Бала тәрбиесіндегі халықтық ұстанымдар( бесік )

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

СӨЖ

Тақырыбы:Бала тәрбиесіндегі халықтық ұстанымдар( бесік )

Орындаған: Турарова Ж. Б.

Топ: Е-413

Тексерген: Оралбекова Б. С.

Семей-2015

Әр халықтың өзіндік ерекшелігіне, салт-дәстүрлеріне байланысты бала тәрбиесінде бесіктің алатын орны маңызды. «Төрінде бесік тұрса, төре де басын иеді», дейді қазақ.

Бесік атауының шығуы қазақ сөзінде без, безек, безілдеу, безу, безеу, безгілдек, безбен т. б. толып жатқан төл сөздермен байланысты. Осы аталған сөздердің барлығының түбірі - без. Бұл сөздердің барлығы қозғалу, ырғалу, шайқалу, тербелу деген ұғымға сиып тұрғандықтан, ”бесік“ әу бастан ”безек“ немесе ”безік“ болып, бертін ”з“ дыбысы қатаң ”с“ дыбысына ауысып, ”бесік“ болып қалыптасса керек. Бұл біздің бірінші жорамалымыз. Екінші ойымыз: бесіктің жасалу жолына қарай, оны құрайтын негізгі бес ағашқа байланысты ”бес уық“ сөзінің туындауы мүмкін деген тұжырым жасауға болады. Олай дейтініміз, қазақ халқы негізінде екі түрін тұтынған. Оның ертерек пайда болған түрі ”аспалы бесік“ деп аталады. Аспалы бесіктің жасалу жолдары өте қарапайым. Оны әзірлеу үшін бес тал, жуандығы біркелкі, жұмыр талдар болса болғаны. Ондай бесікті көшіп-қону кезінде уықтап құрап жасай салу әбден мүмкін жәй. Кейін келе бес уық - бесық - бесік болып қалыптасып кеткен тәрізді”. Жалпы ”бесік“ атауының шығуы әлі де болса терең зерттеуді қажет ететіні даусыз
Қазақ ұлттық этнология саласына тән - қазақ халқының салт-дәстүрі болып табылады. Бесік - қазақ қауымы үшін аса қастерлі, қасиетті мүлік. Оны адами өмірдің бастапқы ұясы деп біледі. Бесік - көшпелі ғұмыр кешкен бабаларымыздан қалған қасиетті мұра. Қазақта ”есік көргенді алма, бесік көргенді ал”, ”бесік көрмеген ессіз болып есікке енеді”, ”есік арқалағаннан бесік арқалаған артық”, ”төрінде бесік тұрса, төре де бас иеді“ деген ұлағатты сөздер содан. Көшпелі тұрмысқа бейімділігі сонша, бесікті анасы атқа мінгенде алдына өңгеріп алып жүре береді. Жол қанша ұзақ болса да бала қиналмайды, бейқам ұйқысы бұзылмайды. Тау-тастан асып, жауын-шашынға ұрынса да, нұқсан келмейді. Ұзақ жол үстінде де еш жері былғанбайды. Осындай тазалыққа баланың өне бойы дағдыланады.

Бесіктің жасалуы мен басқа да жабдықтарына тоқталсақ: Қазақ бесігі талдан, қайыңнан иілсе, бұрышы имек болып, ал қарағайдан жасалса, тік бұрышты болып келеді. Иіп әуелі бесік қазақ бесігінің негізгі түрі. Ең әуелі бесіктің екі басын тұтас қайыңнан, талдан иіп не төрт бөлек қарағайдан қиыстырып доға тәрізденіп жасайды да, оның алрақтарының ортасынан бір шабақ салып, шабақтар үстіне тақтай төсеп, оның түбек орнататын жерін дөңгеленіп ояды. Бесіктің доға тәрізденген екі басы дәл төбесінен жіңішке жұмыр арқалықпен біріктіріледі. Бесік бөлшектері бір-бірімен желім, ағаш шегелер арқылы берік қиыстырылатындықтан, тербетіп қозғаған уақытта сықырлаған бөтен дыбыс шықпайды. Бесіктің әр басының аяқтарын дөңес табанмен біріктіру, оның зіркілсіз, жұмсақ тербетіліп, баланың мазасын алмау жағын қарастырғандық.
Бесік арқалығы: біріншіден, оның үстіне жапқан көрпені баланың бетіне түсірмеу үшін; екіншіден, бесікті тербету үшін; үшіншіден, оған әртүрлі сылдырмақтар, ойыншықтар іліп тұмарлар тағу үшін аса қолайлы. Бала бесікте ояу жатқан кезде сол сылдырмақтармен ойнайды. Ол үшін оянған кезінде екі қолын бос қояды.
Көшпелі ата-жұрттың дәстүрін жалғастырушы қазақ халқы бесікті көпке дейін сақтап, бірден бірге мұра есебінде қалдыра береді. Кездейсоқ жағдай болмаса өздігінен оны сындырып отқа жағуға болмайды.
Қазақ халқы көшпелі өмір сүргенімен де әр мүлікті қастерлеп, оларға өзіндік ырым-тыйымдар жасайтын болған. Біреулерден ауысып келген немесе жаңадан жасатқан бесікке ең алғаш бөленген бала қайтыс болса, оны ешуақытта пайдаланбайды, бесікті шетінеген баланың қабіріне бірге апарып қояды. Бесіктің екі жақ басында, арқалығында қыздырылған темір басып қарыған таңбалар өте көп кездеседі. Бұл да дінге сену, отқа табынудың бір түрі. Бесікті қару әдеті баланы алғаш рет бесікке саларда, бала әлде қалай ауырып қалған жағдайда жасалады. Көбінесе қыздырылған шүмшеуірмен қарылады.
Бесіктің бала тәрбиесіне ыңғайлылығы мына жақтардан көрінеді: біріншіден, көшіп-қонғанда түйеге артып жүруге қолайлы, екіншіден, баланы емізгенге өте ыңғайлы. Баланы жүргектен шешіп жатпай-ақ ана бесікке сүйеніп отырып емізе береді.
Үшіншіден, дене мүшелерінің, яғни бастың қисық болмай домалақ болуына, аяқтың да түзу болып өсуіне бесікке жатудың маңызы өте зор. Төртіншіден, бесік бала денесінің тазалығына, ұйықтауына қолайлы. Баланың дәреті денеге жайылмай шүмек түбек арқылы кетеді. Денесі құрғақ болса, бала жайлы жатып тыныш ұйықтайды. Ал, бала денесінің өсуі үшін ұйқы аса қажет.
Баланы қырқыннан шығарғаннан кейін халық санасындағы ескі нанымнан туған балаға деген сан-қилы қауіп-қатер бірте-бірте сейіліп, «қара құлақ» болған сайын кеми береді. Әсіресе бұрын баласы тұрмай жүрген ата-аналар көңіліне үлкен медеу болады.
Бала бөленген бесіктің үстіне жеті нәрсе жабады. Әр жабылған нәрсенің өзіндік мәні бар. Мәселен, ең бірінші етіп бесік көрпе, одан кейін шапан, кебенек, тон, жабу, жүген және қамшы сияқты бұйымдармен жабылады. Тон, шапан жабу - ержеткенде бала халыққа қадірлі болсын деген тілек, жүген жабу - ат ұстайтын азамат болуын тілеу, кебенек, қамшы жабу - ел қорғайтын батыр, сөз ұстайтын шешен болсын деген тілек.
Нәрестені бесікке бөлеуге міндеттелген әже бесіктің түрлі қажетті нәрселерін түгендеп, ыңғайлаған соң, ырым ғана емес, жаңа орынның тазалығы үшін аршаның бүрін жағып, соның отымен бесікті аластайды.
Алас, алас, от алас,
Ақ бесікке сәуле шаш!
Жайлы болсын төсегі,
Пәле-жала аулақ қаш!
Жөргек жаяр бесікке
Бұрынғының жолы бұл.
Сені сылап, сипаймын
Хауа ананың қолы бұл
Мамықтай боп бесігің,
Арта берсін несібің! . . .
бұл ырымның тарихы тереңде жатыр. Ежелгі дүниенің сілемі елестейді. Ырым орындалған соң әже нәрестені бесікке жатқызады да, аяқ-қолын жұмсақ шүберекпен орайды. Бесікке бөленген бала шошымас үшін оның бас жағына пышақ қойып, тұмар тағып немесе үкінің тырнағын салады. Шүберекке түйілген қасқырдың кептірілген етін, әртүрлі асыл тас, таналар іліп қояды. Мұның бәрі бала тіл-көзден, жын-шайтанның салқынынан аман болсын деген наныммен істеледі. Мұның өзінен ескі діни сенімдер мен ислам шариғатының араласып кеткені байқалады.
Халқымыздың ұлттық дүниетанымы мен мағлұматының, нәрестенің жастайыннан құлағына құйып өскен тағылымының бірден-бір айнасы есептелінетін жырларының бірі - бесік жыры.
Бесік жырын мазмұнына қарай уату жыры, ұйықтату жыры деп екіге бөліп қарастыруға болады.
Әлди, әлди, ақ бөпем,
Ақ бесікте жат бөпем.
Жылама, бөпем, жылама,
Жілік шағып берейін
Байқұтанның құйрығын
Жіпке тағып берейін,
Ақ сүтіміді еміреніп,
Омырауымнан берейін.
Арғымыққа мінгізіп,
Хан қызын алып берейін.
Тапыл басып жүргенде,
Тілің