Махмұт Қашқаридың өмірі, қоғамдық қызметі мен шығармашылығы
ЖОСПАР
Кіріспе
І. ТАРАУ
1. Махмұт Қашқаридың өмірі, қоғамдық қызметі мен шығармашылығы
2. Түрік сөздігінің сипаты, танымдық мәні
ІІ. ТАРАУ
Диуани лұғат.ит түрктегі әдебиет үлгілері.
1. Диуани лұғат .ит түрктегі өлең.жырлар.
2. Орта ғасыр түркі шешендігі (мақал .мәтелдер мен нақыл сөздер)
3. Жинақтағы аңыз.әңгімелер
ІІІ. ТАРАУ
Сөздіктегі ауыз әдебиеті үлгілерінің көне дәуірдегі әдебиетпен сабақтастығы
ҚОРЫТЫНДЫ
Кіріспе
І. ТАРАУ
1. Махмұт Қашқаридың өмірі, қоғамдық қызметі мен шығармашылығы
2. Түрік сөздігінің сипаты, танымдық мәні
ІІ. ТАРАУ
Диуани лұғат.ит түрктегі әдебиет үлгілері.
1. Диуани лұғат .ит түрктегі өлең.жырлар.
2. Орта ғасыр түркі шешендігі (мақал .мәтелдер мен нақыл сөздер)
3. Жинақтағы аңыз.әңгімелер
ІІІ. ТАРАУ
Сөздіктегі ауыз әдебиеті үлгілерінің көне дәуірдегі әдебиетпен сабақтастығы
ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ.
Орта ғасырдың әдебиет ескерткіштерін зерттеп, бірнеше кітап жазған ғалым Х.Сүйіншәлиев «Диуани луғат-ит түрк» еңбегін көне түркі поэзиясының тұңғыш жинағы деп таныды. Бұл еңбектің авторы Махмұд Ибн әл-Хусайн ибн Мухаммед әл- Қашқари Орта Азияның түркі тайпаларынан шыққан, орта ғасыр ғалымы.
Бұл еңбек ХІ ғасыр ескерткіші саналғанымен, одан ерте кезеңдегі түркілер өмірінен көркемдік таным жүйесінен жан-жақты мағлұмат беретін құнды жәдігерліктің әдебиет тарихындағы орны мен халқымыздың рухани, мәдени өмірінің даму жолындағы үлесі айқындайды.
Сөздіктегі көркем туындыларды зерттеу үстінде біз бұл шығармаларды өзінше бөлек дара нәрселер емес, өзіне дейінгі және кейінгі шығармалар мен сюжеттерге, өлең өрнктеріне іштей байланысы бар екенін анықтай бастадық. Ең алдымен, сөздіктегі өсиет, бата, мақал-мәтел шешендік үлгілері қазіргі кездің өзінде көп өзгеріссіз қолданылып келе жатқаны мәлім. Ал өлең жырлар түркі елінің ең көне ортақ мұрасы. Орхон-Енесей-Талас жазуындағы «Күлтегін» ескерткіштеріменде жалғасып, өзіндік тілі, өлең құрылысы жағынан «Құтадғу білік», «Хихмет» сияқты түтас туындыларға ұштасып, қазақ ауыз әдебиеті үлгілеріне ұқсасып келетіні ойландырар жайлар. Ондағы көптеген ғашықтық лирика ларда қызықтырар дерек.
ЗЕРТТЕУ ТАҚЫРЫБЫНЫҢ ӨЗЕКТІЛІГІ. Сөз өнерін сан маңындағы жылдар бойы жалғасқан рухани-адамгершілік дәстүр тұрғынынан зерттеу келелі мәселелердің бірінен саналады. Көне тарихтың куәсындай болып, бізге қадым замандардан жеткен ежелгі түркі әдеби жәдігершіліктерін жан-жақты зерттеп, олардың ішінен інту-маржандай ең асылдарын сұрыптап ала білу, әр сан ғасырлар бойы халық даналығы тудырған асыл қазынаның бүкіл қоғамдық ой-сананы қайта құрып жатқан егеменді еліміздің игіліне айналдыру- қазақ әдебиеттану ғылымының алдында тұрған маңызды міндеттерін бірі деп білеміз.
«Диуани лұғат-ит түрк» еңбегі осыған дейін тілдік тұрғыдан кеңінен қарастырылып, тарихи ескерткіштердің қыр-сырын тереңнен тануда септігін тигізгенімен, оның әдеби жинақ ретіндегі көркемділік жүйесі жеке зерттеу еңбегінің нысаны етілмеді. Сөздіктегі әдебиет үлгілері жөнінде қазақ ғалымдары әр кезеңде пікір білдіріп, өлеңдер мен мақал-мәтелдерге талдау жасағанымен, оның әдеби негізі әдебиеттану ғылымында кеңінен зерттелмеді.
Жүйелі түрде зерттеуді қажет ететін сөздік өдеңдері мен мақал-мәтелдерінің әлі де көмескі тұстары көп тарихымыздың белестерін айқындай түсуге көмегі тиері сөзсіз.
«Тілтану» энциклопедиясы атанған сөздіктен, шынында да, тек тілдік-тұрғыдан ғана емес, ежелгі ата-бабалар өмірі мен тыныс тіршілігінен хабар беретін энциклопедиялық сан- сапалы мағлұмат алуға болады.
М.Қашқари дәуірін, оның ата-тегі сол кездегі мәдени, ғылыми, саяси- әлеуметтік жағдайлар ман қоғамдық қарым қатынастарды зерделеумен қатар, автордың өзі кейінгі ұрпаққа мұра ретінде қалдырған «сөздік» материалдары бойынша зерттеуге болады.
«Диуани лұғат-ит түрік» авторы табыла бермейтін лексикограф. Ол түркі сөздердің жинағын түзді, алфавит тәртібіне келтіріп, әр сөздің сырын ашып, мағынасын талдады, тиісті мысалдар ең алдымен халықтың ауызекі сөйлеу тілі бойынша келтірілді, одан соң көркем, әдеби жазба тіл материалдары арқылы өрнектеледі.
ТАҚЫРЫПТЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ДЕҢГЕЙІ Ежелгі дәуір әдебиеті жәдігершіліктерді жүйілі түрде зерттеген Ә.Қоңыратбаев, Х.Сүйіншәлиев, М.Жолдасбеков, Р.Бердібай, А.Егеубай, Н.Келімбетов, А.Қыраубайқызы тағы басқа сол сияқты қазақ ғылымдарының айтары мол. Олардың құнды еңбектерінен құнды пікірлер табуға болады. Дәстүр жалғастығын басты нысан ретінде ұстанған Н.Келімбетовтің «Ежелгі түркі поэзиясы және қазақ әдебиетіндегі көркемдік дәстүр жалғастығы» А.Егеубайдың «Құлабыз» атты зерттеу жұмысын негізгі бағдар етіп ұстанғанымызды атап айтамыз.
ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ МАҚСАТЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ
Зерттеу жұмысының басты мақсаты «Түрік» сөздігі еңбегінің әдеби құндылығын айқындау.
М.Қашқари сөздігі зерттелгенмен де, ондағы әдеби үлгілердің мазмұндық тұрғыдан топтастырылуы сөз етілмей келген. Сондықтан еңбегіміздің міндеттерінің бірі ретінде әдеби үлгілерді тақырыптық-мағыналық жақтан жіктелуіне баса назар аудару болды.
ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ НЫСАНЫ Дипломдық жұмыс жазу барысында А.Егеубай ауданған М.Қашқари «Түрік сөздігі» 3-томдық Қ.Бекетаев, Ә.Ибатов, Ә.Құрымжанұлы, Ф.Оңғарсынова т.б қаламгерлер мен зерттеушілер тәржімалаған басылымдық нұқсалар қолданылды.
ЗЕРТТЕУДІҢ ӘДІСІ Зерттеліп отырған объектіден алынған мысалдар мен фактілер сипаттама әдісі бойынша беріледі. Түркі қағанаты дәуіріндегі әдеби үлгілермен салыстырып қарағанда, салыстырмалы-тарихи әдіс қолданылды.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫНЫҢ ҚОРҒАУҒА ҰСЫНЫЛАТЫН НЕГІЗГІ ТҰЖЫРЫМДАР
-Махмұт Қашқаридың «Түрік сөздігіндегі» әдеби үлгілердің әдебиеттегі алатын орны ерекше.
- Сөздіктегі өлеңдер мен мақал-мәтелдер, аңыз- әңгімелер жұртын имандылыққа, ізгілікке, ерлік істерге үндеп келген мәңгілік рухани мұралар.
- Махмұт Қашқари- әдебиет үлгілерін жинаушы, фольклортанушы ғалым
Орта ғасырдың әдебиет ескерткіштерін зерттеп, бірнеше кітап жазған ғалым Х.Сүйіншәлиев «Диуани луғат-ит түрк» еңбегін көне түркі поэзиясының тұңғыш жинағы деп таныды. Бұл еңбектің авторы Махмұд Ибн әл-Хусайн ибн Мухаммед әл- Қашқари Орта Азияның түркі тайпаларынан шыққан, орта ғасыр ғалымы.
Бұл еңбек ХІ ғасыр ескерткіші саналғанымен, одан ерте кезеңдегі түркілер өмірінен көркемдік таным жүйесінен жан-жақты мағлұмат беретін құнды жәдігерліктің әдебиет тарихындағы орны мен халқымыздың рухани, мәдени өмірінің даму жолындағы үлесі айқындайды.
Сөздіктегі көркем туындыларды зерттеу үстінде біз бұл шығармаларды өзінше бөлек дара нәрселер емес, өзіне дейінгі және кейінгі шығармалар мен сюжеттерге, өлең өрнктеріне іштей байланысы бар екенін анықтай бастадық. Ең алдымен, сөздіктегі өсиет, бата, мақал-мәтел шешендік үлгілері қазіргі кездің өзінде көп өзгеріссіз қолданылып келе жатқаны мәлім. Ал өлең жырлар түркі елінің ең көне ортақ мұрасы. Орхон-Енесей-Талас жазуындағы «Күлтегін» ескерткіштеріменде жалғасып, өзіндік тілі, өлең құрылысы жағынан «Құтадғу білік», «Хихмет» сияқты түтас туындыларға ұштасып, қазақ ауыз әдебиеті үлгілеріне ұқсасып келетіні ойландырар жайлар. Ондағы көптеген ғашықтық лирика ларда қызықтырар дерек.
ЗЕРТТЕУ ТАҚЫРЫБЫНЫҢ ӨЗЕКТІЛІГІ. Сөз өнерін сан маңындағы жылдар бойы жалғасқан рухани-адамгершілік дәстүр тұрғынынан зерттеу келелі мәселелердің бірінен саналады. Көне тарихтың куәсындай болып, бізге қадым замандардан жеткен ежелгі түркі әдеби жәдігершіліктерін жан-жақты зерттеп, олардың ішінен інту-маржандай ең асылдарын сұрыптап ала білу, әр сан ғасырлар бойы халық даналығы тудырған асыл қазынаның бүкіл қоғамдық ой-сананы қайта құрып жатқан егеменді еліміздің игіліне айналдыру- қазақ әдебиеттану ғылымының алдында тұрған маңызды міндеттерін бірі деп білеміз.
«Диуани лұғат-ит түрк» еңбегі осыған дейін тілдік тұрғыдан кеңінен қарастырылып, тарихи ескерткіштердің қыр-сырын тереңнен тануда септігін тигізгенімен, оның әдеби жинақ ретіндегі көркемділік жүйесі жеке зерттеу еңбегінің нысаны етілмеді. Сөздіктегі әдебиет үлгілері жөнінде қазақ ғалымдары әр кезеңде пікір білдіріп, өлеңдер мен мақал-мәтелдерге талдау жасағанымен, оның әдеби негізі әдебиеттану ғылымында кеңінен зерттелмеді.
Жүйелі түрде зерттеуді қажет ететін сөздік өдеңдері мен мақал-мәтелдерінің әлі де көмескі тұстары көп тарихымыздың белестерін айқындай түсуге көмегі тиері сөзсіз.
«Тілтану» энциклопедиясы атанған сөздіктен, шынында да, тек тілдік-тұрғыдан ғана емес, ежелгі ата-бабалар өмірі мен тыныс тіршілігінен хабар беретін энциклопедиялық сан- сапалы мағлұмат алуға болады.
М.Қашқари дәуірін, оның ата-тегі сол кездегі мәдени, ғылыми, саяси- әлеуметтік жағдайлар ман қоғамдық қарым қатынастарды зерделеумен қатар, автордың өзі кейінгі ұрпаққа мұра ретінде қалдырған «сөздік» материалдары бойынша зерттеуге болады.
«Диуани лұғат-ит түрік» авторы табыла бермейтін лексикограф. Ол түркі сөздердің жинағын түзді, алфавит тәртібіне келтіріп, әр сөздің сырын ашып, мағынасын талдады, тиісті мысалдар ең алдымен халықтың ауызекі сөйлеу тілі бойынша келтірілді, одан соң көркем, әдеби жазба тіл материалдары арқылы өрнектеледі.
ТАҚЫРЫПТЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ДЕҢГЕЙІ Ежелгі дәуір әдебиеті жәдігершіліктерді жүйілі түрде зерттеген Ә.Қоңыратбаев, Х.Сүйіншәлиев, М.Жолдасбеков, Р.Бердібай, А.Егеубай, Н.Келімбетов, А.Қыраубайқызы тағы басқа сол сияқты қазақ ғылымдарының айтары мол. Олардың құнды еңбектерінен құнды пікірлер табуға болады. Дәстүр жалғастығын басты нысан ретінде ұстанған Н.Келімбетовтің «Ежелгі түркі поэзиясы және қазақ әдебиетіндегі көркемдік дәстүр жалғастығы» А.Егеубайдың «Құлабыз» атты зерттеу жұмысын негізгі бағдар етіп ұстанғанымызды атап айтамыз.
ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ МАҚСАТЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ
Зерттеу жұмысының басты мақсаты «Түрік» сөздігі еңбегінің әдеби құндылығын айқындау.
М.Қашқари сөздігі зерттелгенмен де, ондағы әдеби үлгілердің мазмұндық тұрғыдан топтастырылуы сөз етілмей келген. Сондықтан еңбегіміздің міндеттерінің бірі ретінде әдеби үлгілерді тақырыптық-мағыналық жақтан жіктелуіне баса назар аудару болды.
ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ НЫСАНЫ Дипломдық жұмыс жазу барысында А.Егеубай ауданған М.Қашқари «Түрік сөздігі» 3-томдық Қ.Бекетаев, Ә.Ибатов, Ә.Құрымжанұлы, Ф.Оңғарсынова т.б қаламгерлер мен зерттеушілер тәржімалаған басылымдық нұқсалар қолданылды.
ЗЕРТТЕУДІҢ ӘДІСІ Зерттеліп отырған объектіден алынған мысалдар мен фактілер сипаттама әдісі бойынша беріледі. Түркі қағанаты дәуіріндегі әдеби үлгілермен салыстырып қарағанда, салыстырмалы-тарихи әдіс қолданылды.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫНЫҢ ҚОРҒАУҒА ҰСЫНЫЛАТЫН НЕГІЗГІ ТҰЖЫРЫМДАР
-Махмұт Қашқаридың «Түрік сөздігіндегі» әдеби үлгілердің әдебиеттегі алатын орны ерекше.
- Сөздіктегі өлеңдер мен мақал-мәтелдер, аңыз- әңгімелер жұртын имандылыққа, ізгілікке, ерлік істерге үндеп келген мәңгілік рухани мұралар.
- Махмұт Қашқари- әдебиет үлгілерін жинаушы, фольклортанушы ғалым
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Айдаров Ғ, Құрышжанов Ә., Тананов М., Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. Аллматы «Мектеп» 1971ж
2. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы А, 1973 Бердібай Р Түркі әдебиет әлеміндегі ортақ сарындар . жұлдыз 1993 ж №8
3. Дербісәлиев Ә. Шыңырау бұлақтар. Алматы Жазушы 1982ж
4. Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жқ\ұлдыздары. Алматы «Рауан» 1995ж
5. Дербесәлиев Ә. Махмұт баба мұрасы. Парасат 1996 ж
6. Егеубай А.К «Түрк сөздігі» Алматы 1997-1998ж «Диуани лұғат-ит түрк»
7. Егеубай А.К «Әдеби мұраның рухани тәлімі (Құран және ежелгі түркі әдеби мұраларындағы құран қағидалары) «Жұлдыз» 1997 ж №7
8. Егеубай А «Түркі этнологиясы сипаттарының ежелгі әдеби ескерткіштеріндегі көріністер» Абай 2000 ж №4
9. Егеубай А Махмұт Қашқари «Диуани лұғат-ит түрк «Жұлдыз» 1997 ж №1
10. Егеубай А «Құлабыз» Алматы 2003 ж
11.Бердібай З Түркі әдебиеті әлеміндегі ортақ салындар «Жұлдыз» 1993ж
11. Қайдаров,Ә, Оразов М Түркологияға кіріспе. Алматы «Мектеп» 1985ж
12. Қоңыратбаев Ә, Қоңыратбаев Т Көне мәдениет жазбалары. Алматы «Қазақ университеті» 1991ж
13. Қоңыратбаев Ә Қазақ эпосы және түркология. Алматы «Ғылым» 1987ж
14. Құрышжанов Ә, Ибатов Ә Ескі түркі жазба ескерткіштері жайында . Кітапта: Қазақ әдеби тілінің қалыптасуы тарихы мен даму жолдары. Алматы 1981ж
15. Қырайбайқызы А. «Ежелгі әдебиеттер» Алматы 1998 2001ж
16. Келімбеитов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі. Алматы «Мектеп» 1986ж
17. Келімбетов Н Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы «Ана тілі» 1991ж
18. Келімбетов Н Ежелгі түркі поэзиясы және қазақ әдебиетіндегі көркемдік дәстүр жалғастығы Афтореферат дисс ,2002ж
19. Кенжебаев Б «Диуани лұғат-ит түрк» кітапта: әдебиет белестері. Алматы «Жазушы» 1986ж
20. Кенжебаев Б «Диуани лұғат-ит түркі» кітапта Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. Алматы «Ғылым» 1979ж
21. Махмұт Қашқари Түбі бір түркі тілі. Аударған Ибатов . Алматы «Ана тілі» 1993ж
22. Махмұт Қашқари. Қыс пен жаздың айтысы. Айдарған Ф.Оңғарсынова. «Жалын» Алматы 1985ж
23. Мырзахметов М «Афресиябтан Абайға дейінгі жалғасқан өлең желісі» «абай» журналы 2001ж №3
24. Оңғарсынов Ф Диуани лұғат-ит түрк «Қазақ әдебиеті» 1983ж
25. Өміралиев Қ VIII-XII ғасырлардағы көне түркі әдеби ескерткіштері. Алматы 1981ж
26. Сүйшннәлиев Х VIII-XVIII ғасырлардағы қазақ әдебиеті. «Мектеп» 1989ж
27. Сүйіншәлиев «Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері» Алматы «Қазақстан» 1967
28. Сүйіншәлиев «Қазақ әдебиетінің тарихы» «Санат» 1997
29. Сүйіншәлиев «Диуани лұғат-ит түрк» «Қазақ әдебиеті» газеті 1983ж
30. Султанхан Әлия Орта ғасырдағы түркі әдебиеті мен қазіргі қазақ поэзиясындағы рухани-адамгершілік дәстүр жалғастығы. Автореферат дисс. На соискание степени кандидата филологических наук, 2005
31. Томанов М Махмұт Қашқари Кітапта: Сөнбес жұлдыздар. Алматы «Қазақстан» 1889
1. Айдаров Ғ, Құрышжанов Ә., Тананов М., Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. Аллматы «Мектеп» 1971ж
2. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы А, 1973 Бердібай Р Түркі әдебиет әлеміндегі ортақ сарындар . жұлдыз 1993 ж №8
3. Дербісәлиев Ә. Шыңырау бұлақтар. Алматы Жазушы 1982ж
4. Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жқ\ұлдыздары. Алматы «Рауан» 1995ж
5. Дербесәлиев Ә. Махмұт баба мұрасы. Парасат 1996 ж
6. Егеубай А.К «Түрк сөздігі» Алматы 1997-1998ж «Диуани лұғат-ит түрк»
7. Егеубай А.К «Әдеби мұраның рухани тәлімі (Құран және ежелгі түркі әдеби мұраларындағы құран қағидалары) «Жұлдыз» 1997 ж №7
8. Егеубай А «Түркі этнологиясы сипаттарының ежелгі әдеби ескерткіштеріндегі көріністер» Абай 2000 ж №4
9. Егеубай А Махмұт Қашқари «Диуани лұғат-ит түрк «Жұлдыз» 1997 ж №1
10. Егеубай А «Құлабыз» Алматы 2003 ж
11.Бердібай З Түркі әдебиеті әлеміндегі ортақ салындар «Жұлдыз» 1993ж
11. Қайдаров,Ә, Оразов М Түркологияға кіріспе. Алматы «Мектеп» 1985ж
12. Қоңыратбаев Ә, Қоңыратбаев Т Көне мәдениет жазбалары. Алматы «Қазақ университеті» 1991ж
13. Қоңыратбаев Ә Қазақ эпосы және түркология. Алматы «Ғылым» 1987ж
14. Құрышжанов Ә, Ибатов Ә Ескі түркі жазба ескерткіштері жайында . Кітапта: Қазақ әдеби тілінің қалыптасуы тарихы мен даму жолдары. Алматы 1981ж
15. Қырайбайқызы А. «Ежелгі әдебиеттер» Алматы 1998 2001ж
16. Келімбеитов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі. Алматы «Мектеп» 1986ж
17. Келімбетов Н Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы «Ана тілі» 1991ж
18. Келімбетов Н Ежелгі түркі поэзиясы және қазақ әдебиетіндегі көркемдік дәстүр жалғастығы Афтореферат дисс ,2002ж
19. Кенжебаев Б «Диуани лұғат-ит түрк» кітапта: әдебиет белестері. Алматы «Жазушы» 1986ж
20. Кенжебаев Б «Диуани лұғат-ит түркі» кітапта Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. Алматы «Ғылым» 1979ж
21. Махмұт Қашқари Түбі бір түркі тілі. Аударған Ибатов . Алматы «Ана тілі» 1993ж
22. Махмұт Қашқари. Қыс пен жаздың айтысы. Айдарған Ф.Оңғарсынова. «Жалын» Алматы 1985ж
23. Мырзахметов М «Афресиябтан Абайға дейінгі жалғасқан өлең желісі» «абай» журналы 2001ж №3
24. Оңғарсынов Ф Диуани лұғат-ит түрк «Қазақ әдебиеті» 1983ж
25. Өміралиев Қ VIII-XII ғасырлардағы көне түркі әдеби ескерткіштері. Алматы 1981ж
26. Сүйшннәлиев Х VIII-XVIII ғасырлардағы қазақ әдебиеті. «Мектеп» 1989ж
27. Сүйіншәлиев «Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері» Алматы «Қазақстан» 1967
28. Сүйіншәлиев «Қазақ әдебиетінің тарихы» «Санат» 1997
29. Сүйіншәлиев «Диуани лұғат-ит түрк» «Қазақ әдебиеті» газеті 1983ж
30. Султанхан Әлия Орта ғасырдағы түркі әдебиеті мен қазіргі қазақ поэзиясындағы рухани-адамгершілік дәстүр жалғастығы. Автореферат дисс. На соискание степени кандидата филологических наук, 2005
31. Томанов М Махмұт Қашқари Кітапта: Сөнбес жұлдыздар. Алматы «Қазақстан» 1889
ЖОСПАР
Кіріспе
І. ТАРАУ
1. Махмұт Қашқаридың өмірі, қоғамдық қызметі мен шығармашылығы
2. Түрік сөздігінің сипаты, танымдық мәні
ІІ. ТАРАУ
Диуани лұғат-ит түрктегі әдебиет үлгілері.
1. Диуани лұғат –ит түрктегі өлең-жырлар.
2. Орта ғасыр түркі шешендігі (мақал -мәтелдер мен нақыл сөздер)
3. Жинақтағы аңыз-әңгімелер
ІІІ. ТАРАУ
Сөздіктегі ауыз әдебиеті үлгілерінің көне дәуірдегі әдебиетпен сабақтастығы
ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ.
Орта ғасырдың әдебиет ескерткіштерін зерттеп, бірнеше кітап жазған
ғалым Х.Сүйіншәлиев Диуани луғат-ит түрк еңбегін көне түркі поэзиясының
тұңғыш жинағы деп таныды. Бұл еңбектің авторы Махмұд Ибн әл-Хусайн ибн
Мухаммед әл- Қашқари Орта Азияның түркі тайпаларынан шыққан, орта ғасыр
ғалымы.
Бұл еңбек ХІ ғасыр ескерткіші саналғанымен, одан ерте кезеңдегі
түркілер өмірінен көркемдік таным жүйесінен жан-жақты мағлұмат беретін
құнды жәдігерліктің әдебиет тарихындағы орны мен халқымыздың рухани,
мәдени өмірінің даму жолындағы үлесі айқындайды.
Сөздіктегі көркем туындыларды зерттеу үстінде біз бұл шығармаларды
өзінше бөлек дара нәрселер емес, өзіне дейінгі және кейінгі шығармалар мен
сюжеттерге, өлең өрнктеріне іштей байланысы бар екенін анықтай бастадық.
Ең алдымен, сөздіктегі өсиет, бата, мақал-мәтел шешендік үлгілері қазіргі
кездің өзінде көп өзгеріссіз қолданылып келе жатқаны мәлім. Ал өлең жырлар
түркі елінің ең көне ортақ мұрасы. Орхон-Енесей-Талас жазуындағы
Күлтегін ескерткіштеріменде жалғасып, өзіндік тілі, өлең құрылысы
жағынан Құтадғу білік, Хихмет сияқты түтас туындыларға ұштасып, қазақ
ауыз әдебиеті үлгілеріне ұқсасып келетіні ойландырар жайлар. Ондағы
көптеген ғашықтық лирика ларда қызықтырар дерек.
ЗЕРТТЕУ ТАҚЫРЫБЫНЫҢ ӨЗЕКТІЛІГІ. Сөз өнерін сан маңындағы жылдар бойы
жалғасқан рухани-адамгершілік дәстүр тұрғынынан зерттеу келелі
мәселелердің бірінен саналады. Көне тарихтың куәсындай болып, бізге қадым
замандардан жеткен ежелгі түркі әдеби жәдігершіліктерін жан-жақты зерттеп,
олардың ішінен інту-маржандай ең асылдарын сұрыптап ала білу, әр сан
ғасырлар бойы халық даналығы тудырған асыл қазынаның бүкіл қоғамдық ой-
сананы қайта құрып жатқан егеменді еліміздің игіліне айналдыру- қазақ
әдебиеттану ғылымының алдында тұрған маңызды міндеттерін бірі деп білеміз.
Диуани лұғат-ит түрк еңбегі осыған дейін тілдік тұрғыдан кеңінен
қарастырылып, тарихи ескерткіштердің қыр-сырын тереңнен тануда септігін
тигізгенімен, оның әдеби жинақ ретіндегі көркемділік жүйесі жеке зерттеу
еңбегінің нысаны етілмеді. Сөздіктегі әдебиет үлгілері жөнінде қазақ
ғалымдары әр кезеңде пікір білдіріп, өлеңдер мен мақал-мәтелдерге талдау
жасағанымен, оның әдеби негізі әдебиеттану ғылымында кеңінен зерттелмеді.
Жүйелі түрде зерттеуді қажет ететін сөздік өдеңдері мен мақал-
мәтелдерінің әлі де көмескі тұстары көп тарихымыздың белестерін айқындай
түсуге көмегі тиері сөзсіз.
Тілтану энциклопедиясы атанған сөздіктен, шынында да, тек
тілдік-тұрғыдан ғана емес, ежелгі ата-бабалар өмірі мен тыныс тіршілігінен
хабар беретін энциклопедиялық сан- сапалы мағлұмат алуға болады.
М.Қашқари дәуірін, оның ата-тегі сол кездегі мәдени, ғылыми, саяси-
әлеуметтік жағдайлар ман қоғамдық қарым қатынастарды зерделеумен қатар,
автордың өзі кейінгі ұрпаққа мұра ретінде қалдырған сөздік материалдары
бойынша зерттеуге болады.
Диуани лұғат-ит түрік авторы табыла бермейтін лексикограф. Ол
түркі сөздердің жинағын түзді, алфавит тәртібіне келтіріп, әр сөздің сырын
ашып, мағынасын талдады, тиісті мысалдар ең алдымен халықтың ауызекі сөйлеу
тілі бойынша келтірілді, одан соң көркем, әдеби жазба тіл материалдары
арқылы өрнектеледі.
ТАҚЫРЫПТЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ДЕҢГЕЙІ Ежелгі дәуір әдебиеті жәдігершіліктерді
жүйілі түрде зерттеген Ә.Қоңыратбаев, Х.Сүйіншәлиев, М.Жолдасбеков,
Р.Бердібай, А.Егеубай, Н.Келімбетов, А.Қыраубайқызы тағы басқа сол сияқты
қазақ ғылымдарының айтары мол. Олардың құнды еңбектерінен құнды пікірлер
табуға болады. Дәстүр жалғастығын басты нысан ретінде ұстанған
Н.Келімбетовтің Ежелгі түркі поэзиясы және қазақ әдебиетіндегі көркемдік
дәстүр жалғастығы А.Егеубайдың Құлабыз атты зерттеу жұмысын негізгі
бағдар етіп ұстанғанымызды атап айтамыз.
ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ МАҚСАТЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ
Зерттеу жұмысының басты мақсаты Түрік сөздігі еңбегінің әдеби құндылығын
айқындау.
М.Қашқари сөздігі зерттелгенмен де, ондағы әдеби үлгілердің мазмұндық
тұрғыдан топтастырылуы сөз етілмей келген. Сондықтан еңбегіміздің
міндеттерінің бірі ретінде әдеби үлгілерді тақырыптық-мағыналық жақтан
жіктелуіне баса назар аудару болды.
ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ НЫСАНЫ Дипломдық жұмыс жазу барысында А.Егеубай
ауданған М.Қашқари Түрік сөздігі 3-томдық Қ.Бекетаев, Ә.Ибатов,
Ә.Құрымжанұлы, Ф.Оңғарсынова т.б қаламгерлер мен зерттеушілер тәржімалаған
басылымдық нұқсалар қолданылды.
ЗЕРТТЕУДІҢ ӘДІСІ Зерттеліп отырған объектіден алынған мысалдар мен
фактілер сипаттама әдісі бойынша беріледі. Түркі қағанаты дәуіріндегі әдеби
үлгілермен салыстырып қарағанда, салыстырмалы-тарихи әдіс қолданылды.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫНЫҢ ҚОРҒАУҒА ҰСЫНЫЛАТЫН НЕГІЗГІ ТҰЖЫРЫМДАР
-Махмұт Қашқаридың Түрік сөздігіндегі әдеби үлгілердің әдебиеттегі
алатын орны ерекше.
- Сөздіктегі өлеңдер мен мақал-мәтелдер, аңыз- әңгімелер жұртын
имандылыққа, ізгілікке, ерлік істерге үндеп келген мәңгілік рухани мұралар.
- Махмұт Қашқари- әдебиет үлгілерін жинаушы, фольклортанушы ғалым.
І ТАРАУ
МАХМҰТ ҚАШҚАРИДЫҢ ҚОҒАМДЫҚ ҚЫЗМЕТІ, ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ.
