жылы Алматыда
жарық көрген Манастың төрт кітабымен толық танысып, басқа батырлық
жырлармен салыстыру.
2. Қазақ әдебиетіндегі Ш.Уәлиханов пен М.Әуезов бастаған зерттеуші
ғалымдардың еңбектерін қарастырып, бір-бірімен салыстыру.
3. Манас трилогиясында байланысты жинақталған материалдар бойынша
таңдаған тақырыбымызға сай диплом жұмысын жазу.
Жұмыстың зерттеу әдістері. Осы алға қойған міндеттерімізді, шешу
барысында ғылыми зерттеу әдісін пайдаландық.
1. Манас жырына ұқсас басқа батырлық жырларды салыстыра отырып
талдау, яғни салыстырмалы талдау әдісі.
2. Осы жасалған талдауымызға байланысты өзімше тұжырым, қорытындылар
жасап отыру.
3. Манас жырына байланысты деректерден ғылыми-зерттеу еңбектерінен
алынған үзінділерді ой тұжырымызды дәлелдеу мақсатында пайдаланып отыру.
Диплом жұмысымыздың ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысымызда Манас
жырының зерттелу тарихында қазақ ғалымдарының қосқан үлесін жүйелі түрде
көрсетіп, Манас жыры тарауларының заман тынысына қарай ерекшеленген,
өзінің көлемімен де, көркемдігімен де, тарихи дерегімен де ерекше
тұлғаланып тұратын жыр екендігін ғылым әлеміне таныту. Манас жырына
көркем әдеби талдау жасап, қазақ әдебиетінде жырдың өзіндік құндылығын
көрсеттік. Бұл бұрын соңды аз қарастырылған тақырып.
Диплом жұмыстың объектісі мен материалдары. Жұмыстың негізгі
объектісі - Манас жыры. Манас - ауыз әдебиетінің шеберлері жасаған
ұрпақтан-ұрпаққа келе жатқан рухани мұрамыз екендігін дәлелдеу.
Манас жырының төрт кітабын, М.Әуезовтің, Ш.Уәлихановтың Манас
жайлы зерттеулерін қарастырдық. Ал, Р.Бердібаевтың Манас және Қазақтың
эпикалық дәстүрі еңбегіндегі басқа түркі халықтарының эпостарымен
салыстырулары назарға алынды. Сонымен қатар, Әбіш Кекілбаевтың, Нариман
Мұхамедұлының, Р.Бердібаевтың Манас дастанының мың жылдығына арналған
мақалаларын, орыс түркітанушы ғалымдары В.М.Жирмунский (Новые материалы о
Киргизском эпосе Манасе), П.М. Мелиоранский, Ф.Е.Корш, Б.Смирнов,
В.В.Радлов, В.Моркын, В.Полоский еңбектерін, оған қосымша Жоғарғы оқу
орындарына арналған оқулықтарды пайдаландық.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспе, және төрт тараудан тұрады. Оған
қоса пайдаланылған әдебиеттер тізімі, қосымша материалдар бірелген. Әр
тараудың соңынан қорытындылар, ал соңғы тараудан негізгі қорытынды
беріледі.
Кіріспеде Манас жырын зерттеудің қажеттілігі, жұмыстың мақсаты мен
міндеті, маңыздылығы, зерттеу әдісі, негізгі материалдары, ғылыми жаңалығы,
құрылымы жайлы айтылған.
Негізгі бөлімде Манас жырының тарауларына арнайы тоқталып, талдап,
ол туралы ғылыми пікірлер мен зерттеулерге сүйеніп, Манас трилогиясының
әлем әдебиетіне, мәдени өмірімізге қосатын құнды да, қажетті рухани мұра
екендігін дәлелдеу. Бұған байланысты материалдарды жан-жақты талдап
қарастыра отырып, диплом жұмысымызды мынадай тақырыптарға топтай отырып
қарастыруды жөн деп таптық.
1) Манас жырының әлемдік және түркілік деңгейде зерттелуі
2) Манас жыры - батырлық символы.
3) Семетей жыры - ата-мекен туралы лирикалық жыр.
4) Сейтек жыры - заман тынысына қарай ерекшеленген жыр.
Манас жыры – кез келген классикалық эпос тәрізді көп заманның,
түрлі наным, сенімдерінің, талай дәуірдің шындығын өзгеше сыйымды жинақтай
алған туындыларының бірі. Сондықтан да Манас жыры тек қырғыз халқының
еншісіне енгізбей, бүкіл түркі халықтарына ортақ әдеби мұра деуімізге
болады. Манас жырына ғылыми талдау жасап, қолымыздан келгенше, төл
ғалымдарымыздың еңбегін бағалап, Манас жырын зерттеуге өз үлесімізді
қоссақ деген ниеттеміз.
ІІ Негізгі бөлім
2.1. Манас жырының әлемдік және түркілік деңгейде зерттелуі.
Қырғыз халқының Манас эпосы – адамзаттың рухани ұлы мұрасының бірі.
Осынау ғажайып мұраны зерттеу ісіне қазақ ғалымдары да өлшеусіз үлес қосты.
Әкімшілік - әміршіл жүйенің озбыр саясаты тұсында Манас эпосының тағдыры
талқыға да түскені белгілі. Елдік намыс сарапқа салынған осындай тар
кезеңде М.Әуезов қырғыз халқы тудырған мәңгі өлмес, мәңгі өшпес рухани
ескерткіші Манастың мәдениет төріндегі орнын айшықтан, эпостық
құндылығын дәлелдеп, жанын салып қорғап қалған болатын. Ол туралы Ш.
Айтматовтың: Мұхтар Әуезовті қырғыздар аса зор құрметпен өзіміздің туған
перзентіміз деп таниды. Біз Әуезовтің көзі тірісінде солай дейтінбіз, қазір
де солай дейміз. Халқымыздың мұншалық қалтқысыз құрметі Мұхтар Әуезов -
Манас эпосының асқан білгірі және зерттеушісі, немесе қырғыз
әдебиетшілерінің досы және ұстазы болғандықтан ғана емес. Қазақ пен
қырғыздың домбыраның қос ішегі секілді өз ара жақын және үндес,...біз
кешкен тағдырлар, біз өткен жолдар, біз кешкен тұрмыс-тіршілік әрқашан
біртұтас: өткенде де бірдей еді, қазіргісі де бірдей[1] - деген жазушының
жүрек тебірентер жылы лебізі М.Әуезовке арналған зор құрметтің белгісі.
Оның өзіндік себебі де бар. 1952 жылы 14 шілде күні Бішкек (бұрынғы Фрунзе)
қаласында Манас эпосын талқылауға арналған ғылыми конференция өткен.
Манас эпосының тағдыры талқығы түскен осы жиын қырғыз халқының жүрегіне
үміт пен күдік ұялатты. Өйтпегенде ше: Мыңдаған жыл қырғыз халқының ақыл
ойымен астасқан эпостан айырылу – аспандағы күні қараңғы тарқанмен бірдей
еді. Елдік намыс пен білім сарапқа түскенде М.Әуезовтің жан салып Манас
эпосын қорғауын қырғыз халқы қалай ұмытсын. Пікіріміз дәлелді болу үшін
мұрағат дерегіне үңіліп көрейік: А.Джакишев сол мәжілістегі өзінің
қорытынды сөзінде: ...Мне кажется, одним из ведущих выступлений было
выступление тов.Ауэзова, лауреата Государственной премии. Академик Ауэзов,
в отличие от других наших товарищей, пошел по другому пути. Если которые
наши товарищи выступая вырывали из текста или отрицательные или
положительные стороны и стремились доказать, что Манас народен или не
народен, то тов. Ауэзов обобщая очень важные моменты изучения эпоса
Манас. Он подошел к эпосу в целом в практической части, заключив, что из
эпоса Манас можно создат свободные варианты, и зачитал ряд практических
предложений, с основными практическими предложениями тов. Ауэзова я
согласен[2]. (архив А.Н Кыргызстана. Сборник стенограмм. ІІІ том, 1952 г.
679 стр) Осы деректің өзі-ақ талай нәрсені аңғартады.
Әуезов әр халықтың өзі жасаған, өлмейтін-өшпейтін рухани ескерткіші
бар, қырғыз елі үшін солардың бірегейі Манас екеніне жиналған
ғұламалардың көзін жеткізген.
Одан кейін академик Ә.Марғұлан да осы мұра туралы жеке еңбектер жазды.
Манасты тұңғыш зерттеген Шоқан Уәлиханов жайында кеңінен сөз етті.
Манас эпосы туралы басқа да көрнекті қазақ ғалымдары қалам тербеді.
Төскейде малы, төсекте басы қосылған бауырлас қырғыз халқының әлемді
тамсандырған Манас эпосы – тарих заманынан таулы Азия қыратында ұрпақтан-
ұрпаққа мұра болып жеткен қызықты жыр,қырғыз халқының айтулы мұрасы.
Бұл жырды алғаш рет қағаз бетіне түсіріп, оны әдеби дастанының
белгілі бір кеніші еткен жас ғалым Шоқан Уәлиханов еді. Бірақ Шоқан жазып
алған Манас жырының қырғызша мәтіні көп замандар ғылымға белгісіз болып
жатты. Бұл нұсқаны жарыққа шығаруды Шығыс әдебиетін зерттеуші ғалымдардың
талайы талап еткен еді, алайда, өкінішке орай, оның сәті түспеді. Өйткені
Шоқан нұсқасы көп заман қою тұман астына батып, ұшты – күйлі жоқ болды.
Шоқанның еңбектерін бірінші рет баспаға дайындаған – Н.И. Веселовский, 1902
жылы 21 наурыз күні, Археология қоғамының Шығыс бөлімі мәжілісінде
ғалымдарды Шоқанның Манас жырын аударған үзіндісімен таныстырып, жырдың
қырғыз мәтінінің жоғалып кеткеніне қатты күйзелген болатын Көкетай ханның
ертегісі деп аталатын бұл жырды тегінде Шоқан түгел аудармаған және бұл
аударманың өзін Р.Н.Потанин болмағанда табу оңай емес еді. Аударма Шоқанның
ескі досы К.К. Гутовскийдің үйінен табылады. Көкетай ханның асы деп
аталатын бұл үзінді аудармасын Н.И. Веселовский қысқаша түсініктермен Шығыс
бөлімінің журналында жариялайды. Одан кейін Шоқанның аудармасы баспадан
бірнеше рет жарияланып, Шығыс, Еуропа ғалымдары Манас жырымен ең алғаш
осы арқылы танысты.
Манас жырының Шоқан жазып алған нұсқасын табуға себепкер болған
Шоқанның замандас досы, белгілі татар ғалымы Хұсаин Фаизхановтың Шоқанға
жазған хаттары болған.
Мақалалары мен зерттеулерінің арасында Шоқан Уәлиханов Манас
тақырыбына жиырма шақты рет арнайы тоқталып, сөз еткені мәлім. Солардың
басы құралып келгенде Манастанудың алғашқы айрықша бағалы тарауы келіп
шығады. Ғалым Манас мәселесіне өзінің Қырғыздар туралы жазбалар деген
еңбегінде неғұрлым көбірек назар аударған. Сондай-ақ зерттеуші Ыстықкөлге
1856 жылғы сапар күнделігінде, Оңтүстік Сібір рулары тарихынан жазбалар
атты очерктерінде де бұл жырдың тарихына, таралу, сақталу жағдайына мән
бере қарайды. Осылардың әрқайсысында Манастың генезисі, эволюциясы,
тарихи шындыққа қатысы жөнінде күрделі ойларын тізеді.
Жырдың мазмұндық, тілдік келбетіне терең бойлаған ғалым оның тым
ертеде пайда болғанын алдымен атап өтеді. Бұдан кейін ол талдауын бұл
поэманың негізгі тақырыбы – ноғайлы елінің мырзасы Манас батырдың ерлік
істерін баян ету. Бұл дастанда қырғыздардың өзі де және қазақтар да
ноғайлылармен тату болып, көрші отырған екі ел болғанымен, әр қайсысы өз
алдына дербес халық ретінде көрсетіледі деп жалғастырады.
Манас сынды ересен көлемді әрі көркем жырдың ұлы желісін анықтап
тексеруге, ондағы оқиғалар жүйесін, түрлі дәуірлердің қабаттарын аңғаруға
көп уақыт керек. Эпостың бір бөлімінің өзін жыршылар бірнеше түнде айтып
тауыса алмайтын болғаны да белгілі. Ендеше Шоқанның Қырғызстанда болған
санаулы күндерінде осыншама орасан зор материалды меңгеріп алуы қайран
қаларлық көрініс демеске болмайды. Осыған қарағанда ғалым Манас жырының
мән-жайына тек бірер сапар кезінде ғана емес, басқа уақыттарда да қызыққан
секілді. Ол жыршылармен ғана емес, ұқпа құлақ қариялармен де,
шежірешілермен де көп кеңескенге ұқсайды. Соның арқасында Манастың
бітіміне қатысты аса маңызды проблемалардың көбін Шоқан өз зертеулерінде
қадап көрсете де алған. Дастанның бойында әрі ескі, әрі жаңа қабаттардың
аралас келіп отыруын, жалпы алғанда, мұнда қырғыз халқының тарихи естелігі
көрініс бергенін ғалым тамаша тұжырымдап береді. Бұл өзі эпостық дастан
болғанымен де, сірә кешірек шыққан болу керек... Кейінгі кездерде оған
қосымша өзгерістер енгізілгені айқын көрінеді, бірақ сөйтсе де, бұл дала
эпосын өздерінің ерекше сүйіп, ардақтауына қарағанда оның өзекті желісі
немесе негізі, әрине, қырғыз халқының сүйікті естеліктеріне құрылған.
Эпикалық дәстүрі жағынан қырғыз жырлары қазақ, ноғай дастандармен өте
тығыз байланысты, көп ретте бұл шығармаларда осы халықтардың бәріне ортақ
қаһармандар араласып жүретініне Шоқан терең талдаулар жасайды, осы
халықтардың көркемдік мұрасындағы ортақ желілер мен сарындарды сан рет
ұғындырады. Манас сынды эпопеяның қадір-қасиетін ашардан бұрын эпос,
аңыз табиғаты туралы салыстырулар жүргізеді.
Шоқанның Манасқа берген классикалық анықтамасы жырдың тұлғасын
тереңдеп танудан туған нағыз ғылыми тұжырым болып есептеледі. Қырғыз эпосы
жөнінде, міне, бір ғасырдан артық уақыт бойында түрлі елдердің
зерттеушілері өз тұжырымдарын білдіріп келеді, жыр жайында қаншама орнықты
ойлар айтылған. Бірақ Манасқа Шоқан жасаған сипаттамадан асырып ешкім
айта алған жоқ.
Алатау қырғыздарының поэзиялық ең басты және жалғыз десе де
болғандай данышпандық халық шығармасы Манас туралы дастан екені күмәнсіз.
Манас - бір кезеңге және бір адамның – Манас батырдың – төңірегіне
топтастырылған барша халық ертегілерінің хикаялары мен аңыздарының,
география, дін және салт-сана, әдет-ғұрып жөніндегі түсініктерінің
энциклопедиялық жинағы. Манас - бүтін бір халықтың шығармасы, соның көп
жылдық шығармашылығының жемісі, дала Илиадасы десе болғандай дейді. Шоқан.
Осыншама терең, кемел сипаттаманың бір сөзіне ғана түсінік бере кетуге тура
келеді. Ол Манасты қырғыздың бірден-бір жыры деген тұжырым. Кейінгі кезде
қырғыз халқының Манастан басқа да жырлары мәлім болды. Олар да зерттеу
тақырыбына айналды. Бірақ Шоқан Қырғыз жерінде болған шағын уақыт ішінде
ондай жырларды естімеуі әбден мүмкін. Ол кез былай тұрсын қазірдің өзінде
де арнаулы фольклоршы мамандар болмаса, елдің көбі қырғыздардың Манастан
өзге жырларын біле бермейді, ұлы эпопеяның даңқы көп жағдайда өзге
шығармаларды таса қалдырып отырады.
Жырдың генезисіне қатысты қазақ ғалымының болжамы өзгеше мәнді болып
көрінеді. Ол Манастың оқиғалық сүйегі бұрын ел арасында ауызша қарасөз
әңгіме түрінде айтылып келіп, кейінгі замандарда ғана жырға айналған болуы
мүмкін деп есептейді. Жырдың құрылысына қосымшаларда осындай ретпен бірте-
бірте енген даму заңдылықтары туралы ең алғашқы ғылыми күрделі ойлар болып
табылады.
Шоқанның Манас жырының жеке тараулары, қаһармандары туралы
мінездемелерінде де көңіл бөлерлік пікір мол. Әсіресе, ол жырдың бас
қаһарманы – Манастың іс-әрекеттері мен жорықтарының сипатына басымырақ
тоқталады, оның кейбір істеріне сын көзімен де қарайды. Бірақ олардың қай-
қайсысы да, түптеп келгенде, ғалымның эпосқа берген жоғары бағасына қайшы
келмейді.
Зерттеуші жыр қаһарманы Манастың жас кезінен батырлық көрсете
бастағанын, жыл санап емес, күн санап өскенін, эпикалық туындыларға тән
белгі деп қарайды, оның ерлік пен шайқасқа үйренулерін, жауларымен көп
соғыстарын, жасынан әке ырқына қиғаш келіп, өз дегенін істетіп үйренгенін
атап өтеді.
Ғалым Манастың бірнеше өзгешелігіне айрықша ден қояды.
Ең алдымен оны жырдың төгілген тілі, сөз, теңеу айшықтары, түйдек-
түйдек сұлу кестелері қызықтырады. Халық мұрасынан елдің нағыз рухын
көргісі келетін Шоқанға бұл тамаша құбылыс болып елестейді.
Екіншіден, бұл эпостағы жер атауларының қырғыз шындығына қайшылықсыз
дәл келетініне мән береді. Түрлі халықтардың тарихи мекеніне дейін жырда
анық көрсетілетініне зерттеуші таң қалады. Мәселен, ол қырғыздың, қазақтың,
қалмақтың, ноғайлының көшіп-қонып жүрген жерлерінің атаулары жырда
ақиқақатқа сай берілгенін жоғары бағалайды. Мұны да Шоқанның негізгі ғылыми
концепциясына - ауыз әдебиеті шығармаларынан өмір шындығын неғұрлым
молырақ іздегісі, тапқысы келетін аңсарына – байланысты деп түсінуіміз
керек.
Ақырында ғалым жырдың ең құнды қасиеті қатарында онда халықтың әдет-
ғұрып салт-санасының, наным-сенімінің мейлінше жан-жақты суреттелгенін,
оның жаратылыс, тағдыр, болып өткен оқиғалар туралы түсінігінің кең
сипатталғанын атайды. Тарихи шындықты өз заңдылығына сәйкес көркемдеп
жинақтайтын эпостың тағы да бір қырына Шоқан назар аударады. Ол қандай
аламантасыр, алмағайып қақтығыс, соқтығыстарды да, шапқыншылық тұстарында
да қазақ, қырғыз және ноғайлының мақсаты бір туыс, тату елдер болып
бейнеленіп отыратын. Көрші жатқан, төсекте басы, төскейде малы қосылған,
құдандалы, тарихы да, тағдыры да ұқсас қазақ пен қырғыз халықтарының
замандар бойындағы ынтымағы мен достығы қиын кездерде бір-біріне қол ұщын
беруге даяр тұрған жақындығы эпоста да із қалдырғанын Ш.Уәлиханов айрықша
маңызды құбылыс деп атап өтуді лайық көрген.
Жоңғария очерктері деген аса әйгілі еңбегінде Ш.Уәлиханов Манас
туралы талдауларын жалғастыра түседі. Бұл тұста зерттеуші жалпы жыр
жанрының қырғыздарда, қазақтарда, көшпелі өзбектерде және ноғайларда
ұқсастығына тоқталады. Ноғай деген атау Орта Азияның түркі тілінде
сөйлейтін халықтарының ортақ есімі болғанына анықтық енгізеді. Осылардың
бірінде айтылып келген аңыз, ертегі екіншілеріне оңай ауысып отыру
заңдылығына мысалдар келтіреді. Бұл еңбегінде Шоқан Манас жырының жалғасы
болып табылатын Семетей туралы да сөз қозғайды, оны Қырғыз Одиссеясы
деп сипаттайды. Манас батырдың жырда берілген мінездемесін орысшаға сөзбе-
сөз аударып таныстырады, оның Қараханның қызы Қаныкейге үйлену тарихын баян
етеді. Жыр қаһарманы Манастың кейбір әрекеттерін құптамайтынын білдіре
отырса да, зерттеуші эпостың жалпы тұлғасына қарап, батырдың ісі халық
үшін қажетті болғанын мойындайды, оның әлсіздердің қорғаны болғанын,
жауларымен соғысып, Жоңғария жерінде ерлік іздерін қалдырғанын айтады.
Қырғыздар, Үрімші маңындағы Манас атты қаланы өз батырының есімінен шыққан
деп сенетінін мәлімдейді.
Бұдан кейін Шоқан Манас жырының ең әсем бөліктерінің бірі Көкетай
ханның асы тарауын қысқаша мазмұндайды, мұны эпостық ғажайып
эпизодтарының бірі деп бағалайды. Көкетайдың асы кезінде қалмақтардың
астамшылық көрсеткеніне шыдай алмай қырғыз батырларының атой
салғандықтары, ең мықты деген дұшпандары Жолай мен Қоңысбайдың осындай ұрыс
кезінде өлтірілгені, ақырында жау қолынан Манастың да мерт болғаны жайында
мағлұмат келтіреді.
Өзі жазып алған жыр үзіндісін Қағаз бетіне түскен алғашқы қырғыз
сөздері болар дей келіп, Шоқан осы эпостың түсінуі қиын атаулары мен
ұғымдарының сөздігін жасағанын да хабарлайды. Сөздікті ол шығыстанушылар –
ориенталистер үшін жасадым дейді.
Шоқан мен В.В. Радловтан бұрын Манас жыры Еуропа әдебиетінде мүлде
белгісіз болатын. Оның қысқаша мазмұнын ең алғаш қағаз бетіне түсіріп
кеткен ХVІ ғасырдың бас кезінде Ферғанада жасаған Сейфуддин Аксикенти
еді.[3] Бірақ Сейфуддиннің жазғандары Орта Азия халықтарының әдебиетіне
кеңінен тарамай, сол дәуірдің өзінде белгісіз болып қалып қойған. Ол
Манас жырын бірінші рет қағаз бетіне түсіріп, оның қандай мазмұнда
айтылғанын болжап кеткен кісі. Бірақ Сейфуддин дәуірінен ХІХ ғасырдың
ортасына дейін, көп заман өтіп (3,5 ғасыр), Манас жыры мәдениет
дүниесінде бүтіндей белгісіз болып келген. Бұл жырды бірінші жарыққа
шығарып, оны ғылымның игілігі еткен – Шоқан, одан кейін бар өмірін түркі
тілдес елдердің әдебиеті мен тілдерін зерттеуге жұмсап, жойқын еңбек
қалдырған қадірлі ғалым академик В.В. Радлов. Манас жырын зерттеуші
ғалымдар бір ғасыр бойы екі саңлақты бетіне ұстап, олардың еңбектеріне
сүйеніп келді, әлі де сүйенбекші.
Қырғыз тілінің ерекшелігіне қатты көңіл қойып, В.В.Радловтың
аудармасына зор мән берген оқымыстылардың бірі –түрік тілдерін зерттеуші
француз ғалымы Паве де Куртеиль. Бұл кісі Манас жырының мазмұнына тоқтай
келіп, ең алдымен онда ислам дінінің әсері мен ескі тәңіріне табынушылық
жасау жосықтары қосылып бірге жүргенін айтады. Паве де Куртеильдің
түсінуінше, көшпелі елдер жырына тән нәрсе аңшылық суреті.
Сонымен байланысты тұлпар атты, сұңқар құсты, жүйрік тазыны
қадірлеу. Бұл үшеуі де алып ердің досы, Манас өлгенде оның ақ-құла тұлпары,
ақ сұңқары, құмай тазысы иесін кісіден артық жоқтайды, - дейді Француз
ғалымы. Куртеильдің көзқарастары Кембридж университетінің профессорлары
Чэдивктерге де өзінің әсерін тигізген. Олардың ойынша да Манас жыры
көбінесе тағылықта өскен қауымның суреті. Онда егіншіліктің өнершілдіктің
сілемі бүтіндей жоқ.
Манас жырын зерттеуге В.М.Жирмунский, Н.Богданов секілді көрнекті
ғалымдар ат салысты. Әсіресе, В.М. Жирмунскийдің Тюркский героический
эпос (1974) деп аталған монографиясына енген Манас туралы тарау өзінің
талдау тереңдігімен ерекшеленеді.
Қазақ пен қырғыз халқының ерлік жырына көңіл бөліп, оның тарихи
негізін ашуға тырысқан кісінің бірі П.М. Мелиоранский[4] Манас жырының
түріне, оның поэтикалық қасиетіне бірінші көз салған ғалым Ф.Е. Корш[5]
Манас жырынан бір үзіндіні Нарынқол төңірегін мекендейтін бір
кісіден Мадияр ғалымы Альмаши жазып алып, оны Манастың баласы Семетеймен
қоштасқаны деген атпен Мадияр журналында бастырып шығырады. Бұл жырға
берген кіріспе сөз бойынша Альмашидің Манас жырымен бірталай жақсы
танысқаны байқалады. Сол кездегі дәстүр бойынша Манастың негізі тарауы 20
мың жол. Семетей мен Сейтек 30 мың жол. Бірақ қайталау өте көп деп
жазады. Кіріспе сөзінде Альмаши бірнеше жаңа, дұрыс ойлар айтқан. Жырдын
жазба түрінде сақталмай, көп жыршылар тобының ауызша айтуы арқылы халық
ортасында даңқты болуын сөз етеді.
Манас - шын мағынасында халықтың ерлік жыры. Бірақ ісләм әсерімен
күшті боялған, деген қорытынды шығарады.
Қазақ пен қырғыз халқының әдебиет мұраларын, оның ішінде Манас жырын
жинауға бірталай үлес қосқан татар мұғалімдері болды. Олардың ішінен ең
алғаш жинаушылар қатарында Бахтияр Абдул – Уахабты көрсетуге болады. 1889
жылы бұл кісі қазақ пен қырғыз халқын кең аралап, олардың айтуынан көптеген
қызықты ертегі, жыр, тақпақ, нақыл сөздер жазып алады. Бахтиярдың
жазғандарынан Манас жырын зерттеуге көмекші болғандары насихат, өсиет
өлеңдер болмаса керәәз. Бұл соңғы жырлар Көкетай мен Манастың өсиет
сөздерімен тығыз ұштасып жатады.[6]
Ә. Диваевтың кеңесі бойынша, төңкерістен бұрын Манас жырын жазып
алуға шұғыл кіріскен кісінің бірі–Қаюм Мифтах. Ол көптеген жыл бойы ауруды,
шаршауды керек қылмай, Манас жырының толық түрін жазып алуды өзіне мақсат
етіп қойып, он үш мың беттік қолжазба тізеді.
Төңкерістен кейін (1922) Қаюм өзі жиған байтақ қазыналарын баспадан
шығаруды мақсат етіп, қырғыздардың халық ағарту Комиссариатына ұсыныс
жасайды, жиған халық әдебиет мұралары туралы Жетісу өлкесін зерттейтін
қауымда ашық баяндама жасайды. Тегінде Мифтахтың талабы осымен біткен болу
керек.
Өйткені әдебиет жүзінде оның жиған Манас жыры жиырмасыншы жылдары
баспадан шыққаны бізге бүтіндей белгісіз.
1903 жылы Манас жырының бір тарауы Семетейден бір үзіндіні Пішпек
уезінен география қоғамының Алатау қырғыздарын зерттеуге шығарған арнаулы
экспедициясының ғылыми қызметкері А.Г.Белинский жазып алады. Ол Манас
жырынан бірнеше үзінді, оның ішінде Семетей жырының арабша мәтінін
жаздырып алып, олардың орысша транскрипциясын жасайды және орысшаға
аударады. Тегінде айтқан жырды олар ғылыми түрде баспаға дайындаған болу
керек. Бірақ мұның неге іске аспағаны, және А.Г.Белинскийдің тағдыры да не
болғаны бізге мәлім емес. Жалғыз – ақ оның аудармасы суретші
В.В.Смирновтың кітабында басылып шығады[7].
1961 жылы Қызыл Су аймағындағы қырғыздар арасынан Манас жырының 120
мың жолдық нұсқасы жазылып алынған. Манас жыры 1942 жылы Кембридж
сериясымен шыққан еді. 1960 жылы бірталай өзгертіліп, ғалым
В.М.Жирмунскийдің қатынасуымен жаңадан толықтырылып шығарылды. Манас
жырын терең зерттеуші ғалымдардың бірі Лондон университетінің профессоры
А.Т.Хатто. Бұл ғалым ШУәлиханов, В.В. Радловтың версияларын тәптіштей
зерттеп, оның үстіне Бодли (Кембридж) кітапханасындағы Британ музейіндегі,
Гография қоғамындағы, Лондон университетіндегі түрік тілдес халықтардың
қолжазбаларын ақтару нәтижесінде Манас жырын биік ғылым сатысында
зерттеп, ондағы эпизодтардың, геройлардың тарихи бейнесін анықтауды өзіне
міндет етіп қойған. Ол кісінің зерттеуі төрт бөлімнен құралады.
1. Манастың туысы.
2. Көкетай мен Боқмұрын. Қырғыздардың екі ерлік поэмасын салыстырып
зерттеу.
3. Алмамбет, Еркөкше және Ақ Еркеш
4. Түн жақ Азиядағы шаманизм және эпикалық жырлар.
Бұл келтірілген мысалдардан қырғыз халқы жасаған Манас жырының
дүниежүзілік әдебиеттен алатын орны қандай екенін айқын көоуге болады.
Кеңес жылдарында Манасты алғаш түбегейлі зерттеген ұлы суреткер әрі
ғалым М.О. Әуезов еді. Оның сонау отызыншы жылдарда жазған монографиясы өз
бағасын жоймайтын еңбек.
М.Әуезовтің пайымдауынша, Манасты тұтас күйінде бір кісі шығара
салмаған. Ол сан ғасыр бойына, сан буын жомықшылардың қатысуымен ұлғайып
дамып отырған.[8]Бұл жерде Мұхтар Әуезов Тарыдан тау, тамшыдан көл
құралар деген халық даналығының ұлылығын меңзеп отыр. Бұлақтан құралып
теңізге айналған сол Манас атты алып жырдың шыққанына 1100 жыл болған
деген болжам айтады. Сол тұстағы ру-тайпалар одағының біреуімен жауласса,
енді біреуімен одақ құрып тегеуріні күшті жауына төтеп бергені Манас
эпосынан айқын көрінеді. Тарихи тамырлас, тағдыры ұқсас халықтардың қоян-
қолтық араласып, андалық өмір кешкен замандарды тудырған рухани қазынасын
М.Әуезов:
Баяғы замандардан бері қарай, құмды, шөлді далада, шаң ішінде
қоңыраулатып келе жатқан әдебиет көші қай кезең, қай асудан асты, соның ұлы
сүрлеуін тауып алуды мақсат қылдық[9] - деп өзінің әуелгі ғылыми мақсатын
айқындайды.
Міне, сол ғасырлар қойнауында бұйдасы үзіліп, бұрылып қалып қойған
әдебиет көшінің жоғалған бір бөлігін М.Әуезов, Ш.Уәлиханов бағдары арқылы
тоғыз жолдың түйіскен торабы сияқты қырғыздың Манас эпосынан табады.
Әдебиет көшінің күңгірт бағдарының сырын ашу жолында М.Әуезов көп
еңбектенген. Енді сол тұстағы Манас эпосын зерттеп білуге талпынған жас
Әуезовтің өз бойында болашақ ғалым болуға жетелер талант барын танытқан
алғашқы ғылыми баяндамасын айтса жеткілікті болар. Пікіріміздің дәлелді
болуы үшін Ташкентте ашылған алғашқы ағарту институтында Әуезовтен дәріс
алған шәкірттерінің бірі, кейінірек тілші ғалым, филология ғылымының
докторы Сейділда Телжанов Мұхтар аға туралы деген мақаласында: Мұхтар
Омарханұлы Әуезов туралы естігеннің қоспасы көп қой. Біз көргенімізді ғана
айта алдық. Мұхтар аға 1922 жылдың аяқ шенінде Ташкентке келді. Алғаш
көргеніміз сол еді... Бір күні кешке таман Қазақ ағарту иститутында (әуелде
Киринпрос, кейініре Қазинпрос аталған) мәжіліс болды. Атақты ғалым,
этнограф Әбубәкір Диваев жиналысты ашты да сөзді Мұхтарға берді. Мұхтар
ағаның баяндамасы фольклорды зерттеу жайында болды. Сонда: Қырғыз елінің
Манасын қазақтан шыққан ғалым, әрі жазушы, әрі этнограф Шоқан Шыңғысұлы
Уәлиханов зерттеген болатын – деп бастады Мұхаң. Манасты ол – Сахараның
Илиадасы оның жалғасы Семетейді - Орта Азияның одиссеясы деп атаған.
Біздің елдегі батырлар жыры Қобыланды, Ер Тарғын, Алпамыс, махаббат
күйін шертетін лиро-эпостар: Қозы-Көрпеш – Баян сұлу, Қыз Жібек, Айман-
Шолпан бар. Ескі түркі-шағатай тілінде жазылған Көроұғлы Сұлтан,
Зарқұн, Сал –салдар бар, міне осылардың бәрін зерттеу керек. Халық
қазынасының тоңын тазартып, асылын аршып алуымыз мақұл - деп еске алады.
Манас эпосына қатысты тарихи замандағы қырғыз елі туралы М.Әуезов
жинаған мұрағат деректерінде: Біздің эрамызға дейін (201-209 жыл) Гун
князы Модезян күн деген қажырлы елге кездеседі. Сол ел қырғыздардың түп
атасы Түстік Динлин тобынан ІІІ ғасырда қырғыз деген елдік құрылған. Біздің
эрамыздан бұрынғы бірінші жүз жыл ішінде Гун князімен Батысқа барады. 47-49
жылдарда князы Шынсиге еріп жарымы қырғыз Енисейден Тянь-шаньға көшкен
(ЛММА, п. № 282). М.Әуезовтің бұл дерегін ерте заманда хатқа түскен Қытай
тарихшыларының өз мағлұматы да нақтылай түседі: Біздің эрамыздан бұрынғы
198 жылы орталық патшалық хуннуға жыл сайын белгілі дәрежеде жібек, мақта
- мата, күріш және басқа тағамдық заттар – салық төлеп тұратын болады[10].
Бұл кезең атақты қолбасы Мөде басқарған гундердің дәуірлеген тарихи
заманымен тұстас келеді. Енді сол Әуезов дерегінің ақиқатын нақтылай
түсетін қырғыздарға қатысты Ш.Уәлиханов зерттеуіне назар аударып көрелік:
Қырғыздар арасында Оңтүстік Сібірден көшіп келгені туралы аңыздар жоқ,
бірақ олардың арасында Оңтүстіктен Солтүстікке қарай көшкенде қара Ертіске,
Алтайға және Канғайға дейін, ал Шығысқа қарай көшкенде Үрімшіге дейін
барған екенбіз деген аңыз бар[11]. Ш.Уәлиханов одан әрі сол аңызға
қатысты өз пікірлерін тарих жүзіне танылған мағлұматтармен үстеп
толықтырады. Біз қырғыздар Шығысқа қарай қазіргі қоныстарына дейін өте
ерте кезде тараған деп шамалаймыз. Өйткені Кулагудың 1253 жылғы маршрутында
Тянь-Шяньда қырғыздар болғаны кездеседі. Және олардың Тянь-Шаньнан Калғайға
дейін және одан кейін қарай көшіп-қонып жүргендері байқалады. Мұны халық
аңызы да растайды.
1920 жылдардан бастап М. Әуезов Манас эпосына да қатысты дерек
жинап, халық шежіресін көп білетін дана көкірек кәрі құлақты қариялардан
сұрастырып, хатқа түсіріп қойып блокнотына жазып ала беріпті. Солардың
бірінде: 1920 жылы 29-мамырда Таласта Манастың күмбезіне жазылған
төмендегі жазуды алды. (Л.М..М.А., п № 182).
Ескірген заманмен бірге ескерткіш те өшкіндеп табиғат құбылыстарының
әсерінен күмбез жазуының бас-аяғы өшіп бүлінуден аман қалған жазу тегіс
түгел хатқа түсірілген. Ел аузында Манастікі аталған күмбездегі жазуды
М.Әуезов өзі көріп көшіріп алды ма?
Әлде қырғыз достарының біреуі Мұхаңның тапсыруы бойынша жазып
әкеліп берді ме? Ол жағы белгісіз. Блокнотқа араб емлесінде қызыл сиямен
мұқият көшіріліп хатқа түсірген қол таңба Мұхтардың өзінікі. Сөйтіп бұдан
67 жыл бұрын көшірілген көне күмбездегі ескерткіш жазуды танып оқитын
мамандарға оқытсақ тікелей Манас батырға қатысты дерек айтылмаған. Енді
осы Манас күмбезі туралы хатқа түскен мағлұматтарға көңіл аударып
көрейік. Шоқан қырғыз жеріндегі ежелгі сәулет өнеріне көбірек көңіл
бөлгені мәлім. Олардың бірі - Манас күмбезі. Сол Манас күмбезі жайлы
Шоқан қалдырған жазба дерегінде Кеңкөлдегі Манас күмбезі, конусты цилиндр
түрінде, кірпіштер жаңа қаланған. Қырғыздардың әңгімелеуіне қарағанда,
ішкі еңсесі Моңғол жазуына келетін әдемі, алтын жазбалармен көркемделген.
Биіктігі үш найза бойындай. Таста 355 аттың басының және тағаның суреті
бар[12]Шоқанның бұлай қысқа тұжырым жасауы зерттеушілерді ойлануға
шақырғаны болса керек. Күмбездегі Шоқан көрген жазу, көне араб, парсы
болмаса Моңғол (көне ұйғыр) жазулар болса Шоқан пікір үстейтін жөні бар.
еді. Соған қарағанда Манас күмбезінің Шоқан көрген жазуы солардың бәріне
ұқсамайтын бөлек болған сияқты. Сондықтан Ш.Уәлиханов күмбез туралы ел
аузынан естігендерін жазып, өзі көрген қалпын хатқа түсірумен шектелген.
Сұрапыл ойға тарих ақиқатына жүгінетін зерделі ғалым қырғыз елінің тарихи
замандағы өзгеше мәнді құпиясын ескерткіш жайлы ұшқары қорытынды жасамай
айтар ойын кейінге іркіп қалған. Ш.Уәлиханов заманында Орхон-Енисей таңба
жазуларының сыры ашылмаған болатын. Бәлкім қырғыздар Манас батыр аталатын
күмбезде ежелгі ескерткіш жазбаларымен із қалдыруы да ықтимал. Ал М.Әуезов
жазып алған күмбездің арабша жазуы ислам дінінің ықпалы күшейген
замандарда бұрынғы өшкен жазудың үстіне, болмаса күмбез қайта қалпына
келтірілген кезде жаңартылып жазылған шығар. Қазақ энциклопедиясында:
манас күмбезі Қырғызстандағы (Талас өзенінің бойында) ХІV ғасырда
тұрғызылған архитектуралық ескерткіш. Абдолла Әмірдің қызы Канизак –
хатунының сағанасы. Аңыз бойынша Манас батырдың мазары аталып кеткен.
Бұрынғы Манас күмбезі ХІV ғасырда қалпына келтірілгеннен кейінгі
көрінісі Екі күмбез бірдей. Осы сияқты хатқа түскен тарихи деректер, ел
аңыздарында бір-бірін қайшы келетін кереғарлық бар.
Дәл осы аталған күмбездей болмағанымен Манас аталған кесене
Қазақстан жерінде Қызылорда облысының Қазалы ауданы Сарыбұлақ бөлімшесінің
Оңтүстік жағасына қыш кірпіштен ХVІІІ-ХХ ғасырда салынған күмбез бары
мәлім. Осы екі күмбездің атында көне тарихқа байланысты іліктес жатқан сыр
бар сияқты. Сондықтан болар М.Әуезов Манас деген атқа қатысты көп
толғанып, бірталай жазба деректі мағлұмат қалдырған. Біздің эрамыздан 8
мың жыл бұрын алғашқы Египет (Мысыр) патшасының аты Манас десе, енді бір
жазбасында Ескендір Зұлқарнайын заманында Шам, Құдыс уалаятында Манас
деген хан болғаны айтылады (ЛМАА, п № 182).
Солардың қырғыз елінің тарихы мен эпосына біршама жуық келетін қарлық
түріктері ханын Манас деген. 1290 жылы Шыңғыс күнбатыстан аттанғанда
Ешім, Нұра, Тобыл қырғызында Мамық хан ұлы Тайбұқа хан деген болған. Мамық
Манас болмасын.
Ойсыл тауып жерлеген, алты сан алаш ел деген.
Сол алаштың ішінде, айтулы Манас ер деген.
М.Әуезов Хатқа түсірген шежіре мағлұматтарының тағы бір блокнот
жазбаларының бірінде: Манастың түп атасы-оғыз. Бергі аталары Бүйен, Шайян
хан, одан бері Ноғайыш-бұл ноғай атанып кеткен. Ноғай пайғамбардың есебімен
350 жылдары Манас іс қылған дейді. Туылған жері Алтайда, тұрған жері
Жайсаңда. Бұның өлеңі Жатық, жақсы желдіріп отырады (ЛММА, п. № 182,
126бет) Тегі манасты айтушылардың бірінен жазып алған сияқты.
Зерттеушілерге ой салатын жай. М.Әуезов зерттеушілері ұлы арнаға құятын
өзегіне тарих көзінен бастау алған алғашқы бұлақтары сияқты.
Академик М.Әуезовтің аяқталмай қалған ойларын дамыта зерттеген
Ә.Марғұлан ХХ ғасырдан бергі оқиға (Қара қытай шабуылы, моңғолдар жорығы)
қырғыз халқының еркіндігін сақтауға ерік бермеген.
Бұрынғы ғасырлар бойы тәуелсіз болып келген қырғыз еліне бірінші рет
тиген қатты соққы әсіресе Қара қытай шабуылы болды.
Шапқыншылар қырғыз елінің алтын бесігі болған ұйық жерлерін (Бесбалық,
Барысхан. Баласағұн, Ыстық көл) басып алып, оларды Балапан басына,
тұрымтай тұсына дегендей, бет-бетіне бытыратты. Алатау мен Алтай, Саян
тауларының арасындағы ерте заманнан қалыптасқан қырғыз елінің дәстүрлі көш
жолына бөгет жасап, оларды екі жаққа бөліп тастады. Міне, бұл соққы, қырғыз
елін күйзелтпей қоймады. Халықтың рухани тіршілігін толқытқан бұл күйзелу
ертедегі ерлік дәуірде еске түсіріп, ол туралы көптеген эпикалық жыр, жай
күйін тебірентетін неше түрлі әдемі аңыздар шығаруға негіз болды. Онымен
бірге бұрыннан келе жатқан аңыз әңгіме Манас жырын жаңадан айтуға әсерін
туғызды.[13]
Көнеден қалыптасқан қырғыз елінің жыршылық дәстүріне өзгеріс енгізіп,
алғаш рет өз атын қосқан Жайсаң жыршы болса одан кейін ондаған ғасыр өмір
көшін, алып жырға айналған Манас эпосының өзі жырлаған вариантына өз
авторлығын қосып, жұртқа танытуға батылы жетіп бел байлаған айтулы манасшы
Сағымбай болып отыр. Аса білгір зерттеуші Әуезовтің қырағы көзі ерте
шалған. Сағымбай – эпосты айтушылардың ішіндегі жеке творчествосының ролін
ең тұңғыш ұғынған жыршы болса керек. Бәлкім ол өзінің авторлығын сақтауды
да сапалы түрде түсінген шығар. Жырдың ішінде кезегі келгенде оның өзі
жайында айта отырғаны да сол деп жазды талантының, құдіретінің
зорлылығына Әуезовтің өзі де таңдай қағып тамсанып, қалам тербейді.
Манас эпосын шалқыта шабытпен жырлаған аты шулы Манасшылардың соңғы буыны
саналатын Сағымбай нұсқасын, ұлы Әуезов зерттеуінің ядросы етіп алуы да
содан болар.
Ұйғыр тарихын және Манас эпосын зерттеген белгілі орыс ғалымдарының
ішінде Яғлақар атына көбірек көңіл аударған А.Н.Беринштеен Ұйғыр қағанатын
талқандаған тарихтағы қытайша титулы Пицьсе Тунге Гинь аталған 847 жылы
өлген атақты қолбасы Ағлақар ханның өзі деген болжам айтады. Қырғыздың өз
ғалымдары мен жанашыр зерттеушілері де сол пікірге бейім. 840 жылдан
ілгері Монғолияны және Шығыс Түркістанды билеп тұрған ұйғыр қағанаты Енисей
жерін басып алуға жасаған әрекетіне қарсы соғыста күшті ұйғыр
қағандығының күйреуі жөнінде профессор Беринштен өз еңбегінде сөз еткен.
Оқымыстының пікірі бойынша қырғыздың үлкен жеңісін қамтамасыз еткен сол
атақты қолбасының есімі Яғлақор хан [14] деген өз пікірін үстеп қуаттаған.
М.Әуезовтің өз қолымен хатқа түскен мұрағат материалы мен орыс ғалымы
А.Г.Беринштеем дерегі сәйкес келіп отыр. Соған қарағанда Яғлақор атты бір
қолбасының қырғыз тарихында болғаны сендіретін сияқты.
Қырғыз елінің тарихында елеулі із қалдырған Манас батырға барабар
тұлға екеу болса, бірі – Борысбек. Әуезов реті келгенде. Қайта оралып
зерттеу объектісіне айналдыруды мақсат еткен көрінеді. Біз сөз етіп отырған
дерек Әуезов блокнотына отызыншы жылдардың соңына, қырқыншы жылдардың бас
кезінде түскен сияқты. М.Әуезовтің Манас эпосын зерттеу мақсатында
жинаған деректер, не ел аузынан жазып алынған материалдары қойын дәптерге
жинақталған, кейде бірер парақ қағазға араб емлесімен асығыс жазып, ойға
түйгендерін қалайда хатқа түсіруге тырысқан. Кемінде жиырма жыл
М.Әуезовтің мұрағатында сақталса, одан кейін 1987 жылы Қырғызстан
маданияты газеті арқылы қырғыз жұртына жеткен.
Бұл жерде тағы бір ескертетін жай М.Әуезов Барысбек қаған туралы
дерегі баспасөзде жарық көрмегенімен жабық күйінде қалған жоқ. 1952 жылы
Бішкек қаласында өткен Манас эпосының тағдырына қатысты ғылыми
конференцияда да дәлелді пікірлер айтып, көсіле сөйлегені мәлім.
Жоғарыда айтылған М.Әуезов мұрағат материалын қайталамай, қырғыз
ғалымдарының өзіне сөз берген жөн сияқты. Манас эпосын ұзақ жылдар
зерттеген кемеңгер Әуезов қырғыз қағаны Барысбекке тегін көңіл аудармаған.
Байырғы қырғыздың көне тарихында күңгірт із қалдырған. Манас эпосының
алғашқы нұсқасы Барысбекке арналған жоқтаудан басталды ма? – деген ой
шылбыр сүйреткен жүйріктей зерттеушінің қиялын қиянға сүйреп, көне тарих
қойнауына жетелеген болса керек.
Түрік қағандарының Енисей қырғыздарын жаулап алуға бірнеше рет әрекет
жасаған шабуылы сәтті болмаған.
Бірақ тоқтап та қалмаған. Текетірескен екі жақ бейбіт келісімге келіп,
Барысбектің қағандық атағын түріктер мойындаған.
Ел достығының сүйек арқылы жаңарған құдалық белгісі ретінде жаңаруын
қалаған қаған Барысбекке Байан деген қарындасын әйелдікке беріп татуласады.
Бірақ, көп ұзамай Барысбек Орталық империя мен Түргеш қағанының
емексіткен азғырынды тіліне еріп, Тұрік қағанымен достасқан келісім шартын
бұзады.
VІІІ ғасырдың басында Түрікке қарсы саяси күштерді ашық қолдауға бет
бұрады. 707-709 жылдары Түрікпен соғысып жатқан қытайға екі рет елші
жіберген Барысбек Түріктерге қарсы соғыс одағын құруға ниет білдіреді.
Сонымен қатар Шудағы (Чүй) Түрегешке Езенге бастаған өз елшілерін
аттандырады. 709 жылы Таң империясы Түргеш қағанымен бірлесіп соғыс одағын
құрады. Түрік қағанатының сол кездегі көрнекті саяси және әскери басшысы
болған Тоныкөктің өздеріне қарсы бағытталған Орта Азия шартына берген
бағасы: Табғаш (қытай) қағаны – бізге ежелгі дұшпан. Он жебе қаған –
(Түргеш) біздің жауымыз. Солардың екеуінде қауіпті қасымыз қырғыз қағанаты
болды.[15]Енді бізге аянар ештеңе жоқ деп еліне жар салып аз қолмен күшті
жауына қарсы жорыққа аттанады. Бұл кезде Барысбек Енисей өзенінің басына
өз күштерін топтап, өзен аңғарымен келер жолды түгел бекітіп, асу бермес
қамалға айналдырды. Сол жолы түріктердің аз қосыны ақ қар, көк мұздан қалай
жол ашып, қырғыз қағанатына жасаған қажырлы жорығының сәттілігі тасқа
қашалған Тоныкөк ескерткішінде нақтылы айтылған. Сөйтіп қырғыз тарихында
елеулі орын алған қырғыз қағандарының ең атақтысы Барысбек қаған түрікпен
жауласқан соғыста қаза тауып, қырғыз жұрты қайта дәуірлеген Түрік
қағанатына бағынышты болады. Ер жүрек көсемінен айрылып, қырғын тапқан
қырғыз жұртының аман қалғандарына ауыр қайғы-қасірет әкеліп, сол Барысбек
қағанның орны толмас қазасын қырғыз халқы оқтын-оқтын еске түсіріп, зарлы
жоқтау айтқан сияқты. Түріктермен болған соғыста майдан шебінде қалып,
қырғыз салты бойынша жерлей алмаған ел арманы артынан орындалып, 716 жылы
өлген Түрік қағаны Қапаған - Білге зиратына қатар тізіліп қойылған тас
ескерткіштердің қатарына тағы бір балбал қойып қырғыз ханы Инангы Али
Білге Барысбекке арналады - деп жазылыпты.
М.Әуезов Қазақ халқының эпосы мен фольклоры аталған зерттеуінде:
Халық арасында әлде бір батырдың қоштасуы және соны жоқтауға байланысты
таралған өлең-жырды алғашында бір ақын жинап, басын құрады, сөйтіп тұңғыш
эпостық дастанның тууына негіз боп қалуы ықтимал. Бір ақынның аузынан
екінші ақынға көшкенде дастан толысып, оқиғасы қалыңдап, молыға түсіп
отырған - деген болатын.
Осы пікірін қырғыз фольклорын зерттеген ғалымдар да қуаттасы керек.
Мұхтар Әуезов өзінің еңбегінде дастанның мазмұны мен формасы жайлы
біршама ой айтып, дастанда мынадай басты – басты тақырыптарға жіктеген:
1) Манастың дүниеге келуі және балалық шағы; 2) Жорықтар; 3) Батырдың
інісі әрі серігі Алмамбеттің келуі. 4 ) Қаныкейге құда түсіп, үйленуі. 5)
Көкетай асы. 6) Көзкемендер (Манастың туыстары) оқиғасы.[16]
Манас эпосы н зерттеуге ат салысқан ғалымның бірі Сергей Доронян
өзінің ұлы халықтың ұлы перзенті деген мақаласында:
Қырғыз жазушыларының съезі (1952) аяқталғаннан кейін, үкімет
басшыларының қабылдауы кезінде М.Әуезов пен атақты манасшы Саяқбай
Қаралаевтың әңгімесіне құлақ түріп отырмын. Жүрек тебірентерлік осы бір
сәтті ешқашан ұмыта алмаспын. Екеуінің кездесуінде бір символикалық нәрсе
бар сияқты болады да тұрады. Құдды тірі фольклор дәстүрі тірі жазба
әдебиетінің классикасымен кездесіп отырғандай...( өте әсерлі әділ айтылған
достық лебізі аз сөзге көп мағына сыйғызып жеткізе білген.
Үдере тартқан тарих көшінің көне соқпағын көз жіберіп, Әуезов
бағдарын кең шолып, Манас эпосын зерттеушілердің жаңа буыны дүниеге
келген кезде, қазақтың тұңғыш ғалымы Ш.Уәлихановтың қырғыз халқын, оның
Манас эпосын танытуға жол ашқан зерттеулерін, ХХ ғасырда Манас эпосының
шын мәнінде зерттеліп хатқа түсуін еске алған ғалымдар, Манас зерттеудің
асқан білгірі, ғұлама Әуезов еңбектеріне соқпай өту мүмкін емес. Дүние
көл, заман соққан жел: алдыңғы толқын-ағалар, артқы толқын-інілер кезекпен
өлінер, баяғыдай көрінер деген Абайдың даналық ойлары Әуезов арқылы
қырғыздың Манасына лайықты пейіл танытушылармен бірге болашақпен жалғасып
жасай бермек.
Кейінірек кеңес дәуірінде даңқты атқа ие болып, ұлы манасшылар тобына
кіргендер – Тоғолоқ Молдо,Байымбет Абдрахманов, Сағымбай Оразбақов, Саяқбай
Қаралаев, Жақсылық Сарықұлы, Шапақ Рысмендиев. Бұлардың барлығы да Манас
жырын ұрпақтан-ұрпаққа, атадан-балаға жеткізу жолында көп еңбек сіңірген
ұлы жыршылар. Манас туралы әрі талай зерттеулердің жазылатыны анық.
Бұған қазақ ғалымдары да атсалыса бермек.
2.2 Манас жыры – батырлық жыры.
Қырғыз халқының даңқы әлемге жайылған эпопеясы Манастың атақты ақын,
жыршы Сағымбай Оразбақұлының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
І Кіріспе
1) Манас жыры туралы
мағлұмат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-
5
2. Негізгі бөлім
2.1) Манас жырының әлемдік және түркілік деңгейде зерттелуі
... ... ... ..6-25
2.2) Манас жыры-батырлық
символы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26-40
2.3) Семетей жыры – ата мекен туралы лирикалық
жыр ... ... ... ... ... ... .41-55
2.4) Сейтек жыры – заман тынысына қарай ерекшеленген жыр ... ... ... ..56-
67
ІІІ Қорытынды
1) Бағзыдан жеткен – баба
жыр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68-
69
ІV
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 70- 71
І Кіріспе
Орта Азия мен қырғыз халықтарының аса бай эпостық мұрасының ішінде
өзінің көлемімен де, көркемдігімен де, тарихи дерегімен де ерекше
тұлғаланып тұратын жырдың бірі – Манас. Қырғыз халқы өмірінің ғасырлар
бойындағы елеулі оқиғаларының көркемдік шежіресі, дәуірлер ақиқатының
жаңғырығы тәрізді эпопея – Манастың бүтін бітімін де, жеке бөлшектерінде
сөз ету, зерттеу таразысына салу ғалымдар үшін аса қастерлі көркем
ескерткіштің қасиетін жан-жақты ашу тарихтың да, мәдениеттің де алуан
мәселелерін тануға көмектеседі, бұрынғы өткен бұлдыр заманның сырларын
тануға көмектеседі, бұрынғы өткен бұлдыр заманның сырларын ашуға септеседі.
Манас сынды әлемдік даңққа ие болған бірегей туындыны тексеру ғылымының
көп саласын қамтитын білімпаздардың бірлесе күш қосуын қажет етеді. Бұл
эпопея әдебиетшіні де, тілшіні де, этнографты да, тарихшыны да, экономисті
де, заңгерді де бірдей қызықтырып жүргені осыдан.
Диплом жұмысының өзектілігі –қырғыз халқының Манас жыры (Қазақ
әдебиетінде зерттелуі). Әлемдік даңққа ие. Манас жыры – кең көлемді
эпикалық жыр. Қазіргі таңға дейін Манас жырын жан-жақты қарастырып,
талдадық, зерттедік дей алмаймыз. Әлі де бұл, үлкен эпопея жүйелі түрде
зерттеуді қажет етіп өзекті тақырып болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Қырғыз халқыныңМанас эпосы – адамзаттық рухани ұлы мұрасының бірі
екендігін дәлелдей отырып, оның мәдениет төріндегі орнын айшықтап, эпостық
құндылығын жанын салып қорғаған төл ғалымдарымыздың еңбектеріне сүйене
отырып, заман тынысына қарай ерекшеленген жыр екендігін көрсету. Алдымызға
қойған мақсатымызды орындау үшін төмендегідей міндеттер қойдық:
1. Қазақтың Мемлекеттік көркем әдебиет баспасынан 1961 жылы Алматыда
жарық көрген Манастың төрт кітабымен толық танысып, басқа батырлық
жырлармен салыстыру.
2. Қазақ әдебиетіндегі Ш.Уәлиханов пен М.Әуезов бастаған зерттеуші
ғалымдардың еңбектерін қарастырып, бір-бірімен салыстыру.
3. Манас трилогиясында байланысты жинақталған материалдар бойынша
таңдаған тақырыбымызға сай диплом жұмысын жазу.
Жұмыстың зерттеу әдістері. Осы алға қойған міндеттерімізді, шешу
барысында ғылыми зерттеу әдісін пайдаландық.
1. Манас жырына ұқсас басқа батырлық жырларды салыстыра отырып
талдау, яғни салыстырмалы талдау әдісі.
2. Осы жасалған талдауымызға байланысты өзімше тұжырым, қорытындылар
жасап отыру.
3. Манас жырына байланысты деректерден ғылыми-зерттеу еңбектерінен
алынған үзінділерді ой тұжырымызды дәлелдеу мақсатында пайдаланып отыру.
Диплом жұмысымыздың ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысымызда Манас
жырының зерттелу тарихында қазақ ғалымдарының қосқан үлесін жүйелі түрде
көрсетіп, Манас жыры тарауларының заман тынысына қарай ерекшеленген,
өзінің көлемімен де, көркемдігімен де, тарихи дерегімен де ерекше
тұлғаланып тұратын жыр екендігін ғылым әлеміне таныту. Манас жырына
көркем әдеби талдау жасап, қазақ әдебиетінде жырдың өзіндік құндылығын
көрсеттік. Бұл бұрын соңды аз қарастырылған тақырып.
Диплом жұмыстың объектісі мен материалдары. Жұмыстың негізгі
объектісі - Манас жыры. Манас - ауыз әдебиетінің шеберлері жасаған
ұрпақтан-ұрпаққа келе жатқан рухани мұрамыз екендігін дәлелдеу.
Манас жырының төрт кітабын, М.Әуезовтің, Ш.Уәлихановтың Манас
жайлы зерттеулерін қарастырдық. Ал, Р.Бердібаевтың Манас және Қазақтың
эпикалық дәстүрі еңбегіндегі басқа түркі халықтарының эпостарымен
салыстырулары назарға алынды. Сонымен қатар, Әбіш Кекілбаевтың, Нариман
Мұхамедұлының, Р.Бердібаевтың Манас дастанының мың жылдығына арналған
мақалаларын, орыс түркітанушы ғалымдары В.М.Жирмунский (Новые материалы о
Киргизском эпосе Манасе), П.М. Мелиоранский, Ф.Е.Корш, Б.Смирнов,
В.В.Радлов, В.Моркын, В.Полоский еңбектерін, оған қосымша Жоғарғы оқу
орындарына арналған оқулықтарды пайдаландық.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспе, және төрт тараудан тұрады. Оған
қоса пайдаланылған әдебиеттер тізімі, қосымша материалдар бірелген. Әр
тараудың соңынан қорытындылар, ал соңғы тараудан негізгі қорытынды
беріледі.
Кіріспеде Манас жырын зерттеудің қажеттілігі, жұмыстың мақсаты мен
міндеті, маңыздылығы, зерттеу әдісі, негізгі материалдары, ғылыми жаңалығы,
құрылымы жайлы айтылған.
Негізгі бөлімде Манас жырының тарауларына арнайы тоқталып, талдап,
ол туралы ғылыми пікірлер мен зерттеулерге сүйеніп, Манас трилогиясының
әлем әдебиетіне, мәдени өмірімізге қосатын құнды да, қажетті рухани мұра
екендігін дәлелдеу. Бұған байланысты материалдарды жан-жақты талдап
қарастыра отырып, диплом жұмысымызды мынадай тақырыптарға топтай отырып
қарастыруды жөн деп таптық.
1) Манас жырының әлемдік және түркілік деңгейде зерттелуі
2) Манас жыры - батырлық символы.
3) Семетей жыры - ата-мекен туралы лирикалық жыр.
4) Сейтек жыры - заман тынысына қарай ерекшеленген жыр.
Манас жыры – кез келген классикалық эпос тәрізді көп заманның,
түрлі наным, сенімдерінің, талай дәуірдің шындығын өзгеше сыйымды жинақтай
алған туындыларының бірі. Сондықтан да Манас жыры тек қырғыз халқының
еншісіне енгізбей, бүкіл түркі халықтарына ортақ әдеби мұра деуімізге
болады. Манас жырына ғылыми талдау жасап, қолымыздан келгенше, төл
ғалымдарымыздың еңбегін бағалап, Манас жырын зерттеуге өз үлесімізді
қоссақ деген ниеттеміз.
ІІ Негізгі бөлім
2.1. Манас жырының әлемдік және түркілік деңгейде зерттелуі.
Қырғыз халқының Манас эпосы – адамзаттың рухани ұлы мұрасының бірі.
Осынау ғажайып мұраны зерттеу ісіне қазақ ғалымдары да өлшеусіз үлес қосты.
Әкімшілік - әміршіл жүйенің озбыр саясаты тұсында Манас эпосының тағдыры
талқыға да түскені белгілі. Елдік намыс сарапқа салынған осындай тар
кезеңде М.Әуезов қырғыз халқы тудырған мәңгі өлмес, мәңгі өшпес рухани
ескерткіші Манастың мәдениет төріндегі орнын айшықтан, эпостық
құндылығын дәлелдеп, жанын салып қорғап қалған болатын. Ол туралы Ш.
Айтматовтың: Мұхтар Әуезовті қырғыздар аса зор құрметпен өзіміздің туған
перзентіміз деп таниды. Біз Әуезовтің көзі тірісінде солай дейтінбіз, қазір
де солай дейміз. Халқымыздың мұншалық қалтқысыз құрметі Мұхтар Әуезов -
Манас эпосының асқан білгірі және зерттеушісі, немесе қырғыз
әдебиетшілерінің досы және ұстазы болғандықтан ғана емес. Қазақ пен
қырғыздың домбыраның қос ішегі секілді өз ара жақын және үндес,...біз
кешкен тағдырлар, біз өткен жолдар, біз кешкен тұрмыс-тіршілік әрқашан
біртұтас: өткенде де бірдей еді, қазіргісі де бірдей[1] - деген жазушының
жүрек тебірентер жылы лебізі М.Әуезовке арналған зор құрметтің белгісі.
Оның өзіндік себебі де бар. 1952 жылы 14 шілде күні Бішкек (бұрынғы Фрунзе)
қаласында Манас эпосын талқылауға арналған ғылыми конференция өткен.
Манас эпосының тағдыры талқығы түскен осы жиын қырғыз халқының жүрегіне
үміт пен күдік ұялатты. Өйтпегенде ше: Мыңдаған жыл қырғыз халқының ақыл
ойымен астасқан эпостан айырылу – аспандағы күні қараңғы тарқанмен бірдей
еді. Елдік намыс пен білім сарапқа түскенде М.Әуезовтің жан салып Манас
эпосын қорғауын қырғыз халқы қалай ұмытсын. Пікіріміз дәлелді болу үшін
мұрағат дерегіне үңіліп көрейік: А.Джакишев сол мәжілістегі өзінің
қорытынды сөзінде: ...Мне кажется, одним из ведущих выступлений было
выступление тов.Ауэзова, лауреата Государственной премии. Академик Ауэзов,
в отличие от других наших товарищей, пошел по другому пути. Если которые
наши товарищи выступая вырывали из текста или отрицательные или
положительные стороны и стремились доказать, что Манас народен или не
народен, то тов. Ауэзов обобщая очень важные моменты изучения эпоса
Манас. Он подошел к эпосу в целом в практической части, заключив, что из
эпоса Манас можно создат свободные варианты, и зачитал ряд практических
предложений, с основными практическими предложениями тов. Ауэзова я
согласен[2]. (архив А.Н Кыргызстана. Сборник стенограмм. ІІІ том, 1952 г.
679 стр) Осы деректің өзі-ақ талай нәрсені аңғартады.
Әуезов әр халықтың өзі жасаған, өлмейтін-өшпейтін рухани ескерткіші
бар, қырғыз елі үшін солардың бірегейі Манас екеніне жиналған
ғұламалардың көзін жеткізген.
Одан кейін академик Ә.Марғұлан да осы мұра туралы жеке еңбектер жазды.
Манасты тұңғыш зерттеген Шоқан Уәлиханов жайында кеңінен сөз етті.
Манас эпосы туралы басқа да көрнекті қазақ ғалымдары қалам тербеді.
Төскейде малы, төсекте басы қосылған бауырлас қырғыз халқының әлемді
тамсандырған Манас эпосы – тарих заманынан таулы Азия қыратында ұрпақтан-
ұрпаққа мұра болып жеткен қызықты жыр,қырғыз халқының айтулы мұрасы.
Бұл жырды алғаш рет қағаз бетіне түсіріп, оны әдеби дастанының
белгілі бір кеніші еткен жас ғалым Шоқан Уәлиханов еді. Бірақ Шоқан жазып
алған Манас жырының қырғызша мәтіні көп замандар ғылымға белгісіз болып
жатты. Бұл нұсқаны жарыққа шығаруды Шығыс әдебиетін зерттеуші ғалымдардың
талайы талап еткен еді, алайда, өкінішке орай, оның сәті түспеді. Өйткені
Шоқан нұсқасы көп заман қою тұман астына батып, ұшты – күйлі жоқ болды.
Шоқанның еңбектерін бірінші рет баспаға дайындаған – Н.И. Веселовский, 1902
жылы 21 наурыз күні, Археология қоғамының Шығыс бөлімі мәжілісінде
ғалымдарды Шоқанның Манас жырын аударған үзіндісімен таныстырып, жырдың
қырғыз мәтінінің жоғалып кеткеніне қатты күйзелген болатын Көкетай ханның
ертегісі деп аталатын бұл жырды тегінде Шоқан түгел аудармаған және бұл
аударманың өзін Р.Н.Потанин болмағанда табу оңай емес еді. Аударма Шоқанның
ескі досы К.К. Гутовскийдің үйінен табылады. Көкетай ханның асы деп
аталатын бұл үзінді аудармасын Н.И. Веселовский қысқаша түсініктермен Шығыс
бөлімінің журналында жариялайды. Одан кейін Шоқанның аудармасы баспадан
бірнеше рет жарияланып, Шығыс, Еуропа ғалымдары Манас жырымен ең алғаш
осы арқылы танысты.
Манас жырының Шоқан жазып алған нұсқасын табуға себепкер болған
Шоқанның замандас досы, белгілі татар ғалымы Хұсаин Фаизхановтың Шоқанға
жазған хаттары болған.
Мақалалары мен зерттеулерінің арасында Шоқан Уәлиханов Манас
тақырыбына жиырма шақты рет арнайы тоқталып, сөз еткені мәлім. Солардың
басы құралып келгенде Манастанудың алғашқы айрықша бағалы тарауы келіп
шығады. Ғалым Манас мәселесіне өзінің Қырғыздар туралы жазбалар деген
еңбегінде неғұрлым көбірек назар аударған. Сондай-ақ зерттеуші Ыстықкөлге
1856 жылғы сапар күнделігінде, Оңтүстік Сібір рулары тарихынан жазбалар
атты очерктерінде де бұл жырдың тарихына, таралу, сақталу жағдайына мән
бере қарайды. Осылардың әрқайсысында Манастың генезисі, эволюциясы,
тарихи шындыққа қатысы жөнінде күрделі ойларын тізеді.
Жырдың мазмұндық, тілдік келбетіне терең бойлаған ғалым оның тым
ертеде пайда болғанын алдымен атап өтеді. Бұдан кейін ол талдауын бұл
поэманың негізгі тақырыбы – ноғайлы елінің мырзасы Манас батырдың ерлік
істерін баян ету. Бұл дастанда қырғыздардың өзі де және қазақтар да
ноғайлылармен тату болып, көрші отырған екі ел болғанымен, әр қайсысы өз
алдына дербес халық ретінде көрсетіледі деп жалғастырады.
Манас сынды ересен көлемді әрі көркем жырдың ұлы желісін анықтап
тексеруге, ондағы оқиғалар жүйесін, түрлі дәуірлердің қабаттарын аңғаруға
көп уақыт керек. Эпостың бір бөлімінің өзін жыршылар бірнеше түнде айтып
тауыса алмайтын болғаны да белгілі. Ендеше Шоқанның Қырғызстанда болған
санаулы күндерінде осыншама орасан зор материалды меңгеріп алуы қайран
қаларлық көрініс демеске болмайды. Осыған қарағанда ғалым Манас жырының
мән-жайына тек бірер сапар кезінде ғана емес, басқа уақыттарда да қызыққан
секілді. Ол жыршылармен ғана емес, ұқпа құлақ қариялармен де,
шежірешілермен де көп кеңескенге ұқсайды. Соның арқасында Манастың
бітіміне қатысты аса маңызды проблемалардың көбін Шоқан өз зертеулерінде
қадап көрсете де алған. Дастанның бойында әрі ескі, әрі жаңа қабаттардың
аралас келіп отыруын, жалпы алғанда, мұнда қырғыз халқының тарихи естелігі
көрініс бергенін ғалым тамаша тұжырымдап береді. Бұл өзі эпостық дастан
болғанымен де, сірә кешірек шыққан болу керек... Кейінгі кездерде оған
қосымша өзгерістер енгізілгені айқын көрінеді, бірақ сөйтсе де, бұл дала
эпосын өздерінің ерекше сүйіп, ардақтауына қарағанда оның өзекті желісі
немесе негізі, әрине, қырғыз халқының сүйікті естеліктеріне құрылған.
Эпикалық дәстүрі жағынан қырғыз жырлары қазақ, ноғай дастандармен өте
тығыз байланысты, көп ретте бұл шығармаларда осы халықтардың бәріне ортақ
қаһармандар араласып жүретініне Шоқан терең талдаулар жасайды, осы
халықтардың көркемдік мұрасындағы ортақ желілер мен сарындарды сан рет
ұғындырады. Манас сынды эпопеяның қадір-қасиетін ашардан бұрын эпос,
аңыз табиғаты туралы салыстырулар жүргізеді.
Шоқанның Манасқа берген классикалық анықтамасы жырдың тұлғасын
тереңдеп танудан туған нағыз ғылыми тұжырым болып есептеледі. Қырғыз эпосы
жөнінде, міне, бір ғасырдан артық уақыт бойында түрлі елдердің
зерттеушілері өз тұжырымдарын білдіріп келеді, жыр жайында қаншама орнықты
ойлар айтылған. Бірақ Манасқа Шоқан жасаған сипаттамадан асырып ешкім
айта алған жоқ.
Алатау қырғыздарының поэзиялық ең басты және жалғыз десе де
болғандай данышпандық халық шығармасы Манас туралы дастан екені күмәнсіз.
Манас - бір кезеңге және бір адамның – Манас батырдың – төңірегіне
топтастырылған барша халық ертегілерінің хикаялары мен аңыздарының,
география, дін және салт-сана, әдет-ғұрып жөніндегі түсініктерінің
энциклопедиялық жинағы. Манас - бүтін бір халықтың шығармасы, соның көп
жылдық шығармашылығының жемісі, дала Илиадасы десе болғандай дейді. Шоқан.
Осыншама терең, кемел сипаттаманың бір сөзіне ғана түсінік бере кетуге тура
келеді. Ол Манасты қырғыздың бірден-бір жыры деген тұжырым. Кейінгі кезде
қырғыз халқының Манастан басқа да жырлары мәлім болды. Олар да зерттеу
тақырыбына айналды. Бірақ Шоқан Қырғыз жерінде болған шағын уақыт ішінде
ондай жырларды естімеуі әбден мүмкін. Ол кез былай тұрсын қазірдің өзінде
де арнаулы фольклоршы мамандар болмаса, елдің көбі қырғыздардың Манастан
өзге жырларын біле бермейді, ұлы эпопеяның даңқы көп жағдайда өзге
шығармаларды таса қалдырып отырады.
Жырдың генезисіне қатысты қазақ ғалымының болжамы өзгеше мәнді болып
көрінеді. Ол Манастың оқиғалық сүйегі бұрын ел арасында ауызша қарасөз
әңгіме түрінде айтылып келіп, кейінгі замандарда ғана жырға айналған болуы
мүмкін деп есептейді. Жырдың құрылысына қосымшаларда осындай ретпен бірте-
бірте енген даму заңдылықтары туралы ең алғашқы ғылыми күрделі ойлар болып
табылады.
Шоқанның Манас жырының жеке тараулары, қаһармандары туралы
мінездемелерінде де көңіл бөлерлік пікір мол. Әсіресе, ол жырдың бас
қаһарманы – Манастың іс-әрекеттері мен жорықтарының сипатына басымырақ
тоқталады, оның кейбір істеріне сын көзімен де қарайды. Бірақ олардың қай-
қайсысы да, түптеп келгенде, ғалымның эпосқа берген жоғары бағасына қайшы
келмейді.
Зерттеуші жыр қаһарманы Манастың жас кезінен батырлық көрсете
бастағанын, жыл санап емес, күн санап өскенін, эпикалық туындыларға тән
белгі деп қарайды, оның ерлік пен шайқасқа үйренулерін, жауларымен көп
соғыстарын, жасынан әке ырқына қиғаш келіп, өз дегенін істетіп үйренгенін
атап өтеді.
Ғалым Манастың бірнеше өзгешелігіне айрықша ден қояды.
Ең алдымен оны жырдың төгілген тілі, сөз, теңеу айшықтары, түйдек-
түйдек сұлу кестелері қызықтырады. Халық мұрасынан елдің нағыз рухын
көргісі келетін Шоқанға бұл тамаша құбылыс болып елестейді.
Екіншіден, бұл эпостағы жер атауларының қырғыз шындығына қайшылықсыз
дәл келетініне мән береді. Түрлі халықтардың тарихи мекеніне дейін жырда
анық көрсетілетініне зерттеуші таң қалады. Мәселен, ол қырғыздың, қазақтың,
қалмақтың, ноғайлының көшіп-қонып жүрген жерлерінің атаулары жырда
ақиқақатқа сай берілгенін жоғары бағалайды. Мұны да Шоқанның негізгі ғылыми
концепциясына - ауыз әдебиеті шығармаларынан өмір шындығын неғұрлым
молырақ іздегісі, тапқысы келетін аңсарына – байланысты деп түсінуіміз
керек.
Ақырында ғалым жырдың ең құнды қасиеті қатарында онда халықтың әдет-
ғұрып салт-санасының, наным-сенімінің мейлінше жан-жақты суреттелгенін,
оның жаратылыс, тағдыр, болып өткен оқиғалар туралы түсінігінің кең
сипатталғанын атайды. Тарихи шындықты өз заңдылығына сәйкес көркемдеп
жинақтайтын эпостың тағы да бір қырына Шоқан назар аударады. Ол қандай
аламантасыр, алмағайып қақтығыс, соқтығыстарды да, шапқыншылық тұстарында
да қазақ, қырғыз және ноғайлының мақсаты бір туыс, тату елдер болып
бейнеленіп отыратын. Көрші жатқан, төсекте басы, төскейде малы қосылған,
құдандалы, тарихы да, тағдыры да ұқсас қазақ пен қырғыз халықтарының
замандар бойындағы ынтымағы мен достығы қиын кездерде бір-біріне қол ұщын
беруге даяр тұрған жақындығы эпоста да із қалдырғанын Ш.Уәлиханов айрықша
маңызды құбылыс деп атап өтуді лайық көрген.
Жоңғария очерктері деген аса әйгілі еңбегінде Ш.Уәлиханов Манас
туралы талдауларын жалғастыра түседі. Бұл тұста зерттеуші жалпы жыр
жанрының қырғыздарда, қазақтарда, көшпелі өзбектерде және ноғайларда
ұқсастығына тоқталады. Ноғай деген атау Орта Азияның түркі тілінде
сөйлейтін халықтарының ортақ есімі болғанына анықтық енгізеді. Осылардың
бірінде айтылып келген аңыз, ертегі екіншілеріне оңай ауысып отыру
заңдылығына мысалдар келтіреді. Бұл еңбегінде Шоқан Манас жырының жалғасы
болып табылатын Семетей туралы да сөз қозғайды, оны Қырғыз Одиссеясы
деп сипаттайды. Манас батырдың жырда берілген мінездемесін орысшаға сөзбе-
сөз аударып таныстырады, оның Қараханның қызы Қаныкейге үйлену тарихын баян
етеді. Жыр қаһарманы Манастың кейбір әрекеттерін құптамайтынын білдіре
отырса да, зерттеуші эпостың жалпы тұлғасына қарап, батырдың ісі халық
үшін қажетті болғанын мойындайды, оның әлсіздердің қорғаны болғанын,
жауларымен соғысып, Жоңғария жерінде ерлік іздерін қалдырғанын айтады.
Қырғыздар, Үрімші маңындағы Манас атты қаланы өз батырының есімінен шыққан
деп сенетінін мәлімдейді.
Бұдан кейін Шоқан Манас жырының ең әсем бөліктерінің бірі Көкетай
ханның асы тарауын қысқаша мазмұндайды, мұны эпостық ғажайып
эпизодтарының бірі деп бағалайды. Көкетайдың асы кезінде қалмақтардың
астамшылық көрсеткеніне шыдай алмай қырғыз батырларының атой
салғандықтары, ең мықты деген дұшпандары Жолай мен Қоңысбайдың осындай ұрыс
кезінде өлтірілгені, ақырында жау қолынан Манастың да мерт болғаны жайында
мағлұмат келтіреді.
Өзі жазып алған жыр үзіндісін Қағаз бетіне түскен алғашқы қырғыз
сөздері болар дей келіп, Шоқан осы эпостың түсінуі қиын атаулары мен
ұғымдарының сөздігін жасағанын да хабарлайды. Сөздікті ол шығыстанушылар –
ориенталистер үшін жасадым дейді.
Шоқан мен В.В. Радловтан бұрын Манас жыры Еуропа әдебиетінде мүлде
белгісіз болатын. Оның қысқаша мазмұнын ең алғаш қағаз бетіне түсіріп
кеткен ХVІ ғасырдың бас кезінде Ферғанада жасаған Сейфуддин Аксикенти
еді.[3] Бірақ Сейфуддиннің жазғандары Орта Азия халықтарының әдебиетіне
кеңінен тарамай, сол дәуірдің өзінде белгісіз болып қалып қойған. Ол
Манас жырын бірінші рет қағаз бетіне түсіріп, оның қандай мазмұнда
айтылғанын болжап кеткен кісі. Бірақ Сейфуддин дәуірінен ХІХ ғасырдың
ортасына дейін, көп заман өтіп (3,5 ғасыр), Манас жыры мәдениет
дүниесінде бүтіндей белгісіз болып келген. Бұл жырды бірінші жарыққа
шығарып, оны ғылымның игілігі еткен – Шоқан, одан кейін бар өмірін түркі
тілдес елдердің әдебиеті мен тілдерін зерттеуге жұмсап, жойқын еңбек
қалдырған қадірлі ғалым академик В.В. Радлов. Манас жырын зерттеуші
ғалымдар бір ғасыр бойы екі саңлақты бетіне ұстап, олардың еңбектеріне
сүйеніп келді, әлі де сүйенбекші.
Қырғыз тілінің ерекшелігіне қатты көңіл қойып, В.В.Радловтың
аудармасына зор мән берген оқымыстылардың бірі –түрік тілдерін зерттеуші
француз ғалымы Паве де Куртеиль. Бұл кісі Манас жырының мазмұнына тоқтай
келіп, ең алдымен онда ислам дінінің әсері мен ескі тәңіріне табынушылық
жасау жосықтары қосылып бірге жүргенін айтады. Паве де Куртеильдің
түсінуінше, көшпелі елдер жырына тән нәрсе аңшылық суреті.
Сонымен байланысты тұлпар атты, сұңқар құсты, жүйрік тазыны
қадірлеу. Бұл үшеуі де алып ердің досы, Манас өлгенде оның ақ-құла тұлпары,
ақ сұңқары, құмай тазысы иесін кісіден артық жоқтайды, - дейді Француз
ғалымы. Куртеильдің көзқарастары Кембридж университетінің профессорлары
Чэдивктерге де өзінің әсерін тигізген. Олардың ойынша да Манас жыры
көбінесе тағылықта өскен қауымның суреті. Онда егіншіліктің өнершілдіктің
сілемі бүтіндей жоқ.
Манас жырын зерттеуге В.М.Жирмунский, Н.Богданов секілді көрнекті
ғалымдар ат салысты. Әсіресе, В.М. Жирмунскийдің Тюркский героический
эпос (1974) деп аталған монографиясына енген Манас туралы тарау өзінің
талдау тереңдігімен ерекшеленеді.
Қазақ пен қырғыз халқының ерлік жырына көңіл бөліп, оның тарихи
негізін ашуға тырысқан кісінің бірі П.М. Мелиоранский[4] Манас жырының
түріне, оның поэтикалық қасиетіне бірінші көз салған ғалым Ф.Е. Корш[5]
Манас жырынан бір үзіндіні Нарынқол төңірегін мекендейтін бір
кісіден Мадияр ғалымы Альмаши жазып алып, оны Манастың баласы Семетеймен
қоштасқаны деген атпен Мадияр журналында бастырып шығырады. Бұл жырға
берген кіріспе сөз бойынша Альмашидің Манас жырымен бірталай жақсы
танысқаны байқалады. Сол кездегі дәстүр бойынша Манастың негізі тарауы 20
мың жол. Семетей мен Сейтек 30 мың жол. Бірақ қайталау өте көп деп
жазады. Кіріспе сөзінде Альмаши бірнеше жаңа, дұрыс ойлар айтқан. Жырдын
жазба түрінде сақталмай, көп жыршылар тобының ауызша айтуы арқылы халық
ортасында даңқты болуын сөз етеді.
Манас - шын мағынасында халықтың ерлік жыры. Бірақ ісләм әсерімен
күшті боялған, деген қорытынды шығарады.
Қазақ пен қырғыз халқының әдебиет мұраларын, оның ішінде Манас жырын
жинауға бірталай үлес қосқан татар мұғалімдері болды. Олардың ішінен ең
алғаш жинаушылар қатарында Бахтияр Абдул – Уахабты көрсетуге болады. 1889
жылы бұл кісі қазақ пен қырғыз халқын кең аралап, олардың айтуынан көптеген
қызықты ертегі, жыр, тақпақ, нақыл сөздер жазып алады. Бахтиярдың
жазғандарынан Манас жырын зерттеуге көмекші болғандары насихат, өсиет
өлеңдер болмаса керәәз. Бұл соңғы жырлар Көкетай мен Манастың өсиет
сөздерімен тығыз ұштасып жатады.[6]
Ә. Диваевтың кеңесі бойынша, төңкерістен бұрын Манас жырын жазып
алуға шұғыл кіріскен кісінің бірі–Қаюм Мифтах. Ол көптеген жыл бойы ауруды,
шаршауды керек қылмай, Манас жырының толық түрін жазып алуды өзіне мақсат
етіп қойып, он үш мың беттік қолжазба тізеді.
Төңкерістен кейін (1922) Қаюм өзі жиған байтақ қазыналарын баспадан
шығаруды мақсат етіп, қырғыздардың халық ағарту Комиссариатына ұсыныс
жасайды, жиған халық әдебиет мұралары туралы Жетісу өлкесін зерттейтін
қауымда ашық баяндама жасайды. Тегінде Мифтахтың талабы осымен біткен болу
керек.
Өйткені әдебиет жүзінде оның жиған Манас жыры жиырмасыншы жылдары
баспадан шыққаны бізге бүтіндей белгісіз.
1903 жылы Манас жырының бір тарауы Семетейден бір үзіндіні Пішпек
уезінен география қоғамының Алатау қырғыздарын зерттеуге шығарған арнаулы
экспедициясының ғылыми қызметкері А.Г.Белинский жазып алады. Ол Манас
жырынан бірнеше үзінді, оның ішінде Семетей жырының арабша мәтінін
жаздырып алып, олардың орысша транскрипциясын жасайды және орысшаға
аударады. Тегінде айтқан жырды олар ғылыми түрде баспаға дайындаған болу
керек. Бірақ мұның неге іске аспағаны, және А.Г.Белинскийдің тағдыры да не
болғаны бізге мәлім емес. Жалғыз – ақ оның аудармасы суретші
В.В.Смирновтың кітабында басылып шығады[7].
1961 жылы Қызыл Су аймағындағы қырғыздар арасынан Манас жырының 120
мың жолдық нұсқасы жазылып алынған. Манас жыры 1942 жылы Кембридж
сериясымен шыққан еді. 1960 жылы бірталай өзгертіліп, ғалым
В.М.Жирмунскийдің қатынасуымен жаңадан толықтырылып шығарылды. Манас
жырын терең зерттеуші ғалымдардың бірі Лондон университетінің профессоры
А.Т.Хатто. Бұл ғалым ШУәлиханов, В.В. Радловтың версияларын тәптіштей
зерттеп, оның үстіне Бодли (Кембридж) кітапханасындағы Британ музейіндегі,
Гография қоғамындағы, Лондон университетіндегі түрік тілдес халықтардың
қолжазбаларын ақтару нәтижесінде Манас жырын биік ғылым сатысында
зерттеп, ондағы эпизодтардың, геройлардың тарихи бейнесін анықтауды өзіне
міндет етіп қойған. Ол кісінің зерттеуі төрт бөлімнен құралады.
1. Манастың туысы.
2. Көкетай мен Боқмұрын. Қырғыздардың екі ерлік поэмасын салыстырып
зерттеу.
3. Алмамбет, Еркөкше және Ақ Еркеш
4. Түн жақ Азиядағы шаманизм және эпикалық жырлар.
Бұл келтірілген мысалдардан қырғыз халқы жасаған Манас жырының
дүниежүзілік әдебиеттен алатын орны қандай екенін айқын көоуге болады.
Кеңес жылдарында Манасты алғаш түбегейлі зерттеген ұлы суреткер әрі
ғалым М.О. Әуезов еді. Оның сонау отызыншы жылдарда жазған монографиясы өз
бағасын жоймайтын еңбек.
М.Әуезовтің пайымдауынша, Манасты тұтас күйінде бір кісі шығара
салмаған. Ол сан ғасыр бойына, сан буын жомықшылардың қатысуымен ұлғайып
дамып отырған.[8]Бұл жерде Мұхтар Әуезов Тарыдан тау, тамшыдан көл
құралар деген халық даналығының ұлылығын меңзеп отыр. Бұлақтан құралып
теңізге айналған сол Манас атты алып жырдың шыққанына 1100 жыл болған
деген болжам айтады. Сол тұстағы ру-тайпалар одағының біреуімен жауласса,
енді біреуімен одақ құрып тегеуріні күшті жауына төтеп бергені Манас
эпосынан айқын көрінеді. Тарихи тамырлас, тағдыры ұқсас халықтардың қоян-
қолтық араласып, андалық өмір кешкен замандарды тудырған рухани қазынасын
М.Әуезов:
Баяғы замандардан бері қарай, құмды, шөлді далада, шаң ішінде
қоңыраулатып келе жатқан әдебиет көші қай кезең, қай асудан асты, соның ұлы
сүрлеуін тауып алуды мақсат қылдық[9] - деп өзінің әуелгі ғылыми мақсатын
айқындайды.
Міне, сол ғасырлар қойнауында бұйдасы үзіліп, бұрылып қалып қойған
әдебиет көшінің жоғалған бір бөлігін М.Әуезов, Ш.Уәлиханов бағдары арқылы
тоғыз жолдың түйіскен торабы сияқты қырғыздың Манас эпосынан табады.
Әдебиет көшінің күңгірт бағдарының сырын ашу жолында М.Әуезов көп
еңбектенген. Енді сол тұстағы Манас эпосын зерттеп білуге талпынған жас
Әуезовтің өз бойында болашақ ғалым болуға жетелер талант барын танытқан
алғашқы ғылыми баяндамасын айтса жеткілікті болар. Пікіріміздің дәлелді
болуы үшін Ташкентте ашылған алғашқы ағарту институтында Әуезовтен дәріс
алған шәкірттерінің бірі, кейінірек тілші ғалым, филология ғылымының
докторы Сейділда Телжанов Мұхтар аға туралы деген мақаласында: Мұхтар
Омарханұлы Әуезов туралы естігеннің қоспасы көп қой. Біз көргенімізді ғана
айта алдық. Мұхтар аға 1922 жылдың аяқ шенінде Ташкентке келді. Алғаш
көргеніміз сол еді... Бір күні кешке таман Қазақ ағарту иститутында (әуелде
Киринпрос, кейініре Қазинпрос аталған) мәжіліс болды. Атақты ғалым,
этнограф Әбубәкір Диваев жиналысты ашты да сөзді Мұхтарға берді. Мұхтар
ағаның баяндамасы фольклорды зерттеу жайында болды. Сонда: Қырғыз елінің
Манасын қазақтан шыққан ғалым, әрі жазушы, әрі этнограф Шоқан Шыңғысұлы
Уәлиханов зерттеген болатын – деп бастады Мұхаң. Манасты ол – Сахараның
Илиадасы оның жалғасы Семетейді - Орта Азияның одиссеясы деп атаған.
Біздің елдегі батырлар жыры Қобыланды, Ер Тарғын, Алпамыс, махаббат
күйін шертетін лиро-эпостар: Қозы-Көрпеш – Баян сұлу, Қыз Жібек, Айман-
Шолпан бар. Ескі түркі-шағатай тілінде жазылған Көроұғлы Сұлтан,
Зарқұн, Сал –салдар бар, міне осылардың бәрін зерттеу керек. Халық
қазынасының тоңын тазартып, асылын аршып алуымыз мақұл - деп еске алады.
Манас эпосына қатысты тарихи замандағы қырғыз елі туралы М.Әуезов
жинаған мұрағат деректерінде: Біздің эрамызға дейін (201-209 жыл) Гун
князы Модезян күн деген қажырлы елге кездеседі. Сол ел қырғыздардың түп
атасы Түстік Динлин тобынан ІІІ ғасырда қырғыз деген елдік құрылған. Біздің
эрамыздан бұрынғы бірінші жүз жыл ішінде Гун князімен Батысқа барады. 47-49
жылдарда князы Шынсиге еріп жарымы қырғыз Енисейден Тянь-шаньға көшкен
(ЛММА, п. № 282). М.Әуезовтің бұл дерегін ерте заманда хатқа түскен Қытай
тарихшыларының өз мағлұматы да нақтылай түседі: Біздің эрамыздан бұрынғы
198 жылы орталық патшалық хуннуға жыл сайын белгілі дәрежеде жібек, мақта
- мата, күріш және басқа тағамдық заттар – салық төлеп тұратын болады[10].
Бұл кезең атақты қолбасы Мөде басқарған гундердің дәуірлеген тарихи
заманымен тұстас келеді. Енді сол Әуезов дерегінің ақиқатын нақтылай
түсетін қырғыздарға қатысты Ш.Уәлиханов зерттеуіне назар аударып көрелік:
Қырғыздар арасында Оңтүстік Сібірден көшіп келгені туралы аңыздар жоқ,
бірақ олардың арасында Оңтүстіктен Солтүстікке қарай көшкенде қара Ертіске,
Алтайға және Канғайға дейін, ал Шығысқа қарай көшкенде Үрімшіге дейін
барған екенбіз деген аңыз бар[11]. Ш.Уәлиханов одан әрі сол аңызға
қатысты өз пікірлерін тарих жүзіне танылған мағлұматтармен үстеп
толықтырады. Біз қырғыздар Шығысқа қарай қазіргі қоныстарына дейін өте
ерте кезде тараған деп шамалаймыз. Өйткені Кулагудың 1253 жылғы маршрутында
Тянь-Шяньда қырғыздар болғаны кездеседі. Және олардың Тянь-Шаньнан Калғайға
дейін және одан кейін қарай көшіп-қонып жүргендері байқалады. Мұны халық
аңызы да растайды.
1920 жылдардан бастап М. Әуезов Манас эпосына да қатысты дерек
жинап, халық шежіресін көп білетін дана көкірек кәрі құлақты қариялардан
сұрастырып, хатқа түсіріп қойып блокнотына жазып ала беріпті. Солардың
бірінде: 1920 жылы 29-мамырда Таласта Манастың күмбезіне жазылған
төмендегі жазуды алды. (Л.М..М.А., п № 182).
Ескірген заманмен бірге ескерткіш те өшкіндеп табиғат құбылыстарының
әсерінен күмбез жазуының бас-аяғы өшіп бүлінуден аман қалған жазу тегіс
түгел хатқа түсірілген. Ел аузында Манастікі аталған күмбездегі жазуды
М.Әуезов өзі көріп көшіріп алды ма?
Әлде қырғыз достарының біреуі Мұхаңның тапсыруы бойынша жазып
әкеліп берді ме? Ол жағы белгісіз. Блокнотқа араб емлесінде қызыл сиямен
мұқият көшіріліп хатқа түсірген қол таңба Мұхтардың өзінікі. Сөйтіп бұдан
67 жыл бұрын көшірілген көне күмбездегі ескерткіш жазуды танып оқитын
мамандарға оқытсақ тікелей Манас батырға қатысты дерек айтылмаған. Енді
осы Манас күмбезі туралы хатқа түскен мағлұматтарға көңіл аударып
көрейік. Шоқан қырғыз жеріндегі ежелгі сәулет өнеріне көбірек көңіл
бөлгені мәлім. Олардың бірі - Манас күмбезі. Сол Манас күмбезі жайлы
Шоқан қалдырған жазба дерегінде Кеңкөлдегі Манас күмбезі, конусты цилиндр
түрінде, кірпіштер жаңа қаланған. Қырғыздардың әңгімелеуіне қарағанда,
ішкі еңсесі Моңғол жазуына келетін әдемі, алтын жазбалармен көркемделген.
Биіктігі үш найза бойындай. Таста 355 аттың басының және тағаның суреті
бар[12]Шоқанның бұлай қысқа тұжырым жасауы зерттеушілерді ойлануға
шақырғаны болса керек. Күмбездегі Шоқан көрген жазу, көне араб, парсы
болмаса Моңғол (көне ұйғыр) жазулар болса Шоқан пікір үстейтін жөні бар.
еді. Соған қарағанда Манас күмбезінің Шоқан көрген жазуы солардың бәріне
ұқсамайтын бөлек болған сияқты. Сондықтан Ш.Уәлиханов күмбез туралы ел
аузынан естігендерін жазып, өзі көрген қалпын хатқа түсірумен шектелген.
Сұрапыл ойға тарих ақиқатына жүгінетін зерделі ғалым қырғыз елінің тарихи
замандағы өзгеше мәнді құпиясын ескерткіш жайлы ұшқары қорытынды жасамай
айтар ойын кейінге іркіп қалған. Ш.Уәлиханов заманында Орхон-Енисей таңба
жазуларының сыры ашылмаған болатын. Бәлкім қырғыздар Манас батыр аталатын
күмбезде ежелгі ескерткіш жазбаларымен із қалдыруы да ықтимал. Ал М.Әуезов
жазып алған күмбездің арабша жазуы ислам дінінің ықпалы күшейген
замандарда бұрынғы өшкен жазудың үстіне, болмаса күмбез қайта қалпына
келтірілген кезде жаңартылып жазылған шығар. Қазақ энциклопедиясында:
манас күмбезі Қырғызстандағы (Талас өзенінің бойында) ХІV ғасырда
тұрғызылған архитектуралық ескерткіш. Абдолла Әмірдің қызы Канизак –
хатунының сағанасы. Аңыз бойынша Манас батырдың мазары аталып кеткен.
Бұрынғы Манас күмбезі ХІV ғасырда қалпына келтірілгеннен кейінгі
көрінісі Екі күмбез бірдей. Осы сияқты хатқа түскен тарихи деректер, ел
аңыздарында бір-бірін қайшы келетін кереғарлық бар.
Дәл осы аталған күмбездей болмағанымен Манас аталған кесене
Қазақстан жерінде Қызылорда облысының Қазалы ауданы Сарыбұлақ бөлімшесінің
Оңтүстік жағасына қыш кірпіштен ХVІІІ-ХХ ғасырда салынған күмбез бары
мәлім. Осы екі күмбездің атында көне тарихқа байланысты іліктес жатқан сыр
бар сияқты. Сондықтан болар М.Әуезов Манас деген атқа қатысты көп
толғанып, бірталай жазба деректі мағлұмат қалдырған. Біздің эрамыздан 8
мың жыл бұрын алғашқы Египет (Мысыр) патшасының аты Манас десе, енді бір
жазбасында Ескендір Зұлқарнайын заманында Шам, Құдыс уалаятында Манас
деген хан болғаны айтылады (ЛМАА, п № 182).
Солардың қырғыз елінің тарихы мен эпосына біршама жуық келетін қарлық
түріктері ханын Манас деген. 1290 жылы Шыңғыс күнбатыстан аттанғанда
Ешім, Нұра, Тобыл қырғызында Мамық хан ұлы Тайбұқа хан деген болған. Мамық
Манас болмасын.
Ойсыл тауып жерлеген, алты сан алаш ел деген.
Сол алаштың ішінде, айтулы Манас ер деген.
М.Әуезов Хатқа түсірген шежіре мағлұматтарының тағы бір блокнот
жазбаларының бірінде: Манастың түп атасы-оғыз. Бергі аталары Бүйен, Шайян
хан, одан бері Ноғайыш-бұл ноғай атанып кеткен. Ноғай пайғамбардың есебімен
350 жылдары Манас іс қылған дейді. Туылған жері Алтайда, тұрған жері
Жайсаңда. Бұның өлеңі Жатық, жақсы желдіріп отырады (ЛММА, п. № 182,
126бет) Тегі манасты айтушылардың бірінен жазып алған сияқты.
Зерттеушілерге ой салатын жай. М.Әуезов зерттеушілері ұлы арнаға құятын
өзегіне тарих көзінен бастау алған алғашқы бұлақтары сияқты.
Академик М.Әуезовтің аяқталмай қалған ойларын дамыта зерттеген
Ә.Марғұлан ХХ ғасырдан бергі оқиға (Қара қытай шабуылы, моңғолдар жорығы)
қырғыз халқының еркіндігін сақтауға ерік бермеген.
Бұрынғы ғасырлар бойы тәуелсіз болып келген қырғыз еліне бірінші рет
тиген қатты соққы әсіресе Қара қытай шабуылы болды.
Шапқыншылар қырғыз елінің алтын бесігі болған ұйық жерлерін (Бесбалық,
Барысхан. Баласағұн, Ыстық көл) басып алып, оларды Балапан басына,
тұрымтай тұсына дегендей, бет-бетіне бытыратты. Алатау мен Алтай, Саян
тауларының арасындағы ерте заманнан қалыптасқан қырғыз елінің дәстүрлі көш
жолына бөгет жасап, оларды екі жаққа бөліп тастады. Міне, бұл соққы, қырғыз
елін күйзелтпей қоймады. Халықтың рухани тіршілігін толқытқан бұл күйзелу
ертедегі ерлік дәуірде еске түсіріп, ол туралы көптеген эпикалық жыр, жай
күйін тебірентетін неше түрлі әдемі аңыздар шығаруға негіз болды. Онымен
бірге бұрыннан келе жатқан аңыз әңгіме Манас жырын жаңадан айтуға әсерін
туғызды.[13]
Көнеден қалыптасқан қырғыз елінің жыршылық дәстүріне өзгеріс енгізіп,
алғаш рет өз атын қосқан Жайсаң жыршы болса одан кейін ондаған ғасыр өмір
көшін, алып жырға айналған Манас эпосының өзі жырлаған вариантына өз
авторлығын қосып, жұртқа танытуға батылы жетіп бел байлаған айтулы манасшы
Сағымбай болып отыр. Аса білгір зерттеуші Әуезовтің қырағы көзі ерте
шалған. Сағымбай – эпосты айтушылардың ішіндегі жеке творчествосының ролін
ең тұңғыш ұғынған жыршы болса керек. Бәлкім ол өзінің авторлығын сақтауды
да сапалы түрде түсінген шығар. Жырдың ішінде кезегі келгенде оның өзі
жайында айта отырғаны да сол деп жазды талантының, құдіретінің
зорлылығына Әуезовтің өзі де таңдай қағып тамсанып, қалам тербейді.
Манас эпосын шалқыта шабытпен жырлаған аты шулы Манасшылардың соңғы буыны
саналатын Сағымбай нұсқасын, ұлы Әуезов зерттеуінің ядросы етіп алуы да
содан болар.
Ұйғыр тарихын және Манас эпосын зерттеген белгілі орыс ғалымдарының
ішінде Яғлақар атына көбірек көңіл аударған А.Н.Беринштеен Ұйғыр қағанатын
талқандаған тарихтағы қытайша титулы Пицьсе Тунге Гинь аталған 847 жылы
өлген атақты қолбасы Ағлақар ханның өзі деген болжам айтады. Қырғыздың өз
ғалымдары мен жанашыр зерттеушілері де сол пікірге бейім. 840 жылдан
ілгері Монғолияны және Шығыс Түркістанды билеп тұрған ұйғыр қағанаты Енисей
жерін басып алуға жасаған әрекетіне қарсы соғыста күшті ұйғыр
қағандығының күйреуі жөнінде профессор Беринштен өз еңбегінде сөз еткен.
Оқымыстының пікірі бойынша қырғыздың үлкен жеңісін қамтамасыз еткен сол
атақты қолбасының есімі Яғлақор хан [14] деген өз пікірін үстеп қуаттаған.
М.Әуезовтің өз қолымен хатқа түскен мұрағат материалы мен орыс ғалымы
А.Г.Беринштеем дерегі сәйкес келіп отыр. Соған қарағанда Яғлақор атты бір
қолбасының қырғыз тарихында болғаны сендіретін сияқты.
Қырғыз елінің тарихында елеулі із қалдырған Манас батырға барабар
тұлға екеу болса, бірі – Борысбек. Әуезов реті келгенде. Қайта оралып
зерттеу объектісіне айналдыруды мақсат еткен көрінеді. Біз сөз етіп отырған
дерек Әуезов блокнотына отызыншы жылдардың соңына, қырқыншы жылдардың бас
кезінде түскен сияқты. М.Әуезовтің Манас эпосын зерттеу мақсатында
жинаған деректер, не ел аузынан жазып алынған материалдары қойын дәптерге
жинақталған, кейде бірер парақ қағазға араб емлесімен асығыс жазып, ойға
түйгендерін қалайда хатқа түсіруге тырысқан. Кемінде жиырма жыл
М.Әуезовтің мұрағатында сақталса, одан кейін 1987 жылы Қырғызстан
маданияты газеті арқылы қырғыз жұртына жеткен.
Бұл жерде тағы бір ескертетін жай М.Әуезов Барысбек қаған туралы
дерегі баспасөзде жарық көрмегенімен жабық күйінде қалған жоқ. 1952 жылы
Бішкек қаласында өткен Манас эпосының тағдырына қатысты ғылыми
конференцияда да дәлелді пікірлер айтып, көсіле сөйлегені мәлім.
Жоғарыда айтылған М.Әуезов мұрағат материалын қайталамай, қырғыз
ғалымдарының өзіне сөз берген жөн сияқты. Манас эпосын ұзақ жылдар
зерттеген кемеңгер Әуезов қырғыз қағаны Барысбекке тегін көңіл аудармаған.
Байырғы қырғыздың көне тарихында күңгірт із қалдырған. Манас эпосының
алғашқы нұсқасы Барысбекке арналған жоқтаудан басталды ма? – деген ой
шылбыр сүйреткен жүйріктей зерттеушінің қиялын қиянға сүйреп, көне тарих
қойнауына жетелеген болса керек.
Түрік қағандарының Енисей қырғыздарын жаулап алуға бірнеше рет әрекет
жасаған шабуылы сәтті болмаған.
Бірақ тоқтап та қалмаған. Текетірескен екі жақ бейбіт келісімге келіп,
Барысбектің қағандық атағын түріктер мойындаған.
Ел достығының сүйек арқылы жаңарған құдалық белгісі ретінде жаңаруын
қалаған қаған Барысбекке Байан деген қарындасын әйелдікке беріп татуласады.
Бірақ, көп ұзамай Барысбек Орталық империя мен Түргеш қағанының
емексіткен азғырынды тіліне еріп, Тұрік қағанымен достасқан келісім шартын
бұзады.
VІІІ ғасырдың басында Түрікке қарсы саяси күштерді ашық қолдауға бет
бұрады. 707-709 жылдары Түрікпен соғысып жатқан қытайға екі рет елші
жіберген Барысбек Түріктерге қарсы соғыс одағын құруға ниет білдіреді.
Сонымен қатар Шудағы (Чүй) Түрегешке Езенге бастаған өз елшілерін
аттандырады. 709 жылы Таң империясы Түргеш қағанымен бірлесіп соғыс одағын
құрады. Түрік қағанатының сол кездегі көрнекті саяси және әскери басшысы
болған Тоныкөктің өздеріне қарсы бағытталған Орта Азия шартына берген
бағасы: Табғаш (қытай) қағаны – бізге ежелгі дұшпан. Он жебе қаған –
(Түргеш) біздің жауымыз. Солардың екеуінде қауіпті қасымыз қырғыз қағанаты
болды.[15]Енді бізге аянар ештеңе жоқ деп еліне жар салып аз қолмен күшті
жауына қарсы жорыққа аттанады. Бұл кезде Барысбек Енисей өзенінің басына
өз күштерін топтап, өзен аңғарымен келер жолды түгел бекітіп, асу бермес
қамалға айналдырды. Сол жолы түріктердің аз қосыны ақ қар, көк мұздан қалай
жол ашып, қырғыз қағанатына жасаған қажырлы жорығының сәттілігі тасқа
қашалған Тоныкөк ескерткішінде нақтылы айтылған. Сөйтіп қырғыз тарихында
елеулі орын алған қырғыз қағандарының ең атақтысы Барысбек қаған түрікпен
жауласқан соғыста қаза тауып, қырғыз жұрты қайта дәуірлеген Түрік
қағанатына бағынышты болады. Ер жүрек көсемінен айрылып, қырғын тапқан
қырғыз жұртының аман қалғандарына ауыр қайғы-қасірет әкеліп, сол Барысбек
қағанның орны толмас қазасын қырғыз халқы оқтын-оқтын еске түсіріп, зарлы
жоқтау айтқан сияқты. Түріктермен болған соғыста майдан шебінде қалып,
қырғыз салты бойынша жерлей алмаған ел арманы артынан орындалып, 716 жылы
өлген Түрік қағаны Қапаған - Білге зиратына қатар тізіліп қойылған тас
ескерткіштердің қатарына тағы бір балбал қойып қырғыз ханы Инангы Али
Білге Барысбекке арналады - деп жазылыпты.
М.Әуезов Қазақ халқының эпосы мен фольклоры аталған зерттеуінде:
Халық арасында әлде бір батырдың қоштасуы және соны жоқтауға байланысты
таралған өлең-жырды алғашында бір ақын жинап, басын құрады, сөйтіп тұңғыш
эпостық дастанның тууына негіз боп қалуы ықтимал. Бір ақынның аузынан
екінші ақынға көшкенде дастан толысып, оқиғасы қалыңдап, молыға түсіп
отырған - деген болатын.
Осы пікірін қырғыз фольклорын зерттеген ғалымдар да қуаттасы керек.
Мұхтар Әуезов өзінің еңбегінде дастанның мазмұны мен формасы жайлы
біршама ой айтып, дастанда мынадай басты – басты тақырыптарға жіктеген:
1) Манастың дүниеге келуі және балалық шағы; 2) Жорықтар; 3) Батырдың
інісі әрі серігі Алмамбеттің келуі. 4 ) Қаныкейге құда түсіп, үйленуі. 5)
Көкетай асы. 6) Көзкемендер (Манастың туыстары) оқиғасы.[16]
Манас эпосы н зерттеуге ат салысқан ғалымның бірі Сергей Доронян
өзінің ұлы халықтың ұлы перзенті деген мақаласында:
Қырғыз жазушыларының съезі (1952) аяқталғаннан кейін, үкімет
басшыларының қабылдауы кезінде М.Әуезов пен атақты манасшы Саяқбай
Қаралаевтың әңгімесіне құлақ түріп отырмын. Жүрек тебірентерлік осы бір
сәтті ешқашан ұмыта алмаспын. Екеуінің кездесуінде бір символикалық нәрсе
бар сияқты болады да тұрады. Құдды тірі фольклор дәстүрі тірі жазба
әдебиетінің классикасымен кездесіп отырғандай...( өте әсерлі әділ айтылған
достық лебізі аз сөзге көп мағына сыйғызып жеткізе білген.
Үдере тартқан тарих көшінің көне соқпағын көз жіберіп, Әуезов
бағдарын кең шолып, Манас эпосын зерттеушілердің жаңа буыны дүниеге
келген кезде, қазақтың тұңғыш ғалымы Ш.Уәлихановтың қырғыз халқын, оның
Манас эпосын танытуға жол ашқан зерттеулерін, ХХ ғасырда Манас эпосының
шын мәнінде зерттеліп хатқа түсуін еске алған ғалымдар, Манас зерттеудің
асқан білгірі, ғұлама Әуезов еңбектеріне соқпай өту мүмкін емес. Дүние
көл, заман соққан жел: алдыңғы толқын-ағалар, артқы толқын-інілер кезекпен
өлінер, баяғыдай көрінер деген Абайдың даналық ойлары Әуезов арқылы
қырғыздың Манасына лайықты пейіл танытушылармен бірге болашақпен жалғасып
жасай бермек.
Кейінірек кеңес дәуірінде даңқты атқа ие болып, ұлы манасшылар тобына
кіргендер – Тоғолоқ Молдо,Байымбет Абдрахманов, Сағымбай Оразбақов, Саяқбай
Қаралаев, Жақсылық Сарықұлы, Шапақ Рысмендиев. Бұлардың барлығы да Манас
жырын ұрпақтан-ұрпаққа, атадан-балаға жеткізу жолында көп еңбек сіңірген
ұлы жыршылар. Манас туралы әрі талай зерттеулердің жазылатыны анық.
Бұған қазақ ғалымдары да атсалыса бермек.
2.2 Манас жыры – батырлық жыры.
Қырғыз халқының даңқы әлемге жайылған эпопеясы Манастың атақты ақын,
жыршы Сағымбай Оразбақұлының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz