Жаһандану кезеңіндегі мемлекеттің функциялары

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4.9

1 ЖАҺАНДАНУ КЕЗЕҢІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІҢ ФУНКЦИЯЛАРЫ
1.1 Қазіргі кездегі мемлекеттің мәні және әлеуметтік тағайыны ... ... 10.20
1.2 Мемлекет функциялары теориясының өзекті мәселелері ... ... ... ..20.29
1.3 Демографиялық үрдістердің мемлекет функциясының объектісі ретіндегі теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29.38

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ДЕМОГРАФИЯ МӘСЕЛЕСІН РЕТТЕУДЕГІ МЕМЛЕКЕТ ФУНКЦИЯСЫНЫҢ БАСТЫ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Қазақстан Республикасындағы демографиялық үрдістердің қалыптасуы және оның құқықтық реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39.77
2.2 Қазақстан Республикасындағы демография мәселесін шешудегі мемлекеттік органдар және олардың өкілеттіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..77.100

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс демография мәселесін реттеу саласындағы мемлекеттің функциясын теориялық және тәжірибелік тұрғыдан зерттеуге арналған.
Дипломда демография мәселесін құқықтық тұрғыдан реттеу мен оны мемлекет функциясының дербес саласы ретінде айқындауға, осы бағытта Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарының қызметтеріне талдау жасауға ұмтылыс жасалады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Экономикалық, әлеуметтік және саяси жағынан дамуы үшін, мемлекеттік қауіпсіздік мүдделердің қамтамасыз етілуі мақсатында мемлекеттің функциялары әрқашан өзгеріп отырады. Әсіресе, Қазақстан Республикасында жаһандану жағдайында орын алып отырған демографиялық проблемаларды құқықтық тұрғыдан реттеп, шешуін айтуға болады. Баршаға мәлім, Қазақстан Республикасы аумағы жағынан әлем мемлекеттерінің бірінші ондығы ішінде 9-ші орында, ал халқы саны жағынан әлемде 60-ші орында тұр. Республикамызда 2009 жылы 25 ақпан және 6 наурыз аралықтарында өткізілген Ұлттық халық санағының ағымдағы статистикасы бойынша Қазақстан халқы саны 16 млн. 304 мың 840 адамды құрап отыр [1].
Елдің халқы-елдің басты байлығы. Халқы саны көп мемлекеттер әрқашанда өз қауіпсіздіктерін сақтауға тырысады. Сондықтан, Елбасымыз Қазақстанның тәуелсіздік алғанынан бастап-ақ мемлекеттік қауіпсіздік мәселесін бірінші орынға қойды. Ол Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан-2030» даму стратегиясында баяндалды. «Біздің алға қарай тұрақты жылжуымыздың басты шарты — біздің қоғамымыздың алға қойылған мақсаттарға қол жеткізудегі біртұтастығы, халықтың барлық жіктері мен топтарының ортақ міндеттерді шешуге бағытталган стратегия айналасында топтасуы. Біздің басты оң игіліктеріміздің ішінде — халқымыздың, немесе былайша айтқанда, адам ресурстарының сапасы тұр» [2].
Тәуелсіз Қазақстанның тарихында 1992 жылы Алматы қаласында Қазақстан халықтарының бірінші Форумы шақырылды. Елбасымыз бұл форумның тұрақты негізде жұмыс істеу қажеттілігі туралы идея қозғап, Қазақстан халықтарының келісімі мен бірігуі Ассамблеясы жаңа қоғамдық институт құру туралы өз ойын білдірген болатын. Осы форумда Қазақстан Республикасы ҰҒА академигі, заң ғылымдарының докторы, профессор С.С. Сартаевта өз пікірін білдірді. Ол өз сөзінде «Бүкіл дүние жүзіне тарап кеткен осы қазақтардың басын жинап, бір Қазақ мемлекетіне қалайша біріктіруге болады? Менің ойымша, мұны құқықтық негізде жүзеге асыру керек [3, 524 б.]. Қазақта «Бөтен елде сұлтан болғанша, өз елімде ұлтан болайын» деген мақал бар. Шет елдерде тұратын қазақтар өз отанын сағынады, ата мекенінің бір уыс қара топырағын ұстауды аңсайды» [3, 530 б.].

1 Казахстанцев больше 16 миллионов! // http://www.kp.kz
2 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп - өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы.- Алматы, 2002.- 96 б.
3 Сартаев С.С. Тұлға Академик Сұлтан Сартаев. – Алматы: «Дәуір», 2008. – 632 б.
4 Әлемдік философиялық мұра: Жиырма томдық. 3-том. Аристотель философиясы.- Алматы: Жазушы, 2005. – 568 б.
5 Әлемдік саясаттану антологиясы. 10 томдық. «Мәдени мұра» бағдарламасы. Алматы: - Қазақстан, - 2005. – 504 б.
6 Цицерон. О старости. О дружбе. Об обязанностях. – М., 1975. – С. 72.
7 Мукашев З.А. Понятие «право» в теории К. Маркса.- Алматы: Аркаим, 2002. – 220 с.
8 Сапаргалиев Г. Проблемы идеологии унитарного государства Казахстан // Научные труды «Әділет». – 2000. – №1. – С.45-59.
9 Сапарғалиев Ғ.С. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы: Оқулық.- Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 541 б.
10 Баймаханов М.Т. Избранные труды по теории государства и права. – Алматы, 2003. – 567 с.
11 Сәбікенов С.Н. Салыстырмалы мемлекеттік құқық: Оқулық. - Алматы: Өркениет, 2000. – 408 б.
12 Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы, 2006. – 264 б.
13 Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы. – Қарағанды: Болашақ – Баспа, 2002. – 320 б.
14 Белков П. Л. Раннее государство, предгосударство, протогосударство: игра в термины // Ранние формы политической организации: от первобытности к государственности. – М., 1995. – С. 121-175.
15 Антология II pensiero politico dalle origini ai nostri giorni. – Roma, 1966. – P. 356.
16 Әлемдік философиялық мұра: Жиырма томдық. 6-том. « Жаңа дәуір философиясы» - Алматы: Жазушы, 2006. – 512 б.
17 Фома Аквинский. О правлении властителей // Политические структуры эпохи феодализма в Западной Европе (VI—XVII вв.). – Л., 1990. – С. 235.
18 Чичерин Б. История политических течений. Ч. 1. – М., 1869. – С. 187, 188.
19 Гроций Г. О праве войны и мира. – М., 1956. – С. 74.
20 Локк Дж. Басқару туралы екі трактат / Ауд. М.Ө. Иманбаев. – Алматы: Раритет, 2004. – 280 б.
21 Кант И. Мәңгілік тыныштыққа // Әлемдік саясаттану антологиясы. 10 томдық. «Мәдени мұра» бағдарламасы. Алматы: - Қазақстан, - 2005. – 472
22 Әлемдік философиялық мұра: Жиырма томдық. «Кант және Гегель философиясы». 8-том. - Алматы: Жазушы, 2006. – 520 б.
23 Гегель. Философия права. – М., 1990. – С. 284, 310, 93, 286.
24 Монтескье Ш. Заңдар рухы туралы. Ауд. А. Құлсариева – Алматы: Үш Қиян, 2004. – 784б.
25 Маркс К., Энгельс Ф. Таңдамалы шығармалар. Екі томдық. 2 – том. – Алматы, Қазақ мемлекет. - 1956. – 550 б.
26 Ленин В.И. Шығармалар толық жинағы: Т. 33. Мемлекет және революция. – Алматы: Қазақстан, 1979. – 469б.
27 Попов В. А. Политогенетическая контроверза, параполитейность и феномен вторичной государственности // Ранние формы политической организации: от первобытности к государственности. – М., 1995. – С. 197.
28 Богомолов Ю. Государство и его трактовки // Известия. – 1995. – 7 августа.
29 Сапарғалиев Ғ., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық.- Астана: 2007.- 336 б.
30 Общая теория права и государства / Под ред. В.В. Лазарева. - М.: Юрист, 1994.-360 с.
31 Хропанюк В.А. Теория государства и права: Учебное пособие / Под ред. В.Г. Стрекозова. – М.: Дабахов, Ткачев, Димов, 1995. – 384 с.
32 Ожегов С.И. Словарь русского языка / Под ред. Н.Ю. Шведовой. – М.: Русский язык, 1987. – 917 с.
33 Философский энциклопедический словарь. – М.: Советская энциклопедия, 1983. - 839 с.
34 Нерсесянц В.С. Общая теория права и государства. – М.: НОРМА-ИНФРА, 2002. - 552с.
35 Баймаханов М.Т. О некоторых подходах политико-правовой науки к выработке понятия функций государства. Основные слагаемые понятия функций государства и их характеристика // Функции государства в условиях современного мира (на материалах независимого Казахстана): Монография / Отв. ред. М.Т. Баймаханов. - Алматы, 2005.- 336 с.
36 Байтин М.И. О понятии государства // Правоведение. - 2002. - №3 (242).- С. 4 - 16.
37 Черданцев А.Ф. Теория государства и права. – М., 2000.– С. 111.
38 Теория государства и права. Курс лекций под ред. М.Н. Марченко. – М., 1998. – С. 112.
39 Нерсесянц В.С. Общая теория права и государства. – М., 1999. – С. 345.
40 Теория государства и права / Под ред. В.К. Бабаева. – М.: Юристъ, 1999. – С. 68.
41 Морозова Л.И. Проблемы современной российской государственности. – М.: Юрид. лит., 1998. – С. 33.
42 Баймаханов М.Т. К разработке современной концепции функций государства // Правовая реформа в Казахстане. – 2001. – № 4.– С. 3-8.
43 Загайнов Л.И. О роли экономических функций Советского государства в создании материально-технической базы коммунизма: Автореф. дис. … канд. юрид. наук. – М., 1968. – С. 5.
44 Загайнов Л.И. Экономические функции Советского государства. – М.: Юридическая литература, 1968. – 120с.
45 Чиркин В.Е. Современное государство. – М., 2001. – 376 с.
46 Морозова Л.А. Влияние глобализации на функции государства // Государство и право. – 2006. - №5. – С.101-107.
47 Лазарев В.В., Липень С.В. Теория государства и права. Учебник. – М., 2001. – С. 77-78.
48 Спиридонов Л.И. Теория государства и права. - М., 1995. - 302 с.
49 Тихомиров Ю.А. Государственность: крах или воскрешение? // Государство и право. - 1992. - №9. - C.11 - 29.
50 Байтин М.И. Сущность и основные функции социалистического государства. - Саратов, 1979. - 302 с.
51 Черноголовкин Н.В. Теория функций социалистического государства.– М.: Юрид. лит., 1970.– С.116-117.
52 Баймаханов М.Т. Функции государства в современный период: понятие, содержание, классификация // Научные труды «Әділет».¬¬– 2002. – №1(11).–С.32-40.
53 Теория государства и права (курс лекций) / Под ред. Н.И. Матузова, А.В. Малько. - М.: Юристъ, 1997. - 671 с.
54 Бреева Е.Б. Основы демографии: Учебное пособие / Е.Б. Бреева 4-е изд.- М.: Дашков и К, 2009. - 388 с.
55 Тәтімов М., Әлиев Ж. Дербестігіміз - демографияда. - Алматы: Жеті жарғы, 1999. - 264 б.
56 Казахстан в условиях глобализации: философско-политологический анализ. Алматы: Компьтерно-издательский центр Института философии и политологии МОН РК, 2006. - 363 с.
57 Бутов В.И. Демография: Учебное пособие / Под ред. В.Г. Игнатова.- М.: ИКЦ «МарТ», 2008. - 576 с.
58 Сартаев С.С., Нурпеисов Д.К. Тәуелсіз Қазақстан – егеменді мемлекет.- Алматы, 2004. – 576 б.
59 «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік демографиялық саясат тұжырымдамасы туралы» 17 тамыз 2000 жылғы № 1272 Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысы // «Юрист» Электрондық жүйесі.
60 «2007-2015 жылдарға арналған көші-қон саясаты тұжырымдамасы туралы» 2007 жылғы 28 тамыздағы № 399 Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы // Егемен Қазақстан. – 2007. – 29 тамыз.
61 Гуляева Е. И каганы считали своих поданных. Переписи на территории современного Казахстана проводятся с ХV века // Литер. – 2009. – 19 февраля.
62 Тәтімов М.Т. Қазақ әлемі: Қазақтың саны қанша? Қазақ қайдан қуылған, қырылған және атылған? – Алматы: Қазақстан – Атамұра, 1993. – 160 б.
63 Жумасултанов Т.Ж. Народ Казахстана: современное состояние народонаселения в Республике Казахстан. - Алматы, 2005.- 50c.
64 Проверили и ужаснулись. Достоверной статистики о количестве наркоманов в стране нет: Информация Генеральной Прокуратуры Республики Казахстан // http://info-tses.kz/red/article
65 «Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы» 8 тамыз 2002 жылғы Қазақстан Республикасының № 345-I заңы // «Юрист» Электрондық жүйесі.
66 Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 жылғы, 21 мамыр 2007 жылғы өзгертулер мен толықтырулармен //
67 «Неке және отбасы туралы» 17 желтоқсан 1998 жылғы № 321-I Қазақстан Республикасының Заңы (2007.21.05 өзгертулер мен толықтырулармен) // Егемен Қазақстан. – 2007. – 22 мамыр.
68 «Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі» 15 мамыр 2007 жылғы № 251-III Қазақстан Республикасының Заңы // Егемен Қазақстан. – 2007. – 22 мамыр.
69 «2007-2011 жылдарға арналған Қазақстан Балалары бағдарламасын бекіту туралы» 21 желтоқсан 2007 жылғы № 1245 Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы // Казахстанская правда. – 2007. – 22 декабря.
70 «2009-2011 жылдарға арналған Республикалық бюджет туралы» 4 желтоқсан 2008 жылғы №96-IV Қазақстан Республикасының Заңы (2009.01.01. өзгертулер мен толықтырулармен) // Егемен Қазақстан. – 2009. – 2 қантар.
71 Жұмағұлов Ғ.Б., Ахметов А., Ахметова Г. Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы. Оқу құралы. – Алматы: Заң әдебиеті, 2005. – 360 б.
72 «Тұрғын үй қатынастары туралы» 16 сәуір 1997 жылғы № 94-I Қазақстан Республикасының Заңы (2007.26.07. № 311-III өзгерістер мен толықтырулармен Қазақстан Республикасының Заңы) // Егемен Қазақстан. – 2007. – 27 шілде.
73 «Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы» 1995 жылғы 23 желтоқсандағы №2723 Қазақстан Республикасының Заңы (2007.26.07. № 311-III өзгерістер мен толықтырулармен Қазақстан Республикасының Заңы) // Егемен Қазақстан. – 2007. – 27 шілде.
74 Будущее без наркотиков // Информационно-познавательный Журнал для детей и молодежи. – 2008. - №4.- 60 с.
75 Held D., McGrew A., Goldblatt D., Perraton J. Global Transformations. Politics, Economics and Culture. - Oxford, 2000.
76 Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология. Оқулық. – Алматы: Экономика, 2002. – 405 б.
77 «Азаматтардың десаулығын қорғау туралы» 7 маусым 2006 жылғы № 170 – III Қазақстан Республикасының Заңы (2007.11.01. өзгертулер мен толықтырулармен) // Егемен Қазақстан. – 2007. – 12 қантар.
78 «Халықтың радиациялық қауіпсіздігі туралы» 23 сәуір 1998 жылғы №219-I Қазақстан Республикасының Заңы, (2006.29.12. өзгерістер мен толықтырулармен) // Егемен Қазақстан. – 2006. – 30 желтоқсан.
79 «Экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы туралы» 3 желтоқсан 2003 жылғы № 1241 Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы.
80 Мухамеджанов Б.А. Экологическая функция советского государства: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. – Алматы, 1990. – 24 с.
81 «Денсаулық сақтау жүйесі туралы» 4 маусым 2003 жылғы № 430-II Қазақстан Республикасының Заңы (2008.24.12. өзгерістер мен толықтырулармен) // Егемен Қазақстан. – 2008. – 25 желтоқсан. .
82 «Азаматтардың репродуктивтік құқықтарымен олардың жүзеге асу кепілдіктері туралы» 16 маусым 2004 жылғы №565-II Қазақстан Республикасы Заңы // Егемен Қазақстан. – 2004. – 17 маусым.
83 «АҚТҚ және ЖҚТБ алдын-алу және емдеу туралы» 5 қазан 1994 жылғы № 172-III Қазақстан Республикасының Заңы 07.07.2006 жылы өзгертулермен толықтырулармен // Егемен Қазақстан. – 2006. – 8 маусым.
84 «2007 – 2024 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының тұрақты дамуға көшу тұжырымдамасы туралы» 14 қараша 2006 жылғы № 216 Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы.
85 «2005-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының денсаулықты қорғауды реформалау және дамыту жөніндегі мемлекеттік бағдарламасы» 13қыркүйек 2004 жылғы № 1438 Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы.
86 «Салауатты өмір салты және дұрыс тамақтану тұжырымдамасы» 7 маусым 1999 жылғы №710 Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысы //
87 «Халықтың санитарлық – эпидемиологиялық әл – ауқаты туралы» 4 желтоқсан 2002 жылғы № 361- II Қазақстан Республикасының Заңы, 04.12. 2008 жылғы өзгертулермен толықтырулар //
88 «Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі туралы» 26 маусым 1998 жылғы №233-I Қазақстан Республикасының Заңы, 07.08. 2007 жылғы өзгертулермен толықтырулармен //
89 «2008-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы ана мен баланың өлімін азайту жөніндегі бағдарлама» 28 желтоқсан 2007 жылғы № 1325 Қазақстан Республиасы Үкіметінің Қаулысы //
90 «2008-2016 жылдарға арналған Салауатты өмір сүру туралы бағдарлама» 21 желтоқсан 2007 жылғы №1207 Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысы //
91 «Азық-түлік өнімдерінің қауіпсіздігі туралы» 21 шілде 2007 жылғы № 301-III Қазақстан Республикасының Заңы //
92 «2004-2010 жылдарға арналған ауылдық аумақтарды дамыту мемлекеттік бағдарламасы» Қазақстан Респубикасы Президентінің 2003 жылғы 10 шілдедегі №1149 Жарлығы //
93 30 шілде 2002 жылғы «ТМД қатысушы - мемлекеттердің есірткі құралдарының, психотроптық заттардың және прекурсорлардың заңсыз айналымымен күресудегі ынтымақтастығы туралы келісім-шартын бекіту туралы» № 849 Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысы // «Юрист» Электрондық жүйесі.
94 «Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексi» 16 шiлде 1997 жылғы № 167-1 Қазақстан Республикасының Заңы, 07.04.2009 жылғы өзгертулермен толықтырулармен //
95 «Халықтың көшi-қоны туралы» 13 желтоқсан 1997 жылғы № 204-I Қазақстан Республикасының Заңы 10.12.2008 жылғы өзгертулер мен толықтыруларымен //
96 Бейсеков С.С. К вопросу об основных направлениях деятельности Республики Казахстан государства по недопущению незаконной миграции // Вестник КазНУ. Серия юридическая. - 2005. - №4.- С. 111-115.
97 Қазақстан – цифрларда. Статистикалық жинақ. / Редакциясын басқарған А. Е. Мешімбаева / Астана, 2007.- 394б.
98 «Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы» 20 желтоқсан 1991 жылғы № 1017-ХII Қазақстан Республикасының Заңы, 22.05.2007 жылғы өзгертулермен толықтырулармен // Егемен Қазақстан. – 2007. – 23 мамыр.
99 «Шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы» 19 маусым 1995 № 2337 жылғы Қазақстан Республикасының Заңы, 27.07.2007 жылғы өзгертулермен толықтырулармен // Егемен Қазақстан. – 2007. – 29 шілде.
100 «Этникалық қазақтардың тарихи отанына репатриациясы туралы тұжырымдама» 16 қыркүйек 1998 жылғы № 900 Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысы //
101 «2009-2011 жылдарға арналған Нұрлы Көш бағдарламасы» 2 желтоқсан 2008 жылғы № 1126 Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы //
102 «Оралмандарды иммигранттар квотасына қосу ережесі туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 29 қыркүйектегі № 858 қаулысы //
103 «Оралмандарға жеке тұрғын үй құрылысына жер учаскесін беру ережесі туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 9 шілдедегі №748 қаулысы //
104 19 қантар 1996 жылғы «ТМД мемлекеттер-қатысушылар азаматтарының азаматтық алу тәртібінің жеңілдетілуі туралы» Конвенциясы // «Юрист» Электрондық жүйесі.
105 «Қазақстан Ресупбликасның халқын құжаттандыру мен тіркеу ережесі туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 12 шілдедегі № 1063 Қаулысы болып табылады (2008.24.12. жылғы берілген өзгерістер мен толықтырулармен) // Егемен Қазақстан. – 2008. – 25 желтоқсан.
106 Конурбаев В.С. Проблемы миграции и визовой политики Республики Казахстан // // Дипломатический курьер. - 2001. - №1-2. - С. 126- 135.
107 «Қазақстан Республикасына шетел азаматтарының кіруі мен жүріп-тұруы, сонымен қатар, Қазақстан Республикасынан шығуы ережесі туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 28 қантардағы №136 қаулысы // Казахстанская правда. – 2000. – 29 қантар.
108 Миграция. Сборник нормативно – правовых актов Республики Казахстан. – Алматы: ЮРИСТ, 2007. – 128 с.
109 Тимофеева Т.Ф. Государственно - правовое регулирование демографических процессов в Российской Федерации (историко-правовой аспект) . – Дис. … канд. юрид. наук. – Чебоксары, 2005. – 187 с.
110 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 28 қазанда № 1117 қаулысымен бекітілген «Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау Министрлігі туралы» Ережесі, 13.03.2009 жылғы өзгертулермен толықтырулармен // Егемен Қазақстан. – 2009. – 14 наурыз.
111 «Республикалық балаларды оңалту орталығы туралы» 2007 жылғы 21 тамыздағы № 723 Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысы // Казахстанская правда. – 2007. – 22 августа.
112 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 29 қазандағы № 1132 қаулысымен бекітілген «Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау Министрлігінің кейбір мәселелері туралы» Ережесі, 14.03.2009 жылғы өзгертулермен толықтырулармен // Егемен Қазақстан. – 2009. – 15 наурыз.
113 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 8 желтоқсандағы № 1201 қаулысымен бекітілген «Қоршаған ортаны қорғау Министрлігі туралы» Ережесі // Егемен Қазақстан. – 2007. – 9 желтоқсан.
114 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 28 қазандағы № 1118 қаулысымен бекітілген «Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігі туралы» Ережесі // Егемен Қазақстан. – 2004. – 29 қазан.
115 Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2005 жылғы 22 маусымдағы № 607 қаулысымен бекiтiлген «Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi туралы» Ережесі // Егемен Қазақстан. – 2005. – 23 маусым.
116 «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» 2001 жылғы 23 қаңтардағы № 148-ІІ Қазақстан Республикасының Заңы (2009.09.02. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) // Егемен Қазақстан. – 2009. – 10 ақпан.
117 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 31 желтоқсанда № 1460 қаулысымен бекітілген «Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі туралы» Ережесі // Егемен Қазақстан. – 2005. – 1 қантар.
118 «Қазақстан Республикасының ұлттық қауiпсiздiк органдары туралы» 1995 жылғы 21 желтоқсандағы № 2710 Қазақстан Республикасының Заңы (2007.27.07. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен) // Егемен Қазақстан. – 2007. – 28 шілде.
119 «Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Терроризмге қарсы орталығы туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 29 желтоқсандағы № 435 өкімі (ҚР Президентінің 2005.08.04. № 544 Өкімімен енгізілген өзгерістерімен) // Егемен Қазақстан. – 2005. – 10 сәуір.
120 «Қазақстан Республикасы Ұлттық қауiпсiздiк комитетiнiң Шекара қызметi туралы» Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 13 қаңтардағы № 1874-XII Заңы (2007.19.12. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен) // Егемен Қазақстан. – 2007. – 20 желтоқсан.
121 «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы № 132-II Конституциялық Заңы (2008.17.11. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен) // Егемен Қазақстан. – 2008. – 18 қараша.
122 «Прокуратура туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 21 желтоқсандағы № 2709 Заңы (2008.10.12. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен) // Егемен Қазақстан. – 2008. – 11 желтоқсан.
123 Есiрткi заттармен заңсыз айналыс жасаумен, психотроптық немесе улы заттарды, оның құрымдық бөлiктерiн пайдаланушы тұлғалармен байланысты қылмыстар және құқық бұзушылықтар туралы №1-Н статистикалық есеп нысанын бекiтiп және қолданысқа енгiзу және оны құрастырудың реттерi жөнiндегi Нұсқау туралы Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының 2003 жылғы 16 қаңтардағы № 2 бұйрығы (2008.06.11. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) // Казахстанская правда. – 2008. – 7 ноября.
124 «Экстремизмге, лаңкестікке байланысты қылмыстар мен құқықбұзушылықтар және прокурорлық қадағалау туралы» № 1-ЭТ нысанды статистикалық есептің және олардың құрылуы бойынша Нұсқаулықтың бекітілуі туралы, экстремизмге, лаңкестікке байланысты қылмыстар мен құқықбұзушылықтар жасағаны үшін жауаптылыққа тартылған тұлғаларды, сондай-ақ сот арқылы экстремистік, лаңкестік болып танылған ұйымдарды деректер базасына енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының 2005 жылғы 30 мамырдағы № 19 Бұйрығы (2007.13.11. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен) // Егемен Қазақстан. – 2007. – 14 қараша.
125 «Бала асырап алу, соның ішінде шетел азаматтарының бала асырап алуы туралы мәліметтер N1-У нысанды статистикалық есепті және оны құру бойынша Нұсқаулықты бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының 2006 жылғы 28 желтоқсандағы № 79 Қаулысы // Казахстанская правда. – 2006. – 29 декабря.
126 Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы «Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссия туралы» № 593 ережесі (2008.15.05. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен) // Егемен Қазақстан. – 2008. – 16 мамыр.
127 Қазақстан Республикасы Президентiнiң жанындағы Адам құқықтары жөнiндегi комиссия туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 19 наурыздағы № 1042 Жарлығы (2008.12.11. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен) // Егемен Қазақстан. – 2008. – 13 қараша.
128 Новиков Ю. О работе миграционной полиции МВД РК // Экспресс К. - 2004. - 28 сентября.
129 Бейти Л. Правовые аспекты иммиграции. Опыт принимающих государств // Материалы международной конференции «Законодательство в области миграции в Казахстане». - Астана, 2000. - С. 45-46.
130Уткин А. О глобализации // Свободная мысль. – 2000.– №1. – С .8.
131 Ковалев В. Глобализация и будущее // Независимая газета.– 2000. – 18 августа.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 139 бет
Таңдаулыға:

Әл - Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

ӘОЖ 35:312(574) Қолжазба құқында

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .4-9

1 ЖАҺАНДАНУ КЕЗЕҢІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІҢ ФУНКЦИЯЛАРЫ
1.1 Қазіргі кездегі мемлекеттің мәні және әлеуметтік тағайыны ... ... 10-
20
1.2 Мемлекет функциялары теориясының өзекті мәселелері ... ... ... ..20-
29
1.3 Демографиялық үрдістердің мемлекет функциясының объектісі ретіндегі
теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .29-38

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ДЕМОГРАФИЯ МӘСЕЛЕСІН РЕТТЕУДЕГІ МЕМЛЕКЕТ
ФУНКЦИЯСЫНЫҢ БАСТЫ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Қазақстан Республикасындағы демографиялық үрдістердің қалыптасуы
және оның құқықтық
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 39-77
2.2 Қазақстан Республикасындағы демография мәселесін шешудегі
мемлекеттік органдар және олардың
өкілеттіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 77-100

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

АҚТҚ - Адамның қорғаныш тапшылығын қоздырғышы

АҚШ - Америка Құрама Штаттары

АӨСШК - Азиядағы өзара әрекет ету және сенім шаралары жөніндегі
Кеңес

БАҚ - Бұқаралық ақпарат құралдары

БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы

БҰҰ БА - Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы
БҰҰ БЖКБ – БҰҰ босқындар ісі бойынша Жоғарғы Комиссар Басқармасы
БҰҰ ХЕҰ - Халықаралық Еңбек Ұйымы
БҰҰ ДДСҰ - Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы
ДСҰ - Дүниежүзілік сауда ұйымы
ЕК - Еуропалық Кеңес
ЕЭҚ - Еуразиялық Экономикалық Қауымдастық
ЕҚЫҰ - Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық жөніндегі
Ұйым
ЖҚТБ - Жұқтырылған қорғаныш тапшылығы белгісі

КСРО - Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы

ҚКСР - Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы

ҚР - Қазақстан Республикасы

ҚР ДСМ - Қазақстан Республикасының Денсаулық Сақтау Министрлігі
ҚР ЕХӘҚМ - Қазақстан Республикасының Еңбек және Халықты Әлеуметтік
Қорғау Министрлігі
ҚР ІІМ - Қазақстан Республикасының Ішкі Істер Министрлігі
ҚР СІМ - Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрлігі
ҚР ҰҒА - Қазақстан Республикасының Ұлттық Ғылым Академиясы
ҚР ҰҚК - Қазақстан Республикасының Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті

ҚХР - Қытай Халық Республикасы

ОАА - Ортаазиялық аймақ

РФ - Ресей Федерациясы

ТАСИС - Әрекет ету бағдарламасы бойынша Еуропалық қауымдастық

ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достастығы

ҰҚК - Ұжымдық қауіпсіздік кеңесі
ХКҰ - Халықаралық көші-қон ұйымы

ШЫҰ - Шанхай ынтымақтастық ұйымы

ЮНЕСКО - БҰҰ-ның білім беру, ғылым және мәдениет мәселелері
жөніндегі ұйымы
ЮНИСЕФ - БҰҰ-ның Балалар қоры
ЮНОДК - БҰҰ-ның Есірткі мен қылмыстылық жөнінді Басқару ұйымы
ЮНФПА - БҰҰ-ның халық саны саласындағы халықаралық қоры

КІРІСПЕ

Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс демография
мәселесін реттеу саласындағы мемлекеттің функциясын теориялық және
тәжірибелік тұрғыдан зерттеуге арналған.
Дипломда демография мәселесін құқықтық тұрғыдан реттеу мен оны мемлекет
функциясының дербес саласы ретінде айқындауға, осы бағытта Қазақстан
Республикасының мемлекеттік органдарының қызметтеріне талдау жасауға
ұмтылыс жасалады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Экономикалық, әлеуметтік және саяси
жағынан дамуы үшін, мемлекеттік қауіпсіздік мүдделердің қамтамасыз етілуі
мақсатында мемлекеттің функциялары әрқашан өзгеріп отырады. Әсіресе,
Қазақстан Республикасында жаһандану жағдайында орын алып отырған
демографиялық проблемаларды құқықтық тұрғыдан реттеп, шешуін айтуға болады.
Баршаға мәлім, Қазақстан Республикасы аумағы жағынан әлем мемлекеттерінің
бірінші ондығы ішінде 9-ші орында, ал халқы саны жағынан әлемде 60-ші
орында тұр. Республикамызда 2009 жылы 25 ақпан және 6 наурыз аралықтарында
өткізілген Ұлттық халық санағының ағымдағы статистикасы бойынша Қазақстан
халқы саны 16 млн. 304 мың 840 адамды құрап отыр [1].
Елдің халқы-елдің басты байлығы. Халқы саны көп мемлекеттер әрқашанда
өз қауіпсіздіктерін сақтауға тырысады. Сондықтан, Елбасымыз Қазақстанның
тәуелсіздік алғанынан бастап-ақ мемлекеттік қауіпсіздік мәселесін бірінші
орынға қойды. Ол Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың
Қазақстан-2030 даму стратегиясында баяндалды. Біздің алға қарай тұрақты
жылжуымыздың басты шарты — біздің қоғамымыздың алға қойылған мақсаттарға
қол жеткізудегі біртұтастығы, халықтың барлық жіктері мен топтарының ортақ
міндеттерді шешуге бағытталган стратегия айналасында топтасуы. Біздің басты
оң игіліктеріміздің ішінде — халқымыздың, немесе былайша айтқанда, адам
ресурстарының сапасы тұр [2].
Тәуелсіз Қазақстанның тарихында 1992 жылы Алматы қаласында Қазақстан
халықтарының бірінші Форумы шақырылды. Елбасымыз бұл форумның тұрақты
негізде жұмыс істеу қажеттілігі туралы идея қозғап, Қазақстан халықтарының
келісімі мен бірігуі Ассамблеясы жаңа қоғамдық институт құру туралы өз ойын
білдірген болатын. Осы форумда Қазақстан Республикасы ҰҒА академигі, заң
ғылымдарының докторы, профессор С.С. Сартаевта өз пікірін білдірді. Ол
өз сөзінде Бүкіл дүние жүзіне тарап кеткен осы қазақтардың басын жинап,
бір Қазақ мемлекетіне қалайша біріктіруге болады? Менің ойымша, мұны
құқықтық негізде жүзеге асыру керек [3, 524 б.]. Қазақта Бөтен елде сұлтан
болғанша, өз елімде ұлтан болайын деген мақал бар. Шет елдерде тұратын
қазақтар өз отанын сағынады, ата мекенінің бір уыс қара топырағын ұстауды
аңсайды [3, 530 б.].
Демографиялық мәселелерді шешу барысында Қазақстан Республикасы
көптеген мемлекеттік шараларды жүзеге асырып жатыр. Сонда да бірқатар
мәселелер әлі де болса өз шешімін таппай жатыр. Халықтың санының азаюы,
табиғи өсім мен туылымның төмендеуі, өлім санының өсуі және т.б.
демографиялық үрдістердің қалыптасуы байқалып отыр. Бұл жағдай
демографтардың, социологтардың, құқықтанушылардың Қазақстанның
демографиялық ахуал кезеңіне көшкені туралы айтуына негіз болып отыр.
Осындай жағдайда мемлекеттің демографиялық саясатының іргелі маңызын
түсінбей, Қазақстан Республикасының қазіргі және келешекте ары қарай даму
жетістіктерін болжау мүмкін емес. Халықтың саны жағынан өзгерістерді
зерттеу, халық санының дамуын бақылап, басқаруға мүмкіншілік береді,
сонымен қатар мемлекетттік демографиялық саясаттың теориялық және
тәжірибелік маңызын арттыруға, оны белсеңдетуге ғылыми негізделген
шаралардың кешенін ұсынуға мүмкіндік береді. Бүгінгі таңдағы демографиялық
мәселелерді тек әлеуметтік және денсаулық сақтау проблемасы ретінде қарап
қоймай, оны мемлекеттік, ұлттық қауіпсіздік мәселесі деңгейінде
қарастырудың уақыты келгендей.
Осының барлығын ескере келе, демография саласындағы мемлекеттің
функциясын зерттеу және оның тиімділігін бағалау үлкен ғылыми және
тәжірибелік маңызға ие болғандығын аңғарамыз. Осы аталған мәселелердің
туындауы диссертациялық зерттеу жұмысының тақырыбын таңдауға және оның
өзектілігін айқындауға негіз болды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасындағы демография мен
көші-қоны мәселесін мемлекеттік-құқықтық тұрғыдан реттеу туралы
зерттеулер, ой- пікірлер жүйесі де бұрыннан қалыптасып келе жатыр.
Мемлекеттің түсінігі, мемлекеттің мәні мен әлеуметтік тағайыны және
мемлекеттің функциясы туралы ойлар, идеялар сонау антикалық және
ортағасырлық ойшылдардың еңбектерінде көрініс таба бастаған. Мысалы:
Платон, Аристотель, Ш.Л. Монтескье, Дж. Локк, Ж.Ж. Руссо және т.б. Сонымен
қатар, К. Маркс, Ф.Энгельс, В.И. Лениннің еңбектерінде сөз етіледі. Бүгінгі
таңда мемлекет функциясының мәселелері ҚР Президенті Н.А. Назарбаевтың
Қазақстан жолы, ХХІ ғасыр табалдырығында және т.б. еңбектерінде көрініс
тапты.
Мемлекет және құқық теориясының жалпы мәселелерін, оның ішінде
мемлекеттің функциясын зерттеуші белгілі отандық және шетелдік ғалымдарды
атауға болады, отандық ғалымдар: Т. Ағдарбеков, М.Т. Баймаханов, С.З.
Зиманов, А.С. Ибраева, З.Ж. Кенжалиев, В.А. Ким, Е.К. Нурпеисов, Н.Ө.
Өсеров, С.Н. Сабикенов, Ғ.С. Сапарғалиев, С.С. Сартаев және т.б., шетелдік
ғалымдар: С.С. Алексеев, М.И. Байтин, И.Л. Бачило, А.Венгеров, В.И. Ефимов,
В.Ц. Киров, В.В. Лазарев, Н.И. Матузов, А.В. Малько, Л.А. Морозова, Б.Б.
Надеждин, Н.А. Сахаров, В.Н. Хропанюк, В.А. Четвернин, В.Е. Чиркин және
т.б., сонымен қатар қырғыз ғалымдары Г.А. Мұқамбаева мен Б.Т. Тоқтобаевты
осы санатқа жатқыза аламыз.
Зерттеу жұмысының тақырыбы демография мәселесін қамтығандықтан,
Қазақстанда демография мәселесін арнайы зерттеуші ғалымдар легі де
қалыптасып үлгерді. Оның ішінде елге танымал демограф-ғалым М.Т. Тәтімовты
айтуға болады. М.Тәтімовтың аталған мәселеге қатысты Дербестігіміз-
демографияда, Қазақ әлемі және т.б. еңбектері бар.
Сонымен қатар, С.К. Есетованың Государственное регулирование процесса
возвращения репатриантов на историческую родину (теоретико-правовое
исследование) диссертациялық жұмысын, Б.Б. Досжановтың Конституционно-
правовой статус оралманов в Республике Казахстан, А.А. Аубакиров-
Джолдасбековтың Функция государства в области регулирования глобальных
проблем человечества, А. Божқараұлының Қазақстан Республикасында көші-қон
үрдісін конституциялық-құқылық реттеу негіздері диссертациялық жұмыстарын,
Г.О. Жангутинаның Современные миграционные процессы в Казахстане:
состояние и тенденции, Г.М. Мендикулованың Исторические судьбы казахской
диаспоры: происхождение и развитие диссертациялық жұмыстарын айтуға
болады. Көріп отырғанымыздай, демография мәселесін мемлекеттік құқықтық
тұрғыдан ашылмағаны көрінеді. Сондықтан да, бұл жұмыста демография
мәселесін реттеу саласындағы мемлекеттің функциясы толық және жүйелі
тұрғыда ашылып, бағасын алуы қажет.
Зерттеу объектісі. Зерттеу жұмысының негізгі объектісін жаһандану
барысында мемлекет функцияларының қалыптасуы мен дамуы құрайды.
Зерттеу пәні. Зерттеудің нақты пәні демографиялық мәселелерді реттеу
аясындағы мемлекет функцияларының басты бағыттары болып табылады.
Зерттеудің негізгі мақсаты – демографиялық мәселелерді реттеу
саласындағы мемлекеттің функциясын жеке функция ретінде бөлуді негіздеу;
демография саласындағы Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдар
қызметтерінің құқықтық негіздерін ашу.
Осы мақсатқа жету үшін мынандай міндеттерді шешу көзделеді:
- жаһандану кезеңіндегі мемлекеттің мәні мен әлеуметтік тағайынын, оның
функциялары туралы теориялық ізденістердің бүгінгі жетістіктері тұрғысынан
қарастыруға және анықтауға талпыныс жасау;
- мемлекет функциясы теориясының өзекті мәселелерін зерттеу;
- мемлекет функциялары жүйесінен жаңа демографиялық функцияның бөліп
шығарып, жеке-дара мәнге ие болғандығын, дербестік деңгейге көтеріліп,
мемлекеттік қызметтің өзіндік арнайы бітім-болмысы бар ерекше салаға
айналғандығын кезең-кезеңге бөліп, тұтас процесі ретінде қарастырып, ой
елегінен өткізу;
- Қазақстан Республикасындағы демографиялық үрдістерді реттейтін заң
актілеріне құқықтық талдау жүргізу;
- демографиялық мәселелерді реттеу саласындағы мемлекеттік органдардың
өкілеттіктерін талдау;
- демографиялық мәселелерді реттеу саласында халықаралық ұйымдардың
қызметінің бағыттарын айқындау.
Зерттеудің әдістері және әдістемесі. Диссертациялық жұмысты жазу
барысында жалпы қоғамдық ғылымдарға ортақ әдістер: анализ, синтез,
диалектикалық, тарихи, құрылымдық-функционалдық, социологиялық,
статистикалық және т.б. қолданылды. Жұмыста нақты ғылыми әдістер заңи
саралау, салыстырып талдауға өз кезегінде орайлы орын берілді. Жұмысты жазу
барысында, сонымен қатар, мерзімдік басылымдардағы тақырыпқа қатысты
мақалалар пайдаланылып, негізге алынған болатын.
Дипломдық зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы келесі нәтижелерден көрініс
тапты:
- жаһандану кезеңінде мемлекеттің мәні мен әлеуметтік тағайыны
қарастырылып, анықталды;
- мемлекеттің әлеуметтік тағайыны туралы қазіргі көзқарастарға
сәйкес мемлекеттің функцияларына теориялық зерттеу жүргізілді;
- қазіргі мемлекет функциялары жүйесінде дербес функция ретінде
демография саласындағы мемлекеттің функциясын бөліп шығару
ұсынылды;
- демографиялық мәселелерді реттеу саласындағы ҚР қолданыстағы
заңдардың тиімділігін арттыруға бағытталған ұсыныстар жасалды;
- мемлекеттің демографиялық саясатын тиімді жүзеге асыру үшін
Қазақстан Республикасындағы тиісті мемлекеттік органдардың
қызметін дамытуға ұсыныстар жасалды;
- демография саласында мемлекеттік органдар мен халықаралық
ұйымдардың тығыз өзара әрекет ету қажеттілігі туралы ұсыныстар
жасалды.
Қорғауға шығарылған негізгі тұжырымдар. Дипломдық жұмыстың қорғауға
шығарылатын негізгі тұжырымдары келесідей:
• мемлекет ұғымын айқындай және толықтыра түсуге мүмкіндік беретін, оның
объективті құбылыс ретіндегі жаңа қырын ашуға жағдай жасайтын тағы бір
анықтамасы беріледі. Бұл анықтама мемлекетті оның функциялары
тұрғысынан келіп қарастырудың және зерттеудің нәтижесі әрі көрінісі
ретінде қабылданғаны дұрыс. Аталмыш көзқарас мемлекет дегеніміз –
мемлекеттік функциялардың құқықтық нысандарда және деңгейде ресми
ұйымдасқан, реттелген және бекітілген жүйесі әрі іске асу механизмі
деген анықтама жасауға мүмкіндік береді. Бұл анықтаманы мемлекет туралы
өзге анықтамалардың жалғасы әрі соларды толықтыруға бағытталған қосымша
нұсқасы ретінде қарастырған абзал. Мемлекеттің функционалдық
табиғатынан бастау алатын және оны мемлекеттің шын бейнесін сомдаудағы
басты зерттеу тұғырнамасы ретінде басшылыққа алатын бұл анықтама
бойынша мемлекеттің басты мәні мен тағайыны – мемлекет болып ұйымдасқан
қоғамның бейбіт өмірін, құқықтық бірлігін, тұрақтылығын және дамуын
қамтамасыз ету болып табылады;
• мемлекеттің функциялары – оның қызмет етуінің негізгі бағыттары болып
табылады. Осы бағыттар мемлекеттің мақсаттары мен міндеттерін,
әлеуметтік тағайыны мен мәнін анықтайды. Мемлекет функцияларының ішкі
және сыртқы деп бөлінуі формальді болып келеді, себебі олар өзара
тығыз, ал кей жағдайда ажырамас байланыста және біртұтас бірлікте
болады, сондай-ақ, мемлекеттің ішкі функцияларының сыртқы факторлар
әсеріне аса елгезектігі байқалады. Жаһандану дәуірінде мемлекеттік
функцияларды бірнеше мемлекеттің келісіп, бірігіп атқаруы, уақытша
немесе тұрақты одақтар құрып шешуі кеңінен таралуда. Мемлекеттік
функцияларды іске асыруда азаматтық қоғам институттарының белсеңділігі
және үлесі артуда;
• қазіргі кезде демографиялық үрдістер мемлекеттік реттеуді талап етіп
отыр. Бүгінгі таңда демографиялық саясатты мемлекеттік реттеудің арнайы
объектісі ретінде қарастырудың қажетілігі айқындалуда. Осыған
байланысты демография саласындағы мемлекеттің функцияларын жеке функция
түрінде бөліп шығаруды және қарастыруды қажет деп есептейміз. Себебі:
біріншіден, бүгінгі таңдағы заманауи мемлекеттерде демографиялық
процесстер арнайы мемлекеттік саясат деңгейінде қарастырылып,
талқылануда және соған сай жалпы мемлекетке ортақ демографиялық саяси
құжаттар (тұжырымдамалар, бағдарламалар) аумағында шешілуде; екіншіден,
мемлекеттің демографиялық саясатын іске асыратын арнайы демографиялық
құқықтық нормативтік актілер жүйесі қалыптасуда; үшіншіден, мемлекеттің
демографиялық саладағы ресми шешім-құжаттарын іске асыратын арнайы
атқарушы органдар жүйесі құрылуда. Мемлекеттің демографиялық функциясы
өз дамуында бірнеше кезеңді басынан өткізді. Ол кезеңдер диссертацияда
толығымен ашылған;
• демографиялық үрдістер негізінен үш мәселені қамтиды. Олар: туылым,
өлім және көші-қоны. Мемлекеттік саясаттың негізгі бөлігі болып
табылатын демографиялық саясатты жүзеге асыру заңдармен реттелуді талап
етеді. демографиялық саясатты жүзеге асыру үшін демография саласындағы
ұлттық заңдарды бір жүйеге келтіру керек. Диссертациялық жұмыста ұлттық
заң актілерін арықарай жетілдіруге ерекше көңіл бөлінген;
• демографиялық саясатты тиімді жүзеге асыру үшін мемлекеттік
органдардың өкілеттіктерін жетілдіру қажет. Қазақстан Республикасында
демографиялық үрдістерді бірнеше мемлекеттік органдар реттейді. Бұл
демография мәселесін жүйелі тұрғыда шешуге және оның тиімді қызмет
жасауына толық мүмкіндік бермейді. Сол себептен де Қазақстан
Республикасында демографиялық саясатты жүргізуді үйлестіретін атқарушы
органдар жүйесінен арнайы орган құру қажет;
• жаһандану кезеңінде демографиялық үрдістерді реттеу үшін мемлекет
әлемдік қауымдастықпен ынтымақтасуы қажет. Ғаламдық сипатқа ие болған
демографиялық мәселелер дүниежүзілік проблемаға айналып отыр.
Мемлекеттің ішкі және сыртқы функцияларының мазмұнын құрайтын
демографиялық мәселелерді реттеуде халықаралық ұйымдар ерекше орын
алады.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы. Зерттеу жұмысының
нәтижелері мен ұсыныстарын мемлекеттің мәні, мемлекеттің функциясының
теориясы туралы қол жеткен жетістіктерді дамытуда; демографиялық
мәселелерге қатысты заң жобаларын әзірлеуде; жоғарғы оқу орындарында
Мемлекет және құқық теориясы, Мемлекет және құқық теориясы мәселелері,
Салыстырмалы құқықтану, Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы
курстарын оқыту үрдісінде; оқу-әдістемелік құралдарды дайындауда, аталған
мәселелер бойынша арықарай зерттеу жүргізуде пайдаланылуы мүмкін.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Дипломдық жұмыс әл-Фараби атындағы
ҚазҰУ-нің мемлекет және құқық теориясы мен тарихы кафедрасында орындалды.
Дипломның негізгі тұжырымдары мен түйіндері бірнеше конференцияларда
баяндалды: Қазақстан Республикасының Конституциясы және еңбек заңдарын
жетілдіру мәселелері: Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясы
(Алматы, 2001); Мемлекет және қоғамның демократиялық дамуын жетілдірудегі
өзекті мәселелері: Д.А. Қонаевтың 90-жылдығына арналған халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференциясы (Алматы, 2002); Қазақстан Республикасындағы
Парламентаризмнің теориялық және конституциялық – құқықтық мәселелері:
Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясы (Алматы, 2006); Қазақстан
Республикасындағы Әкімшілік реформалардың конституциялық-құқықтық
негіздері: Профессор В.А. Кимнің 85- жасқа толуына арналған халықаралық
ғылыми-тәжірибелік конференциясы (Алматы, 2008); Қазақстан
Республикасындағы еңбектік құқықтық қатынастардың қазіргі жағдайы және даму
бағыттары: Республикалық дөнгелек үстел (Алматы, 2008). Зерттеу нәтижелері
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым саласындағы бақылау Комитетінің
тізімінде бекітілген ғылыми мақалаларында көрініс тапқан.
Дипломның құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы зерттеудің негізгі
мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес құрылған. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш
бөлімнен, жеті бөлімшеден, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.

1 ЖАҺАНДАНУ КЕЗЕҢІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІҢ ФУНКЦИЯЛАРЫ

1.1 Қазіргі кездегі мемлекеттің мәні және әлеуметтік тағайыны
Кез келген қоғамның саяси негізіне билік мәселесі жатады. Алғашқы
қауымдық қоғамда қоғамдық билік болды.
Қоғамның негізгі мәселелері осы қоғамның ересек мүшелерінің жалпы
жиналысы арқылы шешілді, ал ерекше дара қасиеттері мен тәжірибесіне
байланысты халықпен сайланатын рубасылар, ақсақалдар кеңесі күнделікті
мәселелерді шешті. Билік пен халық біртұтас болды.
Алғашқы қауымдық қоғамның экономикалық негізін – қоғамдық меншікке
негізделген өндірістік қатынастар құрайды. Өндіргіш күштердің даму
дәрежесінің өте төмендігінен жеке меншік болмады және адам өзін-өзі күн
көрісіне қажетті азық-түлікпен, киім-кешекпен қамтамасыз ете алмады.
Сондықтан адамдар бірігіп еңбек етті. Бұндай жағдайларда мүліктің
теңсіздігінің өзгенің еңбегін эксплуатацияның болуы мүмкін емес еді.
Қоғамда белгілі бір дәрежеде тұрақты өндірістік қатынастарға қарағанда
өндіргіш күштер әрдайым дамып отырады.
Өндіргіш күштердің дамуына үлкен әсер ететін факторға еңбектің қоғамдық
бөлінісіне ерекше тоқтала кеткен жөн. Себебі мемлекеттің пайда болуы үш ірі
қоғамдық еңбек бөлінісіне байланысты.
Біріншіден, - қоғамдық еңбек бөлінісі – бұл егіншіліктен мал
шаруашылығының бөлінуі. Жануарларды қолға үйрету нәтижесінде, ал кейін
оларды өсіру арқылы малшы тайпалар жабайылардың басқа тобынан бөлініп
шықты.
Екіншіден, - қоғамдық еңбек бөлінісі – бұл егіншіліктен қол өнердің
бөлінуі. Оның нәтижесінде адамның жұмыс күшінің құндылығы артты.
Үшіншіден,- ірі қоғамдық еңбек бөлінісі, саудагерлердің пайда болуымен
байланысты. Өздері өндіріспен айналыспайтынына қарамастан тұтынушыларды
өздеріне тәуелді еткен тап бірінші рет пайда болды.
Еңбек өнімділігінің артуының нәтижесінде, адамдар өздерінің
қажеттіліктерін артық өнім, яғни қосымша өнім өндіре бастады. Рубасы,
ақсақалдар кеңесі өзінің дәрежесін пайдаланып, қосымша өнімді иеленді.
Нәтижесінде жеке меншік және топтар пайда болды.
Бұл факторлар алғашқы қауымдық қоғамның ыдырауына алып келді. Алғашқы
қауымдық қоғамның ыдырауы барысында мемлекет қалыптасады.
Заң ғылымындағы ең бір өзекті мәселенің бірі болып мемлекеттік биліктің
мәселелері, тұтастай мемлекеттің өзі табылады. Мемлекеттің мәніне қатысты
түрлі көзқарастар, доктриналар, теориялар мен тұжырымдымалар бар екені
белгілі. Олардың барлығына ортақ пікір: мемлекеттік дербестікке,
егемендікке, тәуелсіздікке ие саяси институт, саяси ұйым болып табылады.
Мемлекет қоғамның жетілуінің нәтижесі болып табылады.
Көне гректерде мемлекет ұғымы барлық азаматтардың ақыл-ойы және
адамгершілік қажеттерін орнықтырып, қажетін өтейтін ұғым деп қабылданған.
Егер саяси пікірдің классиктерінің идеяларына жүгінер болсақ, онда
саяси теорияның негізін қалаушы Аристотельдің көзқарастары үлкен
қызығушылық тудырады. Аристотельдің пікірінше мемлекет – бұл адамдардың
белгілі бір әдістермен өзара ықпалдасатын және араласатын көпшілігі болып
табылады.
Аристотель мемлекетті өмірдің қажеттіктері үшін пайда болған ерекше
түрдегі ұжымдық ретінде қабылдайды. Ол мемлекетке мынадай анықтама береді:
Күнделікті көретініміздей, қандай да болмасын, мемлекет – белгілі бір
қарым–қатынас, белгілі бір игілік үшін ұйымдастырылатындықтан (қандай
әрекет болмасын бір игілікті көздейді ғой), әрбір қарым-қатынастардың ең
маңызды әрі басқа қарым-қатынастардың бәрін де қамтитыны, ұмтылады. Осы
қарым-қатынас мемлекет немесе саяси қарым-қатынас деп аталады [4, 312 б.].
Аристотельдің мемлекеттің жалпы келбетіне, сипатына қатысты көзқарасы,
оның барлық мүшелерінен құралатын мемлекеттің тұтастық, одақтасушылық
қырын бөліп көрсетті. Оның ойынша мемлекеттің бірлігі үнемі күшейе берсе,
оның мемлекет болудан қалуы анық. Мемлекет өзінің табиғатынан белгілі бір
көптік қой. Егер ол бірлікке ұмтыла берсе, мемлекеттен отбасы құрылып, ал
отбасынан бір-ақ адам қалмай ма: отбасы мемлекетке қарағанда, ал бір адам
отбасыға қарағанда мұнымен әркім-ақ келіседі, бірліктірек? Мемлекетке
көптеген жеке адамдар ғана кірмейді, олар, оның үстіне, бір-бірінен (eidei)
жағынан әр түрлі болады, мемлекетті құратын элементтер бірдей бола алмайды
ғой. [4, 335 б.] деп көрсетті.
Аристотель мемлекеттегі билікті ақымақтықпен пайдалану фактілерін
қарастырады, оның дұрыс және дұрыс емес нысандарын бөліп көрсетеді. Дұрыс
емес деп саналатын, сорақы нысанның өзі – тирания нысаны – мемлекетті
позитивтік социомәдени мағынасынан айырмайды. Аристотельдің осы пікірін
жалғастырған Цицерон болды. Аристотельмен Цицеронның ойлар мемлекетті саяси
ұйымдасқан және белсеңді халық бейнесінде көру ұғымында жақын болып келеді.
Мемлекет туралы диалогында халық бір-бірімен құқық мәселелерінде
келісушіліктермен және мүдделерінің ортақтығымен байланысқан адамдардың
(азаматтардың) бірлесуі ретінде анықталған [5, 20 б.].
Цицеронның пікірі бойынша мемлекет дегеніміз адамдардың одағы, яғни
ортақ құқық және ортақ пайда беретін, осы тұрғыдан біріккен одақ деп
таниды.
Аристотель секілді Цицерон да мемлекетті анықтауды халықтың
жетістігімен, игілігімен байланыстырады. Аристотель мен Цицеронның
түсініктерінше мемлекет – көне игі жағдай. Тек сол ғана саяси
қауымдастықтың мүшелеріне өзінің мүмкіндіктерін жүзеге асыруы мен дамытуын
қамтамасыз етеді. Онсыз қауымдастық мүшелері ешбір жағдайда әрекет алмайды.
Ол былай дейді: Егер барлығына ақыл мен рух тұрғысынан қарасақ, барлық
қоғамдық байланыстар ішінен біздің әрқайсысымыз үшін мемлекетпен
байланысымыз ең бір маңызды, неғұрлым қымбат болып саналады. Бізге ата-
анамыз, балаларымыз, туыстарымыз, достарымыз қымбат, алайда бір ғана отан
барлық адамдардың бүкіл байланыстарын қамтиды. Цицерон адамзаттық
тіршіліктің бірнеше сатыларын анықтайды, ең маңыздысы ретінде азаматтық
қауымды есептейді. Оның Міндеттер туралы трактатында барлық азаматтарды
бір тұтастыққа құрайтын азаматтық қауым мемлекет ретінде анықталады [6, 72
б.].
Қазіргі мемлекет – бұрыңғыға қарағанда біршама күрделі құбылыс болып
табылады, бұрыңғы жалпы адамзаттық құндылықтар (мысалы, бостандық, теңдік)
мен ХХІ ғасырдың жаңа құндылықтарына (мысалы, әлеуметтік, әділдік) сәйкес
келетін демократиялық, зайырлы, құқықтық мемлекетті қалыптастыру жолында.
Мысалы, Платон мен Аристотель мемлекеттің әрбір тағайыны болып өнегелікті
бекіту [4, 389 б.] табылады - деп есептейді. Кейінректе осы ойды қолдап,
дамытқан Гегель болды. Мемлекеттің пайда болуының келісім-шарттық теориясын
жақтаушылар, мемлекеттің тағайынын жалпы бостандық (Руссо); жалпы
қауіпсіздік (Гоббс); жалпы игіліктің болуы (Гроций) - деп есептеді.
Маркстік ілім мемлекетті қанаушы таптың қаналушы тапты езудің құралы деп
түсіндірді [7, с. 149].
Қазақстандық ғалым академик Ғ.С. Сапарғалиев заң ғылымы қоғамдық
құбылыс ретінде мемлекетті бәрінен бұрын оның зайырлық сипаты тұрғысынан
қарауы тиіс деп белгілейді. Ол ҚР мемлекетінің өз идеологиясының зайырлық
сипатын қорғап қана қоймай, кез-келген нысандағы діни экстремизмге қарсы
тұратынын да көрсетеді [ 8, 57 б.].
Ғ.С. Сапарғалиевтің ойынша мемлекет белгілі бір идея, теориялар мен
тұжырымдамалардың негізінде өз қызметін жүзеге асыруды ұйымдастырады. Мұны
жоққа шығару мүмкін емес. Тиісті автор мемлекеттік идеологияны қоғамдық
ақиқатты байқататын, бағалайтын және оны белгілі бір әлеуметтік топтардың
немесе бүкіл қоғамның мүддесінде қайта ұйымдастыру құралы қызметін
атқаратын идеология түрінда анықтауды ұсынады [9, 244 б.].
Мемлекеттік сипаттау кезінде тіптен әртүрлі көзқарастар білдіріледі.
Бір-біріне қайшы келетін екі түрлі көзқарасқа тоқталамыз: таптық немесе
маркстік теорияға және үйлесімдік немесе қоғамдық игілік теориясына.
Марксизм теориясына сәйкес мемлекет қоғамның антогонистік таптарға
бөлінуінің жемісі, байлардың (қанаушы таптың) үстемдік етуінің құралы болып
табылады. Екінші тұжырымдама мемлекеттің ортақ мақсаттарды – ортақ
игіліктерге қол жеткізуді, мемлекет пен халықтың, ұлттың, әлеуметтік
топтардың, адамның өзара қатынасын реттеуді, белгілеуді көздейтінін
білдіреді. Академик Ғ.С.Сапарғалиевтің пікірі бойынша мемлекетке тарихи
тұрғыда қарайтын болсақ, аталған тұжырымдамалар бірін-бірі жоққа шығармайды
[9, 155 б.].
Қазіргі мемлекет көпқырлы болғандықтан оның түсінігін, рөлі мен
әлеуметтік тағайынын талдау қажет. Белгілі ғалымдардың ой- пікірлеріне
назар аударайық
ҚР ҰҒА академигі М.Т. Баймаханов мемлекет және құқық теориясының кейбір
әдістемелік мәселелерін қайта қарау қажеттігін ой елегінен өткізе отырып,
былай дейді: Мемлекет және құқықтың отандық теориясы ғылыми білімнің
мазмұны мен құрылымын түбегейлі қайта қараудың, ары қарай даму бағытын
таңдаудың алдында тұр. Бүгінде ол жаңа стратегия мен тактиканы белсенді
түрде іздеу мен өңдеу, терең толғану кезеңінде тұр. Бұрыңғы кейбір жеке
постулаттар ғылыми шығармашылықты тежейтін жарамсыз көзқарастар ретінде
мәнін жойса, келесі бірі оң тұстарын сақтай отырып толығымен немесе ішінара
қайта ойластырылуда. Осының негізінде ғылым ретінде мемлекет және құқық
теориясының мемлекеттік-құқықтық құрылыс тәжірибесіне жақын болатын, оған
тиімді әсер ете алатын, толық шамада өзінің шығармашылық потенциалын аша
алатын жаңа қырлары қалыптасады. Осындай мақсаттарға жету оның әдістемелік
негіздерінің сенімді жағдайы тұсында ғана мүмкін болады [10, 127 б.].
Қазақстандық ғалым С.Н. Сәбікеновтың ойынша мемлекет – қоғамдағы
бірден- бір әмбебап ұйым, ол әкімшілік-аумақтық бөліністерге (дүниедегі
аздаған ұсақ мемлекеттерде ғана мұндай бөліністер жоқ) сәйкес елдің барлық
халқын қамтиды [11, 22 б.] деп көрсете отырып, саяси төрешілдік қызметі
жүзеге асыру – ұйым ретіндегі мемлекеттің ең маңызды қасиеті, қоғамда
әлеуметтік төреші болу – мемлекеттің ең маңызды міндеті деп белгілейді
[11, 23б.]. Ол өз ойын тұжырымдай келе, мемлекетке мынадай анықтама береді:
Қазіргі мемлекет – қоғамдағы әмбебап саяси ұйым, әлеуметтік кереғарлыққа
сүйенген және ортақ істерді орындау қажеттігінен туған ұйым [11, 28 б.].

Қазақстандық ғалымдар С. Өзбекұлы мен Ө. Қопабаевтың ойларынша
мемлекет дегеніміз арнайы бір аумақтық кеңістіктегі таптық қоғамда билік
жүргізетін, басқаруды іс-жүзіне асыратын, арнайы адамдардың құқықтық
негізде ұйымдасқан саяси жүйесі [12, 17 б.].
Қазақстандық ғалым Т. Ағдарбековтың пікіріне сүйенсек: мемлекет –
тәуелсіз биліктің саяси ұйымы, өзінің пайдалы қызметтері арқылы қоғамның
алдында тұрған шешуші мәселелерді іске асырады. Мемлекет – саяси биліктің
ұйымы, нақтылы мүдделерді (таптық, жалпыадамдық, діни, ұлттық т.с.с.)
айрықша іске асыруға белгілі аумақ көлемінде ықпал етуші [13, 47 б.].
Ресейлік ғалым П.Л.Белковтың көзқарасы бойынша мемлекет көпқұрылымды,
көпфункционалды, ал ол өз кезегінде оның түсінігінің кең көлемін ұсыну үшін
негіз береді. Ең құрымаса оның азымаз шамасын түзіп беру мүмкін емес.
Скептиктер ғылымда, ең құрымаса операционалдық деңгейде де мемлекеттік
анықтамасы болмайтындығын дәлелдейді [14, 175 б.].
Қазіргі мемлекеттің мәні мен әлеуметтік тағайыны бүгінгі күні өзекті
болып табылады. Мемлекет әрқашанда тарихи түрде дамып отырады, оның
функциялары да өзгеріске ұшырап жатады. Қазіргі мемлекетті түсіну үшін ХVI-
XVIII ғасырларда Батыс еуропада пайда болған саяси көзқарастарға
тоқталайық. Нақ осы кезеңде мемлекеттілікті әртүрлі түсінудің бастамасы
қаланды.
Француз ойшылы Жан Бодэннің еңбектері зор маңызға ие. Өзінің басты
еңбегі “Мемлекеттер туралы алты кітабында” Жан Бодэн мемлекетті “егемен
биліктің көмегімен көптеген отбасылар мен оларға тиесілерді” әділ басқару
ретінде қарастырады. Жан Бодэн бірінші рет мемлекетті анықтауда
“егемендік”, “егемен билік” ұғымдарын қолданды. Бұлар басты сөздер, олардың
көмегімен Ж.Бодэн мемлекеттің мәнін түсіндірді. “Егемендік – мемлекеттің
тұрақты және абсолютті билігі”, - деп есептейді ол. Алайда мәселенің мәні
мынада: Ж.Бодэннің өзі мемлекетті саяси одақ, белгілі бір саяси қауымдастық
ретінде емес, егемен билікті тікелей жүзеге асырушы ретінде ұғынды. Оның
есептеуінше адамдардың барлық қауымдастығы тұтастай егемен билікті жүзеге
асырушы бола алмайды. Алайда, “көптеген отбасылардың” барлығын басқаратын
патша (немесе жоғары орган) болуы мүмкін (тиіс де). Осылайша ойшыл түйіндер
отырған саяси одақтың (“халықтың”) егемендігі артқа ысырылады және патшаның
егемендігімен ауыстырылады [15, с. 356].
Осы позицияны келесі ойшыл – Т. Гоббс ұстанып, дамытты. Томас Гоббстың
пікірінше мемлекеттің мақсаты – негізінде қауіпсіздікті қамтамасыз ету.
(Табиғатында еркіндікті және басқаларға үстемдік етуді ұнататын) адамдар
өздерінің қолдарына билік тізгінін ұстаған кезде (онымен біз байқағандай,
мемлекетте өмір сүрсе) олардың түпкі себебі, мақсаты немесе ниеті өзін өзі
сақтау қамқорлығы және бұрынғыдан да орайлы өмір сүру болып табылады.
Басқаша айтқанда, адамдар мемлекетті орнатқанда соғыстың ауыр мүшкілінен
арылу үшін адамдарды үрейде ұстайтын және жазалаумен қорқытатын, оларды
келісімдерді орныдауға және жаратылыс заңдарын сақтауға мәжбүр ететін
билігі жоқ табиғи құштарлықтың қажетті салдарын басшылыққа алады. [16, 145
б.]. Егер топтасқан адамдар өз ортасында тыныштық орнату және өзгелерден
сақтану мақсатында шарттасып, әрқайсысы бір-бірімен келісіп жатса, сол
адамның немесе адамдар кеңесінің күллі іс-әрекеттері мен ой-пікірлеріне
көпшіліктің оларды қолдаймыз немесе қарсымыз деп дауыс бергеніне
қарамастан, олардың бәріне (солардың өкілдері ретінде) дауыс беруге құқық
берілсе, онда біз мемлеке орнатылған деп айта аламыз [16, 147 б.].
Еуропалық ортағасырлық дәуірде бірқатар ойшылдар мемлекеттің мәнін
ашуға тырысқан. Солардың біреу Фома Аквинский болып табылады. Фома
Аквинский Аристотельдің көзқарасын былай дамытты: мемлекет ... табиғаты
бойынша әрбір адамға бағыт береді. Бұл заңды да, себебі қажет болған
жағдайда тұтас қандай да бір бөлікке түрткі болады. Фома үшін де мемлекет
қол өнершілермен, жер өңдеушілермен, солдаттармен, саясаткерлермен және
қауымдастықтың өзге де мүшелерімен құрылатын саяси қауымдастық. Тек олардың
барлығы өз жиынтығында ғана осындай қауымдықты құрайды. Нақ осы белгі
арқылы Фома мемлекетті белгіледі: Қала-мемлекет жетілген қауымдық болып
табылады [17, 235 б.].
Фома Аквинский үшін мемлекет – жаратушысы және билік етушісі құдай
болып табылатын әмбебаптық, әлемдік тәртіптің ажырамас жағдайы. Мемлекетті
қасиетті объект деп есептеу үшін бір ғана осы көзқарас жеткілікті. Шынайы
мемлекеттердің керемет көптігі жағдайында қасиеттілік белгісін байқау
мүмкін емес екендігі Фома Аквинскийге белгілі болды. Мұндай жағдай тиісті
мемлекеттердің Құдаймен белгіленген және мақұлданған әмбебеп, әлемдік
тәртіпке қатыстылығына қатысты күмән тудырады. Мұндай күмәнді жою Фома
енгізген мемлекеттік билікті құрайтын қосылғыштардың дифференциациясымен
мүмкін болады. Олардың ішіндегі алғашқысы әрі ең бастысы – биліктің мәні,
яғни әлеуметтік иерархияның жоғары буынын иеленетін тұлғалардың еркінің
тұрғын халықтың төменгі топтарына үстемдік етуін байқататын үстемдік ету-
бағыну қатынасы. Бұл қатынастар Құдайдың өзімен белгіленген. Демек,
мемлекеттік биліктің мәні сөзсіз құдайдан. Мемлекеттік биліктің екінші
құрама қосындысы – оның нысаны, яғни мемлекеттік биліктің пайда болуы,
иелену әдістері. Үшінші қосынды – мемлекеттік билікті пайдалану [18, 187
б.].
Мемлекеттің арықарай дамуын тануда Жаңа заманның ірі саяси ойшылдары
үлкен үлес қосты. Олар мемлекетті қоғамның өзіне тең көлемді саяси
қауымдастық ретінде ұғынудың арықарай дамытты. Соның ішінде, Гуго Гроцийді
атауға болады. Ол Соғыс пен бейбітшілік құқығы туралы үш кітап
шығармасында мемлекетті құқықтарды сақтау мен жалпы пайда үшін жасалынған
еркін адамдардың жетілген одағы мемлекетті өзіндік заңдары, соттары мен
лауазымды тұлғалары бар қоғамдық тұтастық түрі ретінде қарастырған [19, 74
б.].
Осы көзқарасты Джон Локкта өз еңбектерінде дамытты. Ол "Басқару туралы
екі трактат еңбегінде өзінің көзқарасын нақты баяндайды: Мен мемлекет
ұғымының астарынан, барлық уақытта демократияны немесе басқарудың қандай да
басқа формасын емес, оны латындықтар civitas сөзімен атаған кез келген
тәуелсіз қоғамдастықты (any independent community) түсінемін; біздің
тілімізде осы сөзге мемлекет (сommonwealth) сөзі өте жақсы сәйкес
келеді, ол адамдардың осындай қоғамын көрсететін ұғымды нақта білдіреді, ал
ағылшынның қауым (community) немесе қала (citty) сөзі оны білдірмейді,
өйткені мемлекетте қауымның бағынушылары бола алады, ал қала сөзі бізде
мемлекеттен гөрі мүлдем басқа мағынанға ие. [20, 204 б.].
Бұл көзқарастарды өз еңбектерінде И. Кантта дамытады. Ғұмырлық әлемге
атты философиялық жобасында И. Кант келесідей ой білдіреді: Мемлекет өзі
орналасқан жер секілді мүлік болып табылмайды. Мемлекет – бұл өзін-өзі
басқаратын әрі өзіне-өзі иелік ететін адамдардың қауымы

[21, 290 б.]. “Құқық туралы
ілімдердің метофизикалық бастаулары” еңбегінде мемлекеттің ұқсас келбеті
баяндалған: “мемлекет (civitas) – құқықтық заңдар талаптарына адамдардың
бірігуі” деп көрсетеді. Мұнда И. Кант мемлекет деп өнегелік заңдарына
сүйенетін басқарудың жалпы бастауларымен бірлескен еркін адамдардың ерікті
одағын анықтайды. И. Кант мемлекетті адамдардың берекесі мен рақатын және
қорғалуын қамтамасыз ету үшін бірігулері, одағы ретінде түсінеді. И.Канттың
көзқарасына сәйкес “мемлекет – бұл құқықтық заңдарға бағынатын көптеген
адамдардың бірлестігі” [22, 223 б.].
Неміс ойшылы Ф.Гегель мемлекетті жай ғана игілік, құндылық ретінде
емес, одан да жоғары болатын құбылыс ретінде қарастырады. Гегель үшін –
мемлекет “Құдайдың әлемде салтанат құруы”, “жердегі құдайдың берген
тіршілігі”, “жалпыға бірдей және объективтік еркіндік”, “нақты еркіндіктің
болмысы (шынайылығы)” және т.с.с. [23, 284 б.]. Гегельдің “Құқық
философиясы” атты еңбегінде мемлекетке – бұл жария-өктем қатынастармен және
институттармен жасалатын белгілі бір ұжымдық, ассоциация деп анықтама
беріледі. Гегельдің пікірінше мемлекет “өнегелік идеялардың болмысы”.
Гегель бір жағынан жеке адамның, азаматтың, келесі жағынан – мемлекеттің
еркіндігінің біртұтастығын ұсынады. Осылайша олардың еркіндіктері бір-
біріне қайшы болмайды, керісінше органикалық біртұтас еркіндікті - өзіне
жеке индивидтердің еркіндігі мен халықтық өмірдің саласын біріктіретін
мемлекеттік-ұйымдасқан халықтың (ұлттың) еркіндігін құрайды [23, 333 б.].
Француз ойшылы Ш. Монтескьенің Заңдардың рухы еңбегіне назар
аударалық. Онда Ш. Монтескье былай деп пікір білдіреді: Егер де мен
адамдардың өз міндеттерін, өз әміршісін, өз Отанын және өз заңдарын сүюіне
жаңа негіздер табатындай ете алсам, олар кез келген елде, кез-келген билік
тұсында, кез-келген мансапта өздерін ілгеріден гөрі бақыттырақ сезінетіндей
ете алсам, онда мен өзімді пенделер ішіндегі ең армансыз жанмын деп есептер
едім. [24, 13 б.].
Жоғарыда келтірілген көзқарастарға қысқаша талдау жасау келесідей
пікірді қалыптастырады: саяси ой-пікірлердің классиктері мемлекет деп саяси
қауымдастықты емес, мүдделерінің ортақтығымен, еркін түрде
ерікбілдірулерімен біріккен “адамдар одағын” ұғынады. Сондықтан олар үшін
мемлекет осы саяси қауымдастықтан тыс болатын қандай да бір институттардың,
адамдар тобының кешені болған жоқ.
Мемлекет туралы көзқарастардың ішінде ең жақыны, әрі шынайы түсінік
беретін марксистік түсініктер ерекше назар бөлуді қажет етеді. Сонымен,
Карл Маркс пен Фридрих Энгельс үшін мемлекет – бұл бір таптың келесі тапты
басып жаншуы үшін арналған машина [25, с. 203]. Маркстің көзқарасы бойынша
мемлекет – бұл қоғамнан жоғары тұратын орган [25, с. 22].
Ф. Энгельстің ойынша жария билік, мемлекет – оны (заңдарды) сақтау
тапсырылатын органдар [25, с. 203].
В.И. Ленин өзінің “Мемлекет және революция” атты белгілі еңбегінде
“мемлекеттің мәні оның бір таптың мүддесін келесілердің мүддесіне зиян
келтіре отырып қамтамасыз ету қасиетінде байқалады. Мемлекет бір таптың
келесі тапты басып жаншуы үшін арналған машина. Мемлекет – бұл өзінің
қарсыластарын басып жаншу мақсатында үстемдік етуші таппен құрылатын
биліктің арнайы ұйымы”, - деп жазды [26, с. 34].
Мемлекеттің мәні мен әлеуметтік тағайыны туралы мәселелерге ресейлік
ғалымдарда өз үлестерін қосты. Мысалы, В. Попов мемлекетті анықтауда оның
экономикалық үстемдік етуші таптың саяси ұйымы ретіндегі анықтамасын
қалдырған қисынды да негіздірек болып табылады деп сендіреді [27, с. 197].
Мемлекеттің мәнін анықтаудың өзге де жолдары бар. Мысалға “мемлекет –
түнгі қарауыл” деген теорияны алуға болады. “Түнгі қарауыл”, “малай”
жағдайы беделді, мәртебелі деп есептелмейді, құрметке ие емес. Мысалға, Ю.
Богомолов былай есептейді: “мемлекеттек тек әкімшілік қызмет ету аясын
білдіргенде ғана ... маған ... сүйкімді” [28].
Адамдардың тіршілік етуінің алғы шарты қауымдастық. Адамдар қауымға
біріге отырып жаңа материалдық игіліктер жасайды, сол игіліктерді бөлісу,
айырбастау, пайдалану үшін, тіршілікті торқыратпау үшін жанұя құрып және
топтарға бірігіп әрекеттер жасады. Адамдар қаумдастығы өзінің белгілі бір
даму кезеніңде өз қаумдастарының жеке бастарымен жанұя мүшелерінің мүддесін
қорғап, тыныштығын қамтамасыз ету үшін, саяси күшті қамтамасыз етті. Мүндай
күш ретінде өмірге мемлекет келді.
Қазақстандық ғалымдар Ғ.С. Сапарғалиев пен А.С. Ибраеваның пікірінше
Мемлекет – басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен қоғамның
тіршілік-тынысын қамтамасыз ететі, оған қажетті жағдайлар мен алғышарттар
жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша нысаны деп
көрсетеді. Өзіне тән ерекше белгілері мен қажетіне, сондай-ақ өзіндегі аса
мол мүмкіндіктеріне қарай мемлекет экономиканы дамытудың, әлеуметтік-саяси,
рухани, ұлтаралық және жеке адамдардың арасындағы қатынастардың маңызды
мәселелерін шешуге нақты қатысып, коғамдағы істердің жағдайына белсенді
түрде әсер ете алады. Мемлекет тек өзіне ғана тән функциялары, әсер ету
нысандары мен әдістері бар айрықша құрылым ретінде сипатталады. Соның
арқасында оны қоғамда, ұйымда, құрылымдар мен институттарда әрекет ететін
басқалардан ерекше өзгешелігімен көзге түсетін күрделі саяси организм
ретінде ұғынамыз. Мемлекет дегеніміз - адамзат қоғамы дамуының нәтижесінде
пайда болған саяси ұйым. Мемлекет – қоғамды басқару міндетін атқаратын,
адамдардың, топтардың, таптардың қарым-қатынастарын реттеп отыратын,
заңдарды қабылдайтын саяси ұйым. Мемлекет – қоғамның саясатын жүзеге
асыратын саяси ұйым. Мемлекет туралы ұғымның толық болуы үшін оның
белгілеріне егжей-тегжейлі тоқталып, олардың мазмұны мен мәнін тереңірек
ашу қажет [29, 33-34б.]
Мемлекет ол жария билікті жүзеге асырушы саяси ұйым. Қоғамда көптеген
саяси ұйымдар болуы мүмкін. Бірақ мемлекет саяси ұйымның ерекшесі. Себебі
ол бүкіл қоғамды қамтиды, қоғам үшін және соның атынан қызмет істейтін
саяси ұйым. Сондықтан мемлекеттің қоғам өміріне тікелей және жанама әсер
ететін басқа саяси ұйымдардан оны ажырататын белгілері бар: Мемлекеттің
негізгі белгілерінің бірі – ол басқа мемлекеттерден тәуелсіз болады, оларға
бағынышты емес. Мемлекеттің ерекше билеуші, басқарушы органдары болады.
Сыртқы жаулардан сақтану үшін қарсы барлау ұйымдастырады. Мемлекет
органдарын, оларды істейтін қызметкерлерді қаражаттандыратын оның арнаулы
материалдық қоры болады. Мемлекеттің өзінің тұрағы, аумағы болады. Сол
аумақта мемлекет құрылады, өз қызметін атқарады, билік жүргізеді.
Мемлекеттің күрделі белгілерінің бірі – құқықтық жүйенің қалыптасуы.
Басқарылатын қоғамдық қатынастарды реттеп, оларды қажетті қалыпқа салып,
тәртіп орнату үшін құқықтық нормалар жасалады [29, 37-38б.].
Мемлекеттің саяси билік ретінде қызмет етуі оның мәнін көрсетеді.
Мемлекеттің мәні – мемлекеттің басты тағайыны, осы құбылыстың басты өзегі,
яғни басты жемісі. Мемлекеттің мәні оның мазмұнын, мақсатын, қызметінің
бағыттарын анықтайды. Басқаша айтқанда мемлекеттегі билік пен оның
құрамында болатындардың бәрі [29, 40б.].
Ресей ғалымдары В.В. Лазарев мемлекеттің мәнін - осы құбылыстағы басты
нәрсе, ол оның мазмұнын, мақсатын, әрекет етуін (билік) және
қатынастылығын анықтайды. Сонымен қатар мелекет мәнін түсінуде таптық
тұрғыда қарау аз, сондықтан мемлекет теориясының басқа түсініктерін
пайдалануға (элитарлық, технократиялық, плюралистік т.б) ұсынады[30, с.12].
Ал В.Н. Хропанюктің ойынша мемлекеттің мәнін ашу оның қоғамға қажеттілігін
анықтау, неге қоғам мемлекетсіз өмір сүре алмайды және дамымайды екендігін
білдіреді. Мемлекеттің маңызды белгісі барлық қоғамды басқаратын биліктің
жалғыз саяси ұйымы болып табылады. Ғылыми және тәжірибелік мағынада билік
ол басқару дегенді білдіреді. Мемлекеттік билік ол ұйымдастырушылық
мүмкіншіліктері бар, мемлекеттік ұйғарымдарды орындау үшін мәжбүрлеу
шараларын қолдануға құқығы бар басқарудың бір түрі болып табылады.[ 31,с.
23]
В.Н. Хропанюктің ойынша мемлекеттің мәнін ашу оның қоғамға қажеттілігін
анықтау, неге қоғам мемлекетсіз өмір сүре алмайды және дамымайды екендігін
білдіреді. Мемлекеттің маңызды белгісі барлық қоғамды басқаратын биліктің
жалғыз саяси ұйымы болып табылады. Ғылыми және тәжірибелік мағынада билік
ол басқару дегенді білдіреді. Мемлекеттік билік ол ұйымдастырушылық
мүмкіншіліктері бар, мемлекеттік ұйғарымдарды орындау үшін мәжбүрлеу
шараларын қолдануға құқығы бар басқарудың бір түрі болып табылады.
Мемлекет таптық саяси ұйым түрінде қалыптаса бастады. Бұл ереже тікелей
немесе жанама түрде әлемнің ғылымымен және тарихи тәжірибемен дәлелденген
[31, с. 62]. Шындығында құл иеленушілік мемлекеттің мәні құл иеленушінің
саяси билігінде болды. Бірақ бұл кезеңде, белгілі бір дәрежеде еркіндігі
бар барлық азаматтардың мүдделері қорғалды. Феодалдық мемлекеттің мәні – ең
біріншіден бұл феодалдың, сонымен қатар бай аксуйектердің (саудагерлер,
қолөнершілер, дін адамдары) мүдделерін жақтаушы саяси билікті орган болып
табылды. Капиталистік мемлекеттің мәні - буржуазияның мұдделерін білдіруші
органның болуымен ерекшеленеді.
Мемлекеттің дамуы – күрделі диалектикалық – логикалық процесс.Ол
әртүрлі қарама- қайшы тенденциялармен сипатталады [31 , с. 63]
Сонымен, объективтік себептердің нәтижесінде мемлекет - қоғам
мүшелерінің жеке және жалпы мүдделерін білдіру мен қорғауға бағытталған,
қоғамның ұйымдастырушы күшіне айналады. Мемлекеттің пайда болуының
объективті факторы болған жеке меншік – оның даму процесінде де әрқашанда
онымен бірге ілесіп жүреді. Қоғам өмірінің жетілуі барысында меншік
нысаныда әр түрлене бастайды. Аз қауымның меншігі ептеп көп қауымның
меншігіне ауыстырылады. Меншікке қатысты революциялық және эволюциялық
құрылымдардың нәтижесінде мемлекеттің де әлеуметтік- экономикалық мәніде,
мақсаты да міндеттері де өзгереді. Мемлекеттік, ұжымдық, акционерлік,
кооперативтік, фермерлік және басқа да меншік нысандарының қалыптасуы мен
қатар жеке меншіктің де жаңа белгілері пайда бола бастады, яғни
индивидттің меншігі.
Қазіргі мемлекетте жеке меншік мемлекеттің қорғауында болатын қоғамдық
институт болып табылады. Мемлекет индивидттің меншігін қолдап, қорғай
отырып, оның материалдық жән рухани игілігін қамтамасыз етеді. Социалистік
елдерде меншіктің жалғыз насаны болған мемлекеттік меншік, уақыт сынағын
көтере алмады [31, с. 64].
Мемлекеттің тарихи құбылыс ретінде екі түрлі табиғаты бар. Ол
экономикалық үстем тап билігінің саяси ұйымы бола отырып, қоғам
тіршілігінен шығатын жалпы істердің де ұйымдастырушысы болып табылады. Бұл
объективтік қорытынды талқылауға жатпайды. Аталғандардың қайсысы мемлекет
үшін маңызды. Мемлекеттің мәні туралы маркстік ілім, мемлекеттің барлық
дамуында, таптық бастаулардың үстемділігінің басымдығын атайды.
ХХ-ғасырдың ортасында қоғамның барлық мүшелеріне ортақ әлеуметтік
игіліктерді заңдастыру мемлекеттің басты мақсат етіп қоятын бірнеше
теориялар пайда болды (плюралистік демократия, құқықтық мемлекет және
т.б.).
Қоғам дамуының деңгейіне тән объективті жағдайлардың өзгерсе,
мемлекеттің әлеуметтік тағайыны да өзгереді.
Кейбір тарихи кезеңдерде мемлекеттің қызметінің дамуына субъективтік
факторлар әсер етеді. Олар ең біріншіден теорияның ақиқаттығы, оның
әмбебаптылығы, тарихи жетістігін көруге қабілеттілігінің болуы, қоғам
өмірінің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.