Түркі халықтарының ХІ ғасырда өмір сүрген аса дарынды перзенттердің
бірі Махмұт әл-Қашқари еді.
Махмұт Қашқари түрік жұрты, түрік ұлысы жөнінде былай деп сөз
қалдырыпты: Мен тәңірінің дәулет ұясын түріктер жұлдызына жаратқандығынан
және ғарышты солардың заманы үстінде айналдырып қойғанын көрдім. Тәңірі
оларды Түрік деп атады, әрі оларды мемлекетке еге қылды. Заманымыздың
хақандарын түріктерден шығарып, дәуір, халықтың ақыл- ерлік тізгінін
солардың қолына ұстатты, оларды адамдарға бас қылды; хақ істерде соларды
қолдады, олармен бірге күрескендерді әзіз қылды,әрі түріктер ішінен соларды
барша тілектеріне жеткізіп, жамандарын, зұлымдардан қорғады.
Сондықтан да Тәңірдің өзі оларға ат берген, жер жүзінің ең биік,
ыңғайлы, ең әуісі таза шұрайлы өлкелеріне орналастырған да, оларды Өз
қосыныш деп санаған. Оның үстіне, түріктер, көркем сүйкімділік, жарқын
жүзділік, әдептілік, жүректілік, үлкендерді, қарияларды құрметтеу, сөзінде
тұру, мәрттік кішіктік, тағы сондай сансыз көп қасиетке ие Өз заманында
айтылған сөздердегі ғалымның еліне деген ерекше ықыласы көрініп тұр.
Түрік жұртының тілі жөнінде Махмұт Қашқари ... .Ең ашық-айқын әрі тура да
түзу тіл- тек сол бір ғана тілді біліп, парсылармен араласпайтын және шет
өлкелермен барыс-келіс жасамайтын кісілердің тілдері.
Түрік елі мен түрік тілі туралы осындай ой айтқан Махмұт Қашқари өзі
жайында:
Сонымен, мен сол түріктердің қызыл тілге ең шешендерінен, ең әдемі
әңгімелерінен, ең білгерлерінен, ежелгі асыл тайпаларынан, уа соғыс ісінде
мықты найзагерлерінен болғандығымнан, олардың шаһарлары мен сахарасын
бастан-аяқ аралап шықтым. Түрік, түркмен, оғыз, шығыл, йоғма, қырғыздардың
сөздерін және қасиет, құпияларын анықтап шықтым, оларды пайдаландым. Мен
бұл істерді осы тілдердегі әр бір кішігірім айырмашылықтарды қорықтап білу
үшін істедім. Бұл шығарманы мәңгі ескерткіш болсын деп, құдайға сыйынып,
кітапты жаздым. Кітап Диуани лұғат-ит түрк деп аталады. Атақты ғалым өз
еңбегінің қанша күшке түскендігін, мақсатын осылайша баяндайды. Диуани
лұғат-ит түрк еңбегі автордың өмірбаянына қатысты мәліметтер өте
жаратымсыз. Оның өмірі жайындағы мәліметтер өз кітабында айтқан азын аулақ
хабардан әрі аса қоймайды. Махмұттың толық аты-жөні Махмұт ибн әл-Хусайн
ибн Мухаммед ибн әл-Қашқари. Атақты ғалым Баласағұн қаласында
(Қырғызстанның қазіргі Тоқмақ қаласы) туған. Махмұт алғашқы білімді Қашқар
қаласында алады да, кейін Орта Азия мен Иранның біраз қалаларын аралауға
сапар шегеді. Сапарының негізгі мақсаты- өзінің білімін толықтырып
жетілдіру.
Махмұт Қашқари арабша жоғары білім алған, өз заманының аса көрнекті
ғалымы болған. Араб филологиясын жетік білген және өз білімін туған
халқының тілі мен әдебиеті, тарихы мен этнографиясы жайында зерттеу
жүргізуге жұмсаған.
Оның өмірі жайлы ғалым Ә.Нәджиб өзінің Исследования по истории
Тюрских языков ХІ-ХІ вв деген еңбегінде: оның Қашқари деген лақап ата
Қашқарда дәріс алып, сонда тұрғандығын ғана аңғарады. Автордың өзінің сөзі
бойынша, ол ортаазиялық әскери қолбасшы, белгілі отбасынан, оғыз ортасынан
шыққан. Ол жайында өзі: Біздің бек бабамыз әмір деген сөзді хамир деп
айтады. Себебі оғыздардың әмір деген сөзді айтуға тілі келмейді - деп
жазған.
Махмұт Қашқаридың дәл қай жылы туылып, қанша жыл өмір сүргені
белгісіз.Бұл жөніндегі жалғыз дерек-оның өзі айтқаны ғана. Кітабының
арасында ол бұл кітап мені өлімге бір табан жақындатты деп жазады. Бұл
бір жағынан автор өзінің бұл тарихи еңбегін жазуға ұзақ жылдар бойы еңбек
еткенін дәлелдесе, екінші жағынан оның біраз жасқа келгендігін де
көрсетеді. Олай болса автордың туған кезі, сол ХІ ғасырдың басы болса
керек. Өйткені кітап 1072-1074 жылдары жазылған. Бұл кітап Махмұттың соңғы
кітабы болса керек. Өзінің айтуыша ол бұл кітаптан бұрын да түркі
тілдерінің синтаксистік жүйесі жайында Джауахир ан-нахуи фи-л-лафул түрк
- Түрк тілінің синтаксистік жүйесінің негізі деген ғылыми трактат жазған.
Алайда оның бұл еңбегі сақталмаған.
Махмұттың әкесі Ыстықкөл бойындағы Барсхан қаласының әскербасы
болған, көп ұзамай Қашқар қаласына көшіп барады. Елбасы болған әлігі
әмірдің ұрпағы болса да, ол Махмұт Кедейдің кертіп жейтін малы-білім-
деген сөзін еске тұтады.
Алғашқы жылдары М.Қашқари аз уақыт әскери әкімшілікте қызмет етіп,
көп ұзамай ол ел араап, туысқан түркті халықтарының ішіне еніп кетеді.
Түрік жұртының бай тарихы, географиялық жағдайы, әдебиеті мен өнері,
этнологиялық ерекшеліктері Түрік сөздігінде барынша нақты тарихы деректік
сипатпен танылған. Яғни, тіл туралы еңбек болумен бірге түрік әлемінің бай
рухани қазынасын, кенеулі жан-дүние кеңістігін бәз күйінде алға тартады.
Түрік жерінің аумағы, онда мекендеген ұлт-ұлыстардың сипаты тарихы,
соған қатысты тарихи деректер мен аңыз -әпсаналар, бірқатар тайпалардың
түрік жеріне келуі мен қоныстануы, олардың шежерелері көзі ашылмай келген
тарихи көмбе. Кітаптағы осыған қатысты деректердің құндылығында шек жоқ.
Ал Махмұт Қашқаридың дөңгелек картасы әлемнің ең ежелгі түрік картасы
ретінде белгілі. Осы картада Барсхан, Баласағұн, Тараз, Екіөгіз Қашқардан
бастап түрік дүниесінің ежелгі шаһарлары, елді-мекендері, жер бедері
түгелдей дерлік қағаз бетіне түскен. Әрі сол Х-ХІ ғасырлардағы атауларымен
жазылған.
М.Қашқари осы картаны назарға ұсынып, сипаттаумен қатар Рум жерінен
сонау ұлы мұхитқа дейінгі аралықтағы түрік тайпаларының барлығына сипаттама
беріп шығады. Әрі жер көлемін көрсетеді. Қай жерден қай жерге дейін
мекендейтінін айтады. Әрі әр тайпаның тілдік ерекшілігіне тоқталады,
тілді таза сақтаудың әлеуметтік, географиялық алғышарттарын сөз етеді.
Осынау ең көне дәуірдегі түріктің әлемдік картасы түрік дүниесі жөніндегі
егжей-тегжейлі сипаттама, талдаулар ғалымының өлмес мұрасының басты бір
қасиеті.
Фольклор ескерткіштерінің түрлі халықтарға ортақ болуы аса қызықты
құбылыс.
Ауыз әдебиеті шығармаларының түбірлестігі мен туыстығы кез келген
үстірт ұқсастық белгілемейді, сәйкестіктер заңдылығын ашу үшін күрделі де
салдарлы принциптер қажет болады. Сондай себептер мен сипаттарды ескере
келіп, фольклортану ғылымы типологиялық жақындылықтың үш түрін екшеп
көрсетеді. Олар—тарихи –генетикалық тарихи-мәдени және тарихи-типологиялық
үндестіктер мен сарындастықтар.
Халықтардың тарихи туыстығына, тектестігіне, тіл, дәстүр ұқсастығына
байланысты көрінетін тарихи-генетикалық ұқсастық ауыз әдебиеті
туындыларында жиі кездеседі. Бұған қазақ, қарақалпақ, қырғыз, ноғай,
башқұрт, өзбек, қырымтатар, алтай т.б халықтардың фольклорынан мол мысал
келтіруге болады. Көптеген көне рулар мен тайпалардың осы елдер құрамына
енуі олардың ерте заманнан бері қарай айтып келе жатқан ауызеке сөздері мен
аңыздарының ұмыт болмай, жалғастық тауып, дамып отыруының себебін
анықтайды.
2.ТҮРІК СӨЗДІГІНІҢ СИПАТЫ, ТАНЫМДЫҚ МӘНІ.
М.Қашқари өз еңбегін классикалық араб тілінде жазып, араб
филологиясының лингвистикалық терминдерін қолдаған.
Автордың Диуануды жазудағы ең басты мақсаты – көптеген зерттеулер
мен мамандардың пікірі бойынша Бағдат билеушілердің Селжүктердің
оғыздардың, жалпылай алғанда түркілердің тілімен таныстыру қажеттілігінен
туған деп санайды. Бұл еңбекте сонымен қатар тек тілге ғана байланысты
емес, біздің объектімізге айналып отырған ауыз әдебиетінің өрнектері, мақал-
мәтел маржандары, түркі халықтарының орналасқан аймақтары олардың әдет
ғұрпы, салт-саналарына байланысты мәлімет беру көзделген сияқты.
Еңбектің автор жазған данасы жоғалып кеткен, кейінрек жасалған оның
бір ғана көшірмесі 1915 жылы Стамбулда көше кезіп, ескі құсқа заттар сатып
жүрген саудагердің арабасынан табылған. Түркияның Стамбул кітапханасында
сақтаулы тур. Диуани лұғат-ит түркі ( 3 томнан тұрады). Мазмұнына қарай
екі бөлімге бөлінеді: Кіріспе және Түсіндірме сөздік. Бірінше бөлім тарихи-
филологиялық мәселелерге арналған, екінші бөлім фонетика мен графика туралы
мәліметтер береді де, сөздің лексикалық және грамматикалық аспектілерін
зерттейді. М.Қашқари өз еңбегін лингвистикалық ізденіс түрінде жазған,
сөздік іспеттес етіп құрастырған. Ол былай деп жазған: Бұл кітапта мен
сөздерді буын құрамындағы әріптердің өзара орналасу тәртібіне қарай түздім,
ақыл айтатын айшықты сөздермен өрнектедім, ұйқасын тапқан жолдармен, мақал-
мәтелдермен, өлеңдермен және кәдімгі қара сөздермен нақыштадым ...
Ол бұл еңбегін сегіз кітапқа жіктеген. Алғашқы кітапты Тәңірінің
жөнімен әліптен бастадым дейді. Әліптен басталатын кітабын Хамза кітабы
деп атаған. Екінші Сәлім кітабы үшінші Музоаф кітабы яғни бір әріпті
қайталанған сөздер кітабы; төртінші мысал кітабы; Бесінші Үш әріпті
кіпат, Алтыншы төрт әріпті кітап, Жетінші мұрын дыбысты әріптер
кітабы, ғунналылар деп аталады, сегізіншісі екі сүкіндікпен қатар
келген сөздер кітабы Бұл кітаптарда әуелі есімдерді саны етістіктерді
түзіп отырады.
ХІ ғасырдағы түркі тайпаларының тарихы мен этнографиясы, территориясы
мен географиялқ жағдайы, тілі мен әдебиеті жайында жазылған М.Қашқаридың
жалғыз дана еңбегі осы күнгі түркі тілдас халықтарының әр алуан тарихи
мәселелерін оқып-біліп, зерттеп тану үшін қазір ғылыми жұртшылықтың назарын
өзіне қатты аударып отыр.
Сөздіктің зерттелу тарихы жүзілік түріктану ғылымында өте қысқа
болғанымен ол туралы жазылған еңбектердің библиографиялық көрсеткіші өте
көп.
Соңғы жылдары қазақ әдебиетінің көне тарихы негізделіп, орта ғасыр
түркі әдеби ескерткіштері шұғыл зерттеле бастады.
Диуани лұғат-ит түркті зерттер насихаттаған белгілі ғалымдар көп.
Олардың ішінде В.В.Бартольд, АН. Кононов, Н.А.Баскаков, А.Н.Самойлович,
К.Броккельман, Б.Аталай, С.Е.Малов, И.В.Стеблева сияқты шетел ғылымдарымен
қатар Н.Т.Сауранбаев, С.А.аманжолов, А.Н.Ысқаков, Ә.Құрышжанов, Ә.Ибатов,
Н.Келімбетов сияқты қазақ ғалымдары.
Неміс ғылымы К.Броккельман 1919 жылдан бастап зерттеу мақалалалын
жазып, жүйелі жариялайды. Ал, 1928 жылы жинақтың әліпбесінің ретімен
түзілген немісше индекс сөздігін жариялайды.
М.Қашқаридың ұлы қызметі мен еңбегінің жемісін танып, болашақ ұрпақ
игілігіне айналдыруда түрік ғалымын Б.Атайладың да сіңірген еңбегі зор.
Бұл шығарманың кейбір тұстарын қазақ тілінде сөйлетуге ақын
Ф.Оңғарсыноватың да еңбегі атап айтқан жөн.
1990 жылдардан бастап ғасырлық ескерткіштерді кәзіргі қазақ тіліне
аудару мәселесімен шұғылданушылар көбейіп келеді. Солардың бірі-Асқар
Егеубай.
Асқар Егеубайдың Құлабыз атты еңбегінің мәні Құлабыз ежелгі түркі
сөзі. Қарахандар әулеті дәуірлеп тұрған кездегі ұлы әдеби мұраларда
кездеседі. Мағынасы кәдімгі құбыланамаға, компосқа саяды. Жол сілтеуші,
бағдаршы мәнін де білдіреді. Яғни Құлабыз ІХ-Х ғасырдан жаткен жәдігер.
Қайдан шақтық, қайда барамыз?
Біздің ата-бабаларымыздың қандай болғанын, түрік жұртының мінез-
құлқы, қасиеті баяндап беретін баға жетпес асыл құлабыздың бірі Түрк
сөздігі
Жинақта автор арнайы тәртіппен 6800 түркі сөздерін топтастырған
М.Қашқари ең таза тіл-тек қана бір тілді біліп, парсылармен араласпайтын,
жат-жұртқа барып келіп қарым-қатынас жасамайтын адамдардың тілі- деп
бағалай отырып, түркі тілдерде шұбарлық жоқтығын жоғары бағалаған.
Диуани сөзі кітап деген мағананы білдіріп, басқа да жинақтарға
қолданылған. Диуани- түркі тілдерінің салыстырмалы сөздегі-филологиялық
зерттеу.Онда түркі елдердің тілдері тұңғыш рет ғылыми жүйеге түседі. Жеке
сөздердің мағынасы мен этимологиясы түсіндіріледі. Бұл кітап үлкен көлемді
үш том.І томы 436 бет. ІІ томы 294 бет, ІІІ томы 333 беттен тұрады.
(А.Егеубайдың аудармасы бойынша)
Ең маңыздысы – біздің жыл санауымыздан бұрын қадым замандарға
жасалған сақтар мен ғұндар дәуірінде және түркі қағанаты тұсында өмірге
келген тұрмыс- салт жырларының үлгілерін, мақал-мәтелдерді шешендік
сөздерді М.Қашқари өз Сөздігіне мысал ретінде енгізген. Жинақта 238 өлең
–жыр, 270 шақты мақал-мәтел, жүздеген қанатты сөздер, афоризмдер,
әңгімелер келтірілген. Әр түрлі тайпалардың тілдеріне арабша түсінік
берген, дәл фактілермен айқын көрсеткен.
Бұл кітапты тек сөздік деп қана ұғыну жеткіліксіз Диуани-сөздік
қана емес, ол сонымен бірге ХІ ғасырдағы Орта Азия тайпалар жайлаған өлке
халықтарының тарихы мен ол халықтарының әдебиет үлгілерінен мәлімет беріліп
тұңғыш әдеби жинақ. [2.12]
М.Қашқаридың Үш томдық сөздігін қазіргі қазақ тілінде сөйлескен
ғалым Асқар Егеубай бұл еңбектің мәдениетіміздің тіліміздің, әдебиет пен
өнеріміздің, қала берді ұлт, ұлыс ретіндегі талысу жолдарымыздың бедерлі
белгілерін тума қасиеттерін сақтаған рухани қазына өзегі екенін орынды атап
көрсетті. Мен бұл кітапты хикмат сөздер, сежілер, мақал-мәтелдер, өлең-
жырлар, режез және несір, көркем қара сөз, секілді әдеби сөздермен
безендіріп, мақсус әліппесі ретімен түзіп шықтым,- деген пікірін келтіреді
де сежі,режез деген араб әдебиетінің теориясынан алынған атауларға
түсінік береді: сеже- ішкі ырғаққа, бай ұйқасқа негізделген қарасөз,
қысқа хикаялар екен де, режез- ішкі бітімі жағынан сежеден туындап
күрделене түскен өлең түзілімі екен. Қашқаридың осы айтқандарына қарап, оны
сөздері-тізіп беруді ғана мақсат етпей, көркем туынды жасауды мақсат
еткенін аңғарамыз. Осыдан мынандай ой туюге болады: М.Қашқаридың қазақ
тарихындағы басқа би- шешендер сияқты тіл мен қаруды қатар меңгерген,
жауынгер әрі өзі шешен деп таныған қызыл сөз иесі екенін мойындаймыз.
Қашқари еңбегін қазіргі заманда тек қана тіл мамандары оқып,
зерттеп қоймай, сонымен қатар, әдебиетші, тарихшы, этнографтар мен
географтардың да үңіле қарап, жете зерттеп жүргені кездейсоқ жай емес.
Қашқари еңбегінің әдеби маңызы жайлы неміс оқымысты М.Хартман:
Диуани лұғат-ит түрк- халықтық әдебиеттің үлгісі, соның негізінде
құрылған дейді де, содан екі жыл бұрын жазылған Құдатғу білікті
(Бақыттылық жайлы ілім) сарай әдебиетінің нұсқасы деп табады. Бұл Диуани
лұғат-ит түрк түркі халықтарының ескі әдебиетінің тарихында аса сирек
кездесетін әдебиет үлгісі екендігін анық танытатын ғалымның пікірі.
М.Қашқари еңбегінде жоғарыда көрсетілгендей, сол заманғы түркі
тайпалары жайында мәлімет беріледі. Ол мәліметтер қай халықтың қандай тілде
сөйлейтіні жайында ғана емес, орналасу тәртібі, қай тайпаның қандай
келгендігі, қандай территорияны мекендейтіні, әдет ғұрыптық ерекшіліктері
және т.б. болып келеді. Осыған байланысты Қашқари өмір сүрген дәуірдің
кейбір тарихи жағдайларын еске түсіре кеткен жөн.
Махмұт Қашқари ХІ ғасырда өмір сүріп, еңбек етті. Бұл дәуір тарихта
Қараханидтер мемлекеті деген атпен белгілі.
М.Қашқаридың өзі де осы Қараханид патшалығы әмірілерінің біріне
жақындығы барын айтады. Х ғасырда басқа тайпалар арасында үстемділік алған
Қарлұқ тайпалары ондағы Жетісу өңірінде негізгі түрік халықтарынан шыққан
қараханидтер, яғни Илекхан династиясының бастауымен өздерінің қуатты
мемлекетін құрады. Қараханидтер мемлекеті тарихта түрік халықтары
арасындағы алғашқы мұсылман династиясының бірі еді. Мемлекеттің орталығы
әуелі Баласағұнда (қырғыстанның Тоқтақ қаласы) кейін Қашқари қаласына
ауысады. Қараханидтер мемлекеттің нағыз дәуірлеген кезі Х-ХІ ғасырлар болса
керек.
Түрік тілдері сөздерінің сөздігі ең алдымен лексикографиялық мұра
есебінде көңіл аударады. Қашқари сөздерді реттеп беруде өзіне тән тәсіл
қолданады. Ол ең әуелі аз әріптерден құралатын сөздерді береді де, одан
әрі әріптің соңына қарай дамытып отырады. Онда антоним мен синоним сөздер,
ононим сөздер мен метафоралар, диалектілік сөздер бас- басына ажыратылып,
түсіндіріліп отырады. Ал, мұндай жүйеге келтіру байқампаздық Қашқари
заманындағы лингвистика үшін аса бір ірі табыс еді.
Махмұт Қашқари еңбегінің мазмұнына зер сала отырып оның тек жетік
лексикограф қана болмай, түрік тілдерінің фонетикалық заңдылықтарын де
жетік білгендігін байқаймыз. Сонымен бірге грамматикаға да үлкен мәні
берген.
Автор бұл еңбегінде түркі тілдерінің алғашқы классификациясын
береді. Түрік тайпаларын екі топқа (солтүстік және оңтүстік) бөліп қарауы-
түркология тарихындағы алғашқы класификация еді. Бұл классификацияда
Қашқари қолданған географилық принцип біздің заманымыздағы басқа да
классификацияларды қолдау тапты. Сондай-ақ Қашқари көрсетіп кеткен кейбір
диалектік айырмашылықтар да кейін түркі тілдерін топқа бөлуде басты принцип
болып қалды.
М.Қашқари еңбегін өзбек тіліне аударған түрколог С.М.Муталибов
аудармашының алғы сөзі: мен бұл еңбекте қыпшақ тіліне табан тіредім.
Өйткені түркі тайпалары арасында ерте қолданылған тілдің бірі сол қыпшақ
тілі болған. Қыпшақтардың өте кәрі тайпа екендігі, олардың алғашқы түркі
тайпалардың құрылуына уйытқы болғандығы түркі тілдер тарихынан жақсы
байқалады-деп жазған.
М.Қашқари еңбегін соңғы кезде дейін зерттеушілер тек сөздік деп
қарап келді. Бұл бір жақты баға. Ол тек сөздік қана емес, соған қоса әдеби
мәні бар шығарма. Онда түркі елінің ауыз әдебиет үлгілері, эпос жырлары
бойынша мол жинақталған. М.Қашқаридың Түрік тілдер диуаны- халық
сөздерінің (өлеңдерінің) мол қоймасы ... Онда үш жүзге тарта халық
өлеңдерінің төрт жолды шумағы, көптеген мақал-мәтелдер бар. Бұларды автор
араб тілінде дәлелдеп аударған, кейбірін кеңінен түсіндірген деп С.Е.Малов
әлдеқашан орында ескерген.
Ұйғыр халқының зиялылары ежелгі түрік жазбаларының қай-қайсына да
ізгі құштарлықпен қарап түсінуге болатын жақсы қасиет. Ұйғыр тіліндегі
аудармасы қытайда 1981 жылы жарық көрді, үш том. Онда ұйғыр аудармашылары
Б.Аталай мен С.Муталлибов аудармаларына ғылыми сыни көзқараспен қарап,
дұрыс тұстарын қолдап, қателіктерін түзете отырып жазыпты. Мұндай сүйекті
ірі дүниелерді игергенде түрлі көзқарастардың болуы заңды.
ІІ ТАРАУ
ДИУАНИ ЛҰҒАТ-ИТ ТҮРКТЕГІ ӘДЕБИЕТ ҮЛГІЛЕРІ.
1. Диуани лұғат-ит түрктегі өлең жырлар.
М.Қашқари Диуани жинағындағы өлең-жырлар мазмұны бойынша түрлі
мәселелерге арналған. Оларды жеке-жеке тақырыптары бойынша былай бөлеміз:
1. Ерлік жырлары
2. Ғашықтық жырлары
3. Табиғат жырлары
4. Тұрмыс- салт жырлары
5. Аңшылық, еңбек туралы өлең-жырлар
1. Диуани лұғат-ит-түрктегі ерлік жырлары
Түрік сөздігіндегі өлеңдердің үлкен тобы өзара өзектесіп, өзінше
бөлек тұтас бір шығарманың мазсұнын беріп жатқандықтан, оны түркі елінің
ерлік күрестерін баяндайтын каһармандық көне жырлардың бірінен санау орынды
[3..38]
Бұл жинақта көне түрік ұлыстарының ерлік жорықтарда көптеген
жеңістерге ие болғандығын баян етеді. Шығарма мазмұнында жеке адамдарды
немесе батыр, хандарды дәріптеуден гөрі жалпы халық күшін немесе белгісіз
батыр тұлғасын дәріптеу басым. Эпоста түркілердің бірнеше жорықтарын
бейнелейтін жырлардан үзінділер жарияланған. Ең алдымен таңғұттарға қарсы
күрестері, сондағы Қатутсини мен лирикалық кейіпкерлердің ерліктері
баяндалады. Таңғұттарда алдауға дейін барып, Қатунсиниді жарақаттағанын,
сөтсе де сазайларын тартып, бас июге, тізе бүгуге мәжбүр болғандығын
айтады.
Таңғұттар қатты жорғалап
Білімнен басын қорғалап.
Дұшпанның қылқан мойнынан,
Қызыл су ақты сорғалап.
Ары қарай ұйғырлармен күрескенін жырға қосады. Мұнда Түркі елінің
қолы тасқын судай ағып, құстай ұшып, қара жерді шыңдатып, қандалатып желдей
есті деген сөздермен бейнелеген.
Ерлікті мадақтауда Иабукулармен ұрыс баяндалады. Иабаку батыры
Будрач қол жиып, Ертістегі Илескенмен шарт жасап, анттасып, қол бастап
түркілерді шаппақшы болған. Оларға қарсы күресте лирикалық кейіпкер қол
жиып Будрачтың қанын төгеді.
Жырда былай көрсеткен:
Ертістің суын жайлаған,
Найзасын жауға қайраған.
Түйресе тау да теңселер,
Имектер біздің өңшең ер!
Қан тілеп келген жат қуды,
Жаншитын енді сәт туды.
Тарағайласып тобырлар,
Жігіттер, атқа қоныңдар!
Және де жинақта алпауып деген сөздің мағынасын беру үшін Будрач жайлы
-Будрач тағы құтырды,
Алпауытын таңдады.
Қосынан қайта қайырды,
Келешек үшін топтанып [5.174-175]
Сөйтіп мұндай каһармандық
өлең жырларда батырдың күш-қуаты ерлігі, соғыс өнеріне жетік екендігі
көрсетіледі. Қан майдандағы шайқас эпизодының мына шумақтарға аударсақ
байқаймыз:
Ерен ерлер шақырысты
Қыңыр көзбен бағысты.
Бар қарумен қағысты,
Қылыш қынға күшпен сыйды [5.218]
Бұл өздікте ерлікті көтере мадақтайтын мұндай шағын үзінділер әр
заманда өмірге келген әр түрлі батырлық жырлардан, үлкен эпостық
шығармалардан теріп алған болса керек [6.145]
Қазақтың батырлық жырларында жыршы-ақын кейіпкер тасасында тұрып
жырлайды. Сонда, ақын-мен мен кейіпкер-мен қосылып кетіп отырады.
Ер Тарғын жырының төмендегі жолдарына назар аударайық:
Аттай мұрның таныттым
Алшақтатып ойнаттым,
Арпа-бидай асаттым.
Бұл дәстүр ерте заманда қалыптасқан сияқты. Оған Қашқари жинағында
Каһарман мініп, дұшпанға аттандым; жау батырлығының басын кестім; енді
мені кім тоқтата алмақ? Деген сияқты менмен келтіріп отыратын жерлері аз
емес.
Сөйтіп әрбір қадамы қатерге толы ежелгі дәуір адамдары жүрек жұтқан
ерлікті, батырлықты ерекше қастерлеп, жырға қосқан. Жан түршігерлік үрейлі
аңдармен немесе түрлі тайпалар арасындағы соғыста ерекше ерекшелігімен,
қырауар күш-қуатымен көрге түсіп отыратын батырларды көкке көтере
мадақтайтын өлеңдер жинақта жиі ұшырайды.
Түрік сөздігіндегі соғыс жырлары ерлікпен қаза тапқан ерлерді
жоқтауға келіп тіреледі. Сның бірі- алып ер Тоңаны жоқтау. Батырға арналған
жоқтау оның білімді әрі батыр болғандығын, ерен істерді ерлікпен тындырар
ер екендігін, емін соңынан ертер ақылғой көсем қызметін атқарғандығын
байқатады. Алып Ер Тоңаны жоқтау лирикалық шығарма, себебі-мұң шерге
қайғыға байланысты шығарылған деген пікір айтады И.В.Стеблева.
Иағы отын өшүрген,
Тодың аны көшүргән.
Әшләр үзуб кәшүргән,
Тәгді оқы олдүрү
Осылайша сөздіктегі ерлік мазмұнды эпос түркі елінің ерліктерін
дәріптейді, дархан даласын, өзен, сайсаласын жыр қылады. Оқиғалар күзгі
Қазақстан жерінде-Іле, Ертыс, Еділ өзендер бойында өтіп жатады. Қашқари
жырларының мазмұны тарихи дәуірдің әрбір кезеңдерінде тамаша эпос шығарып
қалдырған көне түркі елінің батырларына арнап жыр шығаруды әдетке
айналдырған дәстүрлерінен туындағаны хақ.
2. ЖИНАҚТАҒЫ МАХАББАТ ТАҚЫРЫБЫНДАҒЫ ӨЛЕҢ-ЖЫРЛАР
Жинақтағы көркем туындылар тек жоғарыда біз көрсеткен эпостар ғана
емес, соған қоса онда бірнеше әдемі лирикалық шумақтар бар.
Олардың негізінен көпшілігі махаббат, табиғат лирикалары. Әсірісе,
махаббат жайындағы өлең-жырлар Ф.Оңғарсынованың қазіргі өлең жүйесіне шебер
аударуымен көрікті шыққан.
Бұл шумақтар мынандай үзінділерден тұрады: 1. Ғашықтардың сырласуы,
2. Ғашық лебізі, 3. Ғашық жігіт зары, 4. Құмалақ сезім, 5. Сұлудың
сипаты,. 6. Жігіт сөзі,. 7. Ғашықтар жыры, 8. Сиқырлы сулу туралы, 9.
Ғашықтық жырлары, ал Х.Сүйіншәлиев махаббат жайлы жырларды он бес топқа
бөлген.
Жинақта сүйген жарға деген ғашық жігіттің арнау сөздері жүрек
тебірентерлік:
Шырай жүзді қара мең,
Буындарды қарам ем- деген жолдардан әсем ару келбеті шебер
суреттеліп, оған құштарлықтан жас жігіттің сезіміаса тартымдыц лебізден
бейнеледі.
Сиқырлап сол көз-құладым,
Қаракат меңі- мұң, әнім.
Көңілмен ұғып қайғымды,
Тіл қашты маған құмарым!
Сүйген жігіттің зарын образды сөздермен бере алады.
Арбалы оған жаным,
Өзі туған-жалын.
Немесе:
Көзімнің аққан көлі бар,
Дуадақ, үйрек шомылар- деген сөздер тамаша суретті лирикалар арқылы
беріледі.
Түрік сөздігі лирикалық махаббат жалындарына шарпылған жастардың
жүрек сырын ақтарады. [7.73]
Келтірілген ғашықтық жырлар-өзінің образдылығымен ерекшеленетін өте
тартымды лирикалар. Ғашықтар характері көз алдыңа елес беріп тұрды.
Күйдің сазы түзіледі,
Құмыра ыдыс тізілді.
Сенсіз өмірім үзілді,
Келсеңші армасыз ойнап-күлейік ...
Жинақтың мына бір жеріне жас жігіттің махаббаты былай көрініс тапқан:
Құмарлық сезім мені жаулап алып,
Өтуде күн мен түнім зарда налып.
Қапыда ғайып болып сол ауруым,
Орнында жұрты ғана қалды ағарып.
Ортақ болып білішті-деп басталатын шумақта зұлым ала аяққа
алдағынан адамның адал жан сыры шертіледі. Онда Құлбақ, Қай, Тұрылетий
деген адамдардың аттары аталады. Солардың арасындағы орындалмаған арман
бейнеледі
Айттым оған сенбе деп,
Құлбақтың ізіне ерме деп,
Сасық суынан тіленбе деп,
Құртты ақыры ол менің
Қай атымды күңімді ... .
Енді мені маған қайғы орнатты,
Алып қалиты турымтайымды
Неліктен мен онымен таныстым?
Құшақтасып тағы табыстым.
Төзіп қайта жарастым
Алып кетті ол менің жазымды
Жас жігіттің серілікті армандауы, өмір қызығын көріп, дүниені шайқап өтуді
көздейтіні баяндалады:
Жігіттерді жүгіртіп,
Алма ағашын ырғатып,
Құлан, киік аулатып,
Тамаша қылып құансам,
Асауды мініп тулатып
Есін жиып үйретсем,
Итке киік қайыртып,
Ұстап соны бір тынсам!
Аңға барып құс салсам,
Тұйғын салып аңды алсам,
Түлкі мен доңызды алсам
Ерлігіме мәз болсам
Сөздікте көпшілігі махаббат лирикалары мен табиған лирикаларына
жататын өлеңдерде ақын көңілі образға оранып, келісті теңсулермен тізіледі.
Мысалы, Көзімнен аққан теңіз боп, ғашық құсы оны айнала ұшып- қонып жүр
немесе
Жалын-оның көзі,
Жаны-оның өзі
Толған айдай жүзі деген образдарға толы.
2. ЖИНАҚТАҒЫ ТАБИҒАТ ЖЫРЛАРЫ.
Шығармада табиғат көріністеріне қатысты өлең-жырлар да көптеп
кездеседі. Олар Күнді, Айды, Жұлдызды, Бұлтты адам сияқты етіп, бірде
ашулантырып, бірде көңілдентіріп құбылыс ретінде суреттейді.
Дүниені тәңірім жаратқан,
Жұлдызды тізіп аспанға.
Күнді түнге қаматқан
Туғызып Айды ақшамда.
Мұнда Еділ өзені жайлы төмендегіндей жыр жолдары кездесіп отырады:
Еділдің суы тулайды,
Каһарлы толқын тас қатап.
Жағада бақа шулайды,
Ойнайды суда ақ шабақ.
Немесе:
Еділ суы ағып тұрар,
қия түбін қағып тұрар
балық, бақа толып тұрар
көңіл тағы тасып тұрар [5.103 ]
Ежелгі дәуір адамдарына көктем көріністері қалай әсер еткенін
олардың табиғатқа жас баладай қызығып, тамсанып қарайтынын Қар мұз еріді,
тау суы аға бастады. Көгілдір бұлт көтерілді, ол суда жүзген қайықтай
аспанда жүзіп бара жатты деген сияқты сөздермен келтіріп отырады.
Табиғаттың дүлей күшіне бағынышты ерте заман адамдарын жылдың бір
мезгілі қуанышқа бөлсе, екіншісі оларды ауыр қайғы-қасіретке салады.
Бұны жаз бен қыстың айтысынан байқауға болады. Бір қызығы ежелгі
адамдар қысты да, жазды да, көктемді де, күзді де өздерінің өлең-
жырларында бейне бір тіршілік иесіндей суреттейді [8,145]
Қыс пенен жаз тоғысып,
Ала көзбен соғысып.
Бір-біріне қарады,
Бірін бірі жау санады.
Жаз айтады:
Күндейсің,
Жадырап бір күлмейсің
Қарамен қымтап жер бетін,
Кетіресің келбетін.
Адам мені аңсайды,
Қар ластан шаршайды.
Қыс айтады:
Менен бидей өнбейді,
Маркаяды төлдері.
Қар далаға күш себер,
Жаз байлығы қыс берер.
Бұл айтыста адамдарға берер ырзығыда, қуанышты, шаттығы да мол. Жаз
Жеңіл шағыда. Қыс каһарынан тайып жеңіледі. Бұл өлең қазақ ауыз
әдебиеттеріндегі қазақ айтыстарының алғашқы нұсқасы дерлік көркем туынды.
Айтыста айтқанымыздай жаз жеңіп шығып, таудағы қар, мұз еріп жазира дала
қайтадан көкке орналады, нағыз кым-қиғаш, у-шу өмір басталады. Жаздың бұл
жеңісі-адамдардың деңісіне айналады. Айтыс үлгісінің бұл жинақта кеңесіп
сол кездегі ауыз әдебиет үлгілерінің дәрежесі қандай екенін көрсетпек.
Табиғат лирикасында ақын көктем жаздың жайдары шуағы, жан-
жануарлардың рахатын сүйсе жырға қосады. Жырма үш жұмақтан тұратын Қыс
пен жаздың айтысы деп аталатын тағау- қазақ айтыстарының алғашқы нұсқасы
дерлік көркем туында.
Ақын құс пен жазды шебер тілмен айтыстыра отырып, әр мезгілдегі
табиғат сыйын, адамға тигізетін пайдасын әсем сөздермен суреттейді,
табиғат көркін көз алдына келтіреді.
Қыс:- мен ер жігітке күш берем, ауру-сырқауды азайтам, қардың суына
жаз егін шығады, жау да. Қыста жатып жаз шабады. Жаз шықса бүйі, жылан,
шыбын-шіркей тіріліп зиян келтіреді-дейді. Бұған қарсы жаз: Қыс түссе –ақ
жер көкті мұз басады. Адам тәні тоңып қалтырайды. Суыққа тоңған мүскілдер
иінін жылыта алмай бүрсең қағады, олардың саусақтары домбығып, тек отқа
қызса ғана жаны кіреді. Қыстың изғырақ желінен бұлт басып боран тұрады.
Жұрт үйге тығылады. Ал жаз шықса халықтың арасы кеңіл, жер көкті күннің
нұры көгертіп, жаңбыр селі сай-саланы толтырып, қаһарлы қардың ызғарын
жаяды. Түрлі гүл- бәйшешек атады, көк шөп өседі. Жер жанаттай құлпырады.
Адам шаттанып, құанышқа бөлінеді, құлын, құнан, тай тулап, айғыр, бие
кесінеп, шұрқырасады. Өзен суға малығып, сиыр, бұқа шөңірейді, көктемде
құлан да құнайды, арқар мен сайғақтар да тау-тасқа секірісіп ойнақтайды.
Сүт селдей ағады. Қозы мен лақ енесіне жармасады. Жазда мал-жан тойынады,
семіреді. Бектер сәйаулік аттарына мінеді. Қыс, сенен құс та қашады, маған
келіп қарлығаш үялап, бұлбұл ән салады. Олар да өз қызығына батады. Дүние
жүзі, күн нұрына бөлініп, кілемге оранады деп айтысады.
Табиғатты суреттейтін шығармашылардың да бастаулары көне дәуірге
апаратынын білуіміз қажет. Сөздікте келтірілген өлең үлгілерінің
кейбіреулері ауазекі әдебиет нұсқалары болса, енді бірсыңарын жазба
ескерткіштерінен ауысқандығы сезіледі. Бұлардың қай-қайсысы болса да
кейінгі замандарда барша түрік поэзиясынан орын алған дәстүрлер.
Түрік сөздігінде жер-су атаулары, табиғат құбылыстарына берілген
түсініктер, сондай-ақ табиғат туралы жырлар орын тапкен. Мұндай өлеңдерді
дүниеге ата-бабаларымыз тіршілік тынысын түйсінуге талпынғандығы, осы
негізде табиғатқа жан бітіре жырлаудың алғашқы адымдары жасалғандығы
байқалады. Табиғаттағы күллі заттар мен құбылыстардың жаны, рухы бар денеге
саятын алғашқы таным негізінде төмендегідей жырлар туындаған: Ай тұрып
үйіне еніп, Ақ бұлыт өрлесіп, Біріне бірі мінгесіп, суы шашылып күркірер.
Өлең таң ата серкірей жауған жаңбыр көрінісін көз алдына әкеледі. Ай түн
бойына орныққан мекеннен қозғалып үйіне қарай беттенеді. Күн өз тағына
жеткенше, бір біріне мінгескен аң бұлттардан су шашырайды, бұлттардың
ақтағы жауынның өткінші боларынан хабардар еткендей. Түрік сөздігіндегі
жазбаларға қатысты жырларды кейіптей көбірек кездеседі. Келесі өлеңде аспан
бұлттарды жүгіртіп, қозғалысқа келтіреді. Өлеңнің кейіпкері қара бұлттың
өн келгенін қызықтап, қозғалысқа келтіреді. Өлеңнің кейіпкері қара бұлттың
жөңкілгенін қызықтап қайда баратынын сұрайды да, белгісіз деп өз сұрағына
өзі жуап қатады. Жаңбырлы күнді жырлауда ақын жоғарғы кеңістік өлшемдеріне
жанды қимыл бейнесін беру арқылы жырын да жандандыра түседі.
ТҰРМЫС-САЛТ ӨЛЕҢ ЖЫРЛАРЫ.
Қашқари сөздігінде қазақ ауыз әдебиеті үлгілеріне мейлінше жақын тұрған
жыр үлгілері бар. Бұлар негізінді батырдың өліміне байланысты айтылатын
жоқтай өлеңдер деуге болады.
Сөздікте Алып Ер Тоңа өліміне байланысты шыққан зерттеулер 731 жылы
өмірден өткен Күлтегінге арналса керек деген пікірлер айтса (Көне
мәдениет жазбалары Қоңыратбаев Ә, Қоңыратбаев Т) бірде Тұран елінің
әміршісі деген пікірлер жазба деректерде кездесіп жүр.
Заостризм дінінің қасиеті кітабы Авеста баяндалған. Тұранның ұлы
қағаны Ер Тоңа бұл кітапта Афрасиаб атымен беріліп отырады.
Алып Ер Тоңа халық берген мадақ екен. Оның шын аты Мадай, Тоңа
сөзінің мағынасы жолбарыс тектес аса күшті деген мағынадан туындаса керек.
М.Қашқари өз сөздігінде өлең үзіктерін Алып Ер Тңаға арналған эпикалық
тарихи жырдан алып, ХІ ғасырда қағаз бетінде түсірген және өзіне қажетті
өлең жолдарын тергенде, оларды жеке түрлік сөзін түсіндіруге мысал
ретінде келтіріп, Алып Ер Тоңа туралы мол дерек
көздерін берген. Қашқаримен замандас ақын Ж.Баласағұн өзі туған қаласы
Баласағұниды салдырған Алып Ер Тоңа туралы Құтадғу білік кітабында
Тұранның ұлы қағанын мадақ жырына қосқан арнаулы тараулармен ерекшеленеді.
Баласағұн Алып Ер Тоңаның парсылар тарапынан Афрасияб деп
алу себебін Авеста мен Шаһнамадағы дерек көздеріне сүйеген [9.6]
Және де сол заманды бейнелейтін арнау жылда былай дейді:
Әдеті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І. ТАРАУ
1. Махмұт Қашқаридың өмірі, қоғамдық қызметі мен шығармашылығы
2. Түрік сөздігінің сипаты, танымдық мәні
ІІ. ТАРАУ
Диуани лұғат-ит түрктегі әдебиет үлгілері.
1. Диуани лұғат –ит түрктегі өлең-жырлар.
2. Орта ғасыр түркі шешендігі (мақал -мәтелдер мен нақыл сөздер)
3. Жинақтағы аңыз-әңгімелер
ІІІ. ТАРАУ
Сөздіктегі ауыз әдебиеті үлгілерінің көне дәуірдегі әдебиетпен сабақтастығы
ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ.
Орта ғасырдың әдебиет ескерткіштерін зерттеп, бірнеше кітап жазған
ғалым Х.Сүйіншәлиев Диуани луғат-ит түрк еңбегін көне түркі поэзиясының
тұңғыш жинағы деп таныды. Бұл еңбектің авторы Махмұд Ибн әл-Хусайн ибн
Мухаммед әл- Қашқари Орта Азияның түркі тайпаларынан шыққан, орта ғасыр
ғалымы.
Бұл еңбек ХІ ғасыр ескерткіші саналғанымен, одан ерте кезеңдегі
түркілер өмірінен көркемдік таным жүйесінен жан-жақты мағлұмат беретін
құнды жәдігерліктің әдебиет тарихындағы орны мен халқымыздың рухани,
мәдени өмірінің даму жолындағы үлесі айқындайды.
Сөздіктегі көркем туындыларды зерттеу үстінде біз бұл шығармаларды
өзінше бөлек дара нәрселер емес, өзіне дейінгі және кейінгі шығармалар мен
сюжеттерге, өлең өрнктеріне іштей байланысы бар екенін анықтай бастадық.
Ең алдымен, сөздіктегі өсиет, бата, мақал-мәтел шешендік үлгілері қазіргі
кездің өзінде көп өзгеріссіз қолданылып келе жатқаны мәлім. Ал өлең жырлар
түркі елінің ең көне ортақ мұрасы. Орхон-Енесей-Талас жазуындағы
Күлтегін ескерткіштеріменде жалғасып, өзіндік тілі, өлең құрылысы
жағынан Құтадғу білік, Хихмет сияқты түтас туындыларға ұштасып, қазақ
ауыз әдебиеті үлгілеріне ұқсасып келетіні ойландырар жайлар. Ондағы
көптеген ғашықтық лирика ларда қызықтырар дерек.
ЗЕРТТЕУ ТАҚЫРЫБЫНЫҢ ӨЗЕКТІЛІГІ. Сөз өнерін сан маңындағы жылдар бойы
жалғасқан рухани-адамгершілік дәстүр тұрғынынан зерттеу келелі
мәселелердің бірінен саналады. Көне тарихтың куәсындай болып, бізге қадым
замандардан жеткен ежелгі түркі әдеби жәдігершіліктерін жан-жақты зерттеп,
олардың ішінен інту-маржандай ең асылдарын сұрыптап ала білу, әр сан
ғасырлар бойы халық даналығы тудырған асыл қазынаның бүкіл қоғамдық ой-
сананы қайта құрып жатқан егеменді еліміздің игіліне айналдыру- қазақ
әдебиеттану ғылымының алдында тұрған маңызды міндеттерін бірі деп білеміз.
Диуани лұғат-ит түрк еңбегі осыған дейін тілдік тұрғыдан кеңінен
қарастырылып, тарихи ескерткіштердің қыр-сырын тереңнен тануда септігін
тигізгенімен, оның әдеби жинақ ретіндегі көркемділік жүйесі жеке зерттеу
еңбегінің нысаны етілмеді. Сөздіктегі әдебиет үлгілері жөнінде қазақ
ғалымдары әр кезеңде пікір білдіріп, өлеңдер мен мақал-мәтелдерге талдау
жасағанымен, оның әдеби негізі әдебиеттану ғылымында кеңінен зерттелмеді.
Жүйелі түрде зерттеуді қажет ететін сөздік өдеңдері мен мақал-
мәтелдерінің әлі де көмескі тұстары көп тарихымыздың белестерін айқындай
түсуге көмегі тиері сөзсіз.
Тілтану энциклопедиясы атанған сөздіктен, шынында да, тек
тілдік-тұрғыдан ғана емес, ежелгі ата-бабалар өмірі мен тыныс тіршілігінен
хабар беретін энциклопедиялық сан- сапалы мағлұмат алуға болады.
М.Қашқари дәуірін, оның ата-тегі сол кездегі мәдени, ғылыми, саяси-
әлеуметтік жағдайлар ман қоғамдық қарым қатынастарды зерделеумен қатар,
автордың өзі кейінгі ұрпаққа мұра ретінде қалдырған сөздік материалдары
бойынша зерттеуге болады.
Диуани лұғат-ит түрік авторы табыла бермейтін лексикограф. Ол
түркі сөздердің жинағын түзді, алфавит тәртібіне келтіріп, әр сөздің сырын
ашып, мағынасын талдады, тиісті мысалдар ең алдымен халықтың ауызекі сөйлеу
тілі бойынша келтірілді, одан соң көркем, әдеби жазба тіл материалдары
арқылы өрнектеледі.
ТАҚЫРЫПТЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ДЕҢГЕЙІ Ежелгі дәуір әдебиеті жәдігершіліктерді
жүйілі түрде зерттеген Ә.Қоңыратбаев, Х.Сүйіншәлиев, М.Жолдасбеков,
Р.Бердібай, А.Егеубай, Н.Келімбетов, А.Қыраубайқызы тағы басқа сол сияқты
қазақ ғылымдарының айтары мол. Олардың құнды еңбектерінен құнды пікірлер
табуға болады. Дәстүр жалғастығын басты нысан ретінде ұстанған
Н.Келімбетовтің Ежелгі түркі поэзиясы және қазақ әдебиетіндегі көркемдік
дәстүр жалғастығы А.Егеубайдың Құлабыз атты зерттеу жұмысын негізгі
бағдар етіп ұстанғанымызды атап айтамыз.
ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ МАҚСАТЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ
Зерттеу жұмысының басты мақсаты Түрік сөздігі еңбегінің әдеби құндылығын
айқындау.
М.Қашқари сөздігі зерттелгенмен де, ондағы әдеби үлгілердің мазмұндық
тұрғыдан топтастырылуы сөз етілмей келген. Сондықтан еңбегіміздің
міндеттерінің бірі ретінде әдеби үлгілерді тақырыптық-мағыналық жақтан
жіктелуіне баса назар аудару болды.
ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ НЫСАНЫ Дипломдық жұмыс жазу барысында А.Егеубай
ауданған М.Қашқари Түрік сөздігі 3-томдық Қ.Бекетаев, Ә.Ибатов,
Ә.Құрымжанұлы, Ф.Оңғарсынова т.б қаламгерлер мен зерттеушілер тәржімалаған
басылымдық нұқсалар қолданылды.
ЗЕРТТЕУДІҢ ӘДІСІ Зерттеліп отырған объектіден алынған мысалдар мен
фактілер сипаттама әдісі бойынша беріледі. Түркі қағанаты дәуіріндегі әдеби
үлгілермен салыстырып қарағанда, салыстырмалы-тарихи әдіс қолданылды.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫНЫҢ ҚОРҒАУҒА ҰСЫНЫЛАТЫН НЕГІЗГІ ТҰЖЫРЫМДАР
-Махмұт Қашқаридың Түрік сөздігіндегі әдеби үлгілердің әдебиеттегі
алатын орны ерекше.
- Сөздіктегі өлеңдер мен мақал-мәтелдер, аңыз- әңгімелер жұртын
имандылыққа, ізгілікке, ерлік істерге үндеп келген мәңгілік рухани мұралар.
- Махмұт Қашқари- әдебиет үлгілерін жинаушы, фольклортанушы ғалым.
І ТАРАУ
МАХМҰТ ҚАШҚАРИДЫҢ ҚОҒАМДЫҚ ҚЫЗМЕТІ, ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ.
Түркі халықтарының ХІ ғасырда өмір сүрген аса дарынды перзенттердің
бірі Махмұт әл-Қашқари еді.
Махмұт Қашқари түрік жұрты, түрік ұлысы жөнінде былай деп сөз
қалдырыпты: Мен тәңірінің дәулет ұясын түріктер жұлдызына жаратқандығынан
және ғарышты солардың заманы үстінде айналдырып қойғанын көрдім. Тәңірі
оларды Түрік деп атады, әрі оларды мемлекетке еге қылды. Заманымыздың
хақандарын түріктерден шығарып, дәуір, халықтың ақыл- ерлік тізгінін
солардың қолына ұстатты, оларды адамдарға бас қылды; хақ істерде соларды
қолдады, олармен бірге күрескендерді әзіз қылды,әрі түріктер ішінен соларды
барша тілектеріне жеткізіп, жамандарын, зұлымдардан қорғады.
Сондықтан да Тәңірдің өзі оларға ат берген, жер жүзінің ең биік,
ыңғайлы, ең әуісі таза шұрайлы өлкелеріне орналастырған да, оларды Өз
қосыныш деп санаған. Оның үстіне, түріктер, көркем сүйкімділік, жарқын
жүзділік, әдептілік, жүректілік, үлкендерді, қарияларды құрметтеу, сөзінде
тұру, мәрттік кішіктік, тағы сондай сансыз көп қасиетке ие Өз заманында
айтылған сөздердегі ғалымның еліне деген ерекше ықыласы көрініп тұр.
Түрік жұртының тілі жөнінде Махмұт Қашқари ... .Ең ашық-айқын әрі тура да
түзу тіл- тек сол бір ғана тілді біліп, парсылармен араласпайтын және шет
өлкелермен барыс-келіс жасамайтын кісілердің тілдері.
Түрік елі мен түрік тілі туралы осындай ой айтқан Махмұт Қашқари өзі
жайында:
Сонымен, мен сол түріктердің қызыл тілге ең шешендерінен, ең әдемі
әңгімелерінен, ең білгерлерінен, ежелгі асыл тайпаларынан, уа соғыс ісінде
мықты найзагерлерінен болғандығымнан, олардың шаһарлары мен сахарасын
бастан-аяқ аралап шықтым. Түрік, түркмен, оғыз, шығыл, йоғма, қырғыздардың
сөздерін және қасиет, құпияларын анықтап шықтым, оларды пайдаландым. Мен
бұл істерді осы тілдердегі әр бір кішігірім айырмашылықтарды қорықтап білу
үшін істедім. Бұл шығарманы мәңгі ескерткіш болсын деп, құдайға сыйынып,
кітапты жаздым. Кітап Диуани лұғат-ит түрк деп аталады. Атақты ғалым өз
еңбегінің қанша күшке түскендігін, мақсатын осылайша баяндайды. Диуани
лұғат-ит түрк еңбегі автордың өмірбаянына қатысты мәліметтер өте
жаратымсыз. Оның өмірі жайындағы мәліметтер өз кітабында айтқан азын аулақ
хабардан әрі аса қоймайды. Махмұттың толық аты-жөні Махмұт ибн әл-Хусайн
ибн Мухаммед ибн әл-Қашқари. Атақты ғалым Баласағұн қаласында
(Қырғызстанның қазіргі Тоқмақ қаласы) туған. Махмұт алғашқы білімді Қашқар
қаласында алады да, кейін Орта Азия мен Иранның біраз қалаларын аралауға
сапар шегеді. Сапарының негізгі мақсаты- өзінің білімін толықтырып
жетілдіру.
Махмұт Қашқари арабша жоғары білім алған, өз заманының аса көрнекті
ғалымы болған. Араб филологиясын жетік білген және өз білімін туған
халқының тілі мен әдебиеті, тарихы мен этнографиясы жайында зерттеу
жүргізуге жұмсаған.
Оның өмірі жайлы ғалым Ә.Нәджиб өзінің Исследования по истории
Тюрских языков ХІ-ХІ вв деген еңбегінде: оның Қашқари деген лақап ата
Қашқарда дәріс алып, сонда тұрғандығын ғана аңғарады. Автордың өзінің сөзі
бойынша, ол ортаазиялық әскери қолбасшы, белгілі отбасынан, оғыз ортасынан
шыққан. Ол жайында өзі: Біздің бек бабамыз әмір деген сөзді хамир деп
айтады. Себебі оғыздардың әмір деген сөзді айтуға тілі келмейді - деп
жазған.
Махмұт Қашқаридың дәл қай жылы туылып, қанша жыл өмір сүргені
белгісіз.Бұл жөніндегі жалғыз дерек-оның өзі айтқаны ғана. Кітабының
арасында ол бұл кітап мені өлімге бір табан жақындатты деп жазады. Бұл
бір жағынан автор өзінің бұл тарихи еңбегін жазуға ұзақ жылдар бойы еңбек
еткенін дәлелдесе, екінші жағынан оның біраз жасқа келгендігін де
көрсетеді. Олай болса автордың туған кезі, сол ХІ ғасырдың басы болса
керек. Өйткені кітап 1072-1074 жылдары жазылған. Бұл кітап Махмұттың соңғы
кітабы болса керек. Өзінің айтуыша ол бұл кітаптан бұрын да түркі
тілдерінің синтаксистік жүйесі жайында Джауахир ан-нахуи фи-л-лафул түрк
- Түрк тілінің синтаксистік жүйесінің негізі деген ғылыми трактат жазған.
Алайда оның бұл еңбегі сақталмаған.
Махмұттың әкесі Ыстықкөл бойындағы Барсхан қаласының әскербасы
болған, көп ұзамай Қашқар қаласына көшіп барады. Елбасы болған әлігі
әмірдің ұрпағы болса да, ол Махмұт Кедейдің кертіп жейтін малы-білім-
деген сөзін еске тұтады.
Алғашқы жылдары М.Қашқари аз уақыт әскери әкімшілікте қызмет етіп,
көп ұзамай ол ел араап, туысқан түркті халықтарының ішіне еніп кетеді.
Түрік жұртының бай тарихы, географиялық жағдайы, әдебиеті мен өнері,
этнологиялық ерекшеліктері Түрік сөздігінде барынша нақты тарихы деректік
сипатпен танылған. Яғни, тіл туралы еңбек болумен бірге түрік әлемінің бай
рухани қазынасын, кенеулі жан-дүние кеңістігін бәз күйінде алға тартады.
Түрік жерінің аумағы, онда мекендеген ұлт-ұлыстардың сипаты тарихы,
соған қатысты тарихи деректер мен аңыз -әпсаналар, бірқатар тайпалардың
түрік жеріне келуі мен қоныстануы, олардың шежерелері көзі ашылмай келген
тарихи көмбе. Кітаптағы осыған қатысты деректердің құндылығында шек жоқ.
Ал Махмұт Қашқаридың дөңгелек картасы әлемнің ең ежелгі түрік картасы
ретінде белгілі. Осы картада Барсхан, Баласағұн, Тараз, Екіөгіз Қашқардан
бастап түрік дүниесінің ежелгі шаһарлары, елді-мекендері, жер бедері
түгелдей дерлік қағаз бетіне түскен. Әрі сол Х-ХІ ғасырлардағы атауларымен
жазылған.
М.Қашқари осы картаны назарға ұсынып, сипаттаумен қатар Рум жерінен
сонау ұлы мұхитқа дейінгі аралықтағы түрік тайпаларының барлығына сипаттама
беріп шығады. Әрі жер көлемін көрсетеді. Қай жерден қай жерге дейін
мекендейтінін айтады. Әрі әр тайпаның тілдік ерекшілігіне тоқталады,
тілді таза сақтаудың әлеуметтік, географиялық алғышарттарын сөз етеді.
Осынау ең көне дәуірдегі түріктің әлемдік картасы түрік дүниесі жөніндегі
егжей-тегжейлі сипаттама, талдаулар ғалымының өлмес мұрасының басты бір
қасиеті.
Фольклор ескерткіштерінің түрлі халықтарға ортақ болуы аса қызықты
құбылыс.
Ауыз әдебиеті шығармаларының түбірлестігі мен туыстығы кез келген
үстірт ұқсастық белгілемейді, сәйкестіктер заңдылығын ашу үшін күрделі де
салдарлы принциптер қажет болады. Сондай себептер мен сипаттарды ескере
келіп, фольклортану ғылымы типологиялық жақындылықтың үш түрін екшеп
көрсетеді. Олар—тарихи –генетикалық тарихи-мәдени және тарихи-типологиялық
үндестіктер мен сарындастықтар.
Халықтардың тарихи туыстығына, тектестігіне, тіл, дәстүр ұқсастығына
байланысты көрінетін тарихи-генетикалық ұқсастық ауыз әдебиеті
туындыларында жиі кездеседі. Бұған қазақ, қарақалпақ, қырғыз, ноғай,
башқұрт, өзбек, қырымтатар, алтай т.б халықтардың фольклорынан мол мысал
келтіруге болады. Көптеген көне рулар мен тайпалардың осы елдер құрамына
енуі олардың ерте заманнан бері қарай айтып келе жатқан ауызеке сөздері мен
аңыздарының ұмыт болмай, жалғастық тауып, дамып отыруының себебін
анықтайды.
2.ТҮРІК СӨЗДІГІНІҢ СИПАТЫ, ТАНЫМДЫҚ МӘНІ.
М.Қашқари өз еңбегін классикалық араб тілінде жазып, араб
филологиясының лингвистикалық терминдерін қолдаған.
Автордың Диуануды жазудағы ең басты мақсаты – көптеген зерттеулер
мен мамандардың пікірі бойынша Бағдат билеушілердің Селжүктердің
оғыздардың, жалпылай алғанда түркілердің тілімен таныстыру қажеттілігінен
туған деп санайды. Бұл еңбекте сонымен қатар тек тілге ғана байланысты
емес, біздің объектімізге айналып отырған ауыз әдебиетінің өрнектері, мақал-
мәтел маржандары, түркі халықтарының орналасқан аймақтары олардың әдет
ғұрпы, салт-саналарына байланысты мәлімет беру көзделген сияқты.
Еңбектің автор жазған данасы жоғалып кеткен, кейінрек жасалған оның
бір ғана көшірмесі 1915 жылы Стамбулда көше кезіп, ескі құсқа заттар сатып
жүрген саудагердің арабасынан табылған. Түркияның Стамбул кітапханасында
сақтаулы тур. Диуани лұғат-ит түркі ( 3 томнан тұрады). Мазмұнына қарай
екі бөлімге бөлінеді: Кіріспе және Түсіндірме сөздік. Бірінше бөлім тарихи-
филологиялық мәселелерге арналған, екінші бөлім фонетика мен графика туралы
мәліметтер береді де, сөздің лексикалық және грамматикалық аспектілерін
зерттейді. М.Қашқари өз еңбегін лингвистикалық ізденіс түрінде жазған,
сөздік іспеттес етіп құрастырған. Ол былай деп жазған: Бұл кітапта мен
сөздерді буын құрамындағы әріптердің өзара орналасу тәртібіне қарай түздім,
ақыл айтатын айшықты сөздермен өрнектедім, ұйқасын тапқан жолдармен, мақал-
мәтелдермен, өлеңдермен және кәдімгі қара сөздермен нақыштадым ...
Ол бұл еңбегін сегіз кітапқа жіктеген. Алғашқы кітапты Тәңірінің
жөнімен әліптен бастадым дейді. Әліптен басталатын кітабын Хамза кітабы
деп атаған. Екінші Сәлім кітабы үшінші Музоаф кітабы яғни бір әріпті
қайталанған сөздер кітабы; төртінші мысал кітабы; Бесінші Үш әріпті
кіпат, Алтыншы төрт әріпті кітап, Жетінші мұрын дыбысты әріптер
кітабы, ғунналылар деп аталады, сегізіншісі екі сүкіндікпен қатар
келген сөздер кітабы Бұл кітаптарда әуелі есімдерді саны етістіктерді
түзіп отырады.
ХІ ғасырдағы түркі тайпаларының тарихы мен этнографиясы, территориясы
мен географиялқ жағдайы, тілі мен әдебиеті жайында жазылған М.Қашқаридың
жалғыз дана еңбегі осы күнгі түркі тілдас халықтарының әр алуан тарихи
мәселелерін оқып-біліп, зерттеп тану үшін қазір ғылыми жұртшылықтың назарын
өзіне қатты аударып отыр.
Сөздіктің зерттелу тарихы жүзілік түріктану ғылымында өте қысқа
болғанымен ол туралы жазылған еңбектердің библиографиялық көрсеткіші өте
көп.
Соңғы жылдары қазақ әдебиетінің көне тарихы негізделіп, орта ғасыр
түркі әдеби ескерткіштері шұғыл зерттеле бастады.
Диуани лұғат-ит түркті зерттер насихаттаған белгілі ғалымдар көп.
Олардың ішінде В.В.Бартольд, АН. Кононов, Н.А.Баскаков, А.Н.Самойлович,
К.Броккельман, Б.Аталай, С.Е.Малов, И.В.Стеблева сияқты шетел ғылымдарымен
қатар Н.Т.Сауранбаев, С.А.аманжолов, А.Н.Ысқаков, Ә.Құрышжанов, Ә.Ибатов,
Н.Келімбетов сияқты қазақ ғалымдары.
Неміс ғылымы К.Броккельман 1919 жылдан бастап зерттеу мақалалалын
жазып, жүйелі жариялайды. Ал, 1928 жылы жинақтың әліпбесінің ретімен
түзілген немісше индекс сөздігін жариялайды.
М.Қашқаридың ұлы қызметі мен еңбегінің жемісін танып, болашақ ұрпақ
игілігіне айналдыруда түрік ғалымын Б.Атайладың да сіңірген еңбегі зор.
Бұл шығарманың кейбір тұстарын қазақ тілінде сөйлетуге ақын
Ф.Оңғарсыноватың да еңбегі атап айтқан жөн.
1990 жылдардан бастап ғасырлық ескерткіштерді кәзіргі қазақ тіліне
аудару мәселесімен шұғылданушылар көбейіп келеді. Солардың бірі-Асқар
Егеубай.
Асқар Егеубайдың Құлабыз атты еңбегінің мәні Құлабыз ежелгі түркі
сөзі. Қарахандар әулеті дәуірлеп тұрған кездегі ұлы әдеби мұраларда
кездеседі. Мағынасы кәдімгі құбыланамаға, компосқа саяды. Жол сілтеуші,
бағдаршы мәнін де білдіреді. Яғни Құлабыз ІХ-Х ғасырдан жаткен жәдігер.
Қайдан шақтық, қайда барамыз?
Біздің ата-бабаларымыздың қандай болғанын, түрік жұртының мінез-
құлқы, қасиеті баяндап беретін баға жетпес асыл құлабыздың бірі Түрк
сөздігі
Жинақта автор арнайы тәртіппен 6800 түркі сөздерін топтастырған
М.Қашқари ең таза тіл-тек қана бір тілді біліп, парсылармен араласпайтын,
жат-жұртқа барып келіп қарым-қатынас жасамайтын адамдардың тілі- деп
бағалай отырып, түркі тілдерде шұбарлық жоқтығын жоғары бағалаған.
Диуани сөзі кітап деген мағананы білдіріп, басқа да жинақтарға
қолданылған. Диуани- түркі тілдерінің салыстырмалы сөздегі-филологиялық
зерттеу.Онда түркі елдердің тілдері тұңғыш рет ғылыми жүйеге түседі. Жеке
сөздердің мағынасы мен этимологиясы түсіндіріледі. Бұл кітап үлкен көлемді
үш том.І томы 436 бет. ІІ томы 294 бет, ІІІ томы 333 беттен тұрады.
(А.Егеубайдың аудармасы бойынша)
Ең маңыздысы – біздің жыл санауымыздан бұрын қадым замандарға
жасалған сақтар мен ғұндар дәуірінде және түркі қағанаты тұсында өмірге
келген тұрмыс- салт жырларының үлгілерін, мақал-мәтелдерді шешендік
сөздерді М.Қашқари өз Сөздігіне мысал ретінде енгізген. Жинақта 238 өлең
–жыр, 270 шақты мақал-мәтел, жүздеген қанатты сөздер, афоризмдер,
әңгімелер келтірілген. Әр түрлі тайпалардың тілдеріне арабша түсінік
берген, дәл фактілермен айқын көрсеткен.
Бұл кітапты тек сөздік деп қана ұғыну жеткіліксіз Диуани-сөздік
қана емес, ол сонымен бірге ХІ ғасырдағы Орта Азия тайпалар жайлаған өлке
халықтарының тарихы мен ол халықтарының әдебиет үлгілерінен мәлімет беріліп
тұңғыш әдеби жинақ. [2.12]
М.Қашқаридың Үш томдық сөздігін қазіргі қазақ тілінде сөйлескен
ғалым Асқар Егеубай бұл еңбектің мәдениетіміздің тіліміздің, әдебиет пен
өнеріміздің, қала берді ұлт, ұлыс ретіндегі талысу жолдарымыздың бедерлі
белгілерін тума қасиеттерін сақтаған рухани қазына өзегі екенін орынды атап
көрсетті. Мен бұл кітапты хикмат сөздер, сежілер, мақал-мәтелдер, өлең-
жырлар, режез және несір, көркем қара сөз, секілді әдеби сөздермен
безендіріп, мақсус әліппесі ретімен түзіп шықтым,- деген пікірін келтіреді
де сежі,режез деген араб әдебиетінің теориясынан алынған атауларға
түсінік береді: сеже- ішкі ырғаққа, бай ұйқасқа негізделген қарасөз,
қысқа хикаялар екен де, режез- ішкі бітімі жағынан сежеден туындап
күрделене түскен өлең түзілімі екен. Қашқаридың осы айтқандарына қарап, оны
сөздері-тізіп беруді ғана мақсат етпей, көркем туынды жасауды мақсат
еткенін аңғарамыз. Осыдан мынандай ой туюге болады: М.Қашқаридың қазақ
тарихындағы басқа би- шешендер сияқты тіл мен қаруды қатар меңгерген,
жауынгер әрі өзі шешен деп таныған қызыл сөз иесі екенін мойындаймыз.
Қашқари еңбегін қазіргі заманда тек қана тіл мамандары оқып,
зерттеп қоймай, сонымен қатар, әдебиетші, тарихшы, этнографтар мен
географтардың да үңіле қарап, жете зерттеп жүргені кездейсоқ жай емес.
Қашқари еңбегінің әдеби маңызы жайлы неміс оқымысты М.Хартман:
Диуани лұғат-ит түрк- халықтық әдебиеттің үлгісі, соның негізінде
құрылған дейді де, содан екі жыл бұрын жазылған Құдатғу білікті
(Бақыттылық жайлы ілім) сарай әдебиетінің нұсқасы деп табады. Бұл Диуани
лұғат-ит түрк түркі халықтарының ескі әдебиетінің тарихында аса сирек
кездесетін әдебиет үлгісі екендігін анық танытатын ғалымның пікірі.
М.Қашқари еңбегінде жоғарыда көрсетілгендей, сол заманғы түркі
тайпалары жайында мәлімет беріледі. Ол мәліметтер қай халықтың қандай тілде
сөйлейтіні жайында ғана емес, орналасу тәртібі, қай тайпаның қандай
келгендігі, қандай территорияны мекендейтіні, әдет ғұрыптық ерекшіліктері
және т.б. болып келеді. Осыған байланысты Қашқари өмір сүрген дәуірдің
кейбір тарихи жағдайларын еске түсіре кеткен жөн.
Махмұт Қашқари ХІ ғасырда өмір сүріп, еңбек етті. Бұл дәуір тарихта
Қараханидтер мемлекеті деген атпен белгілі.
М.Қашқаридың өзі де осы Қараханид патшалығы әмірілерінің біріне
жақындығы барын айтады. Х ғасырда басқа тайпалар арасында үстемділік алған
Қарлұқ тайпалары ондағы Жетісу өңірінде негізгі түрік халықтарынан шыққан
қараханидтер, яғни Илекхан династиясының бастауымен өздерінің қуатты
мемлекетін құрады. Қараханидтер мемлекеті тарихта түрік халықтары
арасындағы алғашқы мұсылман династиясының бірі еді. Мемлекеттің орталығы
әуелі Баласағұнда (қырғыстанның Тоқтақ қаласы) кейін Қашқари қаласына
ауысады. Қараханидтер мемлекеттің нағыз дәуірлеген кезі Х-ХІ ғасырлар болса
керек.
Түрік тілдері сөздерінің сөздігі ең алдымен лексикографиялық мұра
есебінде көңіл аударады. Қашқари сөздерді реттеп беруде өзіне тән тәсіл
қолданады. Ол ең әуелі аз әріптерден құралатын сөздерді береді де, одан
әрі әріптің соңына қарай дамытып отырады. Онда антоним мен синоним сөздер,
ононим сөздер мен метафоралар, диалектілік сөздер бас- басына ажыратылып,
түсіндіріліп отырады. Ал, мұндай жүйеге келтіру байқампаздық Қашқари
заманындағы лингвистика үшін аса бір ірі табыс еді.
Махмұт Қашқари еңбегінің мазмұнына зер сала отырып оның тек жетік
лексикограф қана болмай, түрік тілдерінің фонетикалық заңдылықтарын де
жетік білгендігін байқаймыз. Сонымен бірге грамматикаға да үлкен мәні
берген.
Автор бұл еңбегінде түркі тілдерінің алғашқы классификациясын
береді. Түрік тайпаларын екі топқа (солтүстік және оңтүстік) бөліп қарауы-
түркология тарихындағы алғашқы класификация еді. Бұл классификацияда
Қашқари қолданған географилық принцип біздің заманымыздағы басқа да
классификацияларды қолдау тапты. Сондай-ақ Қашқари көрсетіп кеткен кейбір
диалектік айырмашылықтар да кейін түркі тілдерін топқа бөлуде басты принцип
болып қалды.
М.Қашқари еңбегін өзбек тіліне аударған түрколог С.М.Муталибов
аудармашының алғы сөзі: мен бұл еңбекте қыпшақ тіліне табан тіредім.
Өйткені түркі тайпалары арасында ерте қолданылған тілдің бірі сол қыпшақ
тілі болған. Қыпшақтардың өте кәрі тайпа екендігі, олардың алғашқы түркі
тайпалардың құрылуына уйытқы болғандығы түркі тілдер тарихынан жақсы
байқалады-деп жазған.
М.Қашқари еңбегін соңғы кезде дейін зерттеушілер тек сөздік деп
қарап келді. Бұл бір жақты баға. Ол тек сөздік қана емес, соған қоса әдеби
мәні бар шығарма. Онда түркі елінің ауыз әдебиет үлгілері, эпос жырлары
бойынша мол жинақталған. М.Қашқаридың Түрік тілдер диуаны- халық
сөздерінің (өлеңдерінің) мол қоймасы ... Онда үш жүзге тарта халық
өлеңдерінің төрт жолды шумағы, көптеген мақал-мәтелдер бар. Бұларды автор
араб тілінде дәлелдеп аударған, кейбірін кеңінен түсіндірген деп С.Е.Малов
әлдеқашан орында ескерген.
Ұйғыр халқының зиялылары ежелгі түрік жазбаларының қай-қайсына да
ізгі құштарлықпен қарап түсінуге болатын жақсы қасиет. Ұйғыр тіліндегі
аудармасы қытайда 1981 жылы жарық көрді, үш том. Онда ұйғыр аудармашылары
Б.Аталай мен С.Муталлибов аудармаларына ғылыми сыни көзқараспен қарап,
дұрыс тұстарын қолдап, қателіктерін түзете отырып жазыпты. Мұндай сүйекті
ірі дүниелерді игергенде түрлі көзқарастардың болуы заңды.
ІІ ТАРАУ
ДИУАНИ ЛҰҒАТ-ИТ ТҮРКТЕГІ ӘДЕБИЕТ ҮЛГІЛЕРІ.
1. Диуани лұғат-ит түрктегі өлең жырлар.
М.Қашқари Диуани жинағындағы өлең-жырлар мазмұны бойынша түрлі
мәселелерге арналған. Оларды жеке-жеке тақырыптары бойынша былай бөлеміз:
1. Ерлік жырлары
2. Ғашықтық жырлары
3. Табиғат жырлары
4. Тұрмыс- салт жырлары
5. Аңшылық, еңбек туралы өлең-жырлар
1. Диуани лұғат-ит-түрктегі ерлік жырлары
Түрік сөздігіндегі өлеңдердің үлкен тобы өзара өзектесіп, өзінше
бөлек тұтас бір шығарманың мазсұнын беріп жатқандықтан, оны түркі елінің
ерлік күрестерін баяндайтын каһармандық көне жырлардың бірінен санау орынды
[3..38]
Бұл жинақта көне түрік ұлыстарының ерлік жорықтарда көптеген
жеңістерге ие болғандығын баян етеді. Шығарма мазмұнында жеке адамдарды
немесе батыр, хандарды дәріптеуден гөрі жалпы халық күшін немесе белгісіз
батыр тұлғасын дәріптеу басым. Эпоста түркілердің бірнеше жорықтарын
бейнелейтін жырлардан үзінділер жарияланған. Ең алдымен таңғұттарға қарсы
күрестері, сондағы Қатутсини мен лирикалық кейіпкерлердің ерліктері
баяндалады. Таңғұттарда алдауға дейін барып, Қатунсиниді жарақаттағанын,
сөтсе де сазайларын тартып, бас июге, тізе бүгуге мәжбүр болғандығын
айтады.
Таңғұттар қатты жорғалап
Білімнен басын қорғалап.
Дұшпанның қылқан мойнынан,
Қызыл су ақты сорғалап.
Ары қарай ұйғырлармен күрескенін жырға қосады. Мұнда Түркі елінің
қолы тасқын судай ағып, құстай ұшып, қара жерді шыңдатып, қандалатып желдей
есті деген сөздермен бейнелеген.
Ерлікті мадақтауда Иабукулармен ұрыс баяндалады. Иабаку батыры
Будрач қол жиып, Ертістегі Илескенмен шарт жасап, анттасып, қол бастап
түркілерді шаппақшы болған. Оларға қарсы күресте лирикалық кейіпкер қол
жиып Будрачтың қанын төгеді.
Жырда былай көрсеткен:
Ертістің суын жайлаған,
Найзасын жауға қайраған.
Түйресе тау да теңселер,
Имектер біздің өңшең ер!
Қан тілеп келген жат қуды,
Жаншитын енді сәт туды.
Тарағайласып тобырлар,
Жігіттер, атқа қоныңдар!
Және де жинақта алпауып деген сөздің мағынасын беру үшін Будрач жайлы
-Будрач тағы құтырды,
Алпауытын таңдады.
Қосынан қайта қайырды,
Келешек үшін топтанып [5.174-175]
Сөйтіп мұндай каһармандық
өлең жырларда батырдың күш-қуаты ерлігі, соғыс өнеріне жетік екендігі
көрсетіледі. Қан майдандағы шайқас эпизодының мына шумақтарға аударсақ
байқаймыз:
Ерен ерлер шақырысты
Қыңыр көзбен бағысты.
Бар қарумен қағысты,
Қылыш қынға күшпен сыйды [5.218]
Бұл өздікте ерлікті көтере мадақтайтын мұндай шағын үзінділер әр
заманда өмірге келген әр түрлі батырлық жырлардан, үлкен эпостық
шығармалардан теріп алған болса керек [6.145]
Қазақтың батырлық жырларында жыршы-ақын кейіпкер тасасында тұрып
жырлайды. Сонда, ақын-мен мен кейіпкер-мен қосылып кетіп отырады.
Ер Тарғын жырының төмендегі жолдарына назар аударайық:
Аттай мұрның таныттым
Алшақтатып ойнаттым,
Арпа-бидай асаттым.
Бұл дәстүр ерте заманда қалыптасқан сияқты. Оған Қашқари жинағында
Каһарман мініп, дұшпанға аттандым; жау батырлығының басын кестім; енді
мені кім тоқтата алмақ? Деген сияқты менмен келтіріп отыратын жерлері аз
емес.
Сөйтіп әрбір қадамы қатерге толы ежелгі дәуір адамдары жүрек жұтқан
ерлікті, батырлықты ерекше қастерлеп, жырға қосқан. Жан түршігерлік үрейлі
аңдармен немесе түрлі тайпалар арасындағы соғыста ерекше ерекшелігімен,
қырауар күш-қуатымен көрге түсіп отыратын батырларды көкке көтере
мадақтайтын өлеңдер жинақта жиі ұшырайды.
Түрік сөздігіндегі соғыс жырлары ерлікпен қаза тапқан ерлерді
жоқтауға келіп тіреледі. Сның бірі- алып ер Тоңаны жоқтау. Батырға арналған
жоқтау оның білімді әрі батыр болғандығын, ерен істерді ерлікпен тындырар
ер екендігін, емін соңынан ертер ақылғой көсем қызметін атқарғандығын
байқатады. Алып Ер Тоңаны жоқтау лирикалық шығарма, себебі-мұң шерге
қайғыға байланысты шығарылған деген пікір айтады И.В.Стеблева.
Иағы отын өшүрген,
Тодың аны көшүргән.
Әшләр үзуб кәшүргән,
Тәгді оқы олдүрү
Осылайша сөздіктегі ерлік мазмұнды эпос түркі елінің ерліктерін
дәріптейді, дархан даласын, өзен, сайсаласын жыр қылады. Оқиғалар күзгі
Қазақстан жерінде-Іле, Ертыс, Еділ өзендер бойында өтіп жатады. Қашқари
жырларының мазмұны тарихи дәуірдің әрбір кезеңдерінде тамаша эпос шығарып
қалдырған көне түркі елінің батырларына арнап жыр шығаруды әдетке
айналдырған дәстүрлерінен туындағаны хақ.
2. ЖИНАҚТАҒЫ МАХАББАТ ТАҚЫРЫБЫНДАҒЫ ӨЛЕҢ-ЖЫРЛАР
Жинақтағы көркем туындылар тек жоғарыда біз көрсеткен эпостар ғана
емес, соған қоса онда бірнеше әдемі лирикалық шумақтар бар.
Олардың негізінен көпшілігі махаббат, табиғат лирикалары. Әсірісе,
махаббат жайындағы өлең-жырлар Ф.Оңғарсынованың қазіргі өлең жүйесіне шебер
аударуымен көрікті шыққан.
Бұл шумақтар мынандай үзінділерден тұрады: 1. Ғашықтардың сырласуы,
2. Ғашық лебізі, 3. Ғашық жігіт зары, 4. Құмалақ сезім, 5. Сұлудың
сипаты,. 6. Жігіт сөзі,. 7. Ғашықтар жыры, 8. Сиқырлы сулу туралы, 9.
Ғашықтық жырлары, ал Х.Сүйіншәлиев махаббат жайлы жырларды он бес топқа
бөлген.
Жинақта сүйген жарға деген ғашық жігіттің арнау сөздері жүрек
тебірентерлік:
Шырай жүзді қара мең,
Буындарды қарам ем- деген жолдардан әсем ару келбеті шебер
суреттеліп, оған құштарлықтан жас жігіттің сезіміаса тартымдыц лебізден
бейнеледі.
Сиқырлап сол көз-құладым,
Қаракат меңі- мұң, әнім.
Көңілмен ұғып қайғымды,
Тіл қашты маған құмарым!
Сүйген жігіттің зарын образды сөздермен бере алады.
Арбалы оған жаным,
Өзі туған-жалын.
Немесе:
Көзімнің аққан көлі бар,
Дуадақ, үйрек шомылар- деген сөздер тамаша суретті лирикалар арқылы
беріледі.
Түрік сөздігі лирикалық махаббат жалындарына шарпылған жастардың
жүрек сырын ақтарады. [7.73]
Келтірілген ғашықтық жырлар-өзінің образдылығымен ерекшеленетін өте
тартымды лирикалар. Ғашықтар характері көз алдыңа елес беріп тұрды.
Күйдің сазы түзіледі,
Құмыра ыдыс тізілді.
Сенсіз өмірім үзілді,
Келсеңші армасыз ойнап-күлейік ...
Жинақтың мына бір жеріне жас жігіттің махаббаты былай көрініс тапқан:
Құмарлық сезім мені жаулап алып,
Өтуде күн мен түнім зарда налып.
Қапыда ғайып болып сол ауруым,
Орнында жұрты ғана қалды ағарып.
Ортақ болып білішті-деп басталатын шумақта зұлым ала аяққа
алдағынан адамның адал жан сыры шертіледі. Онда Құлбақ, Қай, Тұрылетий
деген адамдардың аттары аталады. Солардың арасындағы орындалмаған арман
бейнеледі
Айттым оған сенбе деп,
Құлбақтың ізіне ерме деп,
Сасық суынан тіленбе деп,
Құртты ақыры ол менің
Қай атымды күңімді ... .
Енді мені маған қайғы орнатты,
Алып қалиты турымтайымды
Неліктен мен онымен таныстым?
Құшақтасып тағы табыстым.
Төзіп қайта жарастым
Алып кетті ол менің жазымды
Жас жігіттің серілікті армандауы, өмір қызығын көріп, дүниені шайқап өтуді
көздейтіні баяндалады:
Жігіттерді жүгіртіп,
Алма ағашын ырғатып,
Құлан, киік аулатып,
Тамаша қылып құансам,
Асауды мініп тулатып
Есін жиып үйретсем,
Итке киік қайыртып,
Ұстап соны бір тынсам!
Аңға барып құс салсам,
Тұйғын салып аңды алсам,
Түлкі мен доңызды алсам
Ерлігіме мәз болсам
Сөздікте көпшілігі махаббат лирикалары мен табиған лирикаларына
жататын өлеңдерде ақын көңілі образға оранып, келісті теңсулермен тізіледі.
Мысалы, Көзімнен аққан теңіз боп, ғашық құсы оны айнала ұшып- қонып жүр
немесе
Жалын-оның көзі,
Жаны-оның өзі
Толған айдай жүзі деген образдарға толы.
2. ЖИНАҚТАҒЫ ТАБИҒАТ ЖЫРЛАРЫ.
Шығармада табиғат көріністеріне қатысты өлең-жырлар да көптеп
кездеседі. Олар Күнді, Айды, Жұлдызды, Бұлтты адам сияқты етіп, бірде
ашулантырып, бірде көңілдентіріп құбылыс ретінде суреттейді.
Дүниені тәңірім жаратқан,
Жұлдызды тізіп аспанға.
Күнді түнге қаматқан
Туғызып Айды ақшамда.
Мұнда Еділ өзені жайлы төмендегіндей жыр жолдары кездесіп отырады:
Еділдің суы тулайды,
Каһарлы толқын тас қатап.
Жағада бақа шулайды,
Ойнайды суда ақ шабақ.
Немесе:
Еділ суы ағып тұрар,
қия түбін қағып тұрар
балық, бақа толып тұрар
көңіл тағы тасып тұрар [5.103 ]
Ежелгі дәуір адамдарына көктем көріністері қалай әсер еткенін
олардың табиғатқа жас баладай қызығып, тамсанып қарайтынын Қар мұз еріді,
тау суы аға бастады. Көгілдір бұлт көтерілді, ол суда жүзген қайықтай
аспанда жүзіп бара жатты деген сияқты сөздермен келтіріп отырады.
Табиғаттың дүлей күшіне бағынышты ерте заман адамдарын жылдың бір
мезгілі қуанышқа бөлсе, екіншісі оларды ауыр қайғы-қасіретке салады.
Бұны жаз бен қыстың айтысынан байқауға болады. Бір қызығы ежелгі
адамдар қысты да, жазды да, көктемді де, күзді де өздерінің өлең-
жырларында бейне бір тіршілік иесіндей суреттейді [8,145]
Қыс пенен жаз тоғысып,
Ала көзбен соғысып.
Бір-біріне қарады,
Бірін бірі жау санады.
Жаз айтады:
Күндейсің,
Жадырап бір күлмейсің
Қарамен қымтап жер бетін,
Кетіресің келбетін.
Адам мені аңсайды,
Қар ластан шаршайды.
Қыс айтады:
Менен бидей өнбейді,
Маркаяды төлдері.
Қар далаға күш себер,
Жаз байлығы қыс берер.
Бұл айтыста адамдарға берер ырзығыда, қуанышты, шаттығы да мол. Жаз
Жеңіл шағыда. Қыс каһарынан тайып жеңіледі. Бұл өлең қазақ ауыз
әдебиеттеріндегі қазақ айтыстарының алғашқы нұсқасы дерлік көркем туынды.
Айтыста айтқанымыздай жаз жеңіп шығып, таудағы қар, мұз еріп жазира дала
қайтадан көкке орналады, нағыз кым-қиғаш, у-шу өмір басталады. Жаздың бұл
жеңісі-адамдардың деңісіне айналады. Айтыс үлгісінің бұл жинақта кеңесіп
сол кездегі ауыз әдебиет үлгілерінің дәрежесі қандай екенін көрсетпек.
Табиғат лирикасында ақын көктем жаздың жайдары шуағы, жан-
жануарлардың рахатын сүйсе жырға қосады. Жырма үш жұмақтан тұратын Қыс
пен жаздың айтысы деп аталатын тағау- қазақ айтыстарының алғашқы нұсқасы
дерлік көркем туында.
Ақын құс пен жазды шебер тілмен айтыстыра отырып, әр мезгілдегі
табиғат сыйын, адамға тигізетін пайдасын әсем сөздермен суреттейді,
табиғат көркін көз алдына келтіреді.
Қыс:- мен ер жігітке күш берем, ауру-сырқауды азайтам, қардың суына
жаз егін шығады, жау да. Қыста жатып жаз шабады. Жаз шықса бүйі, жылан,
шыбын-шіркей тіріліп зиян келтіреді-дейді. Бұған қарсы жаз: Қыс түссе –ақ
жер көкті мұз басады. Адам тәні тоңып қалтырайды. Суыққа тоңған мүскілдер
иінін жылыта алмай бүрсең қағады, олардың саусақтары домбығып, тек отқа
қызса ғана жаны кіреді. Қыстың изғырақ желінен бұлт басып боран тұрады.
Жұрт үйге тығылады. Ал жаз шықса халықтың арасы кеңіл, жер көкті күннің
нұры көгертіп, жаңбыр селі сай-саланы толтырып, қаһарлы қардың ызғарын
жаяды. Түрлі гүл- бәйшешек атады, көк шөп өседі. Жер жанаттай құлпырады.
Адам шаттанып, құанышқа бөлінеді, құлын, құнан, тай тулап, айғыр, бие
кесінеп, шұрқырасады. Өзен суға малығып, сиыр, бұқа шөңірейді, көктемде
құлан да құнайды, арқар мен сайғақтар да тау-тасқа секірісіп ойнақтайды.
Сүт селдей ағады. Қозы мен лақ енесіне жармасады. Жазда мал-жан тойынады,
семіреді. Бектер сәйаулік аттарына мінеді. Қыс, сенен құс та қашады, маған
келіп қарлығаш үялап, бұлбұл ән салады. Олар да өз қызығына батады. Дүние
жүзі, күн нұрына бөлініп, кілемге оранады деп айтысады.
Табиғатты суреттейтін шығармашылардың да бастаулары көне дәуірге
апаратынын білуіміз қажет. Сөздікте келтірілген өлең үлгілерінің
кейбіреулері ауазекі әдебиет нұсқалары болса, енді бірсыңарын жазба
ескерткіштерінен ауысқандығы сезіледі. Бұлардың қай-қайсысы болса да
кейінгі замандарда барша түрік поэзиясынан орын алған дәстүрлер.
Түрік сөздігінде жер-су атаулары, табиғат құбылыстарына берілген
түсініктер, сондай-ақ табиғат туралы жырлар орын тапкен. Мұндай өлеңдерді
дүниеге ата-бабаларымыз тіршілік тынысын түйсінуге талпынғандығы, осы
негізде табиғатқа жан бітіре жырлаудың алғашқы адымдары жасалғандығы
байқалады. Табиғаттағы күллі заттар мен құбылыстардың жаны, рухы бар денеге
саятын алғашқы таным негізінде төмендегідей жырлар туындаған: Ай тұрып
үйіне еніп, Ақ бұлыт өрлесіп, Біріне бірі мінгесіп, суы шашылып күркірер.
Өлең таң ата серкірей жауған жаңбыр көрінісін көз алдына әкеледі. Ай түн
бойына орныққан мекеннен қозғалып үйіне қарай беттенеді. Күн өз тағына
жеткенше, бір біріне мінгескен аң бұлттардан су шашырайды, бұлттардың
ақтағы жауынның өткінші боларынан хабардар еткендей. Түрік сөздігіндегі
жазбаларға қатысты жырларды кейіптей көбірек кездеседі. Келесі өлеңде аспан
бұлттарды жүгіртіп, қозғалысқа келтіреді. Өлеңнің кейіпкері қара бұлттың
өн келгенін қызықтап, қозғалысқа келтіреді. Өлеңнің кейіпкері қара бұлттың
жөңкілгенін қызықтап қайда баратынын сұрайды да, белгісіз деп өз сұрағына
өзі жуап қатады. Жаңбырлы күнді жырлауда ақын жоғарғы кеңістік өлшемдеріне
жанды қимыл бейнесін беру арқылы жырын да жандандыра түседі.
ТҰРМЫС-САЛТ ӨЛЕҢ ЖЫРЛАРЫ.
Қашқари сөздігінде қазақ ауыз әдебиеті үлгілеріне мейлінше жақын тұрған
жыр үлгілері бар. Бұлар негізінді батырдың өліміне байланысты айтылатын
жоқтай өлеңдер деуге болады.
Сөздікте Алып Ер Тоңа өліміне байланысты шыққан зерттеулер 731 жылы
өмірден өткен Күлтегінге арналса керек деген пікірлер айтса (Көне
мәдениет жазбалары Қоңыратбаев Ә, Қоңыратбаев Т) бірде Тұран елінің
әміршісі деген пікірлер жазба деректерде кездесіп жүр.
Заостризм дінінің қасиеті кітабы Авеста баяндалған. Тұранның ұлы
қағаны Ер Тоңа бұл кітапта Афрасиаб атымен беріліп отырады.
Алып Ер Тоңа халық берген мадақ екен. Оның шын аты Мадай, Тоңа
сөзінің мағынасы жолбарыс тектес аса күшті деген мағынадан туындаса керек.
М.Қашқари өз сөздігінде өлең үзіктерін Алып Ер Тңаға арналған эпикалық
тарихи жырдан алып, ХІ ғасырда қағаз бетінде түсірген және өзіне қажетті
өлең жолдарын тергенде, оларды жеке түрлік сөзін түсіндіруге мысал
ретінде келтіріп, Алып Ер Тоңа туралы мол дерек
көздерін берген. Қашқаримен замандас ақын Ж.Баласағұн өзі туған қаласы
Баласағұниды салдырған Алып Ер Тоңа туралы Құтадғу білік кітабында
Тұранның ұлы қағанын мадақ жырына қосқан арнаулы тараулармен ерекшеленеді.
Баласағұн Алып Ер Тоңаның парсылар тарапынан Афрасияб деп
алу себебін Авеста мен Шаһнамадағы дерек көздеріне сүйеген [9.6]
Және де сол заманды бейнелейтін арнау жылда былай дейді:
Әдеті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz