Лизинг шарты
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
§1. Лизинг туралы негізгі түсініктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Лизингті анықтау және оның мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Лизингке шолу жасау және оның дамуын талдау ... ... ... ... ... ... 11
1.3. Лизинг шартының обьектілері мен субьектілері ... ... ... ... ... ... .20
§2. Лизинг шартын құқықтық реттеу; лизинг түрлері және
олардың рекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.1. Қазақстан Республикасында лизинг шартының құқықтық
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2. Лизинг түрлерін дәрежелеу, лизингтің арендадан
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.3. Дамыған елдерде қаржылық лизингке сипаттама беретін
негізгі ерекшеліктер (халықаралық лизинг) ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
§3. Лизинг қатынастарының даму мәселелері және лизинг
мәмелесін жасауды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.1. Қазақстан Республикасындағы лизинг ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.2. Лизинг мәмілесін жасаудағы негізгі кезеңдер ... ... ... ... ... ... ...55
3.3. Лизинг мәмілесін жасауға дайындық және оның
тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
§1. Лизинг туралы негізгі түсініктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Лизингті анықтау және оның мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Лизингке шолу жасау және оның дамуын талдау ... ... ... ... ... ... 11
1.3. Лизинг шартының обьектілері мен субьектілері ... ... ... ... ... ... .20
§2. Лизинг шартын құқықтық реттеу; лизинг түрлері және
олардың рекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.1. Қазақстан Республикасында лизинг шартының құқықтық
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2. Лизинг түрлерін дәрежелеу, лизингтің арендадан
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.3. Дамыған елдерде қаржылық лизингке сипаттама беретін
негізгі ерекшеліктер (халықаралық лизинг) ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
§3. Лизинг қатынастарының даму мәселелері және лизинг
мәмелесін жасауды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.1. Қазақстан Республикасындағы лизинг ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.2. Лизинг мәмілесін жасаудағы негізгі кезеңдер ... ... ... ... ... ... ...55
3.3. Лизинг мәмілесін жасауға дайындық және оның
тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Кіріспе
Қазақстанның нарықтық экономикаға өтуі өндірістік кәсіпорындар алдына бірқатар мәселелер қойып отыр. Соның ішінде өсіп бара жатқан бәсекелестіктің қазіргі ерекше жағдайларына бейімделу, өндірілген өнім бағасының жоғарылауына байланысты өтім нарқын қысқарту және төлемеушілік мәселелері, шикізатпен, материалдармен қамтамасыз етушілерді іздеудің қиындығы және қаржы ресурстарының шек телуі. Сол себепті қазіргі кәсіпорындар өз орнын сақтап қалу үшін икемділік және ассортиментін тез өзгерту қабілетін игере білулері қажет.
80-жылдардың аяғынан бастап өндірістік және ауылшаруашылық өнімін өндірушілердің ірі қарқында баланстық байланыс айтарлықтай өзгерді.
Бұрынғы КСРО аймағындағы дезинтеграция мен Еуропадағы валюттік-кедендік бірлестік осы факторларды туғызып отыр. 90-жылдардың басында ТМД және нарқының жалпы жүйесінде Орта Азия елдері мен Қазақстанға қиын құрылымды мемлекеттер деген баға берілді. Сондыктан бұрын-соңды ұлттық табысқа едәуір үлес қосып жүрген онеркәсіп және агросектор саласындағы көптеген мамандандырылған кәсіпорындар өзі өндірген және импорттық өнімдерімен ТМД елдерінде орын алған болатын. /1; 17/
Несиелер мен инвестициялар, ұлттық несие мен инвестицияны қоспағанда дүние жүзі мен Еуропа банктерінің белгілі бір шарттарын орындамайынша жұмсалмаған.
Сыртқы нарық жергілікті өндірушілердің алдын-ала мақтап шығарған өнімін, сонымен қатар көлемі мен сапасын да қабылдауға дайын емес еді. Экономикалық динамикада белгілі бір әсер ету Түркия мен Корея республикаларының экономикасына тікелей еліктеу концепцияларымен тікелей байланысты. Басқа сөзбен айтқанда, индустриялық елдердің қаржы деректері мен технолОгиялары жөнінде хабардар болу ин-директивтік жолдар жүйесі бойынша жүзеге асырылған.
Соның нәтижесінде, бірінші жағынан, тендерлік жобалардың бәсекестілігі аса қымбат жобалардың (мұнай, газ өндіру, автокөлік құрылысы саласында), екінші жағынан, ерекше шағын шетелдік қор инвестициясы саласында орын алды.
Үкімет қабылдаған кешенді бағдарлама бойынша офшорлық аймақ құру арқылы индустриялық елдердің қаржы көздері мен технологгияларына жол ашу, кіші және орта кәсіпкерлікті қолдау, мүлікті толығымен жеке меншікке бере отырып, қоғамды демократияландыру – еліміздің жастарына дүние жүзілік өркениетке жету жолын ашып беріп отыр.
Тақырыптың өзектілігі:
Республика экономикасының басты бағыттарын дамытуда орта және кіші кәсіпкерлікке аса көңіл аударылады. Батыс елдерде кеңінен қолданылатын кәсіпкерлікті жүзеге асыру, біздің ойымызша, индустриялық елдердің қаржы көздері мен технологияларына жол ашуды ұйымдастыру тәсілдерінің бірі бола алады және ол жаңа инвестициялардың маңызды көзі ретінде қызмет атқара алады.
Тұтынушылары аз, сол сияқты нақты қойылған шарттарды орындауға бейімделмеген өндіріс орындары банкротқа душар болулары әбден мүмкін. Технологияның күрделенгені соншалықты, еңбекті ұйымдастыру мен бөлуге, бақылаудың жаңа түрлерін ұйымдастыруға тура келеді. Қаржы айналымын тездетуге, артылған тауарлар санын қысқартуға, өнімнің өтуін тездетуге көңіл аудару қажет болады.
Реформаларды дамыту және Қазақстан экономикасын тұрақтандыру бағдарламасы нарықты (рынокты) жоғары технологиялы және бәсекелестікке жарамды өніммен қамтамасыз ететін, әлеуметтік дұрыс бағыттағы тиімді экономика құруды алдын-ала қарастырады.
Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған Индустриалдық иновациялық даму стратегиясына сәйкес 17 мамыр 2003 жылғы № 1096 Президент жарлығы қабылданды. Бұл жарлық 2001 жылғы есеп бойынша біздің өндіріс құралдарының 29 пайызы ескірген бұлай болса 2008 жылы 50 пайызға баратындығы қорқысымен өндіріс құралдарын жаңарту мәселесі қолға алынды. Осы жаңартудың жолдарының бірі лизинг әдісі.
Қазақстан экономикасы өзінің ішкі ресурстары негізінде өсіп- дамуы, ғылыми жетістіктерді зерттеуі, экономикалық зақымсыздық-пен және экологиялық қауіпсіздікпен қамтамасыз ете отырып, дүниежүзілік шаруашылық байланыстарға қосылуы тиіс.
Қазақстан өнеркәсібін осылай қайта құру үшін қазіргі таңда жетіспей отырған инвестициялар қажет-ақ.
Сондықтан инвестициялардың қалыптасқан түрімен қатар, оның басқа ерекше түрі де өзіне көңіл аудартып отыр. Инвестицияның бұл түрі лизинг деп аталады. Лизинг өзінің мүмкіншіліктерінің арқасында техниканы қайта жабдықтауда итермелеуші күшке айналады, өндірістік кәсіпорындардың қажетті күшін құрай алады, сонымен қатар экономиканы толығымен қайта құруға себін тигізеді.
Кәсіпкерлік қызметті инвестициялаудың ерекше түрі ретінде саналатын осы механизмнің маңызына сүйене отырып, Қазақстан Үкіметі лизинг қызметін жүзеге асыруға мүмкіндік туғызатын бірқатар қаулылар қабылдады.
Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Парламентінің және жергілікті атқарушы органдардың лизингті дамыту жөніндегі қолданған шаралары оны қолдану мүмкіншіліктерін анағұрлым кеңейтуге себін тигізеді. Лизинг қызметі нарқында көптеген лизингтік компаниялар жұмыс істейді. Олар көптеген кәсіпорындардың өндіріс техникасын жаңалай отырып, қаржы ресурстарының тапшылығы кезінде көмек береді. Яғни дағдарыстан шығудың және болашақта экономиканың көтерілу негізін қалайды.
Қазіргі таңда лизинг өндірістік кәсіпорындарға инвестицияларды жұмылдырудың жалғыз ғана перспективалық түрі болып саналуда. Шаруашылықта қолданудың нәтижесінде жетістіктерге жеткен лизинг шартының тиімділігі инвестициялық процестерді активтендіруден, лизинг алушы кәсіпорындардың қаржылық жағдайын жақсартудан, кіші және орта бизнестің бәсекелестік қабілетін арттырудан байқалады.
Лизинг қатынастарының экономикалық-құқықтық қамсыздан-дырудың жоғарғы деңгейі жағдайында ғана табысты болатындығын лизингті ендірудің алғашқы кезеңі көрсетіп отыр. Осы жоғарыда айтылғандардың жарығында лизинг қатынасының практикалық тұрғыдан реттелуі және құқықтық тұрғыдан дамуының маңызы өте зор. Осының өзі лизинг шартының күніміздегі өзекті мәселелердің бірі екендігінің дәлелі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі:
Кеңестік кезеңнің құлауымен ТМД елдері жаңа азаматтық заңнамалармен лизинг шартын енгізді, осыған орай осы аталған елдерде лизмнг шартын және қатынасын құқықтық тұрғыдан зерттеуге кірісілді. Оларға, Груздева А.А., Кравчук Н.Р., Лисименко И.Г., Мегряна С.Г., Садикова О.Н., Сергеева А.П., Суханов Е.А., Толстой Ю.К. және тб еңбектерін көрсетуге болады.
Ал Қазақстандық ғалымдардан, Аубекеров С, Ахмадиева Г.Д., Басин Ю.Г. Дүйсенова А.Е., Джаналеева А.А., Жайлин Г.А., Жанайдаров И.У., Климкин С.И., Ильясова К.М., Мороз С.П., Осипов Е.Б., Сүлейменов М.К., және тб еңбектерін көрсетуге болады.
Қорғауға шығарылатын ұсыныстар:
- лизинг пен оның жеке түрлерінің экономикалық мәнін және лизинг шарттарының құқықтық регламен-тациясын,
- лизинг шартының құқықтық мәнін анықтап белгілеп негіздеу,
- қаржылық лизинг туралы заң мен азаматтық кодекстің арақатынасын реттеу,
- лизингті ұйымдастырудың негіздерін,
- лизинг операцияларын жүзеге асырудың кезеңдері мен тәртібін суреттеу,
- лизинг істерімен айналысатын әртүрлі коммерциялық құрылымдардың жұмыс істеу принциптерін ашу,
- шетел тәжірибесін зерттеу негізінде біз кәсіпкерлерге еліміздегі лизинг бизнесін дамытудың мүмкіншіліктері мен перспективаларын түсіндіру
Қазақстанда осы тақырып пен жалпы лизинг дамуының маңыз-дылығы, біріншіден, техникалық құралдар жағдайының қолайсызды-ғына (моральдық ескірген жабдықтардың едәуір үлес салмағына, оны қолдану тиімділігінің төмендігіне) байланысты.
Осы мәселелерді шешудегі варианттардың бірі - лизинг. Лизинг аренданың басқа түрлерінен кешендік өзгешіліктерімен, сыртқы сауда, несие және инвестиция операциялары элементтерін біріктірумен ерекшеленеді. Лизингтің басты артықшылығы несиелік қызмет түрінің кең көлемділігінен тұрады. Көбіне лизинг кеңес беру қызметтерін, көлікпен тасымалдауды ұйымдастыру мен несиелеуді, лизинг обьектілеріне техникалық қызмет көрсету мен сақтандыруды, монтаж, қосалқы бөлшектермен қамтамасыз етуді жүзеге асырады. Осының барлығы лизинг несиесінің икемділігін арттырады, қажетті құрал- жабдықтарды сатып алу кезіндегі нарықтық коньюктураның өзгерістеріне жедел түрде үйренуге ықпал жасайды.
Сонымен лизинг шаруашылық ұйымдардың өз бетінше жұмыс атқаруға ұмтылуына жауап беретін инвестициялармен несиелеудің демократиялық түрі болып табылады.
Қазақстанның шаруашылық субьектілері соңғы кездерге дейін осы несиелік тур жайында қажетті ақпараттың жоқтығына, құқықтық базаның дамымағанына байланысты лизингке аса көңіл аудармаған болатын.
Республика аймағында лизинг әзірге кеңінен таралған жоқ. Мұның себебі Қазақстан Республикасы азаматтық кодексінің (ерекше бөлім) жаңа редакциясы осы уақытқа дейін қабылданбаған, ал Үкіметтің нормативті акт-қаулылары, уәзірліктер (министрліктер) мен ведомостволардың ережелері қоғамдық қатынастардың осы түрінің құқықтық реттелуін нақты түсіндіре алмай отыр. Нарықтық экономиканы қалыптастыру мақсатымен әртүрлі салалар ғылым мен техниканың жаңа жетістіктерін ендіруге, өнеркәсіптік өндірісті және импорттық-экспорттық операцияларды жаңартып, нығайтуға тиіс. Сонда ғана лизинг операциялары біртіндеп кеңейе түседі және олар Қазақстан Республикасы нарықтық қатынастар жүйесінде нақты орын алады.
Қазақстанның нарықтық экономикаға өтуі өндірістік кәсіпорындар алдына бірқатар мәселелер қойып отыр. Соның ішінде өсіп бара жатқан бәсекелестіктің қазіргі ерекше жағдайларына бейімделу, өндірілген өнім бағасының жоғарылауына байланысты өтім нарқын қысқарту және төлемеушілік мәселелері, шикізатпен, материалдармен қамтамасыз етушілерді іздеудің қиындығы және қаржы ресурстарының шек телуі. Сол себепті қазіргі кәсіпорындар өз орнын сақтап қалу үшін икемділік және ассортиментін тез өзгерту қабілетін игере білулері қажет.
80-жылдардың аяғынан бастап өндірістік және ауылшаруашылық өнімін өндірушілердің ірі қарқында баланстық байланыс айтарлықтай өзгерді.
Бұрынғы КСРО аймағындағы дезинтеграция мен Еуропадағы валюттік-кедендік бірлестік осы факторларды туғызып отыр. 90-жылдардың басында ТМД және нарқының жалпы жүйесінде Орта Азия елдері мен Қазақстанға қиын құрылымды мемлекеттер деген баға берілді. Сондыктан бұрын-соңды ұлттық табысқа едәуір үлес қосып жүрген онеркәсіп және агросектор саласындағы көптеген мамандандырылған кәсіпорындар өзі өндірген және импорттық өнімдерімен ТМД елдерінде орын алған болатын. /1; 17/
Несиелер мен инвестициялар, ұлттық несие мен инвестицияны қоспағанда дүние жүзі мен Еуропа банктерінің белгілі бір шарттарын орындамайынша жұмсалмаған.
Сыртқы нарық жергілікті өндірушілердің алдын-ала мақтап шығарған өнімін, сонымен қатар көлемі мен сапасын да қабылдауға дайын емес еді. Экономикалық динамикада белгілі бір әсер ету Түркия мен Корея республикаларының экономикасына тікелей еліктеу концепцияларымен тікелей байланысты. Басқа сөзбен айтқанда, индустриялық елдердің қаржы деректері мен технолОгиялары жөнінде хабардар болу ин-директивтік жолдар жүйесі бойынша жүзеге асырылған.
Соның нәтижесінде, бірінші жағынан, тендерлік жобалардың бәсекестілігі аса қымбат жобалардың (мұнай, газ өндіру, автокөлік құрылысы саласында), екінші жағынан, ерекше шағын шетелдік қор инвестициясы саласында орын алды.
Үкімет қабылдаған кешенді бағдарлама бойынша офшорлық аймақ құру арқылы индустриялық елдердің қаржы көздері мен технологгияларына жол ашу, кіші және орта кәсіпкерлікті қолдау, мүлікті толығымен жеке меншікке бере отырып, қоғамды демократияландыру – еліміздің жастарына дүние жүзілік өркениетке жету жолын ашып беріп отыр.
Тақырыптың өзектілігі:
Республика экономикасының басты бағыттарын дамытуда орта және кіші кәсіпкерлікке аса көңіл аударылады. Батыс елдерде кеңінен қолданылатын кәсіпкерлікті жүзеге асыру, біздің ойымызша, индустриялық елдердің қаржы көздері мен технологияларына жол ашуды ұйымдастыру тәсілдерінің бірі бола алады және ол жаңа инвестициялардың маңызды көзі ретінде қызмет атқара алады.
Тұтынушылары аз, сол сияқты нақты қойылған шарттарды орындауға бейімделмеген өндіріс орындары банкротқа душар болулары әбден мүмкін. Технологияның күрделенгені соншалықты, еңбекті ұйымдастыру мен бөлуге, бақылаудың жаңа түрлерін ұйымдастыруға тура келеді. Қаржы айналымын тездетуге, артылған тауарлар санын қысқартуға, өнімнің өтуін тездетуге көңіл аудару қажет болады.
Реформаларды дамыту және Қазақстан экономикасын тұрақтандыру бағдарламасы нарықты (рынокты) жоғары технологиялы және бәсекелестікке жарамды өніммен қамтамасыз ететін, әлеуметтік дұрыс бағыттағы тиімді экономика құруды алдын-ала қарастырады.
Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған Индустриалдық иновациялық даму стратегиясына сәйкес 17 мамыр 2003 жылғы № 1096 Президент жарлығы қабылданды. Бұл жарлық 2001 жылғы есеп бойынша біздің өндіріс құралдарының 29 пайызы ескірген бұлай болса 2008 жылы 50 пайызға баратындығы қорқысымен өндіріс құралдарын жаңарту мәселесі қолға алынды. Осы жаңартудың жолдарының бірі лизинг әдісі.
Қазақстан экономикасы өзінің ішкі ресурстары негізінде өсіп- дамуы, ғылыми жетістіктерді зерттеуі, экономикалық зақымсыздық-пен және экологиялық қауіпсіздікпен қамтамасыз ете отырып, дүниежүзілік шаруашылық байланыстарға қосылуы тиіс.
Қазақстан өнеркәсібін осылай қайта құру үшін қазіргі таңда жетіспей отырған инвестициялар қажет-ақ.
Сондықтан инвестициялардың қалыптасқан түрімен қатар, оның басқа ерекше түрі де өзіне көңіл аудартып отыр. Инвестицияның бұл түрі лизинг деп аталады. Лизинг өзінің мүмкіншіліктерінің арқасында техниканы қайта жабдықтауда итермелеуші күшке айналады, өндірістік кәсіпорындардың қажетті күшін құрай алады, сонымен қатар экономиканы толығымен қайта құруға себін тигізеді.
Кәсіпкерлік қызметті инвестициялаудың ерекше түрі ретінде саналатын осы механизмнің маңызына сүйене отырып, Қазақстан Үкіметі лизинг қызметін жүзеге асыруға мүмкіндік туғызатын бірқатар қаулылар қабылдады.
Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Парламентінің және жергілікті атқарушы органдардың лизингті дамыту жөніндегі қолданған шаралары оны қолдану мүмкіншіліктерін анағұрлым кеңейтуге себін тигізеді. Лизинг қызметі нарқында көптеген лизингтік компаниялар жұмыс істейді. Олар көптеген кәсіпорындардың өндіріс техникасын жаңалай отырып, қаржы ресурстарының тапшылығы кезінде көмек береді. Яғни дағдарыстан шығудың және болашақта экономиканың көтерілу негізін қалайды.
Қазіргі таңда лизинг өндірістік кәсіпорындарға инвестицияларды жұмылдырудың жалғыз ғана перспективалық түрі болып саналуда. Шаруашылықта қолданудың нәтижесінде жетістіктерге жеткен лизинг шартының тиімділігі инвестициялық процестерді активтендіруден, лизинг алушы кәсіпорындардың қаржылық жағдайын жақсартудан, кіші және орта бизнестің бәсекелестік қабілетін арттырудан байқалады.
Лизинг қатынастарының экономикалық-құқықтық қамсыздан-дырудың жоғарғы деңгейі жағдайында ғана табысты болатындығын лизингті ендірудің алғашқы кезеңі көрсетіп отыр. Осы жоғарыда айтылғандардың жарығында лизинг қатынасының практикалық тұрғыдан реттелуі және құқықтық тұрғыдан дамуының маңызы өте зор. Осының өзі лизинг шартының күніміздегі өзекті мәселелердің бірі екендігінің дәлелі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі:
Кеңестік кезеңнің құлауымен ТМД елдері жаңа азаматтық заңнамалармен лизинг шартын енгізді, осыған орай осы аталған елдерде лизмнг шартын және қатынасын құқықтық тұрғыдан зерттеуге кірісілді. Оларға, Груздева А.А., Кравчук Н.Р., Лисименко И.Г., Мегряна С.Г., Садикова О.Н., Сергеева А.П., Суханов Е.А., Толстой Ю.К. және тб еңбектерін көрсетуге болады.
Ал Қазақстандық ғалымдардан, Аубекеров С, Ахмадиева Г.Д., Басин Ю.Г. Дүйсенова А.Е., Джаналеева А.А., Жайлин Г.А., Жанайдаров И.У., Климкин С.И., Ильясова К.М., Мороз С.П., Осипов Е.Б., Сүлейменов М.К., және тб еңбектерін көрсетуге болады.
Қорғауға шығарылатын ұсыныстар:
- лизинг пен оның жеке түрлерінің экономикалық мәнін және лизинг шарттарының құқықтық регламен-тациясын,
- лизинг шартының құқықтық мәнін анықтап белгілеп негіздеу,
- қаржылық лизинг туралы заң мен азаматтық кодекстің арақатынасын реттеу,
- лизингті ұйымдастырудың негіздерін,
- лизинг операцияларын жүзеге асырудың кезеңдері мен тәртібін суреттеу,
- лизинг істерімен айналысатын әртүрлі коммерциялық құрылымдардың жұмыс істеу принциптерін ашу,
- шетел тәжірибесін зерттеу негізінде біз кәсіпкерлерге еліміздегі лизинг бизнесін дамытудың мүмкіншіліктері мен перспективаларын түсіндіру
Қазақстанда осы тақырып пен жалпы лизинг дамуының маңыз-дылығы, біріншіден, техникалық құралдар жағдайының қолайсызды-ғына (моральдық ескірген жабдықтардың едәуір үлес салмағына, оны қолдану тиімділігінің төмендігіне) байланысты.
Осы мәселелерді шешудегі варианттардың бірі - лизинг. Лизинг аренданың басқа түрлерінен кешендік өзгешіліктерімен, сыртқы сауда, несие және инвестиция операциялары элементтерін біріктірумен ерекшеленеді. Лизингтің басты артықшылығы несиелік қызмет түрінің кең көлемділігінен тұрады. Көбіне лизинг кеңес беру қызметтерін, көлікпен тасымалдауды ұйымдастыру мен несиелеуді, лизинг обьектілеріне техникалық қызмет көрсету мен сақтандыруды, монтаж, қосалқы бөлшектермен қамтамасыз етуді жүзеге асырады. Осының барлығы лизинг несиесінің икемділігін арттырады, қажетті құрал- жабдықтарды сатып алу кезіндегі нарықтық коньюктураның өзгерістеріне жедел түрде үйренуге ықпал жасайды.
Сонымен лизинг шаруашылық ұйымдардың өз бетінше жұмыс атқаруға ұмтылуына жауап беретін инвестициялармен несиелеудің демократиялық түрі болып табылады.
Қазақстанның шаруашылық субьектілері соңғы кездерге дейін осы несиелік тур жайында қажетті ақпараттың жоқтығына, құқықтық базаның дамымағанына байланысты лизингке аса көңіл аудармаған болатын.
Республика аймағында лизинг әзірге кеңінен таралған жоқ. Мұның себебі Қазақстан Республикасы азаматтық кодексінің (ерекше бөлім) жаңа редакциясы осы уақытқа дейін қабылданбаған, ал Үкіметтің нормативті акт-қаулылары, уәзірліктер (министрліктер) мен ведомостволардың ережелері қоғамдық қатынастардың осы түрінің құқықтық реттелуін нақты түсіндіре алмай отыр. Нарықтық экономиканы қалыптастыру мақсатымен әртүрлі салалар ғылым мен техниканың жаңа жетістіктерін ендіруге, өнеркәсіптік өндірісті және импорттық-экспорттық операцияларды жаңартып, нығайтуға тиіс. Сонда ғана лизинг операциялары біртіндеп кеңейе түседі және олар Қазақстан Республикасы нарықтық қатынастар жүйесінде нақты орын алады.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ЖӘНЕ
НОРМАТИВТІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР:
1. Сагадиев К.А. Лизинг в Казахстане / К.А.Сагадиев, А.С. Смагулов, А.И. Мырзахметов. – Алматы: Агроуниверситет, 2000.
2. Лещенко М.И. Основы лизинга: Учебное пособие / М.И. Лещенко. – М.: Финансы и статистика, 2002.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (Жалпы және Ерекше бөлімдер) – Алматы: ЮРИСТ, 2002.–309б. (2002 жылғы 21 мамырдағы ҚР-ның № 323 – ІІ Заңымен енгізілген өзгертулер мен толықтырулар).
4. Коган Э.Э. Правовые и основы лизинга / Э.Э.Коган // Институт рынка.-1996 - № 3. – с. 61-73.
5. Закон Республики Казахстан “О финансовом лизинге” от 05 июля 2000 года № 78-ІІ ЗРК.
6. Прилуцкий Л.Н. Финансовый лизинг /Л.Н. Прилуцкий – М.: “ОСЬ-89”, 1997.
7. Григарук В.В. Законодательное регулирование агролизинга/ В.В. Григарук // Научно-практический журнал “Транзитная экономика”. –2002. -№ 4-5. –с. 83-90.
8. Постановление Правительства Республики Казахстан от 24 января 2000 года № 118 “О внесении изменений и дополнений в Постановление Правительства Республики Казахстан от 14 апреля 1997 года № 558”.
9. Закон Республики Казахстан “О налогах и других обязательных платежах в бюджет (Налоговый кодекс)” от 12 июня 2001 года № 210-ІІ.
10. Закон Республики Казахстан “Об инвестициях” от 8 января 2003 года.
11. Конвенция по международному финансовому лизингу. Оттава, 28.05.1988.
12. Аубекеров С. Лизинг как объект гражданского права Республики Казахстана / С. Аубекеров, С. Суханкина // Фемида. –2001. - № 5. –с. 40-42. ГРНТИ 06.75
13. Волков Н. Международный финансовый лизинг / Н. Волков Н. Экономика и жизнь. –1996. -№ 20.
14. Абдраим Р. Развитие финансового лизинга в Казахстане: реальность и перспективы / Р. Абдраим // Аль Пари. - 2000. - №5.
15. Валиженич Л.В. и В.В. Правовое регулирование финансового лизинга / Л.В. и В.В. Валиженич // Банки Казахстана.-2001. -№3. –с. 9-14. ГРНТИ 06.71.25
16. Газман В. Лизинг в малом предпринимательстве: организационно-правовое обеспечение / В. Газман// Хозяйство и право. – 1998. –с. 7-8. ГРНТИ 72.25.
17. Атыгаева З.Ж. Лизинг как форма инвестиционного финансирования: оценка, учет и налогообложение / З.Ж. Атыгаева, М.А.Розинов // Бюллечень бухгалтера. 2001.- № 42. –с. 7-10. ГРНТИ 06.
18. Тагашев Н.Е. Совершенствование регулирования финансового лизинга в сельскохозяйственном производстве /И.Е. Тагашев// Научно-практический журнал “Транзитная экономика”. –2002. № 6.
19. Гусаков Б. Лизинг- катализатор Экономического роста / Б. Гусаков, Ю. Сидорович// Финансы. –2001. - № 1. – с. 12-15 ГРНТИ 82.15.
20. Н. Н.Кулешова Правовое регулирование договора лизинга в Казахстане / Н. Кулешова // Предприниматель и право. –1999. № 13-14.
21. Р. Маметова Правовое регулирование договора лизинга в Казахстане / Р. Маметова //Предприниматель и право. –2000.
22. Танайлова Ю.А. Договор финансовой аренды (лизинг) / Ю.А. Танайлова // Предприниматель и право. –1997. - № 21.
23. Чекмарева Е.Н. Лизинговый бизнес: Практическое пособие по организации и проведению лизинговых операций / Е.Н.Чекмарева. – М.: Экономика, 1994.
24. Гражданское и торговое право капиталистических стран. Учебник. М.: МО, 1993.
25. Муржунов Т. Лизинг: Инвестиции, выгодные нам. Это лучше кредитов: /Т. Муржуков// Внешнеэкономическая деятельность. –1994. - № 8.
26. Кабатова Е.В. Лизинг: правовое регулирование, практика / Е.В.Кабатова. – М.: ИНФРА-М, 1998. – 204 С. – (Библиотека журнала “Консультант директора”).
27. Н.Кулешова Правовое регулирование договора лизинга в Казахстане / Н. Кулешова // Предприниматель и право. –1999. № 10-11.
28. Указ Президента Республики Казахстан имеющую силу Закона “О банках и банковской деятельности” от 31 августа 1995 года № 2444.
НОРМАТИВТІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР:
1. Сагадиев К.А. Лизинг в Казахстане / К.А.Сагадиев, А.С. Смагулов, А.И. Мырзахметов. – Алматы: Агроуниверситет, 2000.
2. Лещенко М.И. Основы лизинга: Учебное пособие / М.И. Лещенко. – М.: Финансы и статистика, 2002.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (Жалпы және Ерекше бөлімдер) – Алматы: ЮРИСТ, 2002.–309б. (2002 жылғы 21 мамырдағы ҚР-ның № 323 – ІІ Заңымен енгізілген өзгертулер мен толықтырулар).
4. Коган Э.Э. Правовые и основы лизинга / Э.Э.Коган // Институт рынка.-1996 - № 3. – с. 61-73.
5. Закон Республики Казахстан “О финансовом лизинге” от 05 июля 2000 года № 78-ІІ ЗРК.
6. Прилуцкий Л.Н. Финансовый лизинг /Л.Н. Прилуцкий – М.: “ОСЬ-89”, 1997.
7. Григарук В.В. Законодательное регулирование агролизинга/ В.В. Григарук // Научно-практический журнал “Транзитная экономика”. –2002. -№ 4-5. –с. 83-90.
8. Постановление Правительства Республики Казахстан от 24 января 2000 года № 118 “О внесении изменений и дополнений в Постановление Правительства Республики Казахстан от 14 апреля 1997 года № 558”.
9. Закон Республики Казахстан “О налогах и других обязательных платежах в бюджет (Налоговый кодекс)” от 12 июня 2001 года № 210-ІІ.
10. Закон Республики Казахстан “Об инвестициях” от 8 января 2003 года.
11. Конвенция по международному финансовому лизингу. Оттава, 28.05.1988.
12. Аубекеров С. Лизинг как объект гражданского права Республики Казахстана / С. Аубекеров, С. Суханкина // Фемида. –2001. - № 5. –с. 40-42. ГРНТИ 06.75
13. Волков Н. Международный финансовый лизинг / Н. Волков Н. Экономика и жизнь. –1996. -№ 20.
14. Абдраим Р. Развитие финансового лизинга в Казахстане: реальность и перспективы / Р. Абдраим // Аль Пари. - 2000. - №5.
15. Валиженич Л.В. и В.В. Правовое регулирование финансового лизинга / Л.В. и В.В. Валиженич // Банки Казахстана.-2001. -№3. –с. 9-14. ГРНТИ 06.71.25
16. Газман В. Лизинг в малом предпринимательстве: организационно-правовое обеспечение / В. Газман// Хозяйство и право. – 1998. –с. 7-8. ГРНТИ 72.25.
17. Атыгаева З.Ж. Лизинг как форма инвестиционного финансирования: оценка, учет и налогообложение / З.Ж. Атыгаева, М.А.Розинов // Бюллечень бухгалтера. 2001.- № 42. –с. 7-10. ГРНТИ 06.
18. Тагашев Н.Е. Совершенствование регулирования финансового лизинга в сельскохозяйственном производстве /И.Е. Тагашев// Научно-практический журнал “Транзитная экономика”. –2002. № 6.
19. Гусаков Б. Лизинг- катализатор Экономического роста / Б. Гусаков, Ю. Сидорович// Финансы. –2001. - № 1. – с. 12-15 ГРНТИ 82.15.
20. Н. Н.Кулешова Правовое регулирование договора лизинга в Казахстане / Н. Кулешова // Предприниматель и право. –1999. № 13-14.
21. Р. Маметова Правовое регулирование договора лизинга в Казахстане / Р. Маметова //Предприниматель и право. –2000.
22. Танайлова Ю.А. Договор финансовой аренды (лизинг) / Ю.А. Танайлова // Предприниматель и право. –1997. - № 21.
23. Чекмарева Е.Н. Лизинговый бизнес: Практическое пособие по организации и проведению лизинговых операций / Е.Н.Чекмарева. – М.: Экономика, 1994.
24. Гражданское и торговое право капиталистических стран. Учебник. М.: МО, 1993.
25. Муржунов Т. Лизинг: Инвестиции, выгодные нам. Это лучше кредитов: /Т. Муржуков// Внешнеэкономическая деятельность. –1994. - № 8.
26. Кабатова Е.В. Лизинг: правовое регулирование, практика / Е.В.Кабатова. – М.: ИНФРА-М, 1998. – 204 С. – (Библиотека журнала “Консультант директора”).
27. Н.Кулешова Правовое регулирование договора лизинга в Казахстане / Н. Кулешова // Предприниматель и право. –1999. № 10-11.
28. Указ Президента Республики Казахстан имеющую силу Закона “О банках и банковской деятельности” от 31 августа 1995 года № 2444.
Тақырып: ЛИЗИНГ ШАРТЫ
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... . 3
§1. Лизинг туралы негізгі түсініктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Лизингті анықтау және оның мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Лизингке шолу жасау және оның дамуын талдау ... ... ... ... ... ... 11
1.3. Лизинг шартының обьектілері мен субьектілері ... ... ... ... ... ... .20
§2. Лизинг шартын құқықтық реттеу; лизинг түрлері және
олардың рекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.1. Қазақстан Республикасында лизинг шартының құқықтық
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2. Лизинг түрлерін дәрежелеу, лизингтің арендадан
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34
2.3. Дамыған елдерде қаржылық лизингке сипаттама беретін
негізгі ерекшеліктер (халықаралық лизинг) ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
§3. Лизинг қатынастарының даму мәселелері және лизинг
мәмелесін жасауды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.1. Қазақстан Республикасындағы лизинг ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.2. Лизинг мәмілесін жасаудағы негізгі кезеңдер ... ... ... ... ... ... ...55
3.3. Лизинг мәмілесін жасауға дайындық және оның
тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6 0
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Кіріспе
Қазақстанның нарықтық экономикаға өтуі өндірістік кәсіпорындар алдына
бірқатар мәселелер қойып отыр. Соның ішінде өсіп бара жатқан
бәсекелестіктің қазіргі ерекше жағдайларына бейімделу, өндірілген өнім
бағасының жоғарылауына байланысты өтім нарқын қысқарту және төлемеушілік
мәселелері, шикізатпен, материалдармен қамтамасыз етушілерді іздеудің
қиындығы және қаржы ресурстарының шек телуі. Сол себепті қазіргі
кәсіпорындар өз орнын сақтап қалу үшін икемділік және ассортиментін тез
өзгерту қабілетін игере білулері қажет.
80-жылдардың аяғынан бастап өндірістік және ауылшаруашылық өнімін
өндірушілердің ірі қарқында баланстық байланыс айтарлықтай өзгерді.
Бұрынғы КСРО аймағындағы дезинтеграция мен Еуропадағы валюттік-кедендік
бірлестік осы факторларды туғызып отыр. 90-жылдардың басында ТМД және
нарқының жалпы жүйесінде Орта Азия елдері мен Қазақстанға қиын құрылымды
мемлекеттер деген баға берілді. Сондыктан бұрын-соңды ұлттық табысқа едәуір
үлес қосып жүрген онеркәсіп және агросектор саласындағы көптеген
мамандандырылған кәсіпорындар өзі өндірген және импорттық өнімдерімен ТМД
елдерінде орын алған болатын. 1; 17
Несиелер мен инвестициялар, ұлттық несие мен инвестицияны қоспағанда
дүние жүзі мен Еуропа банктерінің белгілі бір шарттарын орындамайынша
жұмсалмаған.
Сыртқы нарық жергілікті өндірушілердің алдын-ала мақтап шығарған
өнімін, сонымен қатар көлемі мен сапасын да қабылдауға дайын емес еді.
Экономикалық динамикада белгілі бір әсер ету Түркия мен Корея
республикаларының экономикасына тікелей еліктеу концепцияларымен тікелей
байланысты. Басқа сөзбен айтқанда, индустриялық елдердің қаржы деректері
мен технолОгиялары жөнінде хабардар болу ин-директивтік жолдар жүйесі
бойынша жүзеге асырылған.
Соның нәтижесінде, бірінші жағынан, тендерлік жобалардың бәсекестілігі
аса қымбат жобалардың (мұнай, газ өндіру, автокөлік құрылысы саласында),
екінші жағынан, ерекше шағын шетелдік қор инвестициясы саласында орын алды.
Үкімет қабылдаған кешенді бағдарлама бойынша офшорлық аймақ құру арқылы
индустриялық елдердің қаржы көздері мен технологгияларына жол ашу, кіші
және орта кәсіпкерлікті қолдау, мүлікті толығымен жеке меншікке бере
отырып, қоғамды демократияландыру – еліміздің жастарына дүние жүзілік
өркениетке жету жолын ашып беріп отыр.
Тақырыптың өзектілігі:
Республика экономикасының басты бағыттарын дамытуда орта және кіші
кәсіпкерлікке аса көңіл аударылады. Батыс елдерде кеңінен қолданылатын
кәсіпкерлікті жүзеге асыру, біздің ойымызша, индустриялық елдердің қаржы
көздері мен технологияларына жол ашуды ұйымдастыру тәсілдерінің бірі бола
алады және ол жаңа инвестициялардың маңызды көзі ретінде қызмет атқара
алады.
Тұтынушылары аз, сол сияқты нақты қойылған шарттарды орындауға
бейімделмеген өндіріс орындары банкротқа душар болулары әбден мүмкін.
Технологияның күрделенгені соншалықты, еңбекті ұйымдастыру мен бөлуге,
бақылаудың жаңа түрлерін ұйымдастыруға тура келеді. Қаржы айналымын
тездетуге, артылған тауарлар санын қысқартуға, өнімнің өтуін тездетуге
көңіл аудару қажет болады.
Реформаларды дамыту және Қазақстан экономикасын тұрақтандыру
бағдарламасы нарықты (рынокты) жоғары технологиялы және бәсекелестікке
жарамды өніммен қамтамасыз ететін, әлеуметтік дұрыс бағыттағы тиімді
экономика құруды алдын-ала қарастырады.
Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған Индустриалдық
иновациялық даму стратегиясына сәйкес 17 мамыр 2003 жылғы № 1096 Президент
жарлығы қабылданды. Бұл жарлық 2001 жылғы есеп бойынша біздің өндіріс
құралдарының 29 пайызы ескірген бұлай болса 2008 жылы 50 пайызға
баратындығы қорқысымен өндіріс құралдарын жаңарту мәселесі қолға алынды.
Осы жаңартудың жолдарының бірі лизинг әдісі.
Қазақстан экономикасы өзінің ішкі ресурстары негізінде өсіп- дамуы,
ғылыми жетістіктерді зерттеуі, экономикалық зақымсыздық-пен және
экологиялық қауіпсіздікпен қамтамасыз ете отырып, дүниежүзілік шаруашылық
байланыстарға қосылуы тиіс.
Қазақстан өнеркәсібін осылай қайта құру үшін қазіргі таңда жетіспей
отырған инвестициялар қажет-ақ.
Сондықтан инвестициялардың қалыптасқан түрімен қатар, оның басқа ерекше
түрі де өзіне көңіл аудартып отыр. Инвестицияның бұл түрі лизинг деп
аталады. Лизинг өзінің мүмкіншіліктерінің арқасында техниканы қайта
жабдықтауда итермелеуші күшке айналады, өндірістік кәсіпорындардың қажетті
күшін құрай алады, сонымен қатар экономиканы толығымен қайта құруға себін
тигізеді.
Кәсіпкерлік қызметті инвестициялаудың ерекше түрі ретінде саналатын осы
механизмнің маңызына сүйене отырып, Қазақстан Үкіметі лизинг қызметін
жүзеге асыруға мүмкіндік туғызатын бірқатар қаулылар қабылдады.
Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Парламентінің және жергілікті
атқарушы органдардың лизингті дамыту жөніндегі қолданған шаралары оны
қолдану мүмкіншіліктерін анағұрлым кеңейтуге себін тигізеді. Лизинг қызметі
нарқында көптеген лизингтік компаниялар жұмыс істейді. Олар көптеген
кәсіпорындардың өндіріс техникасын жаңалай отырып, қаржы ресурстарының
тапшылығы кезінде көмек береді. Яғни дағдарыстан шығудың және болашақта
экономиканың көтерілу негізін қалайды.
Қазіргі таңда лизинг өндірістік кәсіпорындарға инвестицияларды
жұмылдырудың жалғыз ғана перспективалық түрі болып саналуда. Шаруашылықта
қолданудың нәтижесінде жетістіктерге жеткен лизинг шартының тиімділігі
инвестициялық процестерді активтендіруден, лизинг алушы кәсіпорындардың
қаржылық жағдайын жақсартудан, кіші және орта бизнестің бәсекелестік
қабілетін арттырудан байқалады.
Лизинг қатынастарының экономикалық-құқықтық қамсыздан-дырудың жоғарғы
деңгейі жағдайында ғана табысты болатындығын лизингті ендірудің алғашқы
кезеңі көрсетіп отыр. Осы жоғарыда айтылғандардың жарығында лизинг
қатынасының практикалық тұрғыдан реттелуі және құқықтық тұрғыдан дамуының
маңызы өте зор. Осының өзі лизинг шартының күніміздегі өзекті мәселелердің
бірі екендігінің дәлелі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі:
Кеңестік кезеңнің құлауымен ТМД елдері жаңа азаматтық заңнамалармен
лизинг шартын енгізді, осыған орай осы аталған елдерде лизмнг шартын және
қатынасын құқықтық тұрғыдан зерттеуге кірісілді. Оларға, Груздева А.А.,
Кравчук Н.Р., Лисименко И.Г., Мегряна С.Г., Садикова О.Н., Сергеева А.П.,
Суханов Е.А., Толстой Ю.К. және тб еңбектерін көрсетуге болады.
Ал Қазақстандық ғалымдардан, Аубекеров С, Ахмадиева Г.Д., Басин Ю.Г.
Дүйсенова А.Е., Джаналеева А.А., Жайлин Г.А., Жанайдаров И.У., Климкин
С.И., Ильясова К.М., Мороз С.П., Осипов Е.Б., Сүлейменов М.К., және тб
еңбектерін көрсетуге болады.
Қорғауға шығарылатын ұсыныстар:
- лизинг пен оның жеке түрлерінің экономикалық мәнін және лизинг
шарттарының құқықтық регламен-тациясын,
- лизинг шартының құқықтық мәнін анықтап белгілеп негіздеу,
- қаржылық лизинг туралы заң мен азаматтық кодекстің арақатынасын
реттеу,
- лизингті ұйымдастырудың негіздерін,
- лизинг операцияларын жүзеге асырудың кезеңдері мен тәртібін
суреттеу,
- лизинг істерімен айналысатын әртүрлі коммерциялық құрылымдардың
жұмыс істеу принциптерін ашу,
- шетел тәжірибесін зерттеу негізінде біз кәсіпкерлерге еліміздегі
лизинг бизнесін дамытудың мүмкіншіліктері мен перспективаларын
түсіндіру
Қазақстанда осы тақырып пен жалпы лизинг дамуының маңыз-дылығы,
біріншіден, техникалық құралдар жағдайының қолайсызды-ғына (моральдық
ескірген жабдықтардың едәуір үлес салмағына, оны қолдану тиімділігінің
төмендігіне) байланысты.
Осы мәселелерді шешудегі варианттардың бірі - лизинг. Лизинг аренданың
басқа түрлерінен кешендік өзгешіліктерімен, сыртқы сауда, несие және
инвестиция операциялары элементтерін біріктірумен ерекшеленеді. Лизингтің
басты артықшылығы несиелік қызмет түрінің кең көлемділігінен тұрады. Көбіне
лизинг кеңес беру қызметтерін, көлікпен тасымалдауды ұйымдастыру мен
несиелеуді, лизинг обьектілеріне техникалық қызмет көрсету мен
сақтандыруды, монтаж, қосалқы бөлшектермен қамтамасыз етуді жүзеге асырады.
Осының барлығы лизинг несиесінің икемділігін арттырады, қажетті құрал-
жабдықтарды сатып алу кезіндегі нарықтық коньюктураның өзгерістеріне жедел
түрде үйренуге ықпал жасайды.
Сонымен лизинг шаруашылық ұйымдардың өз бетінше жұмыс атқаруға
ұмтылуына жауап беретін инвестициялармен несиелеудің демократиялық түрі
болып табылады.
Қазақстанның шаруашылық субьектілері соңғы кездерге дейін осы несиелік
тур жайында қажетті ақпараттың жоқтығына, құқықтық базаның дамымағанына
байланысты лизингке аса көңіл аудармаған болатын.
Республика аймағында лизинг әзірге кеңінен таралған жоқ. Мұның себебі
Қазақстан Республикасы азаматтық кодексінің (ерекше бөлім) жаңа редакциясы
осы уақытқа дейін қабылданбаған, ал Үкіметтің нормативті акт-қаулылары,
уәзірліктер (министрліктер) мен ведомостволардың ережелері қоғамдық
қатынастардың осы түрінің құқықтық реттелуін нақты түсіндіре алмай отыр.
Нарықтық экономиканы қалыптастыру мақсатымен әртүрлі салалар ғылым мен
техниканың жаңа жетістіктерін ендіруге, өнеркәсіптік өндірісті және
импорттық-экспорттық операцияларды жаңартып, нығайтуға тиіс. Сонда ғана
лизинг операциялары біртіндеп кеңейе түседі және олар Қазақстан
Республикасы нарықтық қатынастар жүйесінде нақты орын алады.
§1. Лизингтің негізгі түсініктері
1.1. Лизингті анықтау және оның мәні
Лизинг идеясы біз үшін жаңалық емес, бірақ “лизинг” термині бүрын бізде
қолданылмаған. Лизинг шартының мәнін ашу Аристотель заманына (б. д. д.
ІVғ.) келіп тіреледі. Байлық меншікті иелену құқынан емес, сол меншікті
пайдалана білу құқынан тұрады. Бұл – Аристотельдің сөзі. Сонымен мүліктің
иесі оны иемденіп қана қоймай, сол мүлікті пайдалану нәтижесінде табыс
табуы қажет.
Лизинг (to lease, lease) ағылшын тілінен аударғанда “аренда,
арендовать” – “жал, жалға беру” деген мағына білдіреді. Лизинг түсінігі
отанымыздың және шетелдердің кәсіпкерлік қызметінде кеңінен қолданады.
Лизингке байланысты қатынастардың күрделенуі лизингтің мәні жөнінде әртүрлі
көзқарастардың пайда болуына себеп болып отыр. 2;26
Лизингтің қаржылық-коммерциялық, құқықтық және техникалық аспектілері
бар. Лизинг терминінің дәл қай уақытта пайда болғаны анықталмаған.
Австриялық зерттеуші В. Хойер “Еуропада бизнесті қалай жасау керек”
кітабында “лизинг” терминінің қолданылуын XІX ғасырдың соңғы ширегіне
жатқызады. Мұны 1887 жылы “Белл” телефон компаниясы өз телефон аппараттарын
сатпай, оларды арендаға беру туралы шешім қабылдаған оқиғамен
байланыстырады. Оның пікірі бойынша, 1952 жылы Сан-Францискода “Юнайтед
стейтс лизинг корпорейшн” атты бірінші лизинг қоғамының құрылуы лизингтің
дамуына күшті себеп болды.
Орыс тілінде “лизинг” терминінің тура аналогы жоқ. Көбіне лизингті
өндірісте қолданылатын машиналардың, жабдықтардың, көлік құралдары мен
құрылыстардың ұзақ уақыттық арендасы деп түсінеді. Францияның, Бельгия мен
Италияның лизинг туралы заң актілерінде credіt-taіl (несие – аренда)
locatіon fіnancement (аренданы қаржыландыру) operazіon dі locazіone
fіnansіatіvo - қаржылық арендасы жөніндегі операциялар деген терминдер
қолданылады. Бірақ біздің ойымызша, бұлардың барлығы лизингтің мәнін толық
айтпайды.2;136
Лизингтің экономикалық тура мағынасы мүлікті уақытша пайда-лануға
берумен байланысты пайда болған мүліктік қатынастардың кешені ретінде
түсіндірілуді. Бұл кешен лизинг шартынан бөлек басқа да шарттарды енгізеді,
соның ішінде сатып алу – сату шарты мен несие шарттары (займ) кіреді.
Лизингке осы шарттардың күрделі үйлесімділігі тән.
Мүлікті уақытша пайдалануға өткізу кезіндегі қатынастар лизингте өзекті
және негізгі қатынастар болып саналады. Мүлікті сатып алу – сату жөніндегі
қатынастар көмекші роль атқарады. Бұл қатынастар шарттың басында ғана роль
атқарып қоймай, лизинг шарты біткен соң пайдаланушы мүлікті өз меншігіне
алу кезінде лизинг қатынастарының толық кешенін аяқтай алады.
Сонымен лизингті мүлікті меншікке сатушыдан сатып алумен және ақыға
уақытша пайдалануға берумен байланысты пайда болған қоғамдық қатынастардың
кешені деп қарау керек.
Осындай түсіндірме ретінде лизинг шетелдер мен отанымыздың теориясы мен
машығында қолданылып келеді.
Сонымен Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі 1999 жылғы 1 шілдедегі
жаңа жобасының (ерекше бөлім 565 бабында “лизинг шарты бойынша лизинг
беруші лизинг алушы көрсеткен мүлікті сатушыдан меншігіне сатып алуға және
лизинг алушыға осы мүлікті ақы төлеп уақытша иеленуге және кәсіпкерлік
мақсатта пайдалануға міндеттенеді” деп лизингке түсініктеме берілген).
3;309
Лизингтің қарама-қайшы екі жақты мәні бар. Экономикалық тұрғыдан
қарайтын болсақ, біріншіден лизингті қаржыларды негізгі капиталға қайтару
мақсатымен жұмсау деп түсінуге болады. Яғни меншік иесі (лизинг беруші)
бекітілген уақытта қайтарып алатын қаржыны белгілі бір мерзімге береді.
Лизинг беруші өзінің атқарған қызметі үшін қаржылай марапатталады. Осыған
қарай өзінің мазмұны бойынша лизинг несиелік қатынастарға сәйкес келеді
және несиелік шарттардың мәнін сақтайды. Екінші жағынан, несие беруші мен
несие алушы капиталмен ақша түрінде емес, тауар түрінде іс жүргізетіндіктен
лизинг инвестициялауға ұқсас келеді. Лизингті тауарлық несие деп те айтуға
болады.
Сондықтан қаржы шарты, нақтылап айтқанда несие операциясы, лизинг
шарттарының өзегі болып табылады. Мүліктің иесі пайдаланушыға, яғни лизинг
беруші лизинг алушыға қаржылай қызмет көрсетеді: лизинг беруші мүлікті өз
меншігіне толық бағасына сатушыдан сатып алып, лизинг алушының
аммортизациялық төлемдері есебінен мүліктің бағасын өтеп алады.
Сонымен, егер лизингті мүлікті уақытша ақы төлетіп пайдалануға беру
ретінде қарастырсақ, онда оған негізгі қорлардағы тауарлық несие ретінде
баға беруге болады.
Несие қатынастарының субьектілеріне қарыз беруші ретінде лизинг беруші,
қарыз алушы ретінде лизинг алушы жатады. Лизинг беруші (лизинг
компаниялары, банктер, кәсіпорындар және т. б.) лизинг шарты бойынша
мүлікті лизинг алушыға (заңды тұлға бола алатын кез-келген мемлекеттік
акционерлік қоғамдар, жауапкершілігі шектеулі қоғамдар және т. б.) жалға
береді. Ал несие обьектілеріне машиналар, жабдықтар, көлік құралдары және
т. б. жатады. Қарыз (несие) құнын ұйымдастыру түрі бойынша лизинг
коммерциялық кредитке ұқсас болғанмен, олардың арасында айырмашылық та бар.
Ең алдымен бұл коммерциялық несие мен лизингтегі мүлікті иелену
қатынастарын қамтиды. Коммерциялық несие беру кезінде уақытша пайдалануға
алынған шарт обьектісі несие алушының меншігінде қалады.
Лизинг беру кезінде лизинг алушының мүлікті пайдалануға құқы
болғанымен, оны меншіктенуге құқы жоқ. Яғни мүлікті иелену құқы лизинг
берушіде қалады да, оны пайдалану құқы лизинг алушыға өтеді. Лизинг алушы
осы құқықты иемдену үшін лизинг берушіге лизинг төлемдерін жүзеге асырады.
Лизинг мерзімі аяқталған соң, обьект (пайдалануға берілген мүлік) лизинг
берушінің меншігінде қалады. Бірқатар лизинг шарттарында, шарт мерзімі
біткен соң, лизинг алушының лизинг обьектісін сатып алу құқы қарастырылады.
Мұндай жағдайда лизинг берушіге обьект құны толық төленген соң, обьект
лизинг алушының меншігіне өтеді.
Коммерциялық несие де, лизинг те сауда және несие шарттарының өзара
байланысын болжайды. Коммерциялық несие кезінде несие шарты сатып алу –
сату актісімен келісіледі, сауда шарты күшін жоймай, несие шарты да күшін
жоймайды.
Лизингтің сатып алу – сатумен тығыз байланысы жоқ. Мүлік лизинг
компаниясының меншігінде болады және лизинг компаниясы лизинг алушыға
мүлікті сатумен айналыспайды. Сатып алу – сату лизингте сирек кездеседі.
Коммерциялық несие тауар түрінде беріліп, ақша түрінде өтеледі.
Лизингте несие тауар түрінде беріледі. Лизингтік төлемдер, өзінің
экономикалық тұрғысынан қарағанда, несиені пайдаланғаны үшін, мүлік түрінде
төленеді. Келісім-шарт аяқталған соң, шарт обьектісі лизинг берушіге сол
зат түрінде қайтарылады.
Лизинг шартының өтемақылық өзгешелігі бар, онда төлем жалға алынған
жабдықтардың шығарған өнімі арқылы немесе үстеме қызмет арқылы (встречные
услуги) жүзеге асырылады.4;61
Коммерциялық несие қысқа мерзімге беріледі. Классикалық лизинг мүлікті
жалға ұзақ мерзімге береді, сонымен қатар орта және қысқа мерзімге де шарт
жасасуға болады. Біздің елімізде лизинг дамуының осы кезеңі бірнеше айға
жасалған лизинг шарттарының көптігімен ерекшеленеді.
Сондықтан жоғарыда айтылған тұжырымдарға сүйене отырып, лизингтің
экономикалық ролі мен мазмұны теорияда және машықта әртүрлі болып
талқыланатынын айта кету керек. Біреулер лизингті кәсіпкерлік істі
несиелендіру тәсілі деп түсінсе, енді біреулер оны қаржылық арендамен
теңестіреді (Қазақстан Республикасы Мемлекеттік комитетінің 540-бабы),
үшінші біреулер лизинг өндіріс құралдарын сатып алу – сатудың бүркемеленген
(жасырын) тәсілі десе, төртіншілер лизингті сенім берушінің мүлкін
пайдалану деп түсінеді.
Бірақ қазіргі таңда классикалық принциптерге сүйене отырып лизингке
мүлік иеленуші және пайдаланушы деген түсініктер беруге болады. Лизингті
кәсіпкерліктің ерекше бір түріне жатқыза отырып, мүлікті екі маңызды
құқықтық шекке бөлуге болады:
1. мүлікті пайдалану құқы (пайда, табыс табу мақсатымен пайдалану);
2. мүлікті меншіктену құқы (меншік обьектісін иелену).
Басқа сөзбен айтқанда лизинг – байлықтың көзі.
Осыдан келе лизингке өндірістік күштер мен өндірістік қатынастардың
байланысындағы ахуалын анықтайтын меншіктік қатынастарды жүзеге асыру
тәсілі деген мағлұмат беруге болады. Осы анықтаманың негізіне Оттава
қаласындағы 1988 жылғы 28-мамырда жазылған (Канада – Оттава) халықаралық
лизинг конвенциясындағы лизингке берілген түсініктеме кіреді. Бұл
халықаралық құжатқа “лизинг – мүліктік қатынастардың ұш жақты кешені” деген
пікір орын алған. “Қаржылық лизинг туралы” Қазақстан Республикасының 2002
жылғы 5-шілдедегі заңында және “Лизинг туралы” Ресей Федерациясының 1998
жылғы 29-желтоқсандағы Заңында үш субьектінің (лизинг берушінің, лизинг
алушының, сатушының) лизингтегі қарым-қатынастары қарастырылады, яғни
лизинг мүліктік қатынастардың үш жақты кешені ретінде қарастырылады.5;1,
6;27
Осыған орай классикалық лизинг үш жақтың - лизинг берушінің, лизинг
алушының, сатушының қарым-қатынастарын алдын-ала қарастырады. Лизинг
операциясының мәні мынада: артық қаржысы жоқ потенциялды лизинг алушы
лизинг беруші компанияға лизинг шартын жасау жөнінде іскерлік ұсыныс
жасайды.6;84
Осы шартқа сәйкес лизинг беруші лизинг алушы таңдаған мүлікті сатушыдан
меншігіне сатып алып, лизинг алушыға осы мүлікті ақы төлеп уақытша иеленуге
және пайдалануға береді. Шарт аяқталған соң мүлік лизинг берушінің
меншігінде қалады. Кешеннің құрамына екі шарт кіреді:
1) сатып алу – сату шарты (лизинг компаниясы мен сатушы арасындағы
шарт, бұл жерде мүлікті жасап шығарушы ретінде сатушы, сатып алушы ретінде
лизинг компаниясы болып табылады);
2) лизинг шарты (лизинг компаниясы мен пайдаланушы арасындағы шарт,
яғни лизинг компаниясы сатушыдан сатып алынған мүлікті пайдаланушыға,
лизинг алушыға уақытша иеленуге береді).
Егер сатушы мен лизинг беруші немесе сатушы мен лизинг алушы бір ғана
тұлға болатын болса, онда шарт жасаушылардың құрамы екі адамнан ғана
тұрады.
Қымбат жобаны жүзеге асыру кезінде тұлғалардың саны көбейе түседі. Бұл
лизинг берушінің шартқа басқа қаржы көздерін (банктерді, сақтандыру
компанияларын, инвестициялық қорларды және т. б.) қатыстыруымен байланысты.
Енді біз мына суретте (1.1-сүреті) лизинг шарты мен қаржы ағымдарының
жалпы желісін (үлгісін) көрсеткіміз келіп отыр.
1.1. Сүреті.
Мүлікпен қамтамасыз ету
Сатып алу-сату Лизинг
шарты шарты
Мүліктің ақысын төлеу Лизинг төлемдері
Несие Несиені Сақтандыру Сақт.
шарты өтеу шарты ережесі
Бұл жерде: ЛБ – лизинг беруші,
ЛА – лизинг алушы,
МС – мүлікті сатушы,
ҚҰ – қаржы ұйымдары,
СК – сақтандыру компаниялары.
Лизинг – ұйымдық форма және меншікке қатысты бола тұрып, қожалықтың
белгілі бір жүйесін қамтамасыз етеді. Әрбір экономикалық дәреже сияқты
лизингтің мазмұны және оны қолданудың әртүрлі тәсілдері бар. Өндіріс
күштері мен өндірістік қатынастар элементтерімен өзара байланыса отырып,
лизинг өндірістің ұйымдастыру – құқықтық формасларына, материалдың негізіне
(кәсіпкерлік істің заттық элементтеріне, мүлікті сатып алу-сатуға,
несиелендіру шарттарына сүйенеді және оның әлеуметтік-экономикалық негізі
бола алады).
1.2. Лизингке шолу жасау және оның дамуын талдау
Лизинг бизнесінің тарихы мен дамуы зерттеле келе, ол дүние жүзінің
көптеген елдерінде қолданыла бастады, сонымен қатар лизинг кәсіпкерлік
қызметті ұйымдастыруда ең орынды тәсіл болып саналады.
Осылайша лизинг қатынастарындағы нағыз шу 20-ғасырдың 50-жылдарының
басында Америкада болған еді. Лизингке белсенді түрде өндірістік құралдар,
технологиялық жабдықтар, машиналар, механизмдер, кемелер, ұшақтар және т.б.
өткізіле бастады. Бұл бастамаға АҚШ Үкіметі жоғары баға бере отырып, осы
қызмет жағдайын жасаудың мемлекеттік бағдарламасын жасады. Бұл лизинг
қызметін едәуір жандандырды. Бірқатар жағдайларға байланысты лизинг тез
дами бастады. Бұл лизинг бизнесі қалыптасуының бастамасы еді.
Бекітілген оқиға лизинг қызметін көрсететін компаниялар мен фирмалар
пайда болды. Осындай лизинг қызметі олардың кәсіпкерлік қызметінің негізін
қалады.
Лизинг АҚШ-та, Канадада, Еуропада 60-80 жылдары қарқынды дамыды, ол
жуық арада оның географиялық шекаралары кеңейе түсті. Лизингтік нарық
Австралияда, Жапонияда пайда болды. Лизингтің өсуі мен даму деңгейі 80-
жылдардың аяғында былай сипатталады: егер АҚШ-та мүлік лизингі өндірісітік
инвестициялары жалпы көлемінің 98%-ін құраса, Австралияда – 30%-тен астам,
Ұлыбрита-нияда – 20%, Францияда – 17%-ке жуық,, Италияда – 14%, Герма-нияда
– 15%, Австрияда – 9%-ке жуық, Канадада 8% құраса, қазіргі таңда мүлік
лизингі осы аталған елдерде 1,5-2,0 есе өсті. Ресейде ол 1996 жылы 12%-тін
құраса, 2000 жылы 20%-ке дейін өсті. 7;86
Мысалы, АҚШ-та 1987 жылы лизингке өткізілген мүліктің жалпы санының
33,2%-тін есептеу техникасының құралдары, 9,5%-ін оргтехника, 21,9%-ін
өнеркәсіп жабдықтары, 4,9%-ін көлік құралдары, 1,2%-ін құрылыс машиналары,
10,1%-ін сауда-саттық жабдықтары құрады.
1987 жылы АҚШ-тағы лизинг жеке түрлерінің ара-қатынастық теңдігі мына
төмендегідей болған: жасалған шарттардың жалпы құнының 65%-ін қаржы
лизингі шарттары, 10%-ін оперативті лизинг шарттары, 25%-ін “леведж-лизинг”
шарттары құрады. 7;93
Осының барлығы бізге кәсіпкерліктің жаңа түрінің даму қарқыны мен
динамикасының негізін құрайтын аренданың бір түрі – лизинг туралы мағлұмат
беріп отыр. Сондықтан лизингтің мәнін, оның негізгі қасиеттері мен
потенциалын, принциптері мен ұйымдастыру түрлерін анықтап алу керек. Лизинг
жүйесінің экономикалық механизмі мен артықшылығын білу арқылы ғана оны
кәсіпкерлік істе кеңінен қолдануға болады.
Лизинг барысында қалыптасатын қатынастардың күрделілігі оның пайда
болуы мен мәнін анықтайды.
Сонымен, лизинг – қатынастардың ұйымдық-экономикалық түрлерінен тұратын
кәсіпкерлік қызметтің ерекше түрі. Күрделі әлеуметтік-экономикалық құбылыс
ретінде, ол көпқұрылысты экономиканы қалыптастыру жөніндегі маңызды, яғни
қаржылық, өндірістік, салықтық және амортизациялық жеңілдіктерді қолдану
функцияларын қамтиды.
Лизингтің тартымдылығы
Бірде бір қызмет түрі, егер де ол шарт жасасушы екі жаққа да
пайда әкелмейтін болса, ол кеңінен қолданылмайды. Лизингтің қандай
артықшылығы шарт жасауға қатысушыларды қызықтырады?
1. Мүлік түріндегі инвестициялау қаржы несиесіне қарағанда қаражатты
қайтармау қаупін кемітеді, өйткені кепілдік ретінде қолданылатын мүлік
лизинг берушінің меншігінде қалады.
2. Лизинг 100%-тік несиелендіруді шамалайды және тез арада төлемдерді
жүзеге асыруда талап етпейді, бұл ақша шөндірістік қорларды жаңалауға,
қымбат мүлікті алуға мүмкіндік береді. Ал әдеттегі несие алу кезінде
кәсіпкер несиенің бір бөлігін алдын-ала өз қаржысы есебінен төлеуі керек.
3. Кәсіпорындар мүлік сатып алу үшін несие алудың орнына лизинг арқылы
мүлік алуға тырысады, өйткені лизинг мүлкі кепілдік ретінде саналады.
Шетелдерде кейбір лизинг компаниялары лизинг алушыдан ешқандай қосымша
кепілдік талап етпейді.
4. Лизинг шарты несиеге қарағанда қолайлы, өйткені екі жаққа да
төлеудің қолайлы жоспарын ойлап табуға мүмкіндігін туады. Мұндай лизингтік
төлемдер лизингке алынған мүлік арқылы шығарылған тауарларды сатып
болғаннан кейін жүзеге асырылады. Төлемдердің мөлшері белгіленіп немесе
кейде ауысып отырады.
5. Лизинг алушы үшін лизинг мүлкінің бүлінуі қаупі жеңілдетіледі,
өйткені мүлік лизинг алушының меншігіне өтпейді, ол уақытша пайдаланылады.
6. Лизинг мүлкі лизинг алушының балансына есепке алынбайды, бұл лизинг
алушыны мүлікке салық төлеуден босатады.
7. Лизинг төлемдері өндіріс шығындары мен лизинг алушы шығарған өнімнің
айналымына қатысты.
8. Лизинг төлемінің көлемін азайту жолымен лизинг алушыға
амортизациялық және салықтық жеңілдіктер беріледі. Жеңілдетілген
амортизация салықты кемітіп, материалдық-техникалық базаны жаңартуды
тездетеді.
9. Мүлікті өндіруші ұзақ мерзімді шарт қатынастарымен шарт объектілерін
жаңалау жолымен өз өнімін өткізудің қосымша мүмкіндіктерін қарастырады.
10. Халық шаруашылығының көзқарасы бойынша лизинг өнімді өткізу,
өндірісті дамыту, ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін енгізу жаңа
жұмыс орындарын ашу, импорт өнімін алмастыратын өнім шығару құралы ретінде
қызмет атқарады. Сондықтан мемлекет лизинг қатынастарын кеңейтуді қолдап
отыр.8;5
Енді біз несие мен лизинг механизмін қолданудың ерекше өзгешеліктерін
мысал ретінде көрсеткіміз келіп отыр.
1.1. Кестесі.
Несие және лизинг механизмін қолданудың ерекше өзгешеліктері
Несие Лизинг
Инвестициялар кез-келген Инвестициялар өндірістік қызметті
кәсіпкерлік қызметке жұмсалады күшейтуге, күштерді дамыту мен
модернизациялауға жұмсалады
Керекті құралдардың жоқтығына Қаржы жұмсауды бақылау қамтамасыз
байланысты қаржыны жұмсауды етілген, өйткені лизингке нақты бір
қадағалау, бақылау мүлік (құрал-жабдықтар, машиналар және
т.б.) беріледі
Несие алу үшін, оны қайтарудағы Кепілдіктің көлемі өзі кепілдік болып
100% кепілдік керек табылатын лизингке берілген мүліктің
(құрал-жабдықтар мен машиналардың)
құнына төмендейді
Алынған мүлік кәсіпорынның Мүлік лизинг берушінің немесе лизинг
балансына әсер етеді, оған алушы-кәсіпорынның балансына әсер етеді.
амортизация есептеленеді Жеңілдетілген (3-коэффициентімен)
амортизация есептеледі
Несиені өтеу алдын-ала Лизинг төлемдері (өнімнің құнына кіреді)
қарастырылған салықтар салынатын салық базасын төмендетіп, өндірістің
кәсіпорынның тапқан табысы дамуына жағдай жасайды
есебінен жүзеге асырылады
Лизинг алушы мүлікті пайдаланудың ақысын лизинг берушіге лИзинг
төлемдері түрінде жүзеге асырады. Төлемнің көлемі, тәсілі, түрлері мен
мерзімі екі жақтың келісімі бойынша бекітіледі. Лизинг төлемдерінің жалпы
сомасына:
-лизинг мүлкінің құнын өтейтін сомма;
-лизинг келісімі бойынша мүлікті алу үшін пайдаланған реесурстардың
ақысын лизинг берушіге төлеу;
-лизинг берушіні делдалдық қызметі үшін комиссиялық марапаттау;
-егер лизинг мүлкін лиизинг беоруші сақтандырған болса, сақтандыру
қаржысын өтеу;
-шартта алдын ала қарастырылған лизинг беоушінің қосымша қызметін өтеу;
-егер лизинг беруші мүлікке салған салықты төлеген болса, салық сомасын
өтеу;
-шартта алдын-ала қарстырылған лизинг берушінің басқа да шығындарын
өтеу кіреді.
Лизинг алушы төлемдерінің барлық сомасы оның өндіретін өнімінің өзіндік
құнына қарасты, бұл салық базасын төмендетеді.
Егер лизинг мүлкінің аммортизациясын лизинг алушы белгілесе, онда осы
мүліктің ақысын төлеуге арналған төлемдерді қоспағанда, лизинг төлемдерінің
сомасы өзі өндіретін өнімнің өзіндік құнына жатқызылады. 9;18
Сонымен жоғарыда атап өтілген лизинг төлемдерінің құрамы Ресей
Федерациясының экономика министрлігі 1996 ж. 16-сәуірде бекіткен лизинг
төлемдерінің есебі жөніндегі методикалық ұсыныс-тарға сәйкес Ресей
Федерациясының қаржы министрлігімен келісілді.
Лизинг шартында екі жақ лизинг төлемдерінің жалпы сомасын, олардың
түрлерін, есептелуін, төлеу мерзімі мен тәсілдерін келісіп шешеді (1.2.
кестесі).
1.2. Кестесі.
Лизинг төлемдері операциясының кешені
Төлеу түрі Есептеу тәсілі Төлеу мерзімі Төлеу тәсілі
бойынша бойынша бойынша бойынша
Ақшалай Инвестиция- Біруақытта Тең үлеске
лаған түрде бөліп төлеу
Өтемақы Аванс түрінде Төлем көлемін
түрінде _______ біртіндеп көбей-ту
арқылы
Аралас Ең кем түрінде Төлем көлемін
_______ біртіндеп азай- ту
арқылы
Көмескі түрінде
_______ (неопределенн.) _______ _______
Лизинг механизмінің - кепілдік көлемі жағынан инвесторлар үшін қажетті
артықшылығы бар. Егер несиелендірудің басқа түрлерінде инвестор несие
алушыдан алынған қаржы мен оның процентін қайтаруда 100%-тік кепілдік талап
етсе, лизинг процесін жүзеге асыру кезінде лизинг жобасы мен келісімнің
шартына қарай инвестордың кепілдік жөніндегі талабы 40%-ке төмендеуі
мүмкін.
Инвестициялық қызмет әһуалын талдау
Инвестициялау, соның ішінде лизинг механизмі арқылы инвести-циялау
көбіне жұмсалған қаржыны қайтару, сақтандыру кепілдігіне, сол сияқты,
лизинг алушының уақытша немесе толық төлеу қабілеттілігіне байланысты.
Әр инвестор инвестициялау кезінде туатын қауіп-қатерді азайтуға
мүдделі. Қазақстан Республикасының бірқатар қаулылары, осындай қауіп-
қатерді азайтуға мүмкіндік жасап отыр. Қазақстан Республика-сының бірқатар
қаулылары, “Инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы” 1997 жылғы 28-
ақпандағы және “Шетел инвестициялары туралы” 1994 жылғы 27-желтоқсандағы
және “Сырттан қарыз алу және сыртқы қарыздарды басқару туралы” 1997 жылғы
10-сәуірдегі негізгі заңдары инвестициялық қауіп-қатерді азайтуға
мүмкіншілік туғызады және осы заңдарға сәйкес шетелден қаржыландыру мен
мемлекеттік қолдаулар қарастырылады. Бірақ қазіргі таңда инвестициялық
құқықтық қатынастар қажетті деңгейде реттелмеген-діктен, бұл инвестициялық
қызметтегі барлық субьектілер қызметін мемлекеттік регламенттеуге ғана
қатысты. 10;15
Инвестициялық бизнес біздің экономикамыздың жақсы дамыған салаларына
қолайлы жағдай туғызып отырғандықтан, шетел инвес-торларының контингентін
көбірек жұмылдыру мақсатымен барлық субьектілердің құқықтық қарым-
қатынастарын жөнге салатын және отанымызда шетел инвесторларына жаңа жоғары
статус беретін жаңа құқықтық құжат шығару Үкіметке тапсырылған. Сондықтан,
жоғарыда аталған “Инвестицияларды мемлекеттік қолдау”, “Шетел
инвестициялары туралы” Заңдар өз күшін жойды және қазір инвестициялық
қызметті жаңа нормативті акт, яғни “Инвестициялар туралы” Қазақстан
Республикасының заңы реттейді. Мемлекеттік қаржылай қолдау белгілі бір
инвестициялық (соның ішінде лизингтік) категориялар бойынша өнім
өндірісінің мына төмендегідей көлемімен қамтамасыз етеді:
-шетел аналогында жоқ өнім өндірісі – 50%;
-дүниежүзілік үлгі деңгейіндегі сыртқы нарықтық сұранымда бар
экспорттық өнім өндірісі;
-импорттың орнына жүретін, бірақ импорттық тауарлардан 30% арзан өнім
өндірісі;
-ішкі нарықта 20%-тік сұранымға ие өнім өндірісі;
Осыған орай мемлекеттік қолдау көлемі кепілдік түрінде категория
жобасына байланысты бекітіледі, және жұмсауға қарызға алынған қаржы
процентінің белгілі көрсеткішінен асып түспеу керек.
Жобалауды инвестициялауды жақсарту екі жақтың мүдделерін едәуір кеңейту
арқылы қамтамасыз етіледі.
Сонымен, лизинг шартына бірнеше кепілдіктер жұмылдырылуы мүмкін:
мүлікті өндіруші (сатушы), лизинг беруші, лизинг алушы, кепілдік банк –
несие беруші, сақтандыру компаниясы, республика-лық және жергілікті басқару
органдары.
Мүлік қаупін бөлуді ұйымдастыру құқықтық және экономикалық қамтамасыз
етумен анықталады.
Ұйымдастыру және экономикалық қамсыздандыру инвестиция-лық жобаға
инвестициялық көлемнен гөрі көп қаржысы бар бірнеше қатысушыларды кепілдік
ретінде тартып, әрекеттегі шаруашылық ұйымдарды қарастырады.
Инвестициялық жобаның инвестициялярын қорғауды республи-калық және
аймақтық деңгейде кепілдікке қойылған мүліктің көмегімен де жүзеге асыруға
болады. Кепілдікпен қамсыздандырудың негізгі түрлері:
-жетекші банктің кепілдіктері (контркепілдіктер), веселдері, жетекші
банктер кепілдендірген кәсіпорындар мен ұйымдардың векселдері;
-айналымдағы өтімді өнімдердің бағалы қағаздарының кепілі, жылжымайтын
мүлік;
-лизингке берілген мүліктің ақысы (құны)
және т. б.
Бірақ барлық кепілдіктер, әсіресе шетел инвесторлары үшін, өтімді болып
саналмайды. Сондықтан шетел инвесторларын пайдаланған кезде, басқа да
кепілдік қою шартта қолданылады. Мысалы, лизинг келісімі мерзімімен
салыстырылған уақытқа өндірілген өнімнің экспорты жөнінде шетел сатып
алушыларымен бұзылмайтын шарт жасалады.
Егер шарттар өндірушіге (сатушыға) белгіленген қаржының түсуіне
кепілдік берсе, онда мынадай шаралар жузеге асырылуы мүмкін:
-осы шарт бойынша лизинг берушімен төлемдер жөнінде ымыралы келісім
жасалады (переуступка);
-лизинг алушының өндірген өнімін сатудан түскен қаржы шетел банкінің
шотына жіберіледі және сол жерде қаржының ең кем бөлігі
банкте әрдайым қалып отырады;
-лизинг берушіге төлем төлеуді өз уақытында жүзеге асыру банкке
жүктеледі;
-белгілі бір кепілдікпен қамтамасыз ететін, кем дегенде екі лизинг
төлеміне тең сома лизинг шарты күшіне енгенге дейін лизинг берушіге алдын-
ала аударылады;
Осыған орай, берілген сома лизингтік борыш ретінде саналады.
Инвестициялық қызметте сақтандыру компаниялары аса маңызды кепілдеме
беруші болып табылады. Ол лизинг шарттарын жасау кезінде лизинг алушының
есебінен лизинг мүлкін тасымалдауды сақтандырады, монтаж жүргізеді, сонымен
қатар лизинг шарттары бойынша міндеттемелер орындалмай қалған жағдайда
болатын шығындардан сақтандырады.
Халықаралық қаржы лизингі бойынша серіктестердің (партнеры) өзара қарым-
қатынасын лизинг мүлкін сақтандыруды қарастыратын 1988 жылы құрылған Оттава
конвенциясы басқарады. 11;7
Лизингке берілетін мүлік саны көп болған жағдайда сақтандыру ұйымдары
сақтандырудың ұжымдық түріне көшуі мүмкін. Мұндай жағдайда егер
сақтандырушының біреуі сақтандыру сомасының тек 15-20%-тін алса, қалғанын
басқа сақтандырушыға облигаторлық, немесе факультативтік (қосымша)
сақтандыру шарттары бойынша тапсырады.
Лизингтің халықшаруашылық қызметі
Ғылыми-техникалық прогрестің әсерімен өндіріс пен айналым саласының
жетілуі, шруашылықтың экономикалық жағдайларының терең өзгеруі, біздің
еліміздің экономикасы үшін материалдық база мен негізгі қорларды
модификациялауды жаңарту үшін әдеттен тыс әдістерді іздеу енгізудің
жағдайын туғызып отыр.
Осындай әдістердің бірі – лизинг, ол бірнеше халықшаруашылық қызмет
атқарады.
Лизингтің қаржылық қызметі анық көрсетілген, өйткені лизинг - қаржыны
негізгі қорларға бөлудің түрі. Техникалық прогрестің өсуіне байланысты
халық шаруашылығының инвестициялық талаптары бюджеттің қаржысы,
кәсіпорындар мен ұйымдардың өз қаржысы, ұзақ мерзімді банк несиесі
есебінен, яғни тек қана әдеттегі қаржы көздері есебінен
қанағаттандырылмайды. Осыған орай, қаржыланды-рудың басқа жолдарын іздеуге
талап қойылады. Сондықтан кәсіп-орындардың инвестициялық талаптарын
қанағаттандыру үшін, лизинг әдеттегі қаржы көздеріне қосымша қызмет
атқарады. Өзінің экономи-калық мәні жағынан барлық атап өтілген қаржы
көздерінің ішінен ұзақ мерзімді банк несиесіне ең жақыны лизинг болып
табылады. Лизинг бизнесінің масштабын кеңейту болашақта ұзақ мерзімді несие
пайдалану сферасын түсіруі мүмкін, бірақ жалпы алғанда негізгі қорларды
қаржыландыру мен несиелендірудің көздеріндегі қарызға берілетін қаржы
үлесінің жалпы өсуіне әсер етеді. Қазіргі жағдайда қаржы қызметін жүргізуде
лизинг маңызды роль атқарады. Лизинг алушы кәсіпорын өз қапжыларын бірден
жұмсамай-ақ немесе банктен несие алмай-ақ лизинг аркылы өзіне керекті
мүлікті пайдалануға мүмкіндік алады. Бұл – лизингтің басты айырмашылығы.
Сонымен қатар, лизинг несие алуға шек қойылған кезде де, қарыз алу
мүмкіндігі жоқ кезде де қажетті мүлікті пайдалануға мүмкіндік
береді.12;40
Бұрын айтылып кеткендей, лизингтің артықшылығы – лизинг төлемдерін
жүзеге асырудың тәртібінде. Төлемақының мөлшері мен мерзімін лизинг беруші
мен лизинг алушы өзара келісіп шешетіндіктен, олардың арқайсысының
мүдделері есепке алынады. Мысалы, өз қаржыларының жағдайына қарай лизинг
беруші мен лизинг алушы бірінші төлемді кейінге қалдыру жөнінде, төлемді
бірте-бірте ұлғайту немесе керісінше аванс төлеу арқылы төлемді бірте-бірте
кемітуді келісіп, бір шешімге келеді. Бұдан бөлек, лизинг төлемдерін
лизингте алынған мүлікте шығарылған өнімді сатудан түскен табыс арқылы, тек
ақшалай емес, тауар түрінде жүзеге асыруға болады.
Лизингтің артықшылықтарымен қатар, кемшіліктері де бар. Мысалы, лизинг
алушы үшін өз қаржысы есебінен немесе несиеге алынған қаржы есебінен сатып
алынған мүліктен гөрі, лизинг арқылы алынған мүлік қымбатқа түседі. Осыған
орай, шарт жасаспақ бұрын лизингтің пайдалы және жағымсыз жақтарын, сол
сияқты лизинг алушы кәсіпорынның қаржылық жағдайына лизингтің қалай әсер
ететінін талдау керек.
Лизингтің өндірістік қызметі лизинг алушының лизинг мүлкін өз иелегіне
сатып алуда емес, сол мүлікті уақытша пайдалануда болып табылады. Бұл
әсіресе техниканың ескіру қаупі бар аса қымбат құралдарын пайдалануда
тиімді.
Дүниежүзілік тәжірибе лизингтің тез дамуын ғылыми-техникалық процестің
жедел дамуымен байланыстырады. 60-жылдардың аяғы мен 70-жылдардың басында
шетелде лизингке байланысты шудың шығуы лизингтің бірінші обьектілері болып
табылатын көлік құралдарымен бірге электрондық-есептеу техникасына
сұранымның өсуімен байланыстырылады. Сондықтан өндірісті материалдық-
техникалық қамсыздандырудың ең прогрессивті (жетік) тәсілі болып табылады.
Ол ең озық техниканы пайдалануға мүмкіндік береді. 13;42
Сонымен қатар, лизинг лизинг алушыға өзінің өндірістік қызметінде жеке
құралдарды ғана қолдануға емес, толық өндірісті қолдануға мүмкіндік береді.
Осыған орай, анағұрлым озық техниканы қолдануға, оны толық игеруге және
жоғары техникалық деңгейде ұстауға жағдай жасалады. “Мокрый лизинг” кезінде
лизинг алушыға техникалық қызмет көрсетіліп қана қоймай, оған сақтандыру
қызметі, маркетинг, шикізатпен және жұмысшы күшімен қамтамасыз ету қызметі
көрсетіледі.
Лизингке шапшаңдық пен икемділік тән. Сондықтан лизингті маусымдық
(ауыл шаруашылық және өңдеу салалары) қозғалмалы жұмысы бар (құрылыс) халық
шаруашылығы салаларында пайдалану өте тиімді. Егер лизингтің қаржылық және
өндірістік қызметтері еліміздің экономикасына күмән келтірмесе, онда оның
өткізу функциясы әзірге жүзеге асырылмайды. Өндірілген өнімнің қосымша жолы
ретінде лизинг ролін шектеу өнім деңгейінің жалпы төмендеуімен және
техникалық өнім нарқының теңгерілуімен анықталады. Лизингті тек тауар
өткізудің жаңа нарқын жеңіп алу және тұтынушылар санын көбейту мақсатымен
қолданса ғана оның өткізу қызметі маңызды роль атқарады.
Лизинг арқылы тұтынушылар санына мүлікті өз меншігіне алуға қаражаты
жоқ немесе сол мүліікті әрдайым керек ете бермейтін кәсіпорындар кіреді.
Кейбір жағдайларда кәсіпорындар, өзіне керекті құралдарды сатып алмай тұра,
олардың үлгілерін өндірісте сынап көру үшін лизингке сүйенеді.
Жоғарыда аталып өткендей шет елдерде, әсіресе Англия мен АҚШ-та лизинг
қызметі соңғы кездерге дейін аса маңызды роль атқаруда. Мысалы Қазақстан
Республикасының “Қаржы лизингі туралы” 2000 жылғы 5-шілдедегі заңында
лизинг алушыға берілген затты қолдану мерзімі аммортизациялық мерзіммен
өлшенеді. Яғни лизинг алушы алынған заттың құнын толық немесе едәуір
бөлігін (70%-тен астам) шартқа сәйкес белгіленген мерзім бойынша төлеп
отыруға тиіс. Қазіргі салық жүйесі лизинг беруші үшін де, лизинг алушы үшін
де жеңілдіктер алудың бірнеше жолдарын ашып отырған. Лизинг обьектісінің
қызметі негізінде емес, шарт мерзімінің негізінде жеделдетілген
аммортизация тәсілін қолдану лизинг берушіге салықты азайту нәтижесінде
жеңілдіктер алуға мүмкіндіктер береді. Бұдан бөлек оның инвестициялар
бойынша құралдар құнының 10%-і мөлшерінде салық жеңілдіктеріне құқы бар.
Мүлікті қолданушыға да лизинг қолайлы, өйткені салық заңы лизинг төлемін
ағымдағы шығындар ретінде қарастырады, сондықтан олардың сомасы
пайдаланушының салық салынатын жалпы табысынан алып тасталынады.14;42
Сонымен қорытындай келе кез-келген салада лизинг кәсіпкерлігінің
табысты болуы оның мазмұны мен өзіне тән ерекшеліктерін дұрыс түсіне
білуге, әсіресе осы механизмді сауатты меңгеруге байланысты. Лизингтің
басқа, тікелей несиелендіруге қарағанда артықшылықтары мен мүмкіндіктері
көп, сондықтан лизинг кәсіпкерлігін дамытуды шарт жасаушы екі жақ та
қалайды. Сонымен, мүлікті өндіруші (сатушы) өз өнімін өткізудің қосымша
жолын табады, сауда-саттық көлемін ұлғайтады, ал лизинг беруші өз қаржысын
тиімді пайдаланады, лизинг алушыға кәсіпкерлік қызметі үшін қажетті мүлікті
пайдалануға мүмкіндік туады.
Бірақ, лизинг механизмінің кейбір кемшіліктері де бар: инфляция
салдарынан мүліктің қалған құнының бағасы жоғарылау салдарынан, лизинг
алушы артық қаржы жұмсауға мәжбүр болады; ғылыми-техникалық прогрестің
жетістіктеріне қарамай, қолданылатын мүлік моральдық ескіруі мүмкін, осыған
қарамай, лизинг төлемдері шарт аяқталғанша жүзеге асырылуы тиіс.
1.3. Лизинг шартының обьектілері мен субьектілері
Лизинг шарттарын жасау кезінде лизинг обьектісін анықтау өте маңызды.
Қазақстан Республикасының 565-бабында былай делінген: “Лизинг шартының
обьектілері мен нысанасына бағалы қағаздар мен табиғи ресурстарынан басқа
кәсіпкерлік қызметте қолданылатын кез-келген тұтынылмайтын зат жатады”.
Ресей азаматтық заңы мен көптеген елдердің заңдарында жер учаскесінің
(танабының) лизинг шартының обьектісіне жатпайтындығы көрсетілген, ал
біздің республикамыздың азматтық заңына сәйкес, жер учаскесі лизинг
шартының обьектісі бола алады, ал бағалы қағаздар шарттың нысанасы бола
алмайды.
Сонымен, нарықта айналымға тиым салынбайтын және өндірістік циклда
жабылмайтын кез-келген мүлікті лизингке өткізуге болады. Лизинг
обьектілерінің өзгешеліктеріне қарай жылжымалы мүлік лизингі және
жылжымайтын мүлік лизингі болып екіге бөлінеді. 15;9-11
Жылжымалы лизинг обьектілеріне:
-ауыр машиналары мен жабдықтар (жылу-техникалық, турбиндік құралдар,
электроқозғағыштар және т. б.);
-жұмыс машиналары мен өннеркәсіптің әртүрлі саласына қажетті құралдар
(полиграфиялық жабдықтар, құрылыс техникасы, станоктар және т. б.);
-есептеу және оргтехника құралдары;
-көлік құралдары (темір жол жылжымалы құралы, теңіз бен өзен кемелері,
автокөліктер, ұшақтар және т. б.);
-теле- және арақашықтық байланыс құралдары;
-және т. б.
Жылжымайтын лизинг обьектілеріне:
-өндірістік ғимараттар;
-құрылыстар (мұнай және газ скважиналары, гидротехникалық және көліктік
құрылыстар) жатады. Лизинг обьектісіне жаңа мүліктер ғана емес, бұрын
пайдаланғандар да жатады.
Лизинг обьектісіне жылжымайтын мүліктер (үйлер, құрылыстар,
кәсіпорындар мен цехтар) жатса, сол мүліктер тұрған жер учаскесін пайдалану
үшін лизинг алушыға беру қарастырылады. Қазіргі таңда тұрмыста және жанұяда
пайдаланылатын мүлікті лизинг обьектісі ретінде қарастыруға қажет-ақ. Батыс
елдерде осы аталған мүлік түрлері лизингке жиі беріледі. Бұл шетелдегі
автокөлік пен құрылыс техника нарығының ерекшеліктерімен байланысты. Бірақ
бұл мүліктер кәсіпкерлік қызметте қолданылмағандықтан, олар, такси ретінде
пайдаланылатын жеңіл автокөліктерді қоспағанда, лизинг обьектілері бола
алмайды. Әрине, заң бойынша айналымға тиым салынған мүліктер де лизинг
обьектілері бола алмайды. Сонымен Қазақстан Республикасының “Қаржы лизингі
туралы” заңының 4-бабына сәйкес лизинг обьектілеріне ғимараттар,
құрылыстар, машиналар, жабдықтар, инвентарлар, көлік құралдары, жер
учаскелері және кез-келген тұтынылмайтын заттар жатады.
Бағалы қағаздар мен табиғи ресурстар лизинг нысанасы бола алмайды.
Заң актілері жер учаскелерінің жеке категорияларын пайдалануға басқа да
шектеулер қоюы мүмкін.
Лизинг нарқының субьектілеріне лизинг берушілер, лизинг алушылар,
мүлікті өндірушілер (сатушылар), сонымен қатар лизинг операцияларына
тікелей қатынаспаса да, делдалдық, ақпараттық және консалтингтік қызмет
көрсететін брокерлік және консалтингтік фирмалар жатады.
Лизинг алушы мен лизинг беруші, яғни шарт жасасатын екі жақ, лизингтің
негізгі субьектілері болып табылады.
Лизинг беруші – лизинг алушы көрсеткен мүлікті өндірушіден (сатушыдан)
өз меншігіне сатып алып, лизинг алушыға осы мүлікті ақы төлеп уақытша
пайдалануға беретін заңды тұлға болып табылады. Заң бойынша кәсіпкер
ретінде тіркелген жеке тұлға да лизинг беруші бола алады. Лизингтік қызмет
нарығында лизинг берушінің функциясын шаруашылық серіктестік пен
акционерлік қоғам түріндегі лизинг компаниялары, яғни мамандандырылған
коммерциялық ұйымдар орындайды.
Банктер, басқа да несиелік-қаржылық мекемелер де лизинг беруші бола
алады, көбіне олар лизинг мүлкін өндірушілер, яғни машина жасайтын
зауыттар, құрылыс фирмалары және т. б. болып табылады. 16;7
Лизингтік қызметті жүзеге асыру құқығын лицензия береді.
Лизинг шарты бойынша лизинг мүлкін ақы төлеп уақытша иемденіп,
пайдаланатын заңды тұлға немесе заңгерлік білімі жоқ кәсіпкер ретінде
тіркелген азамат лизинг алушы болып табылады.
Лизинг шарты бойынша мүлік алуға үміттенген кез-келген кәсіпорын лизинг
алушы бола алады.
Өндіруші (сатушы) мүлікті лизинг шарты бойынша лизинг берушіге сататын
заңды тұлға.
Сатушы – лизинг алушы таңдаған мүліктің иесі және лизинг берушімен
сатып алу-сату шартын жасасатын заңды немесе жеке тұлға.
Өндірушінің (сатушының) қызметін лизинг қызметі нарқында кәсіпорындар,
яғни лизинг мүлкін жасап шығарушылар орындайды, бұлардың орнында
машиналармен және жабдықтармен көтерме сауда жасайтын фирмалар да бола
алады.
Банктер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... . 3
§1. Лизинг туралы негізгі түсініктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Лизингті анықтау және оның мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Лизингке шолу жасау және оның дамуын талдау ... ... ... ... ... ... 11
1.3. Лизинг шартының обьектілері мен субьектілері ... ... ... ... ... ... .20
§2. Лизинг шартын құқықтық реттеу; лизинг түрлері және
олардың рекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.1. Қазақстан Республикасында лизинг шартының құқықтық
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2. Лизинг түрлерін дәрежелеу, лизингтің арендадан
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34
2.3. Дамыған елдерде қаржылық лизингке сипаттама беретін
негізгі ерекшеліктер (халықаралық лизинг) ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
§3. Лизинг қатынастарының даму мәселелері және лизинг
мәмелесін жасауды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.1. Қазақстан Республикасындағы лизинг ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.2. Лизинг мәмілесін жасаудағы негізгі кезеңдер ... ... ... ... ... ... ...55
3.3. Лизинг мәмілесін жасауға дайындық және оның
тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6 0
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Кіріспе
Қазақстанның нарықтық экономикаға өтуі өндірістік кәсіпорындар алдына
бірқатар мәселелер қойып отыр. Соның ішінде өсіп бара жатқан
бәсекелестіктің қазіргі ерекше жағдайларына бейімделу, өндірілген өнім
бағасының жоғарылауына байланысты өтім нарқын қысқарту және төлемеушілік
мәселелері, шикізатпен, материалдармен қамтамасыз етушілерді іздеудің
қиындығы және қаржы ресурстарының шек телуі. Сол себепті қазіргі
кәсіпорындар өз орнын сақтап қалу үшін икемділік және ассортиментін тез
өзгерту қабілетін игере білулері қажет.
80-жылдардың аяғынан бастап өндірістік және ауылшаруашылық өнімін
өндірушілердің ірі қарқында баланстық байланыс айтарлықтай өзгерді.
Бұрынғы КСРО аймағындағы дезинтеграция мен Еуропадағы валюттік-кедендік
бірлестік осы факторларды туғызып отыр. 90-жылдардың басында ТМД және
нарқының жалпы жүйесінде Орта Азия елдері мен Қазақстанға қиын құрылымды
мемлекеттер деген баға берілді. Сондыктан бұрын-соңды ұлттық табысқа едәуір
үлес қосып жүрген онеркәсіп және агросектор саласындағы көптеген
мамандандырылған кәсіпорындар өзі өндірген және импорттық өнімдерімен ТМД
елдерінде орын алған болатын. 1; 17
Несиелер мен инвестициялар, ұлттық несие мен инвестицияны қоспағанда
дүние жүзі мен Еуропа банктерінің белгілі бір шарттарын орындамайынша
жұмсалмаған.
Сыртқы нарық жергілікті өндірушілердің алдын-ала мақтап шығарған
өнімін, сонымен қатар көлемі мен сапасын да қабылдауға дайын емес еді.
Экономикалық динамикада белгілі бір әсер ету Түркия мен Корея
республикаларының экономикасына тікелей еліктеу концепцияларымен тікелей
байланысты. Басқа сөзбен айтқанда, индустриялық елдердің қаржы деректері
мен технолОгиялары жөнінде хабардар болу ин-директивтік жолдар жүйесі
бойынша жүзеге асырылған.
Соның нәтижесінде, бірінші жағынан, тендерлік жобалардың бәсекестілігі
аса қымбат жобалардың (мұнай, газ өндіру, автокөлік құрылысы саласында),
екінші жағынан, ерекше шағын шетелдік қор инвестициясы саласында орын алды.
Үкімет қабылдаған кешенді бағдарлама бойынша офшорлық аймақ құру арқылы
индустриялық елдердің қаржы көздері мен технологгияларына жол ашу, кіші
және орта кәсіпкерлікті қолдау, мүлікті толығымен жеке меншікке бере
отырып, қоғамды демократияландыру – еліміздің жастарына дүние жүзілік
өркениетке жету жолын ашып беріп отыр.
Тақырыптың өзектілігі:
Республика экономикасының басты бағыттарын дамытуда орта және кіші
кәсіпкерлікке аса көңіл аударылады. Батыс елдерде кеңінен қолданылатын
кәсіпкерлікті жүзеге асыру, біздің ойымызша, индустриялық елдердің қаржы
көздері мен технологияларына жол ашуды ұйымдастыру тәсілдерінің бірі бола
алады және ол жаңа инвестициялардың маңызды көзі ретінде қызмет атқара
алады.
Тұтынушылары аз, сол сияқты нақты қойылған шарттарды орындауға
бейімделмеген өндіріс орындары банкротқа душар болулары әбден мүмкін.
Технологияның күрделенгені соншалықты, еңбекті ұйымдастыру мен бөлуге,
бақылаудың жаңа түрлерін ұйымдастыруға тура келеді. Қаржы айналымын
тездетуге, артылған тауарлар санын қысқартуға, өнімнің өтуін тездетуге
көңіл аудару қажет болады.
Реформаларды дамыту және Қазақстан экономикасын тұрақтандыру
бағдарламасы нарықты (рынокты) жоғары технологиялы және бәсекелестікке
жарамды өніммен қамтамасыз ететін, әлеуметтік дұрыс бағыттағы тиімді
экономика құруды алдын-ала қарастырады.
Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған Индустриалдық
иновациялық даму стратегиясына сәйкес 17 мамыр 2003 жылғы № 1096 Президент
жарлығы қабылданды. Бұл жарлық 2001 жылғы есеп бойынша біздің өндіріс
құралдарының 29 пайызы ескірген бұлай болса 2008 жылы 50 пайызға
баратындығы қорқысымен өндіріс құралдарын жаңарту мәселесі қолға алынды.
Осы жаңартудың жолдарының бірі лизинг әдісі.
Қазақстан экономикасы өзінің ішкі ресурстары негізінде өсіп- дамуы,
ғылыми жетістіктерді зерттеуі, экономикалық зақымсыздық-пен және
экологиялық қауіпсіздікпен қамтамасыз ете отырып, дүниежүзілік шаруашылық
байланыстарға қосылуы тиіс.
Қазақстан өнеркәсібін осылай қайта құру үшін қазіргі таңда жетіспей
отырған инвестициялар қажет-ақ.
Сондықтан инвестициялардың қалыптасқан түрімен қатар, оның басқа ерекше
түрі де өзіне көңіл аудартып отыр. Инвестицияның бұл түрі лизинг деп
аталады. Лизинг өзінің мүмкіншіліктерінің арқасында техниканы қайта
жабдықтауда итермелеуші күшке айналады, өндірістік кәсіпорындардың қажетті
күшін құрай алады, сонымен қатар экономиканы толығымен қайта құруға себін
тигізеді.
Кәсіпкерлік қызметті инвестициялаудың ерекше түрі ретінде саналатын осы
механизмнің маңызына сүйене отырып, Қазақстан Үкіметі лизинг қызметін
жүзеге асыруға мүмкіндік туғызатын бірқатар қаулылар қабылдады.
Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Парламентінің және жергілікті
атқарушы органдардың лизингті дамыту жөніндегі қолданған шаралары оны
қолдану мүмкіншіліктерін анағұрлым кеңейтуге себін тигізеді. Лизинг қызметі
нарқында көптеген лизингтік компаниялар жұмыс істейді. Олар көптеген
кәсіпорындардың өндіріс техникасын жаңалай отырып, қаржы ресурстарының
тапшылығы кезінде көмек береді. Яғни дағдарыстан шығудың және болашақта
экономиканың көтерілу негізін қалайды.
Қазіргі таңда лизинг өндірістік кәсіпорындарға инвестицияларды
жұмылдырудың жалғыз ғана перспективалық түрі болып саналуда. Шаруашылықта
қолданудың нәтижесінде жетістіктерге жеткен лизинг шартының тиімділігі
инвестициялық процестерді активтендіруден, лизинг алушы кәсіпорындардың
қаржылық жағдайын жақсартудан, кіші және орта бизнестің бәсекелестік
қабілетін арттырудан байқалады.
Лизинг қатынастарының экономикалық-құқықтық қамсыздан-дырудың жоғарғы
деңгейі жағдайында ғана табысты болатындығын лизингті ендірудің алғашқы
кезеңі көрсетіп отыр. Осы жоғарыда айтылғандардың жарығында лизинг
қатынасының практикалық тұрғыдан реттелуі және құқықтық тұрғыдан дамуының
маңызы өте зор. Осының өзі лизинг шартының күніміздегі өзекті мәселелердің
бірі екендігінің дәлелі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі:
Кеңестік кезеңнің құлауымен ТМД елдері жаңа азаматтық заңнамалармен
лизинг шартын енгізді, осыған орай осы аталған елдерде лизмнг шартын және
қатынасын құқықтық тұрғыдан зерттеуге кірісілді. Оларға, Груздева А.А.,
Кравчук Н.Р., Лисименко И.Г., Мегряна С.Г., Садикова О.Н., Сергеева А.П.,
Суханов Е.А., Толстой Ю.К. және тб еңбектерін көрсетуге болады.
Ал Қазақстандық ғалымдардан, Аубекеров С, Ахмадиева Г.Д., Басин Ю.Г.
Дүйсенова А.Е., Джаналеева А.А., Жайлин Г.А., Жанайдаров И.У., Климкин
С.И., Ильясова К.М., Мороз С.П., Осипов Е.Б., Сүлейменов М.К., және тб
еңбектерін көрсетуге болады.
Қорғауға шығарылатын ұсыныстар:
- лизинг пен оның жеке түрлерінің экономикалық мәнін және лизинг
шарттарының құқықтық регламен-тациясын,
- лизинг шартының құқықтық мәнін анықтап белгілеп негіздеу,
- қаржылық лизинг туралы заң мен азаматтық кодекстің арақатынасын
реттеу,
- лизингті ұйымдастырудың негіздерін,
- лизинг операцияларын жүзеге асырудың кезеңдері мен тәртібін
суреттеу,
- лизинг істерімен айналысатын әртүрлі коммерциялық құрылымдардың
жұмыс істеу принциптерін ашу,
- шетел тәжірибесін зерттеу негізінде біз кәсіпкерлерге еліміздегі
лизинг бизнесін дамытудың мүмкіншіліктері мен перспективаларын
түсіндіру
Қазақстанда осы тақырып пен жалпы лизинг дамуының маңыз-дылығы,
біріншіден, техникалық құралдар жағдайының қолайсызды-ғына (моральдық
ескірген жабдықтардың едәуір үлес салмағына, оны қолдану тиімділігінің
төмендігіне) байланысты.
Осы мәселелерді шешудегі варианттардың бірі - лизинг. Лизинг аренданың
басқа түрлерінен кешендік өзгешіліктерімен, сыртқы сауда, несие және
инвестиция операциялары элементтерін біріктірумен ерекшеленеді. Лизингтің
басты артықшылығы несиелік қызмет түрінің кең көлемділігінен тұрады. Көбіне
лизинг кеңес беру қызметтерін, көлікпен тасымалдауды ұйымдастыру мен
несиелеуді, лизинг обьектілеріне техникалық қызмет көрсету мен
сақтандыруды, монтаж, қосалқы бөлшектермен қамтамасыз етуді жүзеге асырады.
Осының барлығы лизинг несиесінің икемділігін арттырады, қажетті құрал-
жабдықтарды сатып алу кезіндегі нарықтық коньюктураның өзгерістеріне жедел
түрде үйренуге ықпал жасайды.
Сонымен лизинг шаруашылық ұйымдардың өз бетінше жұмыс атқаруға
ұмтылуына жауап беретін инвестициялармен несиелеудің демократиялық түрі
болып табылады.
Қазақстанның шаруашылық субьектілері соңғы кездерге дейін осы несиелік
тур жайында қажетті ақпараттың жоқтығына, құқықтық базаның дамымағанына
байланысты лизингке аса көңіл аудармаған болатын.
Республика аймағында лизинг әзірге кеңінен таралған жоқ. Мұның себебі
Қазақстан Республикасы азаматтық кодексінің (ерекше бөлім) жаңа редакциясы
осы уақытқа дейін қабылданбаған, ал Үкіметтің нормативті акт-қаулылары,
уәзірліктер (министрліктер) мен ведомостволардың ережелері қоғамдық
қатынастардың осы түрінің құқықтық реттелуін нақты түсіндіре алмай отыр.
Нарықтық экономиканы қалыптастыру мақсатымен әртүрлі салалар ғылым мен
техниканың жаңа жетістіктерін ендіруге, өнеркәсіптік өндірісті және
импорттық-экспорттық операцияларды жаңартып, нығайтуға тиіс. Сонда ғана
лизинг операциялары біртіндеп кеңейе түседі және олар Қазақстан
Республикасы нарықтық қатынастар жүйесінде нақты орын алады.
§1. Лизингтің негізгі түсініктері
1.1. Лизингті анықтау және оның мәні
Лизинг идеясы біз үшін жаңалық емес, бірақ “лизинг” термині бүрын бізде
қолданылмаған. Лизинг шартының мәнін ашу Аристотель заманына (б. д. д.
ІVғ.) келіп тіреледі. Байлық меншікті иелену құқынан емес, сол меншікті
пайдалана білу құқынан тұрады. Бұл – Аристотельдің сөзі. Сонымен мүліктің
иесі оны иемденіп қана қоймай, сол мүлікті пайдалану нәтижесінде табыс
табуы қажет.
Лизинг (to lease, lease) ағылшын тілінен аударғанда “аренда,
арендовать” – “жал, жалға беру” деген мағына білдіреді. Лизинг түсінігі
отанымыздың және шетелдердің кәсіпкерлік қызметінде кеңінен қолданады.
Лизингке байланысты қатынастардың күрделенуі лизингтің мәні жөнінде әртүрлі
көзқарастардың пайда болуына себеп болып отыр. 2;26
Лизингтің қаржылық-коммерциялық, құқықтық және техникалық аспектілері
бар. Лизинг терминінің дәл қай уақытта пайда болғаны анықталмаған.
Австриялық зерттеуші В. Хойер “Еуропада бизнесті қалай жасау керек”
кітабында “лизинг” терминінің қолданылуын XІX ғасырдың соңғы ширегіне
жатқызады. Мұны 1887 жылы “Белл” телефон компаниясы өз телефон аппараттарын
сатпай, оларды арендаға беру туралы шешім қабылдаған оқиғамен
байланыстырады. Оның пікірі бойынша, 1952 жылы Сан-Францискода “Юнайтед
стейтс лизинг корпорейшн” атты бірінші лизинг қоғамының құрылуы лизингтің
дамуына күшті себеп болды.
Орыс тілінде “лизинг” терминінің тура аналогы жоқ. Көбіне лизингті
өндірісте қолданылатын машиналардың, жабдықтардың, көлік құралдары мен
құрылыстардың ұзақ уақыттық арендасы деп түсінеді. Францияның, Бельгия мен
Италияның лизинг туралы заң актілерінде credіt-taіl (несие – аренда)
locatіon fіnancement (аренданы қаржыландыру) operazіon dі locazіone
fіnansіatіvo - қаржылық арендасы жөніндегі операциялар деген терминдер
қолданылады. Бірақ біздің ойымызша, бұлардың барлығы лизингтің мәнін толық
айтпайды.2;136
Лизингтің экономикалық тура мағынасы мүлікті уақытша пайда-лануға
берумен байланысты пайда болған мүліктік қатынастардың кешені ретінде
түсіндірілуді. Бұл кешен лизинг шартынан бөлек басқа да шарттарды енгізеді,
соның ішінде сатып алу – сату шарты мен несие шарттары (займ) кіреді.
Лизингке осы шарттардың күрделі үйлесімділігі тән.
Мүлікті уақытша пайдалануға өткізу кезіндегі қатынастар лизингте өзекті
және негізгі қатынастар болып саналады. Мүлікті сатып алу – сату жөніндегі
қатынастар көмекші роль атқарады. Бұл қатынастар шарттың басында ғана роль
атқарып қоймай, лизинг шарты біткен соң пайдаланушы мүлікті өз меншігіне
алу кезінде лизинг қатынастарының толық кешенін аяқтай алады.
Сонымен лизингті мүлікті меншікке сатушыдан сатып алумен және ақыға
уақытша пайдалануға берумен байланысты пайда болған қоғамдық қатынастардың
кешені деп қарау керек.
Осындай түсіндірме ретінде лизинг шетелдер мен отанымыздың теориясы мен
машығында қолданылып келеді.
Сонымен Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі 1999 жылғы 1 шілдедегі
жаңа жобасының (ерекше бөлім 565 бабында “лизинг шарты бойынша лизинг
беруші лизинг алушы көрсеткен мүлікті сатушыдан меншігіне сатып алуға және
лизинг алушыға осы мүлікті ақы төлеп уақытша иеленуге және кәсіпкерлік
мақсатта пайдалануға міндеттенеді” деп лизингке түсініктеме берілген).
3;309
Лизингтің қарама-қайшы екі жақты мәні бар. Экономикалық тұрғыдан
қарайтын болсақ, біріншіден лизингті қаржыларды негізгі капиталға қайтару
мақсатымен жұмсау деп түсінуге болады. Яғни меншік иесі (лизинг беруші)
бекітілген уақытта қайтарып алатын қаржыны белгілі бір мерзімге береді.
Лизинг беруші өзінің атқарған қызметі үшін қаржылай марапатталады. Осыған
қарай өзінің мазмұны бойынша лизинг несиелік қатынастарға сәйкес келеді
және несиелік шарттардың мәнін сақтайды. Екінші жағынан, несие беруші мен
несие алушы капиталмен ақша түрінде емес, тауар түрінде іс жүргізетіндіктен
лизинг инвестициялауға ұқсас келеді. Лизингті тауарлық несие деп те айтуға
болады.
Сондықтан қаржы шарты, нақтылап айтқанда несие операциясы, лизинг
шарттарының өзегі болып табылады. Мүліктің иесі пайдаланушыға, яғни лизинг
беруші лизинг алушыға қаржылай қызмет көрсетеді: лизинг беруші мүлікті өз
меншігіне толық бағасына сатушыдан сатып алып, лизинг алушының
аммортизациялық төлемдері есебінен мүліктің бағасын өтеп алады.
Сонымен, егер лизингті мүлікті уақытша ақы төлетіп пайдалануға беру
ретінде қарастырсақ, онда оған негізгі қорлардағы тауарлық несие ретінде
баға беруге болады.
Несие қатынастарының субьектілеріне қарыз беруші ретінде лизинг беруші,
қарыз алушы ретінде лизинг алушы жатады. Лизинг беруші (лизинг
компаниялары, банктер, кәсіпорындар және т. б.) лизинг шарты бойынша
мүлікті лизинг алушыға (заңды тұлға бола алатын кез-келген мемлекеттік
акционерлік қоғамдар, жауапкершілігі шектеулі қоғамдар және т. б.) жалға
береді. Ал несие обьектілеріне машиналар, жабдықтар, көлік құралдары және
т. б. жатады. Қарыз (несие) құнын ұйымдастыру түрі бойынша лизинг
коммерциялық кредитке ұқсас болғанмен, олардың арасында айырмашылық та бар.
Ең алдымен бұл коммерциялық несие мен лизингтегі мүлікті иелену
қатынастарын қамтиды. Коммерциялық несие беру кезінде уақытша пайдалануға
алынған шарт обьектісі несие алушының меншігінде қалады.
Лизинг беру кезінде лизинг алушының мүлікті пайдалануға құқы
болғанымен, оны меншіктенуге құқы жоқ. Яғни мүлікті иелену құқы лизинг
берушіде қалады да, оны пайдалану құқы лизинг алушыға өтеді. Лизинг алушы
осы құқықты иемдену үшін лизинг берушіге лизинг төлемдерін жүзеге асырады.
Лизинг мерзімі аяқталған соң, обьект (пайдалануға берілген мүлік) лизинг
берушінің меншігінде қалады. Бірқатар лизинг шарттарында, шарт мерзімі
біткен соң, лизинг алушының лизинг обьектісін сатып алу құқы қарастырылады.
Мұндай жағдайда лизинг берушіге обьект құны толық төленген соң, обьект
лизинг алушының меншігіне өтеді.
Коммерциялық несие де, лизинг те сауда және несие шарттарының өзара
байланысын болжайды. Коммерциялық несие кезінде несие шарты сатып алу –
сату актісімен келісіледі, сауда шарты күшін жоймай, несие шарты да күшін
жоймайды.
Лизингтің сатып алу – сатумен тығыз байланысы жоқ. Мүлік лизинг
компаниясының меншігінде болады және лизинг компаниясы лизинг алушыға
мүлікті сатумен айналыспайды. Сатып алу – сату лизингте сирек кездеседі.
Коммерциялық несие тауар түрінде беріліп, ақша түрінде өтеледі.
Лизингте несие тауар түрінде беріледі. Лизингтік төлемдер, өзінің
экономикалық тұрғысынан қарағанда, несиені пайдаланғаны үшін, мүлік түрінде
төленеді. Келісім-шарт аяқталған соң, шарт обьектісі лизинг берушіге сол
зат түрінде қайтарылады.
Лизинг шартының өтемақылық өзгешелігі бар, онда төлем жалға алынған
жабдықтардың шығарған өнімі арқылы немесе үстеме қызмет арқылы (встречные
услуги) жүзеге асырылады.4;61
Коммерциялық несие қысқа мерзімге беріледі. Классикалық лизинг мүлікті
жалға ұзақ мерзімге береді, сонымен қатар орта және қысқа мерзімге де шарт
жасасуға болады. Біздің елімізде лизинг дамуының осы кезеңі бірнеше айға
жасалған лизинг шарттарының көптігімен ерекшеленеді.
Сондықтан жоғарыда айтылған тұжырымдарға сүйене отырып, лизингтің
экономикалық ролі мен мазмұны теорияда және машықта әртүрлі болып
талқыланатынын айта кету керек. Біреулер лизингті кәсіпкерлік істі
несиелендіру тәсілі деп түсінсе, енді біреулер оны қаржылық арендамен
теңестіреді (Қазақстан Республикасы Мемлекеттік комитетінің 540-бабы),
үшінші біреулер лизинг өндіріс құралдарын сатып алу – сатудың бүркемеленген
(жасырын) тәсілі десе, төртіншілер лизингті сенім берушінің мүлкін
пайдалану деп түсінеді.
Бірақ қазіргі таңда классикалық принциптерге сүйене отырып лизингке
мүлік иеленуші және пайдаланушы деген түсініктер беруге болады. Лизингті
кәсіпкерліктің ерекше бір түріне жатқыза отырып, мүлікті екі маңызды
құқықтық шекке бөлуге болады:
1. мүлікті пайдалану құқы (пайда, табыс табу мақсатымен пайдалану);
2. мүлікті меншіктену құқы (меншік обьектісін иелену).
Басқа сөзбен айтқанда лизинг – байлықтың көзі.
Осыдан келе лизингке өндірістік күштер мен өндірістік қатынастардың
байланысындағы ахуалын анықтайтын меншіктік қатынастарды жүзеге асыру
тәсілі деген мағлұмат беруге болады. Осы анықтаманың негізіне Оттава
қаласындағы 1988 жылғы 28-мамырда жазылған (Канада – Оттава) халықаралық
лизинг конвенциясындағы лизингке берілген түсініктеме кіреді. Бұл
халықаралық құжатқа “лизинг – мүліктік қатынастардың ұш жақты кешені” деген
пікір орын алған. “Қаржылық лизинг туралы” Қазақстан Республикасының 2002
жылғы 5-шілдедегі заңында және “Лизинг туралы” Ресей Федерациясының 1998
жылғы 29-желтоқсандағы Заңында үш субьектінің (лизинг берушінің, лизинг
алушының, сатушының) лизингтегі қарым-қатынастары қарастырылады, яғни
лизинг мүліктік қатынастардың үш жақты кешені ретінде қарастырылады.5;1,
6;27
Осыған орай классикалық лизинг үш жақтың - лизинг берушінің, лизинг
алушының, сатушының қарым-қатынастарын алдын-ала қарастырады. Лизинг
операциясының мәні мынада: артық қаржысы жоқ потенциялды лизинг алушы
лизинг беруші компанияға лизинг шартын жасау жөнінде іскерлік ұсыныс
жасайды.6;84
Осы шартқа сәйкес лизинг беруші лизинг алушы таңдаған мүлікті сатушыдан
меншігіне сатып алып, лизинг алушыға осы мүлікті ақы төлеп уақытша иеленуге
және пайдалануға береді. Шарт аяқталған соң мүлік лизинг берушінің
меншігінде қалады. Кешеннің құрамына екі шарт кіреді:
1) сатып алу – сату шарты (лизинг компаниясы мен сатушы арасындағы
шарт, бұл жерде мүлікті жасап шығарушы ретінде сатушы, сатып алушы ретінде
лизинг компаниясы болып табылады);
2) лизинг шарты (лизинг компаниясы мен пайдаланушы арасындағы шарт,
яғни лизинг компаниясы сатушыдан сатып алынған мүлікті пайдаланушыға,
лизинг алушыға уақытша иеленуге береді).
Егер сатушы мен лизинг беруші немесе сатушы мен лизинг алушы бір ғана
тұлға болатын болса, онда шарт жасаушылардың құрамы екі адамнан ғана
тұрады.
Қымбат жобаны жүзеге асыру кезінде тұлғалардың саны көбейе түседі. Бұл
лизинг берушінің шартқа басқа қаржы көздерін (банктерді, сақтандыру
компанияларын, инвестициялық қорларды және т. б.) қатыстыруымен байланысты.
Енді біз мына суретте (1.1-сүреті) лизинг шарты мен қаржы ағымдарының
жалпы желісін (үлгісін) көрсеткіміз келіп отыр.
1.1. Сүреті.
Мүлікпен қамтамасыз ету
Сатып алу-сату Лизинг
шарты шарты
Мүліктің ақысын төлеу Лизинг төлемдері
Несие Несиені Сақтандыру Сақт.
шарты өтеу шарты ережесі
Бұл жерде: ЛБ – лизинг беруші,
ЛА – лизинг алушы,
МС – мүлікті сатушы,
ҚҰ – қаржы ұйымдары,
СК – сақтандыру компаниялары.
Лизинг – ұйымдық форма және меншікке қатысты бола тұрып, қожалықтың
белгілі бір жүйесін қамтамасыз етеді. Әрбір экономикалық дәреже сияқты
лизингтің мазмұны және оны қолданудың әртүрлі тәсілдері бар. Өндіріс
күштері мен өндірістік қатынастар элементтерімен өзара байланыса отырып,
лизинг өндірістің ұйымдастыру – құқықтық формасларына, материалдың негізіне
(кәсіпкерлік істің заттық элементтеріне, мүлікті сатып алу-сатуға,
несиелендіру шарттарына сүйенеді және оның әлеуметтік-экономикалық негізі
бола алады).
1.2. Лизингке шолу жасау және оның дамуын талдау
Лизинг бизнесінің тарихы мен дамуы зерттеле келе, ол дүние жүзінің
көптеген елдерінде қолданыла бастады, сонымен қатар лизинг кәсіпкерлік
қызметті ұйымдастыруда ең орынды тәсіл болып саналады.
Осылайша лизинг қатынастарындағы нағыз шу 20-ғасырдың 50-жылдарының
басында Америкада болған еді. Лизингке белсенді түрде өндірістік құралдар,
технологиялық жабдықтар, машиналар, механизмдер, кемелер, ұшақтар және т.б.
өткізіле бастады. Бұл бастамаға АҚШ Үкіметі жоғары баға бере отырып, осы
қызмет жағдайын жасаудың мемлекеттік бағдарламасын жасады. Бұл лизинг
қызметін едәуір жандандырды. Бірқатар жағдайларға байланысты лизинг тез
дами бастады. Бұл лизинг бизнесі қалыптасуының бастамасы еді.
Бекітілген оқиға лизинг қызметін көрсететін компаниялар мен фирмалар
пайда болды. Осындай лизинг қызметі олардың кәсіпкерлік қызметінің негізін
қалады.
Лизинг АҚШ-та, Канадада, Еуропада 60-80 жылдары қарқынды дамыды, ол
жуық арада оның географиялық шекаралары кеңейе түсті. Лизингтік нарық
Австралияда, Жапонияда пайда болды. Лизингтің өсуі мен даму деңгейі 80-
жылдардың аяғында былай сипатталады: егер АҚШ-та мүлік лизингі өндірісітік
инвестициялары жалпы көлемінің 98%-ін құраса, Австралияда – 30%-тен астам,
Ұлыбрита-нияда – 20%, Францияда – 17%-ке жуық,, Италияда – 14%, Герма-нияда
– 15%, Австрияда – 9%-ке жуық, Канадада 8% құраса, қазіргі таңда мүлік
лизингі осы аталған елдерде 1,5-2,0 есе өсті. Ресейде ол 1996 жылы 12%-тін
құраса, 2000 жылы 20%-ке дейін өсті. 7;86
Мысалы, АҚШ-та 1987 жылы лизингке өткізілген мүліктің жалпы санының
33,2%-тін есептеу техникасының құралдары, 9,5%-ін оргтехника, 21,9%-ін
өнеркәсіп жабдықтары, 4,9%-ін көлік құралдары, 1,2%-ін құрылыс машиналары,
10,1%-ін сауда-саттық жабдықтары құрады.
1987 жылы АҚШ-тағы лизинг жеке түрлерінің ара-қатынастық теңдігі мына
төмендегідей болған: жасалған шарттардың жалпы құнының 65%-ін қаржы
лизингі шарттары, 10%-ін оперативті лизинг шарттары, 25%-ін “леведж-лизинг”
шарттары құрады. 7;93
Осының барлығы бізге кәсіпкерліктің жаңа түрінің даму қарқыны мен
динамикасының негізін құрайтын аренданың бір түрі – лизинг туралы мағлұмат
беріп отыр. Сондықтан лизингтің мәнін, оның негізгі қасиеттері мен
потенциалын, принциптері мен ұйымдастыру түрлерін анықтап алу керек. Лизинг
жүйесінің экономикалық механизмі мен артықшылығын білу арқылы ғана оны
кәсіпкерлік істе кеңінен қолдануға болады.
Лизинг барысында қалыптасатын қатынастардың күрделілігі оның пайда
болуы мен мәнін анықтайды.
Сонымен, лизинг – қатынастардың ұйымдық-экономикалық түрлерінен тұратын
кәсіпкерлік қызметтің ерекше түрі. Күрделі әлеуметтік-экономикалық құбылыс
ретінде, ол көпқұрылысты экономиканы қалыптастыру жөніндегі маңызды, яғни
қаржылық, өндірістік, салықтық және амортизациялық жеңілдіктерді қолдану
функцияларын қамтиды.
Лизингтің тартымдылығы
Бірде бір қызмет түрі, егер де ол шарт жасасушы екі жаққа да
пайда әкелмейтін болса, ол кеңінен қолданылмайды. Лизингтің қандай
артықшылығы шарт жасауға қатысушыларды қызықтырады?
1. Мүлік түріндегі инвестициялау қаржы несиесіне қарағанда қаражатты
қайтармау қаупін кемітеді, өйткені кепілдік ретінде қолданылатын мүлік
лизинг берушінің меншігінде қалады.
2. Лизинг 100%-тік несиелендіруді шамалайды және тез арада төлемдерді
жүзеге асыруда талап етпейді, бұл ақша шөндірістік қорларды жаңалауға,
қымбат мүлікті алуға мүмкіндік береді. Ал әдеттегі несие алу кезінде
кәсіпкер несиенің бір бөлігін алдын-ала өз қаржысы есебінен төлеуі керек.
3. Кәсіпорындар мүлік сатып алу үшін несие алудың орнына лизинг арқылы
мүлік алуға тырысады, өйткені лизинг мүлкі кепілдік ретінде саналады.
Шетелдерде кейбір лизинг компаниялары лизинг алушыдан ешқандай қосымша
кепілдік талап етпейді.
4. Лизинг шарты несиеге қарағанда қолайлы, өйткені екі жаққа да
төлеудің қолайлы жоспарын ойлап табуға мүмкіндігін туады. Мұндай лизингтік
төлемдер лизингке алынған мүлік арқылы шығарылған тауарларды сатып
болғаннан кейін жүзеге асырылады. Төлемдердің мөлшері белгіленіп немесе
кейде ауысып отырады.
5. Лизинг алушы үшін лизинг мүлкінің бүлінуі қаупі жеңілдетіледі,
өйткені мүлік лизинг алушының меншігіне өтпейді, ол уақытша пайдаланылады.
6. Лизинг мүлкі лизинг алушының балансына есепке алынбайды, бұл лизинг
алушыны мүлікке салық төлеуден босатады.
7. Лизинг төлемдері өндіріс шығындары мен лизинг алушы шығарған өнімнің
айналымына қатысты.
8. Лизинг төлемінің көлемін азайту жолымен лизинг алушыға
амортизациялық және салықтық жеңілдіктер беріледі. Жеңілдетілген
амортизация салықты кемітіп, материалдық-техникалық базаны жаңартуды
тездетеді.
9. Мүлікті өндіруші ұзақ мерзімді шарт қатынастарымен шарт объектілерін
жаңалау жолымен өз өнімін өткізудің қосымша мүмкіндіктерін қарастырады.
10. Халық шаруашылығының көзқарасы бойынша лизинг өнімді өткізу,
өндірісті дамыту, ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін енгізу жаңа
жұмыс орындарын ашу, импорт өнімін алмастыратын өнім шығару құралы ретінде
қызмет атқарады. Сондықтан мемлекет лизинг қатынастарын кеңейтуді қолдап
отыр.8;5
Енді біз несие мен лизинг механизмін қолданудың ерекше өзгешеліктерін
мысал ретінде көрсеткіміз келіп отыр.
1.1. Кестесі.
Несие және лизинг механизмін қолданудың ерекше өзгешеліктері
Несие Лизинг
Инвестициялар кез-келген Инвестициялар өндірістік қызметті
кәсіпкерлік қызметке жұмсалады күшейтуге, күштерді дамыту мен
модернизациялауға жұмсалады
Керекті құралдардың жоқтығына Қаржы жұмсауды бақылау қамтамасыз
байланысты қаржыны жұмсауды етілген, өйткені лизингке нақты бір
қадағалау, бақылау мүлік (құрал-жабдықтар, машиналар және
т.б.) беріледі
Несие алу үшін, оны қайтарудағы Кепілдіктің көлемі өзі кепілдік болып
100% кепілдік керек табылатын лизингке берілген мүліктің
(құрал-жабдықтар мен машиналардың)
құнына төмендейді
Алынған мүлік кәсіпорынның Мүлік лизинг берушінің немесе лизинг
балансына әсер етеді, оған алушы-кәсіпорынның балансына әсер етеді.
амортизация есептеленеді Жеңілдетілген (3-коэффициентімен)
амортизация есептеледі
Несиені өтеу алдын-ала Лизинг төлемдері (өнімнің құнына кіреді)
қарастырылған салықтар салынатын салық базасын төмендетіп, өндірістің
кәсіпорынның тапқан табысы дамуына жағдай жасайды
есебінен жүзеге асырылады
Лизинг алушы мүлікті пайдаланудың ақысын лизинг берушіге лИзинг
төлемдері түрінде жүзеге асырады. Төлемнің көлемі, тәсілі, түрлері мен
мерзімі екі жақтың келісімі бойынша бекітіледі. Лизинг төлемдерінің жалпы
сомасына:
-лизинг мүлкінің құнын өтейтін сомма;
-лизинг келісімі бойынша мүлікті алу үшін пайдаланған реесурстардың
ақысын лизинг берушіге төлеу;
-лизинг берушіні делдалдық қызметі үшін комиссиялық марапаттау;
-егер лизинг мүлкін лиизинг беоруші сақтандырған болса, сақтандыру
қаржысын өтеу;
-шартта алдын ала қарастырылған лизинг беоушінің қосымша қызметін өтеу;
-егер лизинг беруші мүлікке салған салықты төлеген болса, салық сомасын
өтеу;
-шартта алдын-ала қарстырылған лизинг берушінің басқа да шығындарын
өтеу кіреді.
Лизинг алушы төлемдерінің барлық сомасы оның өндіретін өнімінің өзіндік
құнына қарасты, бұл салық базасын төмендетеді.
Егер лизинг мүлкінің аммортизациясын лизинг алушы белгілесе, онда осы
мүліктің ақысын төлеуге арналған төлемдерді қоспағанда, лизинг төлемдерінің
сомасы өзі өндіретін өнімнің өзіндік құнына жатқызылады. 9;18
Сонымен жоғарыда атап өтілген лизинг төлемдерінің құрамы Ресей
Федерациясының экономика министрлігі 1996 ж. 16-сәуірде бекіткен лизинг
төлемдерінің есебі жөніндегі методикалық ұсыныс-тарға сәйкес Ресей
Федерациясының қаржы министрлігімен келісілді.
Лизинг шартында екі жақ лизинг төлемдерінің жалпы сомасын, олардың
түрлерін, есептелуін, төлеу мерзімі мен тәсілдерін келісіп шешеді (1.2.
кестесі).
1.2. Кестесі.
Лизинг төлемдері операциясының кешені
Төлеу түрі Есептеу тәсілі Төлеу мерзімі Төлеу тәсілі
бойынша бойынша бойынша бойынша
Ақшалай Инвестиция- Біруақытта Тең үлеске
лаған түрде бөліп төлеу
Өтемақы Аванс түрінде Төлем көлемін
түрінде _______ біртіндеп көбей-ту
арқылы
Аралас Ең кем түрінде Төлем көлемін
_______ біртіндеп азай- ту
арқылы
Көмескі түрінде
_______ (неопределенн.) _______ _______
Лизинг механизмінің - кепілдік көлемі жағынан инвесторлар үшін қажетті
артықшылығы бар. Егер несиелендірудің басқа түрлерінде инвестор несие
алушыдан алынған қаржы мен оның процентін қайтаруда 100%-тік кепілдік талап
етсе, лизинг процесін жүзеге асыру кезінде лизинг жобасы мен келісімнің
шартына қарай инвестордың кепілдік жөніндегі талабы 40%-ке төмендеуі
мүмкін.
Инвестициялық қызмет әһуалын талдау
Инвестициялау, соның ішінде лизинг механизмі арқылы инвести-циялау
көбіне жұмсалған қаржыны қайтару, сақтандыру кепілдігіне, сол сияқты,
лизинг алушының уақытша немесе толық төлеу қабілеттілігіне байланысты.
Әр инвестор инвестициялау кезінде туатын қауіп-қатерді азайтуға
мүдделі. Қазақстан Республикасының бірқатар қаулылары, осындай қауіп-
қатерді азайтуға мүмкіндік жасап отыр. Қазақстан Республика-сының бірқатар
қаулылары, “Инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы” 1997 жылғы 28-
ақпандағы және “Шетел инвестициялары туралы” 1994 жылғы 27-желтоқсандағы
және “Сырттан қарыз алу және сыртқы қарыздарды басқару туралы” 1997 жылғы
10-сәуірдегі негізгі заңдары инвестициялық қауіп-қатерді азайтуға
мүмкіншілік туғызады және осы заңдарға сәйкес шетелден қаржыландыру мен
мемлекеттік қолдаулар қарастырылады. Бірақ қазіргі таңда инвестициялық
құқықтық қатынастар қажетті деңгейде реттелмеген-діктен, бұл инвестициялық
қызметтегі барлық субьектілер қызметін мемлекеттік регламенттеуге ғана
қатысты. 10;15
Инвестициялық бизнес біздің экономикамыздың жақсы дамыған салаларына
қолайлы жағдай туғызып отырғандықтан, шетел инвес-торларының контингентін
көбірек жұмылдыру мақсатымен барлық субьектілердің құқықтық қарым-
қатынастарын жөнге салатын және отанымызда шетел инвесторларына жаңа жоғары
статус беретін жаңа құқықтық құжат шығару Үкіметке тапсырылған. Сондықтан,
жоғарыда аталған “Инвестицияларды мемлекеттік қолдау”, “Шетел
инвестициялары туралы” Заңдар өз күшін жойды және қазір инвестициялық
қызметті жаңа нормативті акт, яғни “Инвестициялар туралы” Қазақстан
Республикасының заңы реттейді. Мемлекеттік қаржылай қолдау белгілі бір
инвестициялық (соның ішінде лизингтік) категориялар бойынша өнім
өндірісінің мына төмендегідей көлемімен қамтамасыз етеді:
-шетел аналогында жоқ өнім өндірісі – 50%;
-дүниежүзілік үлгі деңгейіндегі сыртқы нарықтық сұранымда бар
экспорттық өнім өндірісі;
-импорттың орнына жүретін, бірақ импорттық тауарлардан 30% арзан өнім
өндірісі;
-ішкі нарықта 20%-тік сұранымға ие өнім өндірісі;
Осыған орай мемлекеттік қолдау көлемі кепілдік түрінде категория
жобасына байланысты бекітіледі, және жұмсауға қарызға алынған қаржы
процентінің белгілі көрсеткішінен асып түспеу керек.
Жобалауды инвестициялауды жақсарту екі жақтың мүдделерін едәуір кеңейту
арқылы қамтамасыз етіледі.
Сонымен, лизинг шартына бірнеше кепілдіктер жұмылдырылуы мүмкін:
мүлікті өндіруші (сатушы), лизинг беруші, лизинг алушы, кепілдік банк –
несие беруші, сақтандыру компаниясы, республика-лық және жергілікті басқару
органдары.
Мүлік қаупін бөлуді ұйымдастыру құқықтық және экономикалық қамтамасыз
етумен анықталады.
Ұйымдастыру және экономикалық қамсыздандыру инвестиция-лық жобаға
инвестициялық көлемнен гөрі көп қаржысы бар бірнеше қатысушыларды кепілдік
ретінде тартып, әрекеттегі шаруашылық ұйымдарды қарастырады.
Инвестициялық жобаның инвестициялярын қорғауды республи-калық және
аймақтық деңгейде кепілдікке қойылған мүліктің көмегімен де жүзеге асыруға
болады. Кепілдікпен қамсыздандырудың негізгі түрлері:
-жетекші банктің кепілдіктері (контркепілдіктер), веселдері, жетекші
банктер кепілдендірген кәсіпорындар мен ұйымдардың векселдері;
-айналымдағы өтімді өнімдердің бағалы қағаздарының кепілі, жылжымайтын
мүлік;
-лизингке берілген мүліктің ақысы (құны)
және т. б.
Бірақ барлық кепілдіктер, әсіресе шетел инвесторлары үшін, өтімді болып
саналмайды. Сондықтан шетел инвесторларын пайдаланған кезде, басқа да
кепілдік қою шартта қолданылады. Мысалы, лизинг келісімі мерзімімен
салыстырылған уақытқа өндірілген өнімнің экспорты жөнінде шетел сатып
алушыларымен бұзылмайтын шарт жасалады.
Егер шарттар өндірушіге (сатушыға) белгіленген қаржының түсуіне
кепілдік берсе, онда мынадай шаралар жузеге асырылуы мүмкін:
-осы шарт бойынша лизинг берушімен төлемдер жөнінде ымыралы келісім
жасалады (переуступка);
-лизинг алушының өндірген өнімін сатудан түскен қаржы шетел банкінің
шотына жіберіледі және сол жерде қаржының ең кем бөлігі
банкте әрдайым қалып отырады;
-лизинг берушіге төлем төлеуді өз уақытында жүзеге асыру банкке
жүктеледі;
-белгілі бір кепілдікпен қамтамасыз ететін, кем дегенде екі лизинг
төлеміне тең сома лизинг шарты күшіне енгенге дейін лизинг берушіге алдын-
ала аударылады;
Осыған орай, берілген сома лизингтік борыш ретінде саналады.
Инвестициялық қызметте сақтандыру компаниялары аса маңызды кепілдеме
беруші болып табылады. Ол лизинг шарттарын жасау кезінде лизинг алушының
есебінен лизинг мүлкін тасымалдауды сақтандырады, монтаж жүргізеді, сонымен
қатар лизинг шарттары бойынша міндеттемелер орындалмай қалған жағдайда
болатын шығындардан сақтандырады.
Халықаралық қаржы лизингі бойынша серіктестердің (партнеры) өзара қарым-
қатынасын лизинг мүлкін сақтандыруды қарастыратын 1988 жылы құрылған Оттава
конвенциясы басқарады. 11;7
Лизингке берілетін мүлік саны көп болған жағдайда сақтандыру ұйымдары
сақтандырудың ұжымдық түріне көшуі мүмкін. Мұндай жағдайда егер
сақтандырушының біреуі сақтандыру сомасының тек 15-20%-тін алса, қалғанын
басқа сақтандырушыға облигаторлық, немесе факультативтік (қосымша)
сақтандыру шарттары бойынша тапсырады.
Лизингтің халықшаруашылық қызметі
Ғылыми-техникалық прогрестің әсерімен өндіріс пен айналым саласының
жетілуі, шруашылықтың экономикалық жағдайларының терең өзгеруі, біздің
еліміздің экономикасы үшін материалдық база мен негізгі қорларды
модификациялауды жаңарту үшін әдеттен тыс әдістерді іздеу енгізудің
жағдайын туғызып отыр.
Осындай әдістердің бірі – лизинг, ол бірнеше халықшаруашылық қызмет
атқарады.
Лизингтің қаржылық қызметі анық көрсетілген, өйткені лизинг - қаржыны
негізгі қорларға бөлудің түрі. Техникалық прогрестің өсуіне байланысты
халық шаруашылығының инвестициялық талаптары бюджеттің қаржысы,
кәсіпорындар мен ұйымдардың өз қаржысы, ұзақ мерзімді банк несиесі
есебінен, яғни тек қана әдеттегі қаржы көздері есебінен
қанағаттандырылмайды. Осыған орай, қаржыланды-рудың басқа жолдарын іздеуге
талап қойылады. Сондықтан кәсіп-орындардың инвестициялық талаптарын
қанағаттандыру үшін, лизинг әдеттегі қаржы көздеріне қосымша қызмет
атқарады. Өзінің экономи-калық мәні жағынан барлық атап өтілген қаржы
көздерінің ішінен ұзақ мерзімді банк несиесіне ең жақыны лизинг болып
табылады. Лизинг бизнесінің масштабын кеңейту болашақта ұзақ мерзімді несие
пайдалану сферасын түсіруі мүмкін, бірақ жалпы алғанда негізгі қорларды
қаржыландыру мен несиелендірудің көздеріндегі қарызға берілетін қаржы
үлесінің жалпы өсуіне әсер етеді. Қазіргі жағдайда қаржы қызметін жүргізуде
лизинг маңызды роль атқарады. Лизинг алушы кәсіпорын өз қапжыларын бірден
жұмсамай-ақ немесе банктен несие алмай-ақ лизинг аркылы өзіне керекті
мүлікті пайдалануға мүмкіндік алады. Бұл – лизингтің басты айырмашылығы.
Сонымен қатар, лизинг несие алуға шек қойылған кезде де, қарыз алу
мүмкіндігі жоқ кезде де қажетті мүлікті пайдалануға мүмкіндік
береді.12;40
Бұрын айтылып кеткендей, лизингтің артықшылығы – лизинг төлемдерін
жүзеге асырудың тәртібінде. Төлемақының мөлшері мен мерзімін лизинг беруші
мен лизинг алушы өзара келісіп шешетіндіктен, олардың арқайсысының
мүдделері есепке алынады. Мысалы, өз қаржыларының жағдайына қарай лизинг
беруші мен лизинг алушы бірінші төлемді кейінге қалдыру жөнінде, төлемді
бірте-бірте ұлғайту немесе керісінше аванс төлеу арқылы төлемді бірте-бірте
кемітуді келісіп, бір шешімге келеді. Бұдан бөлек, лизинг төлемдерін
лизингте алынған мүлікте шығарылған өнімді сатудан түскен табыс арқылы, тек
ақшалай емес, тауар түрінде жүзеге асыруға болады.
Лизингтің артықшылықтарымен қатар, кемшіліктері де бар. Мысалы, лизинг
алушы үшін өз қаржысы есебінен немесе несиеге алынған қаржы есебінен сатып
алынған мүліктен гөрі, лизинг арқылы алынған мүлік қымбатқа түседі. Осыған
орай, шарт жасаспақ бұрын лизингтің пайдалы және жағымсыз жақтарын, сол
сияқты лизинг алушы кәсіпорынның қаржылық жағдайына лизингтің қалай әсер
ететінін талдау керек.
Лизингтің өндірістік қызметі лизинг алушының лизинг мүлкін өз иелегіне
сатып алуда емес, сол мүлікті уақытша пайдалануда болып табылады. Бұл
әсіресе техниканың ескіру қаупі бар аса қымбат құралдарын пайдалануда
тиімді.
Дүниежүзілік тәжірибе лизингтің тез дамуын ғылыми-техникалық процестің
жедел дамуымен байланыстырады. 60-жылдардың аяғы мен 70-жылдардың басында
шетелде лизингке байланысты шудың шығуы лизингтің бірінші обьектілері болып
табылатын көлік құралдарымен бірге электрондық-есептеу техникасына
сұранымның өсуімен байланыстырылады. Сондықтан өндірісті материалдық-
техникалық қамсыздандырудың ең прогрессивті (жетік) тәсілі болып табылады.
Ол ең озық техниканы пайдалануға мүмкіндік береді. 13;42
Сонымен қатар, лизинг лизинг алушыға өзінің өндірістік қызметінде жеке
құралдарды ғана қолдануға емес, толық өндірісті қолдануға мүмкіндік береді.
Осыған орай, анағұрлым озық техниканы қолдануға, оны толық игеруге және
жоғары техникалық деңгейде ұстауға жағдай жасалады. “Мокрый лизинг” кезінде
лизинг алушыға техникалық қызмет көрсетіліп қана қоймай, оған сақтандыру
қызметі, маркетинг, шикізатпен және жұмысшы күшімен қамтамасыз ету қызметі
көрсетіледі.
Лизингке шапшаңдық пен икемділік тән. Сондықтан лизингті маусымдық
(ауыл шаруашылық және өңдеу салалары) қозғалмалы жұмысы бар (құрылыс) халық
шаруашылығы салаларында пайдалану өте тиімді. Егер лизингтің қаржылық және
өндірістік қызметтері еліміздің экономикасына күмән келтірмесе, онда оның
өткізу функциясы әзірге жүзеге асырылмайды. Өндірілген өнімнің қосымша жолы
ретінде лизинг ролін шектеу өнім деңгейінің жалпы төмендеуімен және
техникалық өнім нарқының теңгерілуімен анықталады. Лизингті тек тауар
өткізудің жаңа нарқын жеңіп алу және тұтынушылар санын көбейту мақсатымен
қолданса ғана оның өткізу қызметі маңызды роль атқарады.
Лизинг арқылы тұтынушылар санына мүлікті өз меншігіне алуға қаражаты
жоқ немесе сол мүліікті әрдайым керек ете бермейтін кәсіпорындар кіреді.
Кейбір жағдайларда кәсіпорындар, өзіне керекті құралдарды сатып алмай тұра,
олардың үлгілерін өндірісте сынап көру үшін лизингке сүйенеді.
Жоғарыда аталып өткендей шет елдерде, әсіресе Англия мен АҚШ-та лизинг
қызметі соңғы кездерге дейін аса маңызды роль атқаруда. Мысалы Қазақстан
Республикасының “Қаржы лизингі туралы” 2000 жылғы 5-шілдедегі заңында
лизинг алушыға берілген затты қолдану мерзімі аммортизациялық мерзіммен
өлшенеді. Яғни лизинг алушы алынған заттың құнын толық немесе едәуір
бөлігін (70%-тен астам) шартқа сәйкес белгіленген мерзім бойынша төлеп
отыруға тиіс. Қазіргі салық жүйесі лизинг беруші үшін де, лизинг алушы үшін
де жеңілдіктер алудың бірнеше жолдарын ашып отырған. Лизинг обьектісінің
қызметі негізінде емес, шарт мерзімінің негізінде жеделдетілген
аммортизация тәсілін қолдану лизинг берушіге салықты азайту нәтижесінде
жеңілдіктер алуға мүмкіндіктер береді. Бұдан бөлек оның инвестициялар
бойынша құралдар құнының 10%-і мөлшерінде салық жеңілдіктеріне құқы бар.
Мүлікті қолданушыға да лизинг қолайлы, өйткені салық заңы лизинг төлемін
ағымдағы шығындар ретінде қарастырады, сондықтан олардың сомасы
пайдаланушының салық салынатын жалпы табысынан алып тасталынады.14;42
Сонымен қорытындай келе кез-келген салада лизинг кәсіпкерлігінің
табысты болуы оның мазмұны мен өзіне тән ерекшеліктерін дұрыс түсіне
білуге, әсіресе осы механизмді сауатты меңгеруге байланысты. Лизингтің
басқа, тікелей несиелендіруге қарағанда артықшылықтары мен мүмкіндіктері
көп, сондықтан лизинг кәсіпкерлігін дамытуды шарт жасаушы екі жақ та
қалайды. Сонымен, мүлікті өндіруші (сатушы) өз өнімін өткізудің қосымша
жолын табады, сауда-саттық көлемін ұлғайтады, ал лизинг беруші өз қаржысын
тиімді пайдаланады, лизинг алушыға кәсіпкерлік қызметі үшін қажетті мүлікті
пайдалануға мүмкіндік туады.
Бірақ, лизинг механизмінің кейбір кемшіліктері де бар: инфляция
салдарынан мүліктің қалған құнының бағасы жоғарылау салдарынан, лизинг
алушы артық қаржы жұмсауға мәжбүр болады; ғылыми-техникалық прогрестің
жетістіктеріне қарамай, қолданылатын мүлік моральдық ескіруі мүмкін, осыған
қарамай, лизинг төлемдері шарт аяқталғанша жүзеге асырылуы тиіс.
1.3. Лизинг шартының обьектілері мен субьектілері
Лизинг шарттарын жасау кезінде лизинг обьектісін анықтау өте маңызды.
Қазақстан Республикасының 565-бабында былай делінген: “Лизинг шартының
обьектілері мен нысанасына бағалы қағаздар мен табиғи ресурстарынан басқа
кәсіпкерлік қызметте қолданылатын кез-келген тұтынылмайтын зат жатады”.
Ресей азаматтық заңы мен көптеген елдердің заңдарында жер учаскесінің
(танабының) лизинг шартының обьектісіне жатпайтындығы көрсетілген, ал
біздің республикамыздың азматтық заңына сәйкес, жер учаскесі лизинг
шартының обьектісі бола алады, ал бағалы қағаздар шарттың нысанасы бола
алмайды.
Сонымен, нарықта айналымға тиым салынбайтын және өндірістік циклда
жабылмайтын кез-келген мүлікті лизингке өткізуге болады. Лизинг
обьектілерінің өзгешеліктеріне қарай жылжымалы мүлік лизингі және
жылжымайтын мүлік лизингі болып екіге бөлінеді. 15;9-11
Жылжымалы лизинг обьектілеріне:
-ауыр машиналары мен жабдықтар (жылу-техникалық, турбиндік құралдар,
электроқозғағыштар және т. б.);
-жұмыс машиналары мен өннеркәсіптің әртүрлі саласына қажетті құралдар
(полиграфиялық жабдықтар, құрылыс техникасы, станоктар және т. б.);
-есептеу және оргтехника құралдары;
-көлік құралдары (темір жол жылжымалы құралы, теңіз бен өзен кемелері,
автокөліктер, ұшақтар және т. б.);
-теле- және арақашықтық байланыс құралдары;
-және т. б.
Жылжымайтын лизинг обьектілеріне:
-өндірістік ғимараттар;
-құрылыстар (мұнай және газ скважиналары, гидротехникалық және көліктік
құрылыстар) жатады. Лизинг обьектісіне жаңа мүліктер ғана емес, бұрын
пайдаланғандар да жатады.
Лизинг обьектісіне жылжымайтын мүліктер (үйлер, құрылыстар,
кәсіпорындар мен цехтар) жатса, сол мүліктер тұрған жер учаскесін пайдалану
үшін лизинг алушыға беру қарастырылады. Қазіргі таңда тұрмыста және жанұяда
пайдаланылатын мүлікті лизинг обьектісі ретінде қарастыруға қажет-ақ. Батыс
елдерде осы аталған мүлік түрлері лизингке жиі беріледі. Бұл шетелдегі
автокөлік пен құрылыс техника нарығының ерекшеліктерімен байланысты. Бірақ
бұл мүліктер кәсіпкерлік қызметте қолданылмағандықтан, олар, такси ретінде
пайдаланылатын жеңіл автокөліктерді қоспағанда, лизинг обьектілері бола
алмайды. Әрине, заң бойынша айналымға тиым салынған мүліктер де лизинг
обьектілері бола алмайды. Сонымен Қазақстан Республикасының “Қаржы лизингі
туралы” заңының 4-бабына сәйкес лизинг обьектілеріне ғимараттар,
құрылыстар, машиналар, жабдықтар, инвентарлар, көлік құралдары, жер
учаскелері және кез-келген тұтынылмайтын заттар жатады.
Бағалы қағаздар мен табиғи ресурстар лизинг нысанасы бола алмайды.
Заң актілері жер учаскелерінің жеке категорияларын пайдалануға басқа да
шектеулер қоюы мүмкін.
Лизинг нарқының субьектілеріне лизинг берушілер, лизинг алушылар,
мүлікті өндірушілер (сатушылар), сонымен қатар лизинг операцияларына
тікелей қатынаспаса да, делдалдық, ақпараттық және консалтингтік қызмет
көрсететін брокерлік және консалтингтік фирмалар жатады.
Лизинг алушы мен лизинг беруші, яғни шарт жасасатын екі жақ, лизингтің
негізгі субьектілері болып табылады.
Лизинг беруші – лизинг алушы көрсеткен мүлікті өндірушіден (сатушыдан)
өз меншігіне сатып алып, лизинг алушыға осы мүлікті ақы төлеп уақытша
пайдалануға беретін заңды тұлға болып табылады. Заң бойынша кәсіпкер
ретінде тіркелген жеке тұлға да лизинг беруші бола алады. Лизингтік қызмет
нарығында лизинг берушінің функциясын шаруашылық серіктестік пен
акционерлік қоғам түріндегі лизинг компаниялары, яғни мамандандырылған
коммерциялық ұйымдар орындайды.
Банктер, басқа да несиелік-қаржылық мекемелер де лизинг беруші бола
алады, көбіне олар лизинг мүлкін өндірушілер, яғни машина жасайтын
зауыттар, құрылыс фирмалары және т. б. болып табылады. 16;7
Лизингтік қызметті жүзеге асыру құқығын лицензия береді.
Лизинг шарты бойынша лизинг мүлкін ақы төлеп уақытша иемденіп,
пайдаланатын заңды тұлға немесе заңгерлік білімі жоқ кәсіпкер ретінде
тіркелген азамат лизинг алушы болып табылады.
Лизинг шарты бойынша мүлік алуға үміттенген кез-келген кәсіпорын лизинг
алушы бола алады.
Өндіруші (сатушы) мүлікті лизинг шарты бойынша лизинг берушіге сататын
заңды тұлға.
Сатушы – лизинг алушы таңдаған мүліктің иесі және лизинг берушімен
сатып алу-сату шартын жасасатын заңды немесе жеке тұлға.
Өндірушінің (сатушының) қызметін лизинг қызметі нарқында кәсіпорындар,
яғни лизинг мүлкін жасап шығарушылар орындайды, бұлардың орнында
машиналармен және жабдықтармен көтерме сауда жасайтын фирмалар да бола
алады.
Банктер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz