Мақтарал ауданының жергілікті бюджетін пайдалануды жетілдіру жолдары
ЖОСПАРЫ.
Кіріспе
1.білім. Жергілікті бюджетті қалыптастыру жолдары.
1.1.Қазақстан Республикасының “Бюджет кодексіне” шолу
1.2. Қазақстан Республикасының бюджетінің ұйымдастырылуының қағидаттары.
1.3.Бюджет кірістері мен шығыстарының есеп объектілері.
2.білім Жергілікті бюджеттің шығыстарын жоспарлау.
2.1 Білім беруге арналған бюджет шығыстарын қалыптастыру .
2.2.Денсаулық сақтауға арналған бюджет шығыстарын жоспарлау
2.3. Көлік құралдарына жіне коммуникацияға арналған бюджет шығыстарын қалыптастыру
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Қосымшалар
Кіріспе
1.білім. Жергілікті бюджетті қалыптастыру жолдары.
1.1.Қазақстан Республикасының “Бюджет кодексіне” шолу
1.2. Қазақстан Республикасының бюджетінің ұйымдастырылуының қағидаттары.
1.3.Бюджет кірістері мен шығыстарының есеп объектілері.
2.білім Жергілікті бюджеттің шығыстарын жоспарлау.
2.1 Білім беруге арналған бюджет шығыстарын қалыптастыру .
2.2.Денсаулық сақтауға арналған бюджет шығыстарын жоспарлау
2.3. Көлік құралдарына жіне коммуникацияға арналған бюджет шығыстарын қалыптастыру
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Қосымшалар
Кiрiспе
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды реттеу механизмiнде қаржы зор рөл атқарады. Қаржы - нарықтық қатынастардың құрамды бөлiгiжәне мемлекеттiк саясатты жүзеге асырудың құралы. Бұл орайда қаржының әлеуметтiк – экономикалық мәнiн түсiне бiлудiң , оның iс-әрекет етуiнiң ерекшелiктерiн терең ұғынудың, Қазақстан экономикасын ойдағыдай дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың әдiстерi мен амалдарын көрсете бiлудiң маңызы зор.
Қаржы қатынастарының теориясын зерделейтін қаржының мақсаты қаржы категорияларын, ұғымдарын, терминдерін ұғып алуда олардың сыныптамасын әлеуметтік экономикалық процестердегі маңызы мен формасын, орнын біліп алу теориялық және практикалық жағынан қамтамасыз ету; сонымен бірге қаржыны ұйымдастыру нысандарының өзара байланысы мен өзара іс әрекетін және оның қоғамның әлеуметтік экономикалық дамуының нақтылы жағдайларындағы қолданудың әдістерін түсінуге қол жеткізу міндеті болып табылады.
Экономиканың жұмыс iстеуiнiң нарық жағдайында мемлекет тауар –ақша қатынастарын әлде қайда аз дәрежеде реттейдi, негiзгi реттеуiш тауарлардың, жұмыстардың және қызметтер көрсетудiң сұранымы мен ұсынымы болып табылады. [2,8-бет]
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақша қатынастарымен ортақтастырылған тауар өндiрiсi болып есептелiнедi. Экономикалық өмiрде қаржының сыртқы көрiнiсi қоғамдық өндiрiстегi әр түрлi қатысушылар қаражаттарының қозғалысы түрiнде болып жатады. Тауар –ақша қатынастарының жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып отырған нарықтық экономика жағдайында қаржы нақтылы және үздiксiз болып жататын ақша айналымын – ақша ағынын бейнелеп көрсетедi.
Қаржы – ақша қатынастарының жиынтығы, олардың ажырағысыз бөлiгi, ол әрқашан экономикалық жүйе шеңберiндегi қоғамдық ұдайы өндiрiстiң түрлi субьектiлерi арасындағы бүкiл ақша қатынастарын емес, тек айрықша ақша қатынастарын бiлдiредi, сондықтан оның ролi мен маңызы экономикалық қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Қазақстан Республикасының бюджет Кодексі бюджет процесін жүзеге асырудың жаңа ұстанымдарын айқындайды. Ең алдымен, мемлекеттің экономикалық саясатына сәйкес орта мерзімдік бюджетті жоспарлау қажеттігіне назар аударылуда. Бюджетті жоспарлау процесіне стратегиялық бағдар беру мақсатында алдағы үш жылдық кезеңге арналған салық – бюджет саясатын анықтайтын құжат – Орта мерзімді фискалдық саясатты жыл сайын әзірлеу шешімі қабылданды. [1,6-бет]
Бұл құжаттың қажеттілігі экономикалық реформалар жетістігінің қоғамының қаржы жүйесін дамыту бағыттарына жүргізіліп жатқан салық –бюджет саясатының заман талабына бара – барлығының тікелей тәуелділігімен негізделген. Мұндай жағдайларда бюджет мемлекеттің ресурстарын жұмылдыру мен жұмсаудың басты құралы ретінде саяси билікке экономикаға ықпал етуге, оның құрылымдық қайта құрылуын қаржыландыруға, экономиканың басым секторларын дамытуды көтермелеуге, халықтың неғұрлым қорғалған жіктерін әлеуметтік қолданумен қамтамасыз етуге шынайы мүмкіндік береді. Тиісті қаржы жылына арналған бюджеттің әзірлеу кезінде орта мерзімді саясат негізі болып табылады.
Жерiлiктi бюджеттердi басқарудың жергiлiктi органдарының сан қырлы қызметтерiнiң негiзгi қаржы базасы бола отырып, олардың экономикалық дербестiгiн нығайтады, шаруашылық қызметiн жандандырады, аумақтың экономикалық әлуетiн кеңейтуге, қаржы ресурстарының резервтерiн ашып пайдалануға мүмкiндiк жасайды. Сонымен жергiлiктi бюджеттер жергiлiктi экономикалық жән әлеуметтiк мiндеттердi жүзеге асыруда елеулi рөл атқарады. Бұл тұтынудың қоғамдық қорларын бөлген кезде көрiнедi. Жергiлiктi бюджет арқылы мемлекеттiк бюджет қаражаттарының басым бөлiгi әлеуметтiк инфрақұрылымға жұмсалады.
Б. С. Өтебевтың “Мемлекеттік бюджет” әдебиетінде бюджеттік іс- әрекет жүргізу мемлекеттің орталықтандырылған ақша қаражаттары қорын қалыптастыру мен пайдалануына байланысты және ерекше экономикалық, ұйымдастырушылық формаларды қолдану негізінде жүргізіледі деп жпзған. [24, 10бет ]
С.Құлпыбаев, Қ. Iлиясовтың “Қаржы” әдебиетiнде “Жергілікті ќаржылыќ билік пен басќарудыњ жергілікті органдарыныњ сан ќырлы ќызметініњ ќаржы базасы болып табылатын жергілікті бюджеттерге мањызды рол беріледі.” деп жазған. [2,339-бет] Сондықтан жергiлiктi бюджет каржы саласының басты базасы болып табылады.
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы: ”Мақтарал ауданының жергілікті бюджетін басқаруды жетілдіру жолдары”.
Дипломдық жұмыс тақырыбының мақсаты - әрбір шаруашылық жүргізуші субьектілер іс - әрекеттерінің тиімділігі мен табысқа жету көрсеткіштері, жергілікті бюджеттік бағдарламалардың тиімділігін бағалауды және жергiлiктi бюджеттерiнiң кiрiс- шығыстары туралы талдама жасау және нақты дұрыс жүргізілу бағыттарын анықтау болып табылады.
Бірінші бөлімде Қазақстан Республикасының бюджет кодексiн шолу,” Қазақстан Республикасының ұлттық қоры, Қазақстан Республикасының бюджетінің ұйымдастырылуының қағидаттары, бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандары, бюджет кірістері мен шығыстарының есеп объектілері, бюджет кірісіне талдау жасалған.
Екінші бөлімде жергiлiктi бюджеттiң бiлiм беруге арналған бюджет шығыстарында білім беру жүйесінің негізгі міндеттері мен оның басымды мақсаттары, білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламаға сәйкес жоғары білім беру жүйесі туралы және азаматтардың білім алу құқығы мен білім берудің негізгі принциптері, Қазақстан Республикасының “Білім беру ”туралы заңына сәйкес жазылған.
Денсаулық сақтауға арналған бюджет шығыстарын жоспарлауда республикалық бюджеттің денсаулық сақтауға арналған құралдарды жұмсау, мемлекеттік денсаулық сақтауды қаржыландыру көздері, аймақтық бюджеттер шығындарында денсаулық сақтауға берілген құралдар туралы, денсаулық сақтауға арналған шығындарды жоспарлау есептемелерінің негізін құрайтын көрсеткіштер туралы жан- жақты талданған.
Көлік құралдарына және коммуникацияға арналған бюджет шығыстарын қалыптастыруда өндірістік және айсақаралық байланыстарды қамтамасыз ететін , сондай-ақ халықтың ерсілі- қарсылы жүруі мен ақпарат мұқтаждықтары, көлік пен коммуникацияны ұстау мен дамуын қаржыландыруға арналған шығындар туралы берілген. [24, 206бет ]
Соңында қорытынды мен әдебиеттер тізімі көрсетілген.
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды реттеу механизмiнде қаржы зор рөл атқарады. Қаржы - нарықтық қатынастардың құрамды бөлiгiжәне мемлекеттiк саясатты жүзеге асырудың құралы. Бұл орайда қаржының әлеуметтiк – экономикалық мәнiн түсiне бiлудiң , оның iс-әрекет етуiнiң ерекшелiктерiн терең ұғынудың, Қазақстан экономикасын ойдағыдай дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың әдiстерi мен амалдарын көрсете бiлудiң маңызы зор.
Қаржы қатынастарының теориясын зерделейтін қаржының мақсаты қаржы категорияларын, ұғымдарын, терминдерін ұғып алуда олардың сыныптамасын әлеуметтік экономикалық процестердегі маңызы мен формасын, орнын біліп алу теориялық және практикалық жағынан қамтамасыз ету; сонымен бірге қаржыны ұйымдастыру нысандарының өзара байланысы мен өзара іс әрекетін және оның қоғамның әлеуметтік экономикалық дамуының нақтылы жағдайларындағы қолданудың әдістерін түсінуге қол жеткізу міндеті болып табылады.
Экономиканың жұмыс iстеуiнiң нарық жағдайында мемлекет тауар –ақша қатынастарын әлде қайда аз дәрежеде реттейдi, негiзгi реттеуiш тауарлардың, жұмыстардың және қызметтер көрсетудiң сұранымы мен ұсынымы болып табылады. [2,8-бет]
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақша қатынастарымен ортақтастырылған тауар өндiрiсi болып есептелiнедi. Экономикалық өмiрде қаржының сыртқы көрiнiсi қоғамдық өндiрiстегi әр түрлi қатысушылар қаражаттарының қозғалысы түрiнде болып жатады. Тауар –ақша қатынастарының жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып отырған нарықтық экономика жағдайында қаржы нақтылы және үздiксiз болып жататын ақша айналымын – ақша ағынын бейнелеп көрсетедi.
Қаржы – ақша қатынастарының жиынтығы, олардың ажырағысыз бөлiгi, ол әрқашан экономикалық жүйе шеңберiндегi қоғамдық ұдайы өндiрiстiң түрлi субьектiлерi арасындағы бүкiл ақша қатынастарын емес, тек айрықша ақша қатынастарын бiлдiредi, сондықтан оның ролi мен маңызы экономикалық қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Қазақстан Республикасының бюджет Кодексі бюджет процесін жүзеге асырудың жаңа ұстанымдарын айқындайды. Ең алдымен, мемлекеттің экономикалық саясатына сәйкес орта мерзімдік бюджетті жоспарлау қажеттігіне назар аударылуда. Бюджетті жоспарлау процесіне стратегиялық бағдар беру мақсатында алдағы үш жылдық кезеңге арналған салық – бюджет саясатын анықтайтын құжат – Орта мерзімді фискалдық саясатты жыл сайын әзірлеу шешімі қабылданды. [1,6-бет]
Бұл құжаттың қажеттілігі экономикалық реформалар жетістігінің қоғамының қаржы жүйесін дамыту бағыттарына жүргізіліп жатқан салық –бюджет саясатының заман талабына бара – барлығының тікелей тәуелділігімен негізделген. Мұндай жағдайларда бюджет мемлекеттің ресурстарын жұмылдыру мен жұмсаудың басты құралы ретінде саяси билікке экономикаға ықпал етуге, оның құрылымдық қайта құрылуын қаржыландыруға, экономиканың басым секторларын дамытуды көтермелеуге, халықтың неғұрлым қорғалған жіктерін әлеуметтік қолданумен қамтамасыз етуге шынайы мүмкіндік береді. Тиісті қаржы жылына арналған бюджеттің әзірлеу кезінде орта мерзімді саясат негізі болып табылады.
Жерiлiктi бюджеттердi басқарудың жергiлiктi органдарының сан қырлы қызметтерiнiң негiзгi қаржы базасы бола отырып, олардың экономикалық дербестiгiн нығайтады, шаруашылық қызметiн жандандырады, аумақтың экономикалық әлуетiн кеңейтуге, қаржы ресурстарының резервтерiн ашып пайдалануға мүмкiндiк жасайды. Сонымен жергiлiктi бюджеттер жергiлiктi экономикалық жән әлеуметтiк мiндеттердi жүзеге асыруда елеулi рөл атқарады. Бұл тұтынудың қоғамдық қорларын бөлген кезде көрiнедi. Жергiлiктi бюджет арқылы мемлекеттiк бюджет қаражаттарының басым бөлiгi әлеуметтiк инфрақұрылымға жұмсалады.
Б. С. Өтебевтың “Мемлекеттік бюджет” әдебиетінде бюджеттік іс- әрекет жүргізу мемлекеттің орталықтандырылған ақша қаражаттары қорын қалыптастыру мен пайдалануына байланысты және ерекше экономикалық, ұйымдастырушылық формаларды қолдану негізінде жүргізіледі деп жпзған. [24, 10бет ]
С.Құлпыбаев, Қ. Iлиясовтың “Қаржы” әдебиетiнде “Жергілікті ќаржылыќ билік пен басќарудыњ жергілікті органдарыныњ сан ќырлы ќызметініњ ќаржы базасы болып табылатын жергілікті бюджеттерге мањызды рол беріледі.” деп жазған. [2,339-бет] Сондықтан жергiлiктi бюджет каржы саласының басты базасы болып табылады.
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы: ”Мақтарал ауданының жергілікті бюджетін басқаруды жетілдіру жолдары”.
Дипломдық жұмыс тақырыбының мақсаты - әрбір шаруашылық жүргізуші субьектілер іс - әрекеттерінің тиімділігі мен табысқа жету көрсеткіштері, жергілікті бюджеттік бағдарламалардың тиімділігін бағалауды және жергiлiктi бюджеттерiнiң кiрiс- шығыстары туралы талдама жасау және нақты дұрыс жүргізілу бағыттарын анықтау болып табылады.
Бірінші бөлімде Қазақстан Республикасының бюджет кодексiн шолу,” Қазақстан Республикасының ұлттық қоры, Қазақстан Республикасының бюджетінің ұйымдастырылуының қағидаттары, бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандары, бюджет кірістері мен шығыстарының есеп объектілері, бюджет кірісіне талдау жасалған.
Екінші бөлімде жергiлiктi бюджеттiң бiлiм беруге арналған бюджет шығыстарында білім беру жүйесінің негізгі міндеттері мен оның басымды мақсаттары, білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламаға сәйкес жоғары білім беру жүйесі туралы және азаматтардың білім алу құқығы мен білім берудің негізгі принциптері, Қазақстан Республикасының “Білім беру ”туралы заңына сәйкес жазылған.
Денсаулық сақтауға арналған бюджет шығыстарын жоспарлауда республикалық бюджеттің денсаулық сақтауға арналған құралдарды жұмсау, мемлекеттік денсаулық сақтауды қаржыландыру көздері, аймақтық бюджеттер шығындарында денсаулық сақтауға берілген құралдар туралы, денсаулық сақтауға арналған шығындарды жоспарлау есептемелерінің негізін құрайтын көрсеткіштер туралы жан- жақты талданған.
Көлік құралдарына және коммуникацияға арналған бюджет шығыстарын қалыптастыруда өндірістік және айсақаралық байланыстарды қамтамасыз ететін , сондай-ақ халықтың ерсілі- қарсылы жүруі мен ақпарат мұқтаждықтары, көлік пен коммуникацияны ұстау мен дамуын қаржыландыруға арналған шығындар туралы берілген. [24, 206бет ]
Соңында қорытынды мен әдебиеттер тізімі көрсетілген.
Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Қазақстан Республиканың Бюджет Кодексі 2005ж.
2. Қаржы Қ.Қ. Iлиясов , С. Құлпыбаев Алматы 2005ж
3. Банктегі бухгалтерлік есеп С.Т Мыржақыпова
4. Қаржылық жалпы курсы В.Д. Мельников, В.Д. Ли
5. Бухгалтерський управленческий учет В.Б. Ивашкевич.
6. Бухгалтерський учет в государственных учреждениях Алматы. 2003.
7. Бухалтерских учет на прозводственных предприятиях. В.Э. Каримов.
8. Управленческсий учет. Энтони А. Аткенсон. М 2005 г.
9. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі Алматы 2003 ж.
10. Қазақстан Республикасының Салық кодексі А 2002 ж.
11. Инструкция по учету операций Н.Б РК с ценным бумагами (постовление совета директаров от 12.06.97 №209);
12. Инструкция по учету доходов и расходов и их отражению по кодам ,
13. Бюджетной классификаций Н.Б. РК (постовление совета директаров от 14.05.97 г №170)
14. Инструкция по учету операций с таварно – мариальными запасами, в том чесле молоценными и быстро – изномивающими предметами в подазрениях НБ РК (постовление совета директаров от 12.06.97 г №201).
15. Собраник задач по финансовому анализ 1997 г.
16. Ковалев В.В “Финансовый анализ” М 1998 г.
17. Абрюкина М.С., Грачев А.В. Анализ финансова – экономической деятельности предприятия учебно – практическое пособие – М; изд. “Дело и сервиз”, 1998 г.
18. Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030 Процветание, безопапсность и улучщение блогосостояние всех казахстанцов Послание Президента страны народу Казахстана.
19. Ф.Б. Диполь “Финансвый и управленческий анализ” Москва 1998 г.
20. Қаржы қаражат. “Заңды тұлғалардың табыс салығының ерекшеліктері” 1996 жыл. №6 ;
21. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы заң күші бар жарлығы.
22. Налог – учебник под редакцией. Чериника;
23. Салықтар – оқулық. А.Б. Ермекбаев, Алматы 1995ж.
24. Мемлекеттiк бюджет Өтебаев Н Алматы 2005
25. “Білім беру туралы ” заңы 1999 жылы маусым айының 7 жұлдызы.
26. Білім беру саласының мемлекеттік мекеме жұмыскерлерінің еңбекақы жүйесі Республика үкіметінің 2003 ж. бекіткен N-91 “Мемлекеттік қызметкерлер және қазыналық кәсіпорындар жұмыскерлері емес мемлекеттік мекемелер жұмыскерлерінің еңбекақы жүйесі жөніндегі” қаулысы.
1. Қазақстан Республиканың Бюджет Кодексі 2005ж.
2. Қаржы Қ.Қ. Iлиясов , С. Құлпыбаев Алматы 2005ж
3. Банктегі бухгалтерлік есеп С.Т Мыржақыпова
4. Қаржылық жалпы курсы В.Д. Мельников, В.Д. Ли
5. Бухгалтерський управленческий учет В.Б. Ивашкевич.
6. Бухгалтерський учет в государственных учреждениях Алматы. 2003.
7. Бухалтерских учет на прозводственных предприятиях. В.Э. Каримов.
8. Управленческсий учет. Энтони А. Аткенсон. М 2005 г.
9. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі Алматы 2003 ж.
10. Қазақстан Республикасының Салық кодексі А 2002 ж.
11. Инструкция по учету операций Н.Б РК с ценным бумагами (постовление совета директаров от 12.06.97 №209);
12. Инструкция по учету доходов и расходов и их отражению по кодам ,
13. Бюджетной классификаций Н.Б. РК (постовление совета директаров от 14.05.97 г №170)
14. Инструкция по учету операций с таварно – мариальными запасами, в том чесле молоценными и быстро – изномивающими предметами в подазрениях НБ РК (постовление совета директаров от 12.06.97 г №201).
15. Собраник задач по финансовому анализ 1997 г.
16. Ковалев В.В “Финансовый анализ” М 1998 г.
17. Абрюкина М.С., Грачев А.В. Анализ финансова – экономической деятельности предприятия учебно – практическое пособие – М; изд. “Дело и сервиз”, 1998 г.
18. Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030 Процветание, безопапсность и улучщение блогосостояние всех казахстанцов Послание Президента страны народу Казахстана.
19. Ф.Б. Диполь “Финансвый и управленческий анализ” Москва 1998 г.
20. Қаржы қаражат. “Заңды тұлғалардың табыс салығының ерекшеліктері” 1996 жыл. №6 ;
21. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы заң күші бар жарлығы.
22. Налог – учебник под редакцией. Чериника;
23. Салықтар – оқулық. А.Б. Ермекбаев, Алматы 1995ж.
24. Мемлекеттiк бюджет Өтебаев Н Алматы 2005
25. “Білім беру туралы ” заңы 1999 жылы маусым айының 7 жұлдызы.
26. Білім беру саласының мемлекеттік мекеме жұмыскерлерінің еңбекақы жүйесі Республика үкіметінің 2003 ж. бекіткен N-91 “Мемлекеттік қызметкерлер және қазыналық кәсіпорындар жұмыскерлері емес мемлекеттік мекемелер жұмыскерлерінің еңбекақы жүйесі жөніндегі” қаулысы.
ЖОСПАРЫ.
Тақырыбы: Мақтарал ауданының жергілікті бюджетін пайдалануды жетілдіру
жолдары.
Кіріспе
1-бµлім. Жергілікті бюджетті қалыптастыру жолдары.
1.1.Қазақстан Республикасының “Бюджет кодексіне” шолу
2. Қазақстан Республикасының бюджетінің ұйымдастырылуының қағидаттары.
1.3.Бюджет кірістері мен шығыстарының есеп объектілері.
2-бµлім Жергілікті бюджеттің шығыстарын жоспарлау.
2.1 Білім беруге арналған бюджет шығыстарын қалыптастыру .
2.2.Денсаулық сақтауға арналған бюджет шығыстарын жоспарлау
2.3. Көлік құралдарына жіне коммуникацияға арналған бюджет шығыстарын
қалыптастыру
Ќорытынды
Пайдаланѓан єдебиеттер
Ќосымшалар
Студенттіњ ќолы ___________
Ѓылыми жеткшініњ ќолы __________
Жазылѓан уаќыты _______________
(к‰ні, айы, жылы)
Кiрiспе
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды реттеу
механизмiнде қаржы зор рөл атқарады. Қаржы - нарықтық қатынастардың құрамды
бөлiгiжәне мемлекеттiк саясатты жүзеге асырудың құралы. Бұл орайда
қаржының әлеуметтiк – экономикалық мәнiн түсiне бiлудiң , оның iс-әрекет
етуiнiң ерекшелiктерiн терең ұғынудың, Қазақстан экономикасын ойдағыдай
дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың
әдiстерi мен амалдарын көрсете бiлудiң маңызы зор.
Қаржы қатынастарының теориясын зерделейтін қаржының мақсаты қаржы
категорияларын, ұғымдарын, терминдерін ұғып алуда олардың сыныптамасын
әлеуметтік экономикалық процестердегі маңызы мен формасын, орнын біліп алу
теориялық және практикалық жағынан қамтамасыз ету; сонымен бірге қаржыны
ұйымдастыру нысандарының өзара байланысы мен өзара іс әрекетін және оның
қоғамның әлеуметтік экономикалық дамуының нақтылы жағдайларындағы
қолданудың әдістерін түсінуге қол жеткізу міндеті болып табылады.
Экономиканың жұмыс iстеуiнiң нарық жағдайында мемлекет тауар –ақша
қатынастарын әлде қайда аз дәрежеде реттейдi, негiзгi реттеуiш тауарлардың,
жұмыстардың және қызметтер көрсетудiң сұранымы мен ұсынымы болып табылады.
[2,8-бет]
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақша қатынастарымен
ортақтастырылған тауар өндiрiсi болып есептелiнедi. Экономикалық өмiрде
қаржының сыртқы көрiнiсi қоғамдық өндiрiстегi әр түрлi қатысушылар
қаражаттарының қозғалысы түрiнде болып жатады. Тауар –ақша қатынастарының
жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып отырған нарықтық экономика жағдайында
қаржы нақтылы және үздiксiз болып жататын ақша айналымын – ақша ағынын
бейнелеп көрсетедi.
Қаржы – ақша қатынастарының жиынтығы, олардың ажырағысыз бөлiгi, ол
әрқашан экономикалық жүйе шеңберiндегi қоғамдық ұдайы өндiрiстiң түрлi
субьектiлерi арасындағы бүкiл ақша қатынастарын емес, тек айрықша ақша
қатынастарын бiлдiредi, сондықтан оның ролi мен маңызы экономикалық
қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Қазақстан Республикасының бюджет Кодексі бюджет процесін
жүзеге асырудың жаңа ұстанымдарын айқындайды. Ең алдымен, мемлекеттің
экономикалық саясатына сәйкес орта мерзімдік бюджетті жоспарлау қажеттігіне
назар аударылуда. Бюджетті жоспарлау процесіне стратегиялық бағдар беру
мақсатында алдағы үш жылдық кезеңге арналған салық – бюджет саясатын
анықтайтын құжат – Орта мерзімді фискалдық саясатты жыл сайын әзірлеу
шешімі қабылданды. [1,6-бет]
Бұл құжаттың қажеттілігі экономикалық реформалар жетістігінің
қоғамының қаржы жүйесін дамыту бағыттарына жүргізіліп жатқан салық –бюджет
саясатының заман талабына бара – барлығының тікелей тәуелділігімен
негізделген. Мұндай жағдайларда бюджет мемлекеттің ресурстарын жұмылдыру
мен жұмсаудың басты құралы ретінде саяси билікке экономикаға ықпал етуге,
оның құрылымдық қайта құрылуын қаржыландыруға, экономиканың басым
секторларын дамытуды көтермелеуге, халықтың неғұрлым қорғалған жіктерін
әлеуметтік қолданумен қамтамасыз етуге шынайы мүмкіндік береді. Тиісті
қаржы жылына арналған бюджеттің әзірлеу кезінде орта мерзімді саясат
негізі болып табылады.
Жерiлiктi бюджеттердi басқарудың жергiлiктi органдарының сан қырлы
қызметтерiнiң негiзгi қаржы базасы бола отырып, олардың экономикалық
дербестiгiн нығайтады, шаруашылық қызметiн жандандырады, аумақтың
экономикалық әлуетiн кеңейтуге, қаржы ресурстарының резервтерiн ашып
пайдалануға мүмкiндiк жасайды. Сонымен жергiлiктi бюджеттер жергiлiктi
экономикалық жән әлеуметтiк мiндеттердi жүзеге асыруда елеулi рөл атқарады.
Бұл тұтынудың қоғамдық қорларын бөлген кезде көрiнедi. Жергiлiктi бюджет
арқылы мемлекеттiк бюджет қаражаттарының басым бөлiгi әлеуметтiк
инфрақұрылымға жұмсалады.
Б. С. Өтебевтың “Мемлекеттік бюджет” әдебиетінде бюджеттік іс- әрекет
жүргізу мемлекеттің орталықтандырылған ақша қаражаттары қорын қалыптастыру
мен пайдалануына байланысты және ерекше экономикалық, ұйымдастырушылық
формаларды қолдану негізінде жүргізіледі деп жпзған. [24, 10бет ]
С.Құлпыбаев, Қ. Iлиясовтың “Қаржы” әдебиетiнде “Жергілікті ќаржылыќ
билік пен басќарудыњ жергілікті органдарыныњ сан ќырлы ќызметініњ ќаржы
базасы болып табылатын жергілікті бюджеттерге мањызды рол беріледі.” деп
жазған. [2,339-бет] Сондықтан жергiлiктi бюджет каржы саласының басты
базасы болып табылады.
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы: ”Мақтарал ауданының жергілікті
бюджетін басқаруды жетілдіру жолдары”.
Дипломдық жұмыс тақырыбының мақсаты - әрбір шаруашылық жүргізуші
субьектілер іс - әрекеттерінің тиімділігі мен табысқа жету көрсеткіштері,
жергілікті бюджеттік бағдарламалардың тиімділігін бағалауды және жергiлiктi
бюджеттерiнiң кiрiс- шығыстары туралы талдама жасау және нақты дұрыс
жүргізілу бағыттарын анықтау болып табылады.
Бірінші бөлімде Қазақстан Республикасының бюджет кодексiн шолу,”
Қазақстан Республикасының ұлттық қоры, Қазақстан Республикасының бюджетінің
ұйымдастырылуының қағидаттары, бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандары,
бюджет кірістері мен шығыстарының есеп объектілері, бюджет кірісіне талдау
жасалған.
Екінші бөлімде жергiлiктi бюджеттiң бiлiм беруге арналған бюджет
шығыстарында білім беру жүйесінің негізгі міндеттері мен оның басымды
мақсаттары, білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламаға сәйкес жоғары
білім беру жүйесі туралы және азаматтардың білім алу құқығы мен білім
берудің негізгі принциптері, Қазақстан Республикасының “Білім беру ”туралы
заңына сәйкес жазылған.
Денсаулық сақтауға арналған бюджет шығыстарын жоспарлауда
республикалық бюджеттің денсаулық сақтауға арналған құралдарды жұмсау,
мемлекеттік денсаулық сақтауды қаржыландыру көздері, аймақтық бюджеттер
шығындарында денсаулық сақтауға берілген құралдар туралы, денсаулық
сақтауға арналған шығындарды жоспарлау есептемелерінің негізін құрайтын
көрсеткіштер туралы жан- жақты талданған.
Көлік құралдарына және коммуникацияға арналған бюджет шығыстарын
қалыптастыруда өндірістік және айсақаралық байланыстарды қамтамасыз
ететін , сондай-ақ халықтың ерсілі- қарсылы жүруі мен ақпарат
мұқтаждықтары, көлік пен коммуникацияны ұстау мен дамуын қаржыландыруға
арналған шығындар туралы берілген. [24, 206бет ]
Соңында қорытынды мен әдебиеттер тізімі көрсетілген.
1-бµлім. Жергілікті бюджетті қалыптастыру жолдары.
1.1.Қазақстан Республикасының “Бюджет кодексіне” шолу.
Осы кодекс бюджеттік және бюджетаралық қатынастарды рейтейді және
бюджет жүйесі жұмыс істеуінің, бюджет қаражаттарының құрылуы мен
пайдалануының негізгі ережелерін, принціптері мен тетіктерін белгілейді.
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының
Конституциясына негізделеді, осы Кодекстен және қабылдануы осы кодекске
көзделген өзге де нормативтік құқықтық актілерден тұрады.
Егер Қазақстан республикасының бекіткен халық аралық шартта осы
Кодекстегіден өзгеше ерешелер белгіленсе, онда халықаралық шарттың
ережелері қолданылады.
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының
бүкіл аумағында қолданысқа болады және борлық жеке және заңды тұлғаларға
қолданылады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен жергілікті атқарушы
органдардың тиісінше республикалық және жергілікті бюджеттерден тиісті
қаржы жылына арнап ақша бөлу туралы актілері, осы атілердің қайтарымды
негізде ақша бөлу туралы ерешелерін қоспағанда, ағымдағы қаржы жылы
аяталғаннан кейін күшін жояды.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға
өзгерістер мен толықтырулар енігзу туралы заңдар, тиіті қаржы жылына
арналған жергілікті ьбюджет туралы мәслихаттардың шешімдеріне өзгерістер
мен толықтырулар енгізу туралы мәслихаттардың шешімдері, сондай – ақ
Қазақстан Республикасының үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың
оларды іске асыру туралы актілері тиісті қаржы жылының 1 қаңтарына бастап
қолданысқа енгізіледі. [1, 5бет ]
Егер заң актілерінде және өзге де нормативтік құқықтық актілерде
Қазақстан Республикасының бюджет заңдарына қайшы келетін ережелер көзделсе,
онда ҚазақстанРеспубликасы бюджет заңдарының ережелері қолданылады.
Мемлекеттік бюджет –араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке
алмағанда, республикалық және жергілікті бюджеттерді біріктіретін,
талдамалы ақпарат ретінде пайдаланылатын және бекітуге жатпайтын жиынтық
бюджет;
Инвестициялық ұсыныс –инвестициялық жобаның (бағдарламаның)
мақсатын, оған жету жолдарын көрсетені және инвестициялық
жобаны(бағдарламаны) одан әрі үшін оны алдын ала іріктеуді жүзеге асыру
мүмкіндігін қамтамасыз ететін инвестициялық жоба(бағдарлама) тұжырымдамасы;
Кассалық алшақтық –қаржы жылы ішінде шығыстар көлемінің бюджетке
түсетін түсімдер мен бюджет қаражатының бос қалдықтары көлемінен асып
түсуі;
Жергілікті бюджет –облыстық бюджет, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың бюджеті, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті;
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган
–жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын, жергілікті бюджеттің орташа
мерзімді кезеңге арналған болжамды көрсеткіштерін және тиісті қаржы жылына
арналған жергілікті бюджеттің жобасын жоспарлау жөніндегі функцияларды
жүзеге асыратын атқарушы орган;
Бюджетті атқару жөніндегі жергілікті уәкілетті орган-жергілікті
бюджеттен қаржылындыратын, бюджетті атқару, жергілікті бюджеттің атқарылуы
жөніндегі бюджеттік есеп және есептілікті жүргізу саласындағы функцияларды
жүзеге асыратын атқарушы орган;
Кірістерді бөлу нормативі –кірістерді әр түрлі деңгейлердегі
бюджеттердің арасында бөлудың проценттік арақатынасы;
Салалық (секторлық) бағдарлама-Қазақстан Республикасының Үкіметі
бекітетін, экономиканың жекелеген салаларының (секторларының) неғұрлым
маңызды міндеттерін шешуге бағытталған бағдарлама;
Басым (республикалық немесе жергілікті) бюджеттік инвестициялық
жобалардың (бағдарламалардың) тізбесі республикалық немесе жергілікті
бюджеттердің қаражаты есебінен қаржыландыру жоспарланған инвестициялық
жобалардың(бағдарламалардың) тізімі болып табылатын, республиканы немесе
аймақтарды әлеуметтік-экономикалық дамытудың орта мерзімді жоспарына
қосымша; [3,12-бет]
Бюджет қаражатын алушы-бюджет қаражатын игерудің барлық деңгейінде
бюджет қаражатын пайдалатын орталық және жергілікті атқарушы органдар,
мемлекеттік мекемелер, жеке және заңды тұлғалар, сондай-ақ қаржылық қызмет
көрсететін, соның ішінде азаматтық-құқықтық мәмілелер негізінде қызмет
көрсететін тұлғалар;
Аймақтық бағдарлама-мәслихаттар бекітетін, аймақтың (аумақтың)
әлеуметтік –экономикалық дамыту міндеттерін шешуге бағытталған бағдарлама;
Түзетілген бюджет-тиісінше Қазақстан республикасының Парламентінде
немесе мәслихатта нақтыланбай, Қазақстан Республикасының Үкіметі және
жергілікті атқарушы органдар енгізген өзгерістер мен толықтыруларды ескере
отырып бекітілген немесе нақтыланғанбюжет;
Әлеуметтік-экономикалық дамудың орташа мерзімдік жосапры-Қазақстан
республикасының Үкіметі немесе мәслихат бекітетін, республиканы немесе
аймақты әлеуметтік-экономикалық дамытудың үш жылдық кезеңге арналған
негізгі көрсеткіштері мен бағыттарын және оларды іске асыру жөніндегі
шараларды айқындайтын құжат;
Трансфеттер-бюджетке және Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына,
сондай-ақ бюджеттен, соның ішінде жеке және заңды тұлғаларға Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорынан бюджетке төленетін өтеусіз және
қайтарылмайтын төлемдер;
Бекітілген бюджет-тиісті қаржы жылына арналған, Қазақстан
Республикасының Парламенті немесе тисті мәслихат бекіткен бюджет;
Нақтыланған бюджет-атқарылуы барысында Қазақстан Республикасының
Парламенті немесе тиісті мәслихат қабылданған өзгерістер мен толықтыруларды
ескере отырып тиісті қаржы жылына бекітілген бюджет;
Қаржыландыру-бюджет қаражатын алушыларға осы қаражатты бөлу;
Қаржы жылы – бюджеттің атқарылуы жүзеге асырылатын, күнтізбелік
жылдың 1 қаңтарынан басталып, 31 желтоқсанында аяқталатын уақыт кезеңі;
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық әукілетті орган –орташа
мерзімді кезеңге арналған мемлекеттік бюджеттің болжамды көрсеткіштерін
және тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджеттің жобасын жоспарлау
жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;
Ішкі бақылау жөніндегі орталық уәкілетті орган-ішкі мемлекеттік
қаржы бақылауы функцияларын жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;
Бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган-республикалық
бюджетті және өз құзыреті шегінде жергілікті бюджеттерді атқару жөніндегі
бюджеттік есеп пен есептілікті атқару, жүргізу саласындағы функцияларды
жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;
Экономикалық жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган- Қазақстан
республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі бағыттарын әзірлеу
функцияларын жүзеге асыратын орталық атқарушы орган.
Қазақстан Республикасы бюджет заңдарының осы бапта көрсетілмеген басқа
ұғымдары осы Кодекстің тиісті баптарында айқындалған мәндерде
пайдаланылады. [2, 10-бет ]
Қазақстан Республикасы бюджет заңдары ұғымдарының анықтамалары
бюджеттік қатынастарға қатысты Қазақстан Республикасының басқа да заң
салалары ұғымдарының анықтамаларымен сәйкес келмеген кезде Қазақстан
Республикасы бюджет заңдарының ұғымдары пайдаланылады.
Осы кодексте пайдаланылатын Қазақстан Республикасының басқа да заңдар
салаларының ұғымдары, егер осы Кодексте өзгеше көзделмеген болса, Қазақстан
Республикасы заңдарының осы салаларында пайдаланып жүрген мәнінде
қолданылады.
Бюджеттің құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:
кірістер;
салықтық түсімдер;
салықтық емес түсімдер
негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
ресми трансфеттер түсімдері;
шығындар:
операциялық сальдо;
таза бюджеттік кредит беру;
бюджеттік кредиттер;
бюджеттік кредиттерді өтеу;
қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо;
қаржы активтерін сатып алу;
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;
бюджет тапшылығы (профициті);
бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану);
қарыздар түсімі;
қарыздарды өтеу;
бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Бюджеттерді бекіту және бюджеттердің атқарылуы туралы есептерді түзу
осы баптың 1-тармағында көрсетілген құрылым бойынша жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры:
Тұтас алғанда ағымдағы қаржы жылы бойынша шикізат секторы ұйымдарынан
республикалық бюджетке түсетін түсімдердің бекітілген және нақты көлемдері
арасындағы айырма ретінде айқыналатын республикалық бюджет шығынын өтеуге
жұмсалады. Өтем мөлшері республикалық бюджеттің түсімдер бойынша толық
атқарылмаған жалпы сомасынан аспауға тиіс. Түсімдердің жалпы нақты көлемі
олардың бекітілген көлемінен асып түскен жағдайда өтем жүзеге асырылмайды;
Қақастан Республикасының Ұлттық қорынан республикалық бюджетке
Қазақстан Республикасының Президенті белгілейтін мақсаттарға арналып
берілетін нысаналы трансфеттер түрінде;
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқаруға және жыл сайын аудит
өткізуге байланысты шығыстарды жабуға жұмасалады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру көздері.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру көздері;
Шикізат секторы ұйымдарының республикалық бюджетке түсетін нақты
түсімдердің тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда
бекітілген олардың жылдық көлемінен асып түсуі ретінде айқындалатын
республикалық бюджеттен берілетін ресми трансфеттер;
Республикалық меншіктегі және кен мен өңдеу салаларына жататын
мемлекеттік мүлікті жекешелендіруден түсетін түсімдердің есебінен
айқындалатын республикалық бюджеттен берілетін ресми трансфеттер;
Шикізат секторы ұйымдарынан республикалық бюджетке түсетін
республикалық бюджетте жоспарланған түсімдер сомасының он проценті
мөлшерінде есептелген республикалық бюджеттен берілетін ресми трансфеттер;
Ауыл шаруашылық мақсатындағы жер учаскелерін сатудан түскен түсімдер
есебінен айқындалатын жергілікті бюджеттің ресми трансфеттері;
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқарудан түсетін
инвестициялық кірістер;
Қазақстан Республикасының заңдарымен тыйым салынбаған өзге де
түсімдер мен кірістер болып табылды.
Негізгі қызметі табиғи ресурстарды өндіру ұйымдарының тізбесін Қазақстан
Республикасының Үкіметі белгілейді. [1, 10бет ]
Шикізат секторының ұйымдарынан түсетін түсімдер –шикізат секторы
ұйымдарынан бюджетке салықтың мынадай түрлері бойынша түсетін түсімдердің
жиынтығы;
Корпорациялық табыс салығы;
Қосылған құнға салынатын салық;
Үстеме пайдаға салынатын салық;
Бонустар;
Роялти
Жасасқан келісім-шарттар бойынша Қазақстан Республикасының өнімді
жөніндегі үлесі.
Шикізат секторы ұйымдарынан түсетін түсімдер болжамы шикізат
секторының тауарларына республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуының орта
мерзімді жоспарында айқындалған дүниежүзілік тұрақты есеп айырысу бағалары
ескеріле отырып жасалады.
Осы баптың 1-тармағының 1) тармақшасында көрсетілген ресми
трансфеттерді, сондай-ақ республикалық меншіктегі және кен өндіруші және
өңдеуші салаларға жататын мемлекеттік мүлікті жекешелендіруден түсетін
жоспардан тыс түсімдер есебінен айқындалатын республикалық бюджеттен
берілетін ресми трансфеттерді республикалық бюджеттің атқарылуы барысында
оны Қазақстан Республикасының Парламентінде нақтыламай-ақ бюджетті атқару
жөніндегі орталық уәкілетті орган айқындап, республикалық бюджеттен
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына аударады.
Осы баптың 1-тармағының 3) тармақшасында көрсетілген ресми
трансфеттер, сондай-ақ республикалық меншіктегі және кен өндіруші және
өңдеуші салаларға жататын мемлекеттік мүлікті жекешелендіруден түсетін
жоспарлы түсімдер есебінен айқындалатын республикалық бюджеттен берілетін
ресми трансфеттер тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы
заңмен бекітіледі.
Ауыл шаруашылық мақсатындағы жер учаскелерін сатудан түскен түсімдер
есебінен айқындалатын, осы баптың 1-тармағы 4) тармақшасында көрсетілген
ресми трансфеттер мәслихаттың тиісті қаржы жылына арналған жергілікті
бюджетті атқару барысында оны мәслихатта нақтыламай-ақ Қазақстан
Республикасының ұлттық қорына аударады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқарудан түсетін
инвестициялық кірістер Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қаржылық
активтерге және материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүліктерге
орналастырудан құрылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры:
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын сақтау:
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының жеткілікті өтімділік деңгейін
ұстап тұру:
Тәуекел деңгейінің қалыптылығы жағадайында ұзақ мерзімді перспективада
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры табыстылығының жоғары деңгейін ұстап
тұру;
Инвестициялық кірістер алуды қамтамасыз ету мақсатында рұқсат етілген
қаржы активтеріне және матеиралдық емес активтерді қоспағанда, өзге де
мүліктерге орналастырылады.
Рұқсат етілген қаржылық активтердің және матеиралдық емес активтерді
қоспағанда, өзге де мүліктердің тізбесін Қазақстан республикасының Ұлттық
қорын басқару жөніндегі кеңестің ұсынысы бойынша Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкімен бірлесіп Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын жеке және заңды тұлғаларға кредит
беруге және міндеттермелерді орындауды қамтамасыз ету ретінде пайдалануға
болмайды. [1,12 бет ]
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының есебінен республикалық бюджеттің
шығынын өтеу оның атқарылуы барысында Қазақстан Респубикасының Ұлттық қорын
басқару жөніндегі кеңестің келісімімен қаржы жылының қорытындылары бойынша
Қазақстан Республикасының Парламентінде репсубликалық бюджетті нақтыламай-
ақ жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан республикалық бюджетке
берілетін нысаналы трансферттердің көлемі тиісті қаржы жылына арналған
республикалық бюджет туралы заңмен бекітіледі.
Активтерді Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына есептеу және
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын пайдалану тәртібін Қазақстан
Республикасының Үкіметі айқындайды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару жөніндегі кеңес-
Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорын тиімді пайдалану және оны қаржылық активтерге және материалдық
емес активтерді қоспағанда, өзге де мүліктерге орналастыру жөнінде
ұсыныстар талдап-жасайтын консультациялық-кеңесші орган.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару жөніндегі функциялары:
Қазақстан Репсубликасының Ұлттық қорын қалыптастыру мен пайдалану
тиімділігін арттыру жөнінде ұсыныстар талдап-жасау;
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын пайдалану көлемдері бағыттары
жөніндегі ұсыныстарды қарау-және талдап –жасау;
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын орналастыру үшін рұқсат етілген
қаржылық активтердің және матеиралдық емес актвтерді қоспағанда, өзге де
мүліктердің тізбесі жөнінде ұсыныстар талдап-жасау болып табылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару жөніндегі кеңесті құру
туралы шешімді, оның құрамы мен ол туралы ережені Қазақстан Республикасының
Президенті бекітеді. [1, 10бет ]
Республикалық бюджет жобасын қарау мен бекіту туралы жалпы ережелер.
Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның
жобасын Қазақстан Республикасының Үкіметі жоспарланып отырған жыл
алдындағы жылдың 1 қырқүйегінен кешіктермей Қазақстан Републикасының
Парламентіне енгізеді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі алдағы қаржы жылына арнлаған
республикалық бюджет туралы заңның жобасымен бір мезгілде мынандай
құжаттарды мен матеиралдарды;
Әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарын;
алдағы үш жылдық кезеңге арналған орта мерзімді фискалдық саясатты;
Республикалық бюджеттік бағдарламалар паспорттарының жобаларын;
Республикалық бюджеттің түсімдері бойынша негіздемелер ме болжамдық
есептерді;
Соңғы есептілік күнгі жағдай бойынша мемлекеттік кепілдік берген
борыштың жайы туралы деректерді;
Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет жобасында негізге
алынған шешімдерді ашып көрсететін түсіндірме жазбаны табыс етеді.
Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан
Республикасы парламенті Палаталарының бірлескен отырысында кемінде екі
оқылымда және ағымдағы жылдың 1желтоқсанынан кешіктірмей бекітіледі.
Қазақстан Республикасының парламенті ағымдағы дейін алдағы қаржы
жылына арналған республикалық бюджет туралы заңды қабылдамаған жағдайда,
Қазақстан Республикасының Президенті алдағы қаржы жылының бірінші тоқсанына
арналған республикалық қаржылық жоспар туралы жарлық шығаруға құқылы, ол
республикалық бюджетті Қазақстан Республикасының Парламенті бекіткенге
дейін қолданылады.
Алдағы қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған республикалық қаржы
жоспары ағымдағы жылдың 30 желтоқсанынан кешіктірілмей алдағы қаржы жылына
арналған республикалық бюджет жобасының төрттен бір бөлігі көлемінде
бекітіледі.
Республикалық қаржы жоспарының атқарылуы осы кодексте белгіленген
тәртіппен жүзеге асырылады.
Кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған республикалық
қаржылық жоспар бекітілген жағдайда, осы қаржы жоспары жылына арналған
республикалық бюджет сол жылғы 1 наурыздан кешіктірілмей бекітілуге тиіс.
Бұл ретте аталған қаржы жылына арналған республикалық бюджет сол
жылдың бірінші тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспары ескеріле
отырып бекітіледі.
Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заң
қосымшаларымен, Қазақстан Республикасы Президентінің алдағы қаржы жылының
бірінші тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспары туралы Жарлығы
қосымшаларымен бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланады.
Жергілікі бюджеттің жобасын қарау мен бекіту туралы жалпы ережелер.
Алдағы қаржы жылына арналған облыстық бюджеттің, республикалық маңызы
бар қала, астана бюжетінің жобасын облыстың, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың жергілікті атқарушы органы жоспарланып отырған жыл
алдындағы жылдың 15 қазанынан кешіктірмей тиісті мәслихатқа енгізеді.
Алдағы қаржы жылына арналған аудан (облыстық маңызы бар қала)
бюджетінің жобасын ауданның (облыстық маңызы бар қала) жергілікті атқарушы
органы жоспарланып отырған жылдың алдындағы жылдың қарашасынан кешіктірмей
тиісті мәслихатқа енгізеді.
Жергілікті атқарушы орган алдағы қаржы жылына арналған жергілікті
бюджеттің жобасымен бір мезгілде мынандай құжаттарды және материалдарды:
Әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарын;
Үш жылдық кезеңге арналған орта мерзімді фискалдық саясатты;
Жергілікті бюджеттік бағдарламалар паспорттарының жобаларын;
Жергілікті бюджеттің түсімдері бойынша негіздемелер мен болжамдық
есептерді;
Алдағы қаржы жылына жергілікті бюджет жобасында негізге алынған
шешімдерді ашып көрсететін түсіндірме жазбаны табыс етеді.
Алдағы қаржы жылына арналған облыстық бюджет, республикалық маңызы
бар қаланың, астананың бюджеті Қазақстан Республикасының Президенті тиісті
қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға қол қойғаннан кейін
екі апта мерзімнен кешіктірмей бекітіледі.
Ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) алдағы қаржы жылына арналған
бюджеті тиісті қаржы жылына арналған облыстық бюджетті бекіту туралы,
облыстық мәслихаттың шешіміне қол қойылғаннан кейін екі апта мерзімнен
кешіктірілмей бекітіледі.
Мәслихат осы баптың 2-тармағында белгіленген мерзімде алдағы қаржы
жылына арналған жергілікті бюджет туралы шешімді қабылдамаған жағдайда,
тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің жергілікті атқарушы органы алдағы қаржы
жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті атқарушы органы алдағы қаржы
жылының бірінші тоқсанында арналған жергілікті қаржы жоспары туралы шешім
шығаруға құқылы, ол жергілікті бюджетті мәслихат бекіткенге дейін
қолданылады.
Алдағы қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы
жоспары ағымдағы жылдың 30 желтоқсанынан кешіктірілмей алдағы қаржы жылына
арналған жергілікті бюджет жобасының төрттен бір бөлігі көлемінде
бекітіледі.
Жергілікті қаржы жоспарының атқарылуы осы Кодексте белгіленген
тәртіппен жүзеге асырылады.
Кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы жоспары
бекітілген жағдайда осы қаржы жылына арналған жергілікті бюджет сол жылғы 1
наурыздан кешіктірілмей бекітілуі тиіс. [1, 15бет ]
Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың жергілікті
атқарушы органдары аудандық (қалалық) мәслихаттар аудандардың (облыстық
маңызы бар қалалардың) бюджеттерін бекіту туралы шешім қабылдағаннан кейін
бір апта мерзімде бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті органға
және бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті органға бекітілген
жергілікті бюджеттердің негізінде жинақталған облыстардың, республикалық
маңызы бар қалалардың, астананың бюджеттерін, сондай-ақ тиісті қаржы жылына
арналған жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын жергілікті бюджеттік
инвестициялық жобалар мен бағдарламалардың тізбесін табыс етеді.
Мәслихаттардың алдағы қаржы жылына арналған жергілікті бюджет туралы
қабылдаған шешімдері қосымшаларымен және жергілікті атқарушы органдардың
алдағы қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы жоспары
туралы шешідері қосымшаларымен бұқаралық қосымшаларымен бұқаралық ақпарат
құралдарына жарияланады.
Қазақстан Республикасы Парламенті палаталарының бірлескен отырысында
заң қабылдау арқылы жүзеге асырылады.
Жергілікті бюджет жобасын мәслихаттың тұрақты комиссияларында қарау.
Жергілікті бюджет жобасы тиісті мәслихаттың тұрақты комиссияларында
қаралады.
Тиісті мәслихаттардың тұрақты комиссиялары комиссия мүшелерінің
арасынан жұмыс топтарын құрады. Жұмыс топтарына жергілікті атқарушы
органдардың өкілдері тартылуы мүмкін.
Тұрақты комиссиялар жұмыс топтарының пікірлерін ескере отырып,
тиісті негіздемелермен және есептермен қоса жергілікті бюджет жобасына
өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөнінде ұсыныстар жасайды және оларды
тиісті мәслихат белгілеген бас тұрақты комиссияға жібереді.
Бас тұрақты комиссия тұрақты комиссиялардан түскен ұсыныстардың
жинақтамасын жасап, оны мәслихаттың сессиясына шығарады. Бұл ретте
жинақтамаға тиісті негіздемелері мен есептері бар ұсыныстар ғана
енгізіледі.
Тиісті мәслихаттың сессиясында жергілікті бюджеттің жобасын талқылау
тиісті әкімшілік-аумақтық бірлік әкімнің немесе жергілікті атқарушы орган
уәкілеттік берген адамның (адамдардың) тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің
орта мерзімді әлеуметтік-экономикалық даму бағдарламасы, орта мерзімді
фискалдық саясат және тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджеттің
жобасы бойынша қорытындысымен қоса баяндамаларын қамтиды.
Мәслихат сессияда алдағы қаржы жылына арналған жергілікті бюджет
бойынша жергілікті бюджеттік бағдарламалар әкімшілері басшыларының сөздерін
тыңдауға құқылы.
2. Қазақстан Республикасының бюджетінің ұйымдастырылуының қағидаттары.
Бюджет жүйесі мынадай принциптерге негізделеді:
Бірлік принципі –Қазақстан Республикасының аумағындағы Қазақстан
республикасының бірыңғай бюджеттік заңдарының қолдануын, соның ішінде
бірыңғай бюджеттік сыныптауды, бюджет процесін жүзеге асырудың бірыңғай
рәсімдерін пайдалануды қамтамасыз ету;
Толықтық принципі-Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген
түсімдер мен шығыстарды бюджеттерде және Қазақстан Республикасының Ұлттық
қорында көрсету, бюджет қаражатын пайдалана отырып, өзара талаптарды есепке
алуға, сол сияқты бюджет қаражаты талаптар құқықтарынан шегінуге жол
бермеу;
Реалистік принципі-бекітілген (нақтыланған, түзетілген) бюджет
көрсеткіштерінің орта мерзімді фискалдық саясатқа және Қазақстан
Республикасы мен аймақтарды әлеуметтік-экономикалық жамытудың орта мерзімді
жоспарының бекітілген (түзетілген) өлшемдері мен бағыттарына сәйкес келуі;
[24, 15 бет ]
Транспаренттілік принципі-мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын өзге де
құпия болып табылатын мәліметтерді қоспағанда, Қазақстан Республикасының
бюджет заңдары саласындағы нормативтік құқықтық актілерді, бекітілген
(нақтыланған, түзетілген) бюджеттерді және оларды атқарылуы туралы
есептерді, мемлекеттің фискалдық саясатына қатысты басқа да ақпаратты
міндетті түрде жариялау; бюджет процесінің ашықтығы, мемлекеттік қаржы
бақылауын жүргізу;
Дәйектілік принципі-бюджеттік қатынастар аясында бұрын қабылдаған
шешімдерді мемлекеттік басқару органдарының сақтауы;
Тиімділік және нәтижелілік принципі-бюджеттерді бюджеттік
бағдарламалар паспорттарымен көзделген белгілі бір нәтижелерге қол жеткізу
қажеттілігін негізге алып, бюджет қаражатының осы нәтижелерге қол жеткізу
үшін қажетті оңтайлы көлемін пайдалана отырып әзірлеу және атқару немесе
бюджеттік қаражаттың бекітілген көлемін пайдалана отырып ең үздік нәтижені
қамтамасыз ету;
Басымдық принципі –бюджеттік процесіне республиканың немесе аймақтың
әлеуметтік-экономикалық дамуының басым бағыттарына сәйкес жүзеге асыру;
Жауапкершілік принципі-бюджет процесіне қатысушыларды Қазақстан
Республикасының бюджеттік заңдарын бұзғаны үшін жауапқа тарту;
Бюджеттердің дербестік принципі-түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында
түсімдердің тұрақты түрде бөлініп тұруын орнықтыру және осы Кодекске сәйкес
олардың жұмсалу бағыттарын анықтау, мемлекеттік басқарудың барлық
деңгейлерінің осы Кодекске сәйкес бюджет процесін дербес жүзеге асыру
құқығы, жергілікті бюджеттердің атқарылуы барысында қосымша алынған
кірістерді, осы Кодекстің 40-бабының 6-тармағында белгіленген жағдайларды
қоспағанда, жергілікті бюджеттер қаражатының бос қалдықтарын жоғары тұрған
бюджетке алып қоюға жол бермейтіндігі, тиісті өтемсіз төмен тұрған
бюджеттерге қосымша шығыстар жүктеуге жол берілмейтіндігі.
[24, 20 бет ]
Осы Кодексте мынандай негізгі ұғымдар пайдаланылады:
Мемлекеттің активтері -өткен операциялар немесе оқиғалар нәтижесінде
мемлекеттік меншікке алынған мүліктік және мүліктік емес игіліктер емес
игіліктер мен құндық бағасы бар құқықтар;
Бюджет-мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды қаржымен
қамтамасыз етуге арналған орталықтандыоылған ақша қоры;
Облыстың бюджеті араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке
алмағанда, облыстық бюджетті, аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың)
бюджеттерін біріктіретін, талдамалы ақпарат ретінде пайдаланылатын және
бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет;
Бюджеттік қамтамасыз етілу –мемлекеттік басқару органдары тиісті
бюджет қаражаты есебінен ұсынатын мемлекеттік қызметтер көрсетуді
алушылардың бірлігіне шаққандағы заттай нормалар есепке алынған мемлекеттік
қызметтер көрсету құны;
Бюджет жүйесі- бюджеттердің және Қазақстан Республикасы Ұлттық
қорының, сондай-ақ бюджеттік процестер мен қатынастардың жиынтығы;
Бюджеттік инвестициялық бағдарлама –сипаты техникалық-экономикалық
негіздеу сатысында қол жеткізу мерзімін анықтауға мүмкіндік бермейтін
тірыңғай инвестициялық мақсатты көздейтін іс-шаралар жиынтығы;
Бюджеттік инвестициялар –экономикалық пайда табу немесе әлеуметтік-
экономикалық тиімділікке жету мақсатымен мемлекет активтерінің құнын
ұлғайтуға, адам ресустарын дамытуға және табиғи ресурстарды жаңғыртуға
бағытталған қаржыландыру;
Бюджеттік операциялар –бюджетті атқару процесінде жүзеге асырылатын
операциялар;
Бюджеттік қатынастар-бюджет процесінде жүзеге асырылатын операциялар;
Бюджет қаражаты –мемлекеттік меншікке түсуі мен жұмсалуы бюджетте
ақшалай нысанда көрсетілетін мемлекеттің ақша және өзге де активтері;
Бюджеттік инвестициялық жоба-шектеулі уақыт кезеңі ішінде іске
асырылатын және аяқталған сипаты бар бюджеттік инвестицияларды жүзеге асыру
жөніндегі іс-шаралар жиынтығы;
Бюджетаралық қатынастар принциптері
Бюджетаралық қатынастар мынандай принциптерге негізделеді:
Облыстар, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттерінің
–республикалық бюджетпен өзара қатынастарды, аудандар(облыстық маңызы бар
қалалар) бюджеттерінің жоғары тұрған облыстық бюджетпен өзара қатынастарда
теңдігі;
Түсімдерді тиімді бөлу, ол түсімдердің ара жігін ажыратудың мынандай
өлшемдерін бір мезгілде сақтауды ескереді:
Төмен тұрған бюджеттерге тұрақты сипаты бар, сыртқы факторлардың
әсеріне тәуелсіз салықтық және салықтық емес түсімдер бекітіледі;
Мемлекеттік мекемелер көрсеткен қызметтер үшін төлемақы болып
табылатын салықтық және салықтық емес түсімдер бекітіледі;
Мемлекеттік мекемелер көрсеткен қызметтер үшін төлемақы болып
табылатын салықтық және салықтық емес түсімдер аталған қызметтер көрсету
қаржыландырылатын бюджет кірісіне түседі;
Қайта бөліну сипаты бар, сондай-ақ салық базасы әркелкі орналастыратын
салықтар бюджет жүйесінің неғұрлым жоғары деңгейлеріне бекітіледі;
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді бекіткен
кезде оларды жинаудың неғұрлым жоғары дәрежесін қамтамасыз ететін бюджет
деңгейіне артықшылық беріледі;
Нақты аумақтық байланыстылығы бар салықтық базадан алынатын салықтар
жергілікті бюджеттерге бекітіледі;
Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық бірліктерінің бюджеттік
қамтамасыз етілу деңгейлерін теңестіру;
Жергілікті атқарушы органдардың бірдейде мемлекеттік қызмет көрсетуін
қамтамасыз ету;
Мемлекеттік қызмет көрсетуді ұсынудың барынша тиімділігі мен
нәтижелілігі –мемлекеттік қызмет көрсетудің неғұрлым тиімді және нәтижелі
жүргізілуі мен ұсынылуын қамтамасыз ете алатын мемлекеттік басқару
деңгейіне мемлекеттік қызметтер көрестуді бекітіп беру;
Мемлекеттік қызмет көрсету деңгейін оны алушыларға барынша жақындау-
қызметтерді алушылардың қажетттерін жақсылап есепке алу және мемлекеттік
қызметтер көрсету сапасын арттыру мақсатымен, көрсетілетін қызметтерді
атқаруды бюджет жүйесінің мүмкін болғанша неғұрлым төмен деңгейіне беру;
[13, 10бет ]
Бюджеттің әрбір деңгейінің алынған ресми трансфеттер мен кредиттердің
тиімді және нысаналы пайдалануы үшін жауаптылығы.
Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандары.
Бюджетаралық қатынастар:
Республикалық және облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала,
астана бюджетінің арасында:
ресми трансфеттермен:
бюджеттік кредиттермен;
Облыстық және аудандық (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттер
арасында;
Ресми трансфеттер жалпы сипаттағы трансфеттер, ағымдағы нысаналы
трансфеттер, дамуға арналған нысаналы трансфеттер болып бөлінеді.
Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандарын айқындаған кезде бюджеттер
деңгейлерінің әрқайсысының салықтық әлеуеті, аймақтардың объективтік
бюджеттік қажеттіліктерін бағалау нәтижелері, бекітілген заттай нормалар
ескеріледі.
Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандары орта мерзімді фискалдық
саясатқа сәйкес белгіленеді.
Нысаналы трансфеттер мен кредиттерді жергілікті атқарушы органдар тек
қана олардың нысаналы қызметіне сәйкес пайдаланады.
Нысаналы тарнсфеттер мен кредиттердің нысаныл мақсатқа сай
пайдаланылмаған сомалары осы трансфеттер мен кредиттерді бөлген жоғары
тұрған бюджетке ағымдағы қаржы жылының 31 желтоқсанына дейін міндетті
түрде қайтарылуыға жатады.
Нысаналы трансфеттер мен кредиттердің қаржы жылы ішінде
пайдаланылмаған(толық пайдаланылмаған) сомалары осы трансфеттер мен
кредиттерді бөлген жоғары тұрған бюджетке қаржы жылы аяқталғаннан кейін он
күн ішінде міндетті түрде қайтарылуыға жатады.
Дамуға арналған нысаналы трансфеттердің қаржы жылы ішінде
пайдаланылмаған (толық пайдаланылмаған) сомалары осы Кодекстің 92-бабы 6-
тармағының 1) тармақшасында белгіленген мөлшерде тиісті төмен тұрған
бюджеттердің иелігінде қалдырылуы мүмкін.
Бюджеттің атқарылуы принциптері.
Бюджет қаражатын нысаналы пайдалану принципі-бюджеттік
бағдарламалардың паспорттарымен, мемлекеттік мекемелердің азаматтық-
құқықтық мәліметтерімен, нормативтік құқықтық актілермен айқындалып,
бюджеттік бағдарламалар соларға сәйкес жүзеге асырылатын іс-шараларға
бюджет қаражатын пайдалану.
Уақытылылық принципі-бюджет түсімдерін есепке алу және бюджет
қаражатын белгіленген мерзімдерде пайдалану.
Бюджеттің бірқалыпты атқарылуы принципі-қаржы жылының аяғына қарай
төлемдер көлемінің жинақталып қалуына жол бермеу мақсатында бюджет
қаражатын қаржы жылы ішінде бірқалыпты бөлу.
Кассаның бірыңғайлық принципі-түсімдердің барлығын бірыңғай
қазынашылық шотқа есепке алу және көзделген шығыстардың барлығын бірыңғай
қазынашылық шоттан ұлттық валютамен жүзеге асыру. Бюджет жүйесінің барлық
деңгейдегі бюджеттері кассаның бірыңғай принципі негізінде атқарылады.
Мемлекеттiк қаржылық бақылауды жүргiзу құпиялылық режимiн қамтамасыз ету
ескерiле отырып, тәуелсiздiк, объективтiлік, анықтық, ашықтық,
құзыреттiлiк, жариялылық принциптерi мiндеттi түрде сақталып жүзеге
асырылады. [24, 98 бет ]
Тәуелсiздік принципi - мемлекеттiк қаржылық бақылау органдарының,
мәслихаттардың тексеру комиссияларының, iшкi бақылау қызметтерiнiң және
олардың қызметкерлерi мен мүшелерiнiң тәуелсiздiгiне, бақылау функцияларын
жүзеге асыру кезiнде олардың жүргiзiп жатқан бақылау iс-шарасының
тәуелсiздiгiне нұқсан келтiретiн кез келген араласушылыққа жол бермеу.
Бақылаудың объективтiлiк принципi - бақылауды Қазақстан
Республикасының заңдарына, мемлекеттiк қаржылық бақылау стандарттарына
қатаң сәйкестiлiкпен жүргiзу, мүдделер қақтығысына жол бермеу, бақылау
нәтижелерi бойынша анықталған және құжаттармен расталған фактiлер негiзiнде
ғана шешiмдер қабылдау.
Бақылау нәтижелерiнiң анықтық принципi - бақылау нәтижелерiн
бухгалтерлiк, банктiк құжаттармен және мемлекеттiк қаржылық бақылау
объектiсiнiң өзге де құжаттарымен растау.
Бақылаудың ашықтық принципi - бақылау нәтижелерiн баяндаудың
айқындығы, мемлекеттік қаржылық бақылау органдарының, мәслихаттардың
тексеру комиссияларының Қазақстан Республикасының Президентiне, Қазақстан
Республикасының Парламентiне, Қазақстан Республикасының Үкiметiне,
мәслихаттарға есеп беретiндiгi.
Құзыреттiлiк принципi - мемлекеттiк қаржылық бақылау органдары,
iшкi бақылау қызметтерi қызметкерлерiнiң, мәслихаттардың тексеру
комиссиялары мүшелерiнiң бақылауды сапалы жүзеге асыруы үшiн қажеттi кәсiби
бiлiмдер мен дағдылардың жиынтығы.
Жариялылық принципi - құпиялылық режимiн, қызметтiк, коммерциялық
немесе заңмен қорғалатын өзге де құпияны қамтамасыз етудi ескере отырып,
бақылау нәтижелерiн жариялау.
Мемлекеттiк қаржылық бақылауға қойылатын бiрыңғай талаптар
мемлекеттiк қаржылық бақылау стандарттарымен айқындалады.
Мемлекеттiк қаржылық бақылау стандарттарын Республикалық
бюджеттiң атқарылуын бақылау жөнiндегi есеп комитетi ішкi бақылау жөнiндегi
орталық уәкiлеттi органмен бiрлесе отырып әзiрлейдi және оларды
Республикалық бюджеттiң атқарылуын бақылау жөнiндегi есеп комитетi
бекiтедi.
Мемлекеттiк қаржылық бақылау стандарттарын мемлекеттiк қаржылық
бақылау органдары, мәслихаттардың тексеру комиссиялары, iшкi бақылау қызмет
Өкілді органдардың бюджет жобасын қарауының негізгі принциптері.
Өкілді органдар бюджет жобасын қараған кезде мынандай принциптерді:
1) негізділік принципін;
2) бюджеттің текдестірімділігін сақтау принципін ұстанады.
Негізгілік принципі депутаттардың бюджет жобасына өзгерістер немесе
толықтырулар енгізу туралы кез келген ұсыныстары, негізделіп жасалған
есептерді оларға қоса тіркей отырып, осы түзетулерді енгізудің қажеттігін,
олардың әлеуметтік-экономикалық даму басымдықтарына сәйкестігін жазбаша
баяндаумен қатар жүруге тиіс екендігін білдіреді.
Бюджеттің теңдестірімділігін сақтау принципі депутаттар бюджет
жобасына кез келген өзгеріс пен толықтыру енгізген кезде бюджет
тапшылығының мөлшерін бюджет жобасында белгіленген деңгейден асырмай сақтау
үшін қосымша түсімдердің нақты көздері не қысқартылатын шығыстар
айқындалуға тиіс екендігін білдіреді.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның
жобасын Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісі мен Сенатының жалпы
отырысында талқылау Қазақстан Республикасының Үкіметі уәкілеттік берген
адамның (адамдардың) Қазақстан Республикасының орта мерзімді әлеуметтік-
экономикалық даму жоспары, орта бойынша, Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банкі Төрағасының ақша-кредит саясаты бойынша баяндамаларын, сондай-ақ
Қазақстан Республикасы Парламентінің палаталары уәкілеттік берген
адамдардың заң жобасы бойынша қорытындыларымен қоса баяндамаларын қамтиды.
Қазақстан Республикасы Парламентінің палаталары жалпы отырыстарда
алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасы
бойынша республикалық бюджеттік бағдарламалар әкімшілері басшыларының
сөздерін тыңдауға құқылы.
Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасы
Қазақстан республикасы Парламенті палаталарының бірлескен отырыснда кемінде
екі оқылымда қаралады.
Талқылау Қазақстан Республикасының Үкіметі уәкілеттік берген адамның
(адамдардың) Қазақстан Республикасының әлеуметтік –экономикалық дамуының
орта мерзімді жоспары, орта мерзімді фискалдық саясат және тиісті қаржы
жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасы жөніндегі,
Қазақстан республикасы Ұлттық Банкі Төрағасының ақша-кредит саясаты
жөніндегі, сондай-ақ Қазақстан Республикасы, Парламентінің Палаталары
уәкілеттік берген адамдардың заң жобасы бойынша қорытындыларымен қоса
баяндамаларын қамтиды.
Бірінші оқылымда республикалық бюджет кірістерінің, шығындарының,
операциялық сальдосының, таза кредит беруінің, қаржы активтерімен
жүргізілетін операциялар бойыннша сальдосының, тапшылығының (профициттің)
тапшылығын қаржыландырудың (профицитті пайдаланудың) жалпы көлемдері
бекітіледі.
1.3. Бюджет кірістері мен шығыстарының есеп
объектілері.
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығында ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілермен
жүргізуші субъектілермен және халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары
жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын
қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарының
бұл жиынтығы “мемлекеттік бюджет” ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды.
[2, 56 бет ]
Экономикалық қатынастардың жиынтығын ретіндегі мемлекеттік бюджеттің
объективті сипаты бар. Бөлудің дербес сферасы ретіндегі оның өмір сүруінің
объективті қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен,
мемлекеттің табиғатымен және функциясымен байланысты. Бұл тиісті
орталықтандырылған ресурстарды қажет етеді. Ақша қаражаттарын
орталықтандыру бүкіл ұлттық шаруашылық ауқымында үздіксіз ауыспалы
айналымды ұйымдастыру үшін, жалпы экономиканың жұмыс істеуін қамтамасыз ету
үшін қажет.
Экономика дамуның қазіргі кезеңінде орталықтандырылған қаржы
ресурстары мемлекетке қоғамдық өндірістің қажетті қарқыны мен үйлесімін
қамтамасыз етуге, оның салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруге жетуге,
экономиканың салаларын дамытудың бірінші кезектекті бағдарламасы үшін
қажетті көлемде қаражаттарды қалыптастыруға, ірі әлеуметтік өзгерістерді
жүргізуге мүмкіндік береді.
Қаржыны орталықтандырудың арқасында ақша қаражаттары, мемлекеттің
экономикалық және әлеуметтік саясатын табысты іске асыру үшін жағдайларды
дайындап отырып, экономикалық және әлеуметтік дамудың шешуші учасклеріне
шоғырландырылады.
Сөйтіп, объективті бөлгіштік қатынастардың экономикалық нысаны бола
отырып, құндық бөліністің ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік бджет
айрықшалықты қоғамдық арналоымды орындайды – жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді, экономикалық категория
ретінде көрінеді.
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсаты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджет қатынастарына белгілі бір өзіндік
ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгілердің шеңберінен
шықпайды.
Құндықбөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет мына
өзгеше белгілермен сипатталады:
Мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен және
оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты
бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;
Құнды жасау және оны тұтыну процесін шарттастыратын материалдық
өндіріс қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес сфера
қаржысының мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық шаруашылықтың
салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық қызметтің сфералары
арасында құнды қайта бөлуге арналған;
Қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей
байланысты емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан белгілі
үзілісте жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары материалдық өндірісте де,
өндірістік емес сферада да тауар ақша қатынастарымен тығыз тоқайласып
жатады.
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық заттық түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында – бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер мемлекеттің
жұмылдыратын және пайдаланатын ақша қаражаттарының ағымында өзінің
көрінісін табады. Бюджеттік қор – бұл қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың
құндық бөліністің белгілі стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс,
халыққа әлеуметтік – мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке түсетін бөлігі қозғалысының
объективті шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы
мен пайдаланылуы құнды бөлу және қайта бөлумен байланысты оның қозғалыс
процесін білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы категориясына
сай келетін бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл функциялардың іс
– қимылы, мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының қаралған
айрықшалығымен айқындалады. Сонымен бірге мемлекет қаржысының негізгі
буыны ретінде мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция шеңберінде қосалқы
функциялардыатап айтқанда: ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлу;
экономиканы мемлекеттік реттеу және ынталандыру; әлеуметтік саясатты
қаржымен қамтамасыз ету; ақша қаражаттарының орталықдырылған қорын жасау
және пайдалануға бақылау жасау сияқты сипатты функцианалды орындайды. [24,
17 бет ]
Мемлекеттік бюджетке қоамдағы барлық экономикалық процестер
бейнелейтіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары – салықтар,
мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлееттік қарыздар және т.т.
өзінің шоғырланғанкөрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің негізгі қаржы
жоспары ретінде сипатталады.Ол нақты кезеңге, әдетте,бір жылға жасалынады,
бюджеттің кірістерін, шығыстарын, орталықтандырылған қаржы ресурстарынның
шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Бюджетті негізгі қаржы жоспары деп
мойындау оның ұлттық табысты қайта бөлудегі маңызды орнын, қаржы
жоспарларының жүйесіндегі басымдық жағын, сондай-ақ қоғамды ұдайы
өндірістегі айрықша рөлін айқындайды.
Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып
табылады. Елдің неізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика
Парламентінің жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына
сәйкес орындауға жатады.
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономикаға басқарудың басты механизмдерінің
бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау мен
пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып табылатын бюджеттік
механизм арқылы ықпалы етеді. Жалпы экономикаға ықпал етудің құралы
ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді.Экономиканы реттек
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оныжасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылуы процесінде
қаржы қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады.
Ақырында, мемлекеттік бюджет мемлекет жзаңдарының бірі болып табылады.
Сөйтіп, бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны осы жоғарыда
айтылғандардың жиынтығы ретінде қараған жөн.
Мемлекетті бюджеттің сапалық сипаттамасы
Мемлекеттік бюджет – ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлудің
негізгі құралы. Мемлекеттік бюджеттің көмегімен ұлттық табыстың 30%, жалпы
іщкі өнімнің 20%, жалпы қоғамдық өнімнің 10% бөлінеді. Бюджет Қазақстанның
бүкіл аумағында өндірістік күштерді неғұрлым ұтымды орналасуыдың,
экономика мен мәдениетті көтерудің талаптарын ескере отырып салааралық
және аумақтық қайта бөлу үшін пайдаланылады.
Нарықтық механизмге көшуге жағдайында мемлекеттік бюджеттің
қаражаттары ең алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді
мақсатты бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық
әлуетті арттыруға, әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың ең аз
қамтылған жігін әлеуметтік қорғауға бағытталуы тиіс.
Шығыстар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырдың маңызды
құралы болып табылады.
Бюджет қаражаттарының әлеуметтік бағыттылығының зор маңызы
бар.Әлеуметтік саясаттағы басымджықтар – халықтың табысы аз жіктерін
қолдау, сондай-ақ денсаулық сақтау, білім беру мен мәдениет мекемелерінің
жұмыс істеп тұруы.
Бюджеттік жоспарлау мен бюджеттің атқарылуы процесінде ұлттық
шаруашылықтың салаларында және өндірістік емес сфераның мекемелеріне
айтарлықтай ықпал етеді.Мемлекеттің ақша қорын жасау және пайдаланудың
негізгі қаржы жоспары бола отырып, бюджет барлық кәсіпорындармен жєне
±жымдармен етене байланысќан.
Бюджеттік жоспарлау мен бюджеттіњ атќарылуы процесінде ±лттыќ
шаруашылыќтыњ ќаржы-шаруашылыќ ќызметіне баќылау жасалынады. Нарыќтыќ
ќатынастарѓа кµшу жаѓдайында ресурстарды ж±мылдыру жєне оларды пайдалану
процесінде бюджеттік баќылаудыњ мањызды к‰шейе т‰суде.
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен
байланысты болып келетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Мақтарал ауданының жергілікті бюджетін пайдалануды жетілдіру
жолдары.
Кіріспе
1-бµлім. Жергілікті бюджетті қалыптастыру жолдары.
1.1.Қазақстан Республикасының “Бюджет кодексіне” шолу
2. Қазақстан Республикасының бюджетінің ұйымдастырылуының қағидаттары.
1.3.Бюджет кірістері мен шығыстарының есеп объектілері.
2-бµлім Жергілікті бюджеттің шығыстарын жоспарлау.
2.1 Білім беруге арналған бюджет шығыстарын қалыптастыру .
2.2.Денсаулық сақтауға арналған бюджет шығыстарын жоспарлау
2.3. Көлік құралдарына жіне коммуникацияға арналған бюджет шығыстарын
қалыптастыру
Ќорытынды
Пайдаланѓан єдебиеттер
Ќосымшалар
Студенттіњ ќолы ___________
Ѓылыми жеткшініњ ќолы __________
Жазылѓан уаќыты _______________
(к‰ні, айы, жылы)
Кiрiспе
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды реттеу
механизмiнде қаржы зор рөл атқарады. Қаржы - нарықтық қатынастардың құрамды
бөлiгiжәне мемлекеттiк саясатты жүзеге асырудың құралы. Бұл орайда
қаржының әлеуметтiк – экономикалық мәнiн түсiне бiлудiң , оның iс-әрекет
етуiнiң ерекшелiктерiн терең ұғынудың, Қазақстан экономикасын ойдағыдай
дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың
әдiстерi мен амалдарын көрсете бiлудiң маңызы зор.
Қаржы қатынастарының теориясын зерделейтін қаржының мақсаты қаржы
категорияларын, ұғымдарын, терминдерін ұғып алуда олардың сыныптамасын
әлеуметтік экономикалық процестердегі маңызы мен формасын, орнын біліп алу
теориялық және практикалық жағынан қамтамасыз ету; сонымен бірге қаржыны
ұйымдастыру нысандарының өзара байланысы мен өзара іс әрекетін және оның
қоғамның әлеуметтік экономикалық дамуының нақтылы жағдайларындағы
қолданудың әдістерін түсінуге қол жеткізу міндеті болып табылады.
Экономиканың жұмыс iстеуiнiң нарық жағдайында мемлекет тауар –ақша
қатынастарын әлде қайда аз дәрежеде реттейдi, негiзгi реттеуiш тауарлардың,
жұмыстардың және қызметтер көрсетудiң сұранымы мен ұсынымы болып табылады.
[2,8-бет]
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақша қатынастарымен
ортақтастырылған тауар өндiрiсi болып есептелiнедi. Экономикалық өмiрде
қаржының сыртқы көрiнiсi қоғамдық өндiрiстегi әр түрлi қатысушылар
қаражаттарының қозғалысы түрiнде болып жатады. Тауар –ақша қатынастарының
жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып отырған нарықтық экономика жағдайында
қаржы нақтылы және үздiксiз болып жататын ақша айналымын – ақша ағынын
бейнелеп көрсетедi.
Қаржы – ақша қатынастарының жиынтығы, олардың ажырағысыз бөлiгi, ол
әрқашан экономикалық жүйе шеңберiндегi қоғамдық ұдайы өндiрiстiң түрлi
субьектiлерi арасындағы бүкiл ақша қатынастарын емес, тек айрықша ақша
қатынастарын бiлдiредi, сондықтан оның ролi мен маңызы экономикалық
қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Қазақстан Республикасының бюджет Кодексі бюджет процесін
жүзеге асырудың жаңа ұстанымдарын айқындайды. Ең алдымен, мемлекеттің
экономикалық саясатына сәйкес орта мерзімдік бюджетті жоспарлау қажеттігіне
назар аударылуда. Бюджетті жоспарлау процесіне стратегиялық бағдар беру
мақсатында алдағы үш жылдық кезеңге арналған салық – бюджет саясатын
анықтайтын құжат – Орта мерзімді фискалдық саясатты жыл сайын әзірлеу
шешімі қабылданды. [1,6-бет]
Бұл құжаттың қажеттілігі экономикалық реформалар жетістігінің
қоғамының қаржы жүйесін дамыту бағыттарына жүргізіліп жатқан салық –бюджет
саясатының заман талабына бара – барлығының тікелей тәуелділігімен
негізделген. Мұндай жағдайларда бюджет мемлекеттің ресурстарын жұмылдыру
мен жұмсаудың басты құралы ретінде саяси билікке экономикаға ықпал етуге,
оның құрылымдық қайта құрылуын қаржыландыруға, экономиканың басым
секторларын дамытуды көтермелеуге, халықтың неғұрлым қорғалған жіктерін
әлеуметтік қолданумен қамтамасыз етуге шынайы мүмкіндік береді. Тиісті
қаржы жылына арналған бюджеттің әзірлеу кезінде орта мерзімді саясат
негізі болып табылады.
Жерiлiктi бюджеттердi басқарудың жергiлiктi органдарының сан қырлы
қызметтерiнiң негiзгi қаржы базасы бола отырып, олардың экономикалық
дербестiгiн нығайтады, шаруашылық қызметiн жандандырады, аумақтың
экономикалық әлуетiн кеңейтуге, қаржы ресурстарының резервтерiн ашып
пайдалануға мүмкiндiк жасайды. Сонымен жергiлiктi бюджеттер жергiлiктi
экономикалық жән әлеуметтiк мiндеттердi жүзеге асыруда елеулi рөл атқарады.
Бұл тұтынудың қоғамдық қорларын бөлген кезде көрiнедi. Жергiлiктi бюджет
арқылы мемлекеттiк бюджет қаражаттарының басым бөлiгi әлеуметтiк
инфрақұрылымға жұмсалады.
Б. С. Өтебевтың “Мемлекеттік бюджет” әдебиетінде бюджеттік іс- әрекет
жүргізу мемлекеттің орталықтандырылған ақша қаражаттары қорын қалыптастыру
мен пайдалануына байланысты және ерекше экономикалық, ұйымдастырушылық
формаларды қолдану негізінде жүргізіледі деп жпзған. [24, 10бет ]
С.Құлпыбаев, Қ. Iлиясовтың “Қаржы” әдебиетiнде “Жергілікті ќаржылыќ
билік пен басќарудыњ жергілікті органдарыныњ сан ќырлы ќызметініњ ќаржы
базасы болып табылатын жергілікті бюджеттерге мањызды рол беріледі.” деп
жазған. [2,339-бет] Сондықтан жергiлiктi бюджет каржы саласының басты
базасы болып табылады.
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы: ”Мақтарал ауданының жергілікті
бюджетін басқаруды жетілдіру жолдары”.
Дипломдық жұмыс тақырыбының мақсаты - әрбір шаруашылық жүргізуші
субьектілер іс - әрекеттерінің тиімділігі мен табысқа жету көрсеткіштері,
жергілікті бюджеттік бағдарламалардың тиімділігін бағалауды және жергiлiктi
бюджеттерiнiң кiрiс- шығыстары туралы талдама жасау және нақты дұрыс
жүргізілу бағыттарын анықтау болып табылады.
Бірінші бөлімде Қазақстан Республикасының бюджет кодексiн шолу,”
Қазақстан Республикасының ұлттық қоры, Қазақстан Республикасының бюджетінің
ұйымдастырылуының қағидаттары, бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандары,
бюджет кірістері мен шығыстарының есеп объектілері, бюджет кірісіне талдау
жасалған.
Екінші бөлімде жергiлiктi бюджеттiң бiлiм беруге арналған бюджет
шығыстарында білім беру жүйесінің негізгі міндеттері мен оның басымды
мақсаттары, білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламаға сәйкес жоғары
білім беру жүйесі туралы және азаматтардың білім алу құқығы мен білім
берудің негізгі принциптері, Қазақстан Республикасының “Білім беру ”туралы
заңына сәйкес жазылған.
Денсаулық сақтауға арналған бюджет шығыстарын жоспарлауда
республикалық бюджеттің денсаулық сақтауға арналған құралдарды жұмсау,
мемлекеттік денсаулық сақтауды қаржыландыру көздері, аймақтық бюджеттер
шығындарында денсаулық сақтауға берілген құралдар туралы, денсаулық
сақтауға арналған шығындарды жоспарлау есептемелерінің негізін құрайтын
көрсеткіштер туралы жан- жақты талданған.
Көлік құралдарына және коммуникацияға арналған бюджет шығыстарын
қалыптастыруда өндірістік және айсақаралық байланыстарды қамтамасыз
ететін , сондай-ақ халықтың ерсілі- қарсылы жүруі мен ақпарат
мұқтаждықтары, көлік пен коммуникацияны ұстау мен дамуын қаржыландыруға
арналған шығындар туралы берілген. [24, 206бет ]
Соңында қорытынды мен әдебиеттер тізімі көрсетілген.
1-бµлім. Жергілікті бюджетті қалыптастыру жолдары.
1.1.Қазақстан Республикасының “Бюджет кодексіне” шолу.
Осы кодекс бюджеттік және бюджетаралық қатынастарды рейтейді және
бюджет жүйесі жұмыс істеуінің, бюджет қаражаттарының құрылуы мен
пайдалануының негізгі ережелерін, принціптері мен тетіктерін белгілейді.
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының
Конституциясына негізделеді, осы Кодекстен және қабылдануы осы кодекске
көзделген өзге де нормативтік құқықтық актілерден тұрады.
Егер Қазақстан республикасының бекіткен халық аралық шартта осы
Кодекстегіден өзгеше ерешелер белгіленсе, онда халықаралық шарттың
ережелері қолданылады.
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының
бүкіл аумағында қолданысқа болады және борлық жеке және заңды тұлғаларға
қолданылады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен жергілікті атқарушы
органдардың тиісінше республикалық және жергілікті бюджеттерден тиісті
қаржы жылына арнап ақша бөлу туралы актілері, осы атілердің қайтарымды
негізде ақша бөлу туралы ерешелерін қоспағанда, ағымдағы қаржы жылы
аяталғаннан кейін күшін жояды.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға
өзгерістер мен толықтырулар енігзу туралы заңдар, тиіті қаржы жылына
арналған жергілікті ьбюджет туралы мәслихаттардың шешімдеріне өзгерістер
мен толықтырулар енгізу туралы мәслихаттардың шешімдері, сондай – ақ
Қазақстан Республикасының үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың
оларды іске асыру туралы актілері тиісті қаржы жылының 1 қаңтарына бастап
қолданысқа енгізіледі. [1, 5бет ]
Егер заң актілерінде және өзге де нормативтік құқықтық актілерде
Қазақстан Республикасының бюджет заңдарына қайшы келетін ережелер көзделсе,
онда ҚазақстанРеспубликасы бюджет заңдарының ережелері қолданылады.
Мемлекеттік бюджет –араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке
алмағанда, республикалық және жергілікті бюджеттерді біріктіретін,
талдамалы ақпарат ретінде пайдаланылатын және бекітуге жатпайтын жиынтық
бюджет;
Инвестициялық ұсыныс –инвестициялық жобаның (бағдарламаның)
мақсатын, оған жету жолдарын көрсетені және инвестициялық
жобаны(бағдарламаны) одан әрі үшін оны алдын ала іріктеуді жүзеге асыру
мүмкіндігін қамтамасыз ететін инвестициялық жоба(бағдарлама) тұжырымдамасы;
Кассалық алшақтық –қаржы жылы ішінде шығыстар көлемінің бюджетке
түсетін түсімдер мен бюджет қаражатының бос қалдықтары көлемінен асып
түсуі;
Жергілікті бюджет –облыстық бюджет, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың бюджеті, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті;
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган
–жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын, жергілікті бюджеттің орташа
мерзімді кезеңге арналған болжамды көрсеткіштерін және тиісті қаржы жылына
арналған жергілікті бюджеттің жобасын жоспарлау жөніндегі функцияларды
жүзеге асыратын атқарушы орган;
Бюджетті атқару жөніндегі жергілікті уәкілетті орган-жергілікті
бюджеттен қаржылындыратын, бюджетті атқару, жергілікті бюджеттің атқарылуы
жөніндегі бюджеттік есеп және есептілікті жүргізу саласындағы функцияларды
жүзеге асыратын атқарушы орган;
Кірістерді бөлу нормативі –кірістерді әр түрлі деңгейлердегі
бюджеттердің арасында бөлудың проценттік арақатынасы;
Салалық (секторлық) бағдарлама-Қазақстан Республикасының Үкіметі
бекітетін, экономиканың жекелеген салаларының (секторларының) неғұрлым
маңызды міндеттерін шешуге бағытталған бағдарлама;
Басым (республикалық немесе жергілікті) бюджеттік инвестициялық
жобалардың (бағдарламалардың) тізбесі республикалық немесе жергілікті
бюджеттердің қаражаты есебінен қаржыландыру жоспарланған инвестициялық
жобалардың(бағдарламалардың) тізімі болып табылатын, республиканы немесе
аймақтарды әлеуметтік-экономикалық дамытудың орта мерзімді жоспарына
қосымша; [3,12-бет]
Бюджет қаражатын алушы-бюджет қаражатын игерудің барлық деңгейінде
бюджет қаражатын пайдалатын орталық және жергілікті атқарушы органдар,
мемлекеттік мекемелер, жеке және заңды тұлғалар, сондай-ақ қаржылық қызмет
көрсететін, соның ішінде азаматтық-құқықтық мәмілелер негізінде қызмет
көрсететін тұлғалар;
Аймақтық бағдарлама-мәслихаттар бекітетін, аймақтың (аумақтың)
әлеуметтік –экономикалық дамыту міндеттерін шешуге бағытталған бағдарлама;
Түзетілген бюджет-тиісінше Қазақстан республикасының Парламентінде
немесе мәслихатта нақтыланбай, Қазақстан Республикасының Үкіметі және
жергілікті атқарушы органдар енгізген өзгерістер мен толықтыруларды ескере
отырып бекітілген немесе нақтыланғанбюжет;
Әлеуметтік-экономикалық дамудың орташа мерзімдік жосапры-Қазақстан
республикасының Үкіметі немесе мәслихат бекітетін, республиканы немесе
аймақты әлеуметтік-экономикалық дамытудың үш жылдық кезеңге арналған
негізгі көрсеткіштері мен бағыттарын және оларды іске асыру жөніндегі
шараларды айқындайтын құжат;
Трансфеттер-бюджетке және Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына,
сондай-ақ бюджеттен, соның ішінде жеке және заңды тұлғаларға Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорынан бюджетке төленетін өтеусіз және
қайтарылмайтын төлемдер;
Бекітілген бюджет-тиісті қаржы жылына арналған, Қазақстан
Республикасының Парламенті немесе тисті мәслихат бекіткен бюджет;
Нақтыланған бюджет-атқарылуы барысында Қазақстан Республикасының
Парламенті немесе тиісті мәслихат қабылданған өзгерістер мен толықтыруларды
ескере отырып тиісті қаржы жылына бекітілген бюджет;
Қаржыландыру-бюджет қаражатын алушыларға осы қаражатты бөлу;
Қаржы жылы – бюджеттің атқарылуы жүзеге асырылатын, күнтізбелік
жылдың 1 қаңтарынан басталып, 31 желтоқсанында аяқталатын уақыт кезеңі;
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық әукілетті орган –орташа
мерзімді кезеңге арналған мемлекеттік бюджеттің болжамды көрсеткіштерін
және тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджеттің жобасын жоспарлау
жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;
Ішкі бақылау жөніндегі орталық уәкілетті орган-ішкі мемлекеттік
қаржы бақылауы функцияларын жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;
Бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган-республикалық
бюджетті және өз құзыреті шегінде жергілікті бюджеттерді атқару жөніндегі
бюджеттік есеп пен есептілікті атқару, жүргізу саласындағы функцияларды
жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;
Экономикалық жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган- Қазақстан
республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі бағыттарын әзірлеу
функцияларын жүзеге асыратын орталық атқарушы орган.
Қазақстан Республикасы бюджет заңдарының осы бапта көрсетілмеген басқа
ұғымдары осы Кодекстің тиісті баптарында айқындалған мәндерде
пайдаланылады. [2, 10-бет ]
Қазақстан Республикасы бюджет заңдары ұғымдарының анықтамалары
бюджеттік қатынастарға қатысты Қазақстан Республикасының басқа да заң
салалары ұғымдарының анықтамаларымен сәйкес келмеген кезде Қазақстан
Республикасы бюджет заңдарының ұғымдары пайдаланылады.
Осы кодексте пайдаланылатын Қазақстан Республикасының басқа да заңдар
салаларының ұғымдары, егер осы Кодексте өзгеше көзделмеген болса, Қазақстан
Республикасы заңдарының осы салаларында пайдаланып жүрген мәнінде
қолданылады.
Бюджеттің құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:
кірістер;
салықтық түсімдер;
салықтық емес түсімдер
негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
ресми трансфеттер түсімдері;
шығындар:
операциялық сальдо;
таза бюджеттік кредит беру;
бюджеттік кредиттер;
бюджеттік кредиттерді өтеу;
қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо;
қаржы активтерін сатып алу;
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;
бюджет тапшылығы (профициті);
бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану);
қарыздар түсімі;
қарыздарды өтеу;
бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Бюджеттерді бекіту және бюджеттердің атқарылуы туралы есептерді түзу
осы баптың 1-тармағында көрсетілген құрылым бойынша жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры:
Тұтас алғанда ағымдағы қаржы жылы бойынша шикізат секторы ұйымдарынан
республикалық бюджетке түсетін түсімдердің бекітілген және нақты көлемдері
арасындағы айырма ретінде айқыналатын республикалық бюджет шығынын өтеуге
жұмсалады. Өтем мөлшері республикалық бюджеттің түсімдер бойынша толық
атқарылмаған жалпы сомасынан аспауға тиіс. Түсімдердің жалпы нақты көлемі
олардың бекітілген көлемінен асып түскен жағдайда өтем жүзеге асырылмайды;
Қақастан Республикасының Ұлттық қорынан республикалық бюджетке
Қазақстан Республикасының Президенті белгілейтін мақсаттарға арналып
берілетін нысаналы трансфеттер түрінде;
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқаруға және жыл сайын аудит
өткізуге байланысты шығыстарды жабуға жұмасалады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру көздері.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру көздері;
Шикізат секторы ұйымдарының республикалық бюджетке түсетін нақты
түсімдердің тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда
бекітілген олардың жылдық көлемінен асып түсуі ретінде айқындалатын
республикалық бюджеттен берілетін ресми трансфеттер;
Республикалық меншіктегі және кен мен өңдеу салаларына жататын
мемлекеттік мүлікті жекешелендіруден түсетін түсімдердің есебінен
айқындалатын республикалық бюджеттен берілетін ресми трансфеттер;
Шикізат секторы ұйымдарынан республикалық бюджетке түсетін
республикалық бюджетте жоспарланған түсімдер сомасының он проценті
мөлшерінде есептелген республикалық бюджеттен берілетін ресми трансфеттер;
Ауыл шаруашылық мақсатындағы жер учаскелерін сатудан түскен түсімдер
есебінен айқындалатын жергілікті бюджеттің ресми трансфеттері;
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқарудан түсетін
инвестициялық кірістер;
Қазақстан Республикасының заңдарымен тыйым салынбаған өзге де
түсімдер мен кірістер болып табылды.
Негізгі қызметі табиғи ресурстарды өндіру ұйымдарының тізбесін Қазақстан
Республикасының Үкіметі белгілейді. [1, 10бет ]
Шикізат секторының ұйымдарынан түсетін түсімдер –шикізат секторы
ұйымдарынан бюджетке салықтың мынадай түрлері бойынша түсетін түсімдердің
жиынтығы;
Корпорациялық табыс салығы;
Қосылған құнға салынатын салық;
Үстеме пайдаға салынатын салық;
Бонустар;
Роялти
Жасасқан келісім-шарттар бойынша Қазақстан Республикасының өнімді
жөніндегі үлесі.
Шикізат секторы ұйымдарынан түсетін түсімдер болжамы шикізат
секторының тауарларына республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуының орта
мерзімді жоспарында айқындалған дүниежүзілік тұрақты есеп айырысу бағалары
ескеріле отырып жасалады.
Осы баптың 1-тармағының 1) тармақшасында көрсетілген ресми
трансфеттерді, сондай-ақ республикалық меншіктегі және кен өндіруші және
өңдеуші салаларға жататын мемлекеттік мүлікті жекешелендіруден түсетін
жоспардан тыс түсімдер есебінен айқындалатын республикалық бюджеттен
берілетін ресми трансфеттерді республикалық бюджеттің атқарылуы барысында
оны Қазақстан Республикасының Парламентінде нақтыламай-ақ бюджетті атқару
жөніндегі орталық уәкілетті орган айқындап, республикалық бюджеттен
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына аударады.
Осы баптың 1-тармағының 3) тармақшасында көрсетілген ресми
трансфеттер, сондай-ақ республикалық меншіктегі және кен өндіруші және
өңдеуші салаларға жататын мемлекеттік мүлікті жекешелендіруден түсетін
жоспарлы түсімдер есебінен айқындалатын республикалық бюджеттен берілетін
ресми трансфеттер тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы
заңмен бекітіледі.
Ауыл шаруашылық мақсатындағы жер учаскелерін сатудан түскен түсімдер
есебінен айқындалатын, осы баптың 1-тармағы 4) тармақшасында көрсетілген
ресми трансфеттер мәслихаттың тиісті қаржы жылына арналған жергілікті
бюджетті атқару барысында оны мәслихатта нақтыламай-ақ Қазақстан
Республикасының ұлттық қорына аударады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқарудан түсетін
инвестициялық кірістер Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қаржылық
активтерге және материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүліктерге
орналастырудан құрылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры:
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын сақтау:
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының жеткілікті өтімділік деңгейін
ұстап тұру:
Тәуекел деңгейінің қалыптылығы жағадайында ұзақ мерзімді перспективада
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры табыстылығының жоғары деңгейін ұстап
тұру;
Инвестициялық кірістер алуды қамтамасыз ету мақсатында рұқсат етілген
қаржы активтеріне және матеиралдық емес активтерді қоспағанда, өзге де
мүліктерге орналастырылады.
Рұқсат етілген қаржылық активтердің және матеиралдық емес активтерді
қоспағанда, өзге де мүліктердің тізбесін Қазақстан республикасының Ұлттық
қорын басқару жөніндегі кеңестің ұсынысы бойынша Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкімен бірлесіп Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын жеке және заңды тұлғаларға кредит
беруге және міндеттермелерді орындауды қамтамасыз ету ретінде пайдалануға
болмайды. [1,12 бет ]
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының есебінен республикалық бюджеттің
шығынын өтеу оның атқарылуы барысында Қазақстан Респубикасының Ұлттық қорын
басқару жөніндегі кеңестің келісімімен қаржы жылының қорытындылары бойынша
Қазақстан Республикасының Парламентінде репсубликалық бюджетті нақтыламай-
ақ жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан республикалық бюджетке
берілетін нысаналы трансферттердің көлемі тиісті қаржы жылына арналған
республикалық бюджет туралы заңмен бекітіледі.
Активтерді Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына есептеу және
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын пайдалану тәртібін Қазақстан
Республикасының Үкіметі айқындайды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару жөніндегі кеңес-
Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорын тиімді пайдалану және оны қаржылық активтерге және материалдық
емес активтерді қоспағанда, өзге де мүліктерге орналастыру жөнінде
ұсыныстар талдап-жасайтын консультациялық-кеңесші орган.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару жөніндегі функциялары:
Қазақстан Репсубликасының Ұлттық қорын қалыптастыру мен пайдалану
тиімділігін арттыру жөнінде ұсыныстар талдап-жасау;
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын пайдалану көлемдері бағыттары
жөніндегі ұсыныстарды қарау-және талдап –жасау;
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын орналастыру үшін рұқсат етілген
қаржылық активтердің және матеиралдық емес актвтерді қоспағанда, өзге де
мүліктердің тізбесі жөнінде ұсыныстар талдап-жасау болып табылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару жөніндегі кеңесті құру
туралы шешімді, оның құрамы мен ол туралы ережені Қазақстан Республикасының
Президенті бекітеді. [1, 10бет ]
Республикалық бюджет жобасын қарау мен бекіту туралы жалпы ережелер.
Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның
жобасын Қазақстан Республикасының Үкіметі жоспарланып отырған жыл
алдындағы жылдың 1 қырқүйегінен кешіктермей Қазақстан Републикасының
Парламентіне енгізеді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі алдағы қаржы жылына арнлаған
республикалық бюджет туралы заңның жобасымен бір мезгілде мынандай
құжаттарды мен матеиралдарды;
Әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарын;
алдағы үш жылдық кезеңге арналған орта мерзімді фискалдық саясатты;
Республикалық бюджеттік бағдарламалар паспорттарының жобаларын;
Республикалық бюджеттің түсімдері бойынша негіздемелер ме болжамдық
есептерді;
Соңғы есептілік күнгі жағдай бойынша мемлекеттік кепілдік берген
борыштың жайы туралы деректерді;
Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет жобасында негізге
алынған шешімдерді ашып көрсететін түсіндірме жазбаны табыс етеді.
Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан
Республикасы парламенті Палаталарының бірлескен отырысында кемінде екі
оқылымда және ағымдағы жылдың 1желтоқсанынан кешіктірмей бекітіледі.
Қазақстан Республикасының парламенті ағымдағы дейін алдағы қаржы
жылына арналған республикалық бюджет туралы заңды қабылдамаған жағдайда,
Қазақстан Республикасының Президенті алдағы қаржы жылының бірінші тоқсанына
арналған республикалық қаржылық жоспар туралы жарлық шығаруға құқылы, ол
республикалық бюджетті Қазақстан Республикасының Парламенті бекіткенге
дейін қолданылады.
Алдағы қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған республикалық қаржы
жоспары ағымдағы жылдың 30 желтоқсанынан кешіктірілмей алдағы қаржы жылына
арналған республикалық бюджет жобасының төрттен бір бөлігі көлемінде
бекітіледі.
Республикалық қаржы жоспарының атқарылуы осы кодексте белгіленген
тәртіппен жүзеге асырылады.
Кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған республикалық
қаржылық жоспар бекітілген жағдайда, осы қаржы жоспары жылына арналған
республикалық бюджет сол жылғы 1 наурыздан кешіктірілмей бекітілуге тиіс.
Бұл ретте аталған қаржы жылына арналған республикалық бюджет сол
жылдың бірінші тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспары ескеріле
отырып бекітіледі.
Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заң
қосымшаларымен, Қазақстан Республикасы Президентінің алдағы қаржы жылының
бірінші тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспары туралы Жарлығы
қосымшаларымен бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланады.
Жергілікі бюджеттің жобасын қарау мен бекіту туралы жалпы ережелер.
Алдағы қаржы жылына арналған облыстық бюджеттің, республикалық маңызы
бар қала, астана бюжетінің жобасын облыстың, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың жергілікті атқарушы органы жоспарланып отырған жыл
алдындағы жылдың 15 қазанынан кешіктірмей тиісті мәслихатқа енгізеді.
Алдағы қаржы жылына арналған аудан (облыстық маңызы бар қала)
бюджетінің жобасын ауданның (облыстық маңызы бар қала) жергілікті атқарушы
органы жоспарланып отырған жылдың алдындағы жылдың қарашасынан кешіктірмей
тиісті мәслихатқа енгізеді.
Жергілікті атқарушы орган алдағы қаржы жылына арналған жергілікті
бюджеттің жобасымен бір мезгілде мынандай құжаттарды және материалдарды:
Әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарын;
Үш жылдық кезеңге арналған орта мерзімді фискалдық саясатты;
Жергілікті бюджеттік бағдарламалар паспорттарының жобаларын;
Жергілікті бюджеттің түсімдері бойынша негіздемелер мен болжамдық
есептерді;
Алдағы қаржы жылына жергілікті бюджет жобасында негізге алынған
шешімдерді ашып көрсететін түсіндірме жазбаны табыс етеді.
Алдағы қаржы жылына арналған облыстық бюджет, республикалық маңызы
бар қаланың, астананың бюджеті Қазақстан Республикасының Президенті тиісті
қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға қол қойғаннан кейін
екі апта мерзімнен кешіктірмей бекітіледі.
Ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) алдағы қаржы жылына арналған
бюджеті тиісті қаржы жылына арналған облыстық бюджетті бекіту туралы,
облыстық мәслихаттың шешіміне қол қойылғаннан кейін екі апта мерзімнен
кешіктірілмей бекітіледі.
Мәслихат осы баптың 2-тармағында белгіленген мерзімде алдағы қаржы
жылына арналған жергілікті бюджет туралы шешімді қабылдамаған жағдайда,
тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің жергілікті атқарушы органы алдағы қаржы
жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті атқарушы органы алдағы қаржы
жылының бірінші тоқсанында арналған жергілікті қаржы жоспары туралы шешім
шығаруға құқылы, ол жергілікті бюджетті мәслихат бекіткенге дейін
қолданылады.
Алдағы қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы
жоспары ағымдағы жылдың 30 желтоқсанынан кешіктірілмей алдағы қаржы жылына
арналған жергілікті бюджет жобасының төрттен бір бөлігі көлемінде
бекітіледі.
Жергілікті қаржы жоспарының атқарылуы осы Кодексте белгіленген
тәртіппен жүзеге асырылады.
Кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы жоспары
бекітілген жағдайда осы қаржы жылына арналған жергілікті бюджет сол жылғы 1
наурыздан кешіктірілмей бекітілуі тиіс. [1, 15бет ]
Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың жергілікті
атқарушы органдары аудандық (қалалық) мәслихаттар аудандардың (облыстық
маңызы бар қалалардың) бюджеттерін бекіту туралы шешім қабылдағаннан кейін
бір апта мерзімде бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті органға
және бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті органға бекітілген
жергілікті бюджеттердің негізінде жинақталған облыстардың, республикалық
маңызы бар қалалардың, астананың бюджеттерін, сондай-ақ тиісті қаржы жылына
арналған жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын жергілікті бюджеттік
инвестициялық жобалар мен бағдарламалардың тізбесін табыс етеді.
Мәслихаттардың алдағы қаржы жылына арналған жергілікті бюджет туралы
қабылдаған шешімдері қосымшаларымен және жергілікті атқарушы органдардың
алдағы қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы жоспары
туралы шешідері қосымшаларымен бұқаралық қосымшаларымен бұқаралық ақпарат
құралдарына жарияланады.
Қазақстан Республикасы Парламенті палаталарының бірлескен отырысында
заң қабылдау арқылы жүзеге асырылады.
Жергілікті бюджет жобасын мәслихаттың тұрақты комиссияларында қарау.
Жергілікті бюджет жобасы тиісті мәслихаттың тұрақты комиссияларында
қаралады.
Тиісті мәслихаттардың тұрақты комиссиялары комиссия мүшелерінің
арасынан жұмыс топтарын құрады. Жұмыс топтарына жергілікті атқарушы
органдардың өкілдері тартылуы мүмкін.
Тұрақты комиссиялар жұмыс топтарының пікірлерін ескере отырып,
тиісті негіздемелермен және есептермен қоса жергілікті бюджет жобасына
өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөнінде ұсыныстар жасайды және оларды
тиісті мәслихат белгілеген бас тұрақты комиссияға жібереді.
Бас тұрақты комиссия тұрақты комиссиялардан түскен ұсыныстардың
жинақтамасын жасап, оны мәслихаттың сессиясына шығарады. Бұл ретте
жинақтамаға тиісті негіздемелері мен есептері бар ұсыныстар ғана
енгізіледі.
Тиісті мәслихаттың сессиясында жергілікті бюджеттің жобасын талқылау
тиісті әкімшілік-аумақтық бірлік әкімнің немесе жергілікті атқарушы орган
уәкілеттік берген адамның (адамдардың) тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің
орта мерзімді әлеуметтік-экономикалық даму бағдарламасы, орта мерзімді
фискалдық саясат және тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджеттің
жобасы бойынша қорытындысымен қоса баяндамаларын қамтиды.
Мәслихат сессияда алдағы қаржы жылына арналған жергілікті бюджет
бойынша жергілікті бюджеттік бағдарламалар әкімшілері басшыларының сөздерін
тыңдауға құқылы.
2. Қазақстан Республикасының бюджетінің ұйымдастырылуының қағидаттары.
Бюджет жүйесі мынадай принциптерге негізделеді:
Бірлік принципі –Қазақстан Республикасының аумағындағы Қазақстан
республикасының бірыңғай бюджеттік заңдарының қолдануын, соның ішінде
бірыңғай бюджеттік сыныптауды, бюджет процесін жүзеге асырудың бірыңғай
рәсімдерін пайдалануды қамтамасыз ету;
Толықтық принципі-Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген
түсімдер мен шығыстарды бюджеттерде және Қазақстан Республикасының Ұлттық
қорында көрсету, бюджет қаражатын пайдалана отырып, өзара талаптарды есепке
алуға, сол сияқты бюджет қаражаты талаптар құқықтарынан шегінуге жол
бермеу;
Реалистік принципі-бекітілген (нақтыланған, түзетілген) бюджет
көрсеткіштерінің орта мерзімді фискалдық саясатқа және Қазақстан
Республикасы мен аймақтарды әлеуметтік-экономикалық жамытудың орта мерзімді
жоспарының бекітілген (түзетілген) өлшемдері мен бағыттарына сәйкес келуі;
[24, 15 бет ]
Транспаренттілік принципі-мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын өзге де
құпия болып табылатын мәліметтерді қоспағанда, Қазақстан Республикасының
бюджет заңдары саласындағы нормативтік құқықтық актілерді, бекітілген
(нақтыланған, түзетілген) бюджеттерді және оларды атқарылуы туралы
есептерді, мемлекеттің фискалдық саясатына қатысты басқа да ақпаратты
міндетті түрде жариялау; бюджет процесінің ашықтығы, мемлекеттік қаржы
бақылауын жүргізу;
Дәйектілік принципі-бюджеттік қатынастар аясында бұрын қабылдаған
шешімдерді мемлекеттік басқару органдарының сақтауы;
Тиімділік және нәтижелілік принципі-бюджеттерді бюджеттік
бағдарламалар паспорттарымен көзделген белгілі бір нәтижелерге қол жеткізу
қажеттілігін негізге алып, бюджет қаражатының осы нәтижелерге қол жеткізу
үшін қажетті оңтайлы көлемін пайдалана отырып әзірлеу және атқару немесе
бюджеттік қаражаттың бекітілген көлемін пайдалана отырып ең үздік нәтижені
қамтамасыз ету;
Басымдық принципі –бюджеттік процесіне республиканың немесе аймақтың
әлеуметтік-экономикалық дамуының басым бағыттарына сәйкес жүзеге асыру;
Жауапкершілік принципі-бюджет процесіне қатысушыларды Қазақстан
Республикасының бюджеттік заңдарын бұзғаны үшін жауапқа тарту;
Бюджеттердің дербестік принципі-түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында
түсімдердің тұрақты түрде бөлініп тұруын орнықтыру және осы Кодекске сәйкес
олардың жұмсалу бағыттарын анықтау, мемлекеттік басқарудың барлық
деңгейлерінің осы Кодекске сәйкес бюджет процесін дербес жүзеге асыру
құқығы, жергілікті бюджеттердің атқарылуы барысында қосымша алынған
кірістерді, осы Кодекстің 40-бабының 6-тармағында белгіленген жағдайларды
қоспағанда, жергілікті бюджеттер қаражатының бос қалдықтарын жоғары тұрған
бюджетке алып қоюға жол бермейтіндігі, тиісті өтемсіз төмен тұрған
бюджеттерге қосымша шығыстар жүктеуге жол берілмейтіндігі.
[24, 20 бет ]
Осы Кодексте мынандай негізгі ұғымдар пайдаланылады:
Мемлекеттің активтері -өткен операциялар немесе оқиғалар нәтижесінде
мемлекеттік меншікке алынған мүліктік және мүліктік емес игіліктер емес
игіліктер мен құндық бағасы бар құқықтар;
Бюджет-мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды қаржымен
қамтамасыз етуге арналған орталықтандыоылған ақша қоры;
Облыстың бюджеті араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке
алмағанда, облыстық бюджетті, аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың)
бюджеттерін біріктіретін, талдамалы ақпарат ретінде пайдаланылатын және
бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет;
Бюджеттік қамтамасыз етілу –мемлекеттік басқару органдары тиісті
бюджет қаражаты есебінен ұсынатын мемлекеттік қызметтер көрсетуді
алушылардың бірлігіне шаққандағы заттай нормалар есепке алынған мемлекеттік
қызметтер көрсету құны;
Бюджет жүйесі- бюджеттердің және Қазақстан Республикасы Ұлттық
қорының, сондай-ақ бюджеттік процестер мен қатынастардың жиынтығы;
Бюджеттік инвестициялық бағдарлама –сипаты техникалық-экономикалық
негіздеу сатысында қол жеткізу мерзімін анықтауға мүмкіндік бермейтін
тірыңғай инвестициялық мақсатты көздейтін іс-шаралар жиынтығы;
Бюджеттік инвестициялар –экономикалық пайда табу немесе әлеуметтік-
экономикалық тиімділікке жету мақсатымен мемлекет активтерінің құнын
ұлғайтуға, адам ресустарын дамытуға және табиғи ресурстарды жаңғыртуға
бағытталған қаржыландыру;
Бюджеттік операциялар –бюджетті атқару процесінде жүзеге асырылатын
операциялар;
Бюджеттік қатынастар-бюджет процесінде жүзеге асырылатын операциялар;
Бюджет қаражаты –мемлекеттік меншікке түсуі мен жұмсалуы бюджетте
ақшалай нысанда көрсетілетін мемлекеттің ақша және өзге де активтері;
Бюджеттік инвестициялық жоба-шектеулі уақыт кезеңі ішінде іске
асырылатын және аяқталған сипаты бар бюджеттік инвестицияларды жүзеге асыру
жөніндегі іс-шаралар жиынтығы;
Бюджетаралық қатынастар принциптері
Бюджетаралық қатынастар мынандай принциптерге негізделеді:
Облыстар, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттерінің
–республикалық бюджетпен өзара қатынастарды, аудандар(облыстық маңызы бар
қалалар) бюджеттерінің жоғары тұрған облыстық бюджетпен өзара қатынастарда
теңдігі;
Түсімдерді тиімді бөлу, ол түсімдердің ара жігін ажыратудың мынандай
өлшемдерін бір мезгілде сақтауды ескереді:
Төмен тұрған бюджеттерге тұрақты сипаты бар, сыртқы факторлардың
әсеріне тәуелсіз салықтық және салықтық емес түсімдер бекітіледі;
Мемлекеттік мекемелер көрсеткен қызметтер үшін төлемақы болып
табылатын салықтық және салықтық емес түсімдер бекітіледі;
Мемлекеттік мекемелер көрсеткен қызметтер үшін төлемақы болып
табылатын салықтық және салықтық емес түсімдер аталған қызметтер көрсету
қаржыландырылатын бюджет кірісіне түседі;
Қайта бөліну сипаты бар, сондай-ақ салық базасы әркелкі орналастыратын
салықтар бюджет жүйесінің неғұрлым жоғары деңгейлеріне бекітіледі;
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді бекіткен
кезде оларды жинаудың неғұрлым жоғары дәрежесін қамтамасыз ететін бюджет
деңгейіне артықшылық беріледі;
Нақты аумақтық байланыстылығы бар салықтық базадан алынатын салықтар
жергілікті бюджеттерге бекітіледі;
Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық бірліктерінің бюджеттік
қамтамасыз етілу деңгейлерін теңестіру;
Жергілікті атқарушы органдардың бірдейде мемлекеттік қызмет көрсетуін
қамтамасыз ету;
Мемлекеттік қызмет көрсетуді ұсынудың барынша тиімділігі мен
нәтижелілігі –мемлекеттік қызмет көрсетудің неғұрлым тиімді және нәтижелі
жүргізілуі мен ұсынылуын қамтамасыз ете алатын мемлекеттік басқару
деңгейіне мемлекеттік қызметтер көрестуді бекітіп беру;
Мемлекеттік қызмет көрсету деңгейін оны алушыларға барынша жақындау-
қызметтерді алушылардың қажетттерін жақсылап есепке алу және мемлекеттік
қызметтер көрсету сапасын арттыру мақсатымен, көрсетілетін қызметтерді
атқаруды бюджет жүйесінің мүмкін болғанша неғұрлым төмен деңгейіне беру;
[13, 10бет ]
Бюджеттің әрбір деңгейінің алынған ресми трансфеттер мен кредиттердің
тиімді және нысаналы пайдалануы үшін жауаптылығы.
Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандары.
Бюджетаралық қатынастар:
Республикалық және облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала,
астана бюджетінің арасында:
ресми трансфеттермен:
бюджеттік кредиттермен;
Облыстық және аудандық (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттер
арасында;
Ресми трансфеттер жалпы сипаттағы трансфеттер, ағымдағы нысаналы
трансфеттер, дамуға арналған нысаналы трансфеттер болып бөлінеді.
Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандарын айқындаған кезде бюджеттер
деңгейлерінің әрқайсысының салықтық әлеуеті, аймақтардың объективтік
бюджеттік қажеттіліктерін бағалау нәтижелері, бекітілген заттай нормалар
ескеріледі.
Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандары орта мерзімді фискалдық
саясатқа сәйкес белгіленеді.
Нысаналы трансфеттер мен кредиттерді жергілікті атқарушы органдар тек
қана олардың нысаналы қызметіне сәйкес пайдаланады.
Нысаналы тарнсфеттер мен кредиттердің нысаныл мақсатқа сай
пайдаланылмаған сомалары осы трансфеттер мен кредиттерді бөлген жоғары
тұрған бюджетке ағымдағы қаржы жылының 31 желтоқсанына дейін міндетті
түрде қайтарылуыға жатады.
Нысаналы трансфеттер мен кредиттердің қаржы жылы ішінде
пайдаланылмаған(толық пайдаланылмаған) сомалары осы трансфеттер мен
кредиттерді бөлген жоғары тұрған бюджетке қаржы жылы аяқталғаннан кейін он
күн ішінде міндетті түрде қайтарылуыға жатады.
Дамуға арналған нысаналы трансфеттердің қаржы жылы ішінде
пайдаланылмаған (толық пайдаланылмаған) сомалары осы Кодекстің 92-бабы 6-
тармағының 1) тармақшасында белгіленген мөлшерде тиісті төмен тұрған
бюджеттердің иелігінде қалдырылуы мүмкін.
Бюджеттің атқарылуы принциптері.
Бюджет қаражатын нысаналы пайдалану принципі-бюджеттік
бағдарламалардың паспорттарымен, мемлекеттік мекемелердің азаматтық-
құқықтық мәліметтерімен, нормативтік құқықтық актілермен айқындалып,
бюджеттік бағдарламалар соларға сәйкес жүзеге асырылатын іс-шараларға
бюджет қаражатын пайдалану.
Уақытылылық принципі-бюджет түсімдерін есепке алу және бюджет
қаражатын белгіленген мерзімдерде пайдалану.
Бюджеттің бірқалыпты атқарылуы принципі-қаржы жылының аяғына қарай
төлемдер көлемінің жинақталып қалуына жол бермеу мақсатында бюджет
қаражатын қаржы жылы ішінде бірқалыпты бөлу.
Кассаның бірыңғайлық принципі-түсімдердің барлығын бірыңғай
қазынашылық шотқа есепке алу және көзделген шығыстардың барлығын бірыңғай
қазынашылық шоттан ұлттық валютамен жүзеге асыру. Бюджет жүйесінің барлық
деңгейдегі бюджеттері кассаның бірыңғай принципі негізінде атқарылады.
Мемлекеттiк қаржылық бақылауды жүргiзу құпиялылық режимiн қамтамасыз ету
ескерiле отырып, тәуелсiздiк, объективтiлік, анықтық, ашықтық,
құзыреттiлiк, жариялылық принциптерi мiндеттi түрде сақталып жүзеге
асырылады. [24, 98 бет ]
Тәуелсiздік принципi - мемлекеттiк қаржылық бақылау органдарының,
мәслихаттардың тексеру комиссияларының, iшкi бақылау қызметтерiнiң және
олардың қызметкерлерi мен мүшелерiнiң тәуелсiздiгiне, бақылау функцияларын
жүзеге асыру кезiнде олардың жүргiзiп жатқан бақылау iс-шарасының
тәуелсiздiгiне нұқсан келтiретiн кез келген араласушылыққа жол бермеу.
Бақылаудың объективтiлiк принципi - бақылауды Қазақстан
Республикасының заңдарына, мемлекеттiк қаржылық бақылау стандарттарына
қатаң сәйкестiлiкпен жүргiзу, мүдделер қақтығысына жол бермеу, бақылау
нәтижелерi бойынша анықталған және құжаттармен расталған фактiлер негiзiнде
ғана шешiмдер қабылдау.
Бақылау нәтижелерiнiң анықтық принципi - бақылау нәтижелерiн
бухгалтерлiк, банктiк құжаттармен және мемлекеттiк қаржылық бақылау
объектiсiнiң өзге де құжаттарымен растау.
Бақылаудың ашықтық принципi - бақылау нәтижелерiн баяндаудың
айқындығы, мемлекеттік қаржылық бақылау органдарының, мәслихаттардың
тексеру комиссияларының Қазақстан Республикасының Президентiне, Қазақстан
Республикасының Парламентiне, Қазақстан Республикасының Үкiметiне,
мәслихаттарға есеп беретiндiгi.
Құзыреттiлiк принципi - мемлекеттiк қаржылық бақылау органдары,
iшкi бақылау қызметтерi қызметкерлерiнiң, мәслихаттардың тексеру
комиссиялары мүшелерiнiң бақылауды сапалы жүзеге асыруы үшiн қажеттi кәсiби
бiлiмдер мен дағдылардың жиынтығы.
Жариялылық принципi - құпиялылық режимiн, қызметтiк, коммерциялық
немесе заңмен қорғалатын өзге де құпияны қамтамасыз етудi ескере отырып,
бақылау нәтижелерiн жариялау.
Мемлекеттiк қаржылық бақылауға қойылатын бiрыңғай талаптар
мемлекеттiк қаржылық бақылау стандарттарымен айқындалады.
Мемлекеттiк қаржылық бақылау стандарттарын Республикалық
бюджеттiң атқарылуын бақылау жөнiндегi есеп комитетi ішкi бақылау жөнiндегi
орталық уәкiлеттi органмен бiрлесе отырып әзiрлейдi және оларды
Республикалық бюджеттiң атқарылуын бақылау жөнiндегi есеп комитетi
бекiтедi.
Мемлекеттiк қаржылық бақылау стандарттарын мемлекеттiк қаржылық
бақылау органдары, мәслихаттардың тексеру комиссиялары, iшкi бақылау қызмет
Өкілді органдардың бюджет жобасын қарауының негізгі принциптері.
Өкілді органдар бюджет жобасын қараған кезде мынандай принциптерді:
1) негізділік принципін;
2) бюджеттің текдестірімділігін сақтау принципін ұстанады.
Негізгілік принципі депутаттардың бюджет жобасына өзгерістер немесе
толықтырулар енгізу туралы кез келген ұсыныстары, негізделіп жасалған
есептерді оларға қоса тіркей отырып, осы түзетулерді енгізудің қажеттігін,
олардың әлеуметтік-экономикалық даму басымдықтарына сәйкестігін жазбаша
баяндаумен қатар жүруге тиіс екендігін білдіреді.
Бюджеттің теңдестірімділігін сақтау принципі депутаттар бюджет
жобасына кез келген өзгеріс пен толықтыру енгізген кезде бюджет
тапшылығының мөлшерін бюджет жобасында белгіленген деңгейден асырмай сақтау
үшін қосымша түсімдердің нақты көздері не қысқартылатын шығыстар
айқындалуға тиіс екендігін білдіреді.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның
жобасын Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісі мен Сенатының жалпы
отырысында талқылау Қазақстан Республикасының Үкіметі уәкілеттік берген
адамның (адамдардың) Қазақстан Республикасының орта мерзімді әлеуметтік-
экономикалық даму жоспары, орта бойынша, Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банкі Төрағасының ақша-кредит саясаты бойынша баяндамаларын, сондай-ақ
Қазақстан Республикасы Парламентінің палаталары уәкілеттік берген
адамдардың заң жобасы бойынша қорытындыларымен қоса баяндамаларын қамтиды.
Қазақстан Республикасы Парламентінің палаталары жалпы отырыстарда
алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасы
бойынша республикалық бюджеттік бағдарламалар әкімшілері басшыларының
сөздерін тыңдауға құқылы.
Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасы
Қазақстан республикасы Парламенті палаталарының бірлескен отырыснда кемінде
екі оқылымда қаралады.
Талқылау Қазақстан Республикасының Үкіметі уәкілеттік берген адамның
(адамдардың) Қазақстан Республикасының әлеуметтік –экономикалық дамуының
орта мерзімді жоспары, орта мерзімді фискалдық саясат және тиісті қаржы
жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасы жөніндегі,
Қазақстан республикасы Ұлттық Банкі Төрағасының ақша-кредит саясаты
жөніндегі, сондай-ақ Қазақстан Республикасы, Парламентінің Палаталары
уәкілеттік берген адамдардың заң жобасы бойынша қорытындыларымен қоса
баяндамаларын қамтиды.
Бірінші оқылымда республикалық бюджет кірістерінің, шығындарының,
операциялық сальдосының, таза кредит беруінің, қаржы активтерімен
жүргізілетін операциялар бойыннша сальдосының, тапшылығының (профициттің)
тапшылығын қаржыландырудың (профицитті пайдаланудың) жалпы көлемдері
бекітіледі.
1.3. Бюджет кірістері мен шығыстарының есеп
объектілері.
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығында ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілермен
жүргізуші субъектілермен және халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары
жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын
қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарының
бұл жиынтығы “мемлекеттік бюджет” ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды.
[2, 56 бет ]
Экономикалық қатынастардың жиынтығын ретіндегі мемлекеттік бюджеттің
объективті сипаты бар. Бөлудің дербес сферасы ретіндегі оның өмір сүруінің
объективті қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен,
мемлекеттің табиғатымен және функциясымен байланысты. Бұл тиісті
орталықтандырылған ресурстарды қажет етеді. Ақша қаражаттарын
орталықтандыру бүкіл ұлттық шаруашылық ауқымында үздіксіз ауыспалы
айналымды ұйымдастыру үшін, жалпы экономиканың жұмыс істеуін қамтамасыз ету
үшін қажет.
Экономика дамуның қазіргі кезеңінде орталықтандырылған қаржы
ресурстары мемлекетке қоғамдық өндірістің қажетті қарқыны мен үйлесімін
қамтамасыз етуге, оның салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруге жетуге,
экономиканың салаларын дамытудың бірінші кезектекті бағдарламасы үшін
қажетті көлемде қаражаттарды қалыптастыруға, ірі әлеуметтік өзгерістерді
жүргізуге мүмкіндік береді.
Қаржыны орталықтандырудың арқасында ақша қаражаттары, мемлекеттің
экономикалық және әлеуметтік саясатын табысты іске асыру үшін жағдайларды
дайындап отырып, экономикалық және әлеуметтік дамудың шешуші учасклеріне
шоғырландырылады.
Сөйтіп, объективті бөлгіштік қатынастардың экономикалық нысаны бола
отырып, құндық бөліністің ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік бджет
айрықшалықты қоғамдық арналоымды орындайды – жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді, экономикалық категория
ретінде көрінеді.
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсаты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджет қатынастарына белгілі бір өзіндік
ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгілердің шеңберінен
шықпайды.
Құндықбөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет мына
өзгеше белгілермен сипатталады:
Мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен және
оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты
бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;
Құнды жасау және оны тұтыну процесін шарттастыратын материалдық
өндіріс қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес сфера
қаржысының мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық шаруашылықтың
салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық қызметтің сфералары
арасында құнды қайта бөлуге арналған;
Қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей
байланысты емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан белгілі
үзілісте жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары материалдық өндірісте де,
өндірістік емес сферада да тауар ақша қатынастарымен тығыз тоқайласып
жатады.
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық заттық түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында – бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер мемлекеттің
жұмылдыратын және пайдаланатын ақша қаражаттарының ағымында өзінің
көрінісін табады. Бюджеттік қор – бұл қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың
құндық бөліністің белгілі стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс,
халыққа әлеуметтік – мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке түсетін бөлігі қозғалысының
объективті шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы
мен пайдаланылуы құнды бөлу және қайта бөлумен байланысты оның қозғалыс
процесін білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы категориясына
сай келетін бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл функциялардың іс
– қимылы, мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының қаралған
айрықшалығымен айқындалады. Сонымен бірге мемлекет қаржысының негізгі
буыны ретінде мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция шеңберінде қосалқы
функциялардыатап айтқанда: ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлу;
экономиканы мемлекеттік реттеу және ынталандыру; әлеуметтік саясатты
қаржымен қамтамасыз ету; ақша қаражаттарының орталықдырылған қорын жасау
және пайдалануға бақылау жасау сияқты сипатты функцианалды орындайды. [24,
17 бет ]
Мемлекеттік бюджетке қоамдағы барлық экономикалық процестер
бейнелейтіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары – салықтар,
мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлееттік қарыздар және т.т.
өзінің шоғырланғанкөрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің негізгі қаржы
жоспары ретінде сипатталады.Ол нақты кезеңге, әдетте,бір жылға жасалынады,
бюджеттің кірістерін, шығыстарын, орталықтандырылған қаржы ресурстарынның
шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Бюджетті негізгі қаржы жоспары деп
мойындау оның ұлттық табысты қайта бөлудегі маңызды орнын, қаржы
жоспарларының жүйесіндегі басымдық жағын, сондай-ақ қоғамды ұдайы
өндірістегі айрықша рөлін айқындайды.
Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып
табылады. Елдің неізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика
Парламентінің жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына
сәйкес орындауға жатады.
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономикаға басқарудың басты механизмдерінің
бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау мен
пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып табылатын бюджеттік
механизм арқылы ықпалы етеді. Жалпы экономикаға ықпал етудің құралы
ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді.Экономиканы реттек
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оныжасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылуы процесінде
қаржы қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады.
Ақырында, мемлекеттік бюджет мемлекет жзаңдарының бірі болып табылады.
Сөйтіп, бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны осы жоғарыда
айтылғандардың жиынтығы ретінде қараған жөн.
Мемлекетті бюджеттің сапалық сипаттамасы
Мемлекеттік бюджет – ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлудің
негізгі құралы. Мемлекеттік бюджеттің көмегімен ұлттық табыстың 30%, жалпы
іщкі өнімнің 20%, жалпы қоғамдық өнімнің 10% бөлінеді. Бюджет Қазақстанның
бүкіл аумағында өндірістік күштерді неғұрлым ұтымды орналасуыдың,
экономика мен мәдениетті көтерудің талаптарын ескере отырып салааралық
және аумақтық қайта бөлу үшін пайдаланылады.
Нарықтық механизмге көшуге жағдайында мемлекеттік бюджеттің
қаражаттары ең алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді
мақсатты бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық
әлуетті арттыруға, әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың ең аз
қамтылған жігін әлеуметтік қорғауға бағытталуы тиіс.
Шығыстар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырдың маңызды
құралы болып табылады.
Бюджет қаражаттарының әлеуметтік бағыттылығының зор маңызы
бар.Әлеуметтік саясаттағы басымджықтар – халықтың табысы аз жіктерін
қолдау, сондай-ақ денсаулық сақтау, білім беру мен мәдениет мекемелерінің
жұмыс істеп тұруы.
Бюджеттік жоспарлау мен бюджеттің атқарылуы процесінде ұлттық
шаруашылықтың салаларында және өндірістік емес сфераның мекемелеріне
айтарлықтай ықпал етеді.Мемлекеттің ақша қорын жасау және пайдаланудың
негізгі қаржы жоспары бола отырып, бюджет барлық кәсіпорындармен жєне
±жымдармен етене байланысќан.
Бюджеттік жоспарлау мен бюджеттіњ атќарылуы процесінде ±лттыќ
шаруашылыќтыњ ќаржы-шаруашылыќ ќызметіне баќылау жасалынады. Нарыќтыќ
ќатынастарѓа кµшу жаѓдайында ресурстарды ж±мылдыру жєне оларды пайдалану
процесінде бюджеттік баќылаудыњ мањызды к‰шейе т‰суде.
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен
байланысты болып келетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz