Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының табиғат қорғау ісіндегі рөлі
1.2 Шығыс Қазақстан облысындағы қорғалатын территориялар 14
2 МАРҚАКӨЛ МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИҒИ ҚОРЫҒЫНЫҢ ТАБИҒАТ ҚОРҒАУ ІСІНДЕГІ РӨЛІ 16
2.1 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының географиялық жағдайымен танысу (геогиялық құрлымы, рельефі, климаты, топырақ жамылғысы) 16
2.2 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының жалпы жағдайына сипаттама беріп, талдау жасау 27
Қорықтың флорасы 27
2.2.3 Қорықты мекендеуші құстар әлемі 41
Балықтары 43
3 МАРҚАКӨЛ ҚОРЫҒЫН ДАМЫТУ БАРЫСЫНДА ЖҮРГІЗІЛІП ОТЫРҒАН ШАРАЛАР 44
ҚОРЫТЫНДЫ 49
2 МАРҚАКӨЛ МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИҒИ ҚОРЫҒЫНЫҢ ТАБИҒАТ ҚОРҒАУ ІСІНДЕГІ РӨЛІ 16
2.1 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының географиялық жағдайымен танысу (геогиялық құрлымы, рельефі, климаты, топырақ жамылғысы) 16
2.2 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының жалпы жағдайына сипаттама беріп, талдау жасау 27
Қорықтың флорасы 27
2.2.3 Қорықты мекендеуші құстар әлемі 41
Балықтары 43
3 МАРҚАКӨЛ ҚОРЫҒЫН ДАМЫТУ БАРЫСЫНДА ЖҮРГІЗІЛІП ОТЫРҒАН ШАРАЛАР 44
ҚОРЫТЫНДЫ 49
Бітіру жұмысның тақырыбы: Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының табиғат қорғаудағы рөлі
Зерттеу нысанасы: Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы
Зерттеу пәні: Қоршаған ортаның сапасын басқару
Тақырыптың өзектілігі: Табиғатты қорғау ХХІ ғасырдың басты проблемасының бірі. Табиғат – адамның сұранысын қанағаттандыратын бірден-бір шикізат көзі болып табылады. Сондықтанда адамдар өз тіршілігінде табиғат жүйелерінің қалай қызмет атқаратынын, табиғат ресурстарын қарқынды пайдалану жағдайында табиғат қауымдастығының берік қорын қалай қамтамасыз етуге болатынын білуі тиіс. Сонда ғана адамдардың табиғатты қоғауға деген жауапкершілігі мен сүйіспеншілігі артады. Себебі адамның салған жарасын табиғат емдеп жазып, аңдар мен құстар әлеміне жан бітіреді.
Мақсаты: Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының қазіргі жағдайына
талдау жасап, табиғат қорғау ісіндегі рөлін анықтау
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттерді жүзеге асыру:
1 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының географиялық жағдайымен танысу (геогиялық құрлымы, рельефі, климаты, топырақ жамылғысы)
2 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының жалпы жағдайына сипаттама беріп, талдау жасау.
а) Қорықтың фаунасы
б) Қорықтың флорасы
в) Қорықты мекендеуші құстар
г) Балықтары
3 Қорықтың табиғатты қорғау ісіндегі жетістіктері мен ролін анықтау
Мәліметтер көзі: мерзімдік басылымдар, оқулықтар, ғылыми әдебиеттер, Марқакөл ұлттық табиғи қорығының мерзімдік есептері, ғылыми конференция материалдары
Жұмысты жазу барысында қолданылған әдістер:сипаттама беру, салыстырмалылық , экологиялық мәліметтерді талдау.
Жұмыс жаңалығы: Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының жалпы жағдайы мен ондағы табиғат қорғау мақсатында жүргізіліп отырған шараларға жинақталған мәліметтер негізінде салыстырмалы талдау жасау және қорықтың сол аймақтың табиғаты мен экологиясына тигізіп отырған пайдасын анықтау.
Теориялық және тәжірибелік маңыздылығы: Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының қазіргі жағдайы туралы жинақталған теориялық, статистикалық салыстырмалы материалдарды студенттер мен оқушыларға теориялық және тәжірибелік мәлімет көзі ретінде пайдалануға ұсыну
Зерттеу нысанасы: Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы
Зерттеу пәні: Қоршаған ортаның сапасын басқару
Тақырыптың өзектілігі: Табиғатты қорғау ХХІ ғасырдың басты проблемасының бірі. Табиғат – адамның сұранысын қанағаттандыратын бірден-бір шикізат көзі болып табылады. Сондықтанда адамдар өз тіршілігінде табиғат жүйелерінің қалай қызмет атқаратынын, табиғат ресурстарын қарқынды пайдалану жағдайында табиғат қауымдастығының берік қорын қалай қамтамасыз етуге болатынын білуі тиіс. Сонда ғана адамдардың табиғатты қоғауға деген жауапкершілігі мен сүйіспеншілігі артады. Себебі адамның салған жарасын табиғат емдеп жазып, аңдар мен құстар әлеміне жан бітіреді.
Мақсаты: Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының қазіргі жағдайына
талдау жасап, табиғат қорғау ісіндегі рөлін анықтау
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттерді жүзеге асыру:
1 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының географиялық жағдайымен танысу (геогиялық құрлымы, рельефі, климаты, топырақ жамылғысы)
2 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының жалпы жағдайына сипаттама беріп, талдау жасау.
а) Қорықтың фаунасы
б) Қорықтың флорасы
в) Қорықты мекендеуші құстар
г) Балықтары
3 Қорықтың табиғатты қорғау ісіндегі жетістіктері мен ролін анықтау
Мәліметтер көзі: мерзімдік басылымдар, оқулықтар, ғылыми әдебиеттер, Марқакөл ұлттық табиғи қорығының мерзімдік есептері, ғылыми конференция материалдары
Жұмысты жазу барысында қолданылған әдістер:сипаттама беру, салыстырмалылық , экологиялық мәліметтерді талдау.
Жұмыс жаңалығы: Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының жалпы жағдайы мен ондағы табиғат қорғау мақсатында жүргізіліп отырған шараларға жинақталған мәліметтер негізінде салыстырмалы талдау жасау және қорықтың сол аймақтың табиғаты мен экологиясына тигізіп отырған пайдасын анықтау.
Теориялық және тәжірибелік маңыздылығы: Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының қазіргі жағдайы туралы жинақталған теориялық, статистикалық салыстырмалы материалдарды студенттер мен оқушыларға теориялық және тәжірибелік мәлімет көзі ретінде пайдалануға ұсыну
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 48 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 48 бет
Таңдаулыға:
СОДЕРЖАНИЕ
1.2 Шығыс Қазақстан облысындағы қорғалатын территориялар 14
2 МАРҚАКӨЛ МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИҒИ ҚОРЫҒЫНЫҢ ТАБИҒАТ ҚОРҒАУ ІСІНДЕГІ РӨЛІ 16
2.1 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының географиялық жағдайымен танысу
(геогиялық құрлымы, рельефі, климаты, топырақ жамылғысы) 16
2.2 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының жалпы жағдайына сипаттама
беріп, талдау жасау 27
Қорықтың флорасы 27
2.2.3 Қорықты мекендеуші құстар әлемі 41
Балықтары 43
3 МАРҚАКӨЛ ҚОРЫҒЫН ДАМЫТУ БАРЫСЫНДА ЖҮРГІЗІЛІП ОТЫРҒАН ШАРАЛАР 44
ҚОРЫТЫНДЫ 49
Бітіру жұмысның тақырыбы: Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының
табиғат қорғаудағы рөлі
Зерттеу нысанасы: Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы
Зерттеу пәні: Қоршаған ортаның сапасын басқару
Тақырыптың өзектілігі: Табиғатты қорғау ХХІ ғасырдың басты
проблемасының бірі. Табиғат – адамның сұранысын қанағаттандыратын бірден-
бір шикізат көзі болып табылады. Сондықтанда адамдар өз тіршілігінде
табиғат жүйелерінің қалай қызмет атқаратынын, табиғат ресурстарын қарқынды
пайдалану жағдайында табиғат қауымдастығының берік қорын қалай қамтамасыз
етуге болатынын білуі тиіс. Сонда ғана адамдардың табиғатты қоғауға деген
жауапкершілігі мен сүйіспеншілігі артады. Себебі адамның салған жарасын
табиғат емдеп жазып, аңдар мен құстар әлеміне жан бітіреді.
Мақсаты: Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының қазіргі жағдайына
талдау жасап, табиғат қорғау ісіндегі рөлін анықтау
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттерді жүзеге асыру:
1 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының географиялық жағдайымен танысу
(геогиялық құрлымы, рельефі, климаты, топырақ жамылғысы)
2 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының жалпы жағдайына сипаттама
беріп, талдау жасау.
а) Қорықтың фаунасы
б) Қорықтың флорасы
в) Қорықты мекендеуші құстар
г) Балықтары
3 Қорықтың табиғатты қорғау ісіндегі жетістіктері мен ролін анықтау
Мәліметтер көзі: мерзімдік басылымдар, оқулықтар, ғылыми әдебиеттер,
Марқакөл ұлттық табиғи қорығының мерзімдік есептері, ғылыми конференция
материалдары
Жұмысты жазу барысында қолданылған әдістер:сипаттама беру,
салыстырмалылық , экологиялық мәліметтерді талдау.
Жұмыс жаңалығы: Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының жалпы жағдайы
мен ондағы табиғат қорғау мақсатында жүргізіліп отырған шараларға
жинақталған мәліметтер негізінде салыстырмалы талдау жасау және қорықтың
сол аймақтың табиғаты мен экологиясына тигізіп отырған пайдасын анықтау.
Теориялық және тәжірибелік маңыздылығы: Марқакөл мемлекеттік табиғи
қорығының қазіргі жағдайы туралы жинақталған теориялық, статистикалық
салыстырмалы материалдарды студенттер мен оқушыларға теориялық және
тәжірибелік мәлімет көзі ретінде пайдалануға ұсыну.
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЕРЕКШЕ ҚОРҒАУҒА АЛЫНАТЫН ТЕРРИТОРИЯЛАР
1.711 Қорықтар – адамдардың ғылыми-табиғи лабораториясы
Табиғат – адамның сұранысын қанағаттандыратын бірден-бір шикізат көзі
болып табылады. Сондықтанда адамдар өз тіршілігінде табиғат жүйелерінің
қалай қызмет атқаратынын, табиғат ресурстарын қарқынды пайдалану жағдайында
табиғат қауымдастығының берік қорын қалай қамтамасыз етуге болатынын білуі
тиіс. Бұл мәселеде адамдарға бүлінбеген, әлі де қол тимеген табиғат
эталондары – қорықтар көмектеседі.Оларды адамдардың табиғаттағы ғылыми
лобораториясы деп бекер атамайды. Өйткені адамның салған жарасын табиғат
емдеп жазып, аңдар мен құстар әлеміне жан бітіреді.
Табиғатты қорғаудың ең жоғарғы формасы – қорықтар ұйымдастыру. Бүкіл
дүниежүзлік тәжірибелерге сүйенсек жер шарының жекелеген елдерінде қорық
ұйымдастыру Х1Х ғасырдың бас кездерінен басталғаны белгілі.
Негізінен табиғатты қорғаудың он категориясы бар: қорықтар,
қорыққорлар, ұлттық парктер, табиғат ескерткіштері, қорғалатын ландшафтар,
табиғат ресурстарының қорық қорлары, биосфералық қорықтар, микроқорықтар,
табиғат объектілері және көп мақсатты қорғауға алынған жерлер.
Қандай да болмасын табиғат байлықтары, мейлі ол өсімдіктер дүниесі, я
болмаса түз тағыларының өкілі болсын, оларды өздері бейімделіп тіршілік
ететін табиғи ортасынан ажыратпай қорғау және мейлінше қорын молайту ісі,
бүгінде күн тәртібінде тұрған көкейкесті мәселелердің бірі.
Биосфера – қоғам байлығы, ол қашанда жер бетіндегі тіршіліктің қайнар
бұлағы. Биосферадағы экологиялық, биологиялық теңдік бұзылмауы тиіс.
Биосфера қазынасы сарқылмайтын дүние емес. Оны ұзақ мерзімде адам игілігіне
пайдалану үшін адамның қамқорлығы мен жауапкершілігін арттыру қажет .
Айнала қоршаған ортаның тазалығы, орман – тоғай, қазба байлықтар, су
байлығы, жануарлар дүниесі мен өсімдіктер әлемі ғалымдардың қазіргі кезде
назарында тұрған басты проблема.
Сондықтанда ең алдымен адам мен биосфера арасындағы өзара қарым-
қатынасты шешу, биосфера байлығын ысырапсыз пайдалануға жол бермеу, оның
байлығын арттыра түсу, күтіп – баптау шараларының дұрыс жолға қойылуы
керек.
Неге десеңіз, қазіргі өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының, транспорттың
қарқындыы дамуы оларға өзінің ықпалын тигізуде. Қолайсыз экологиялық жағдай
табиғи жүйелердің бұзылуына әкеп соқтыруда. Осыған байланысты адамның
антропогендік іс-әрекетінің нәтижесінде бұзылған табиғи территориялардың
маңызы артып келеді.
Атмосфераның экологиялық тепе-теңдігін, адам денсаулығын, табиғаттың
ұсталмаған бөліктерін саналы түрде сақтап,оларға кері әсер етпеу үшін,
ғылыми - техникалық прогресс пен табиғат қорғау ісін ғылыми негізде етене
ұштастыра білуі қажет.
Қазақстан жерінде Д.И.Менделеев кестесіндегі химиялық элементтердің
бәрі дерлік кездеседі. Біздің республикамыз табиғи ресурстарға аса бай
өлке. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің 5777 түрі, аңның 150түрі, құстың 480
түрі, бауырмен жорғалаушылардың 150, қос мекенділердің 12 түрі тіршілік
етеді Бұл бай өлкені шын мәнінде табиғи байлықтың қайнар көзі деп ғалымдар
бекерден-бекер айтпаған болар. Бірақ, бұл інжу-маржандар қанша мол
болғанымен, ол сарқылмайтын дүние емес екені кейінгі кезде өзінен-өзі
белгілі болды.. Сондықтан да оны пайдаланумен бірге, ұқыпты түрде қорғап,
байлығын молайта беруге барлық мүмкіндіктерді жасау керек. Осы бағыттағы
шаралардың бірі – жер жанаты деп орынды аталып кеткен небір тамаша
аймақтарды, өлкелерді, өңірлерді қорыққа айналдыру керек екенін өмір
көрсетіп отыр.[22]
Қазақстан аймағы мен орта Азия Республикаларында қорық құру жұмыстары
Октябрь революциясынан кейін ғана дами бастады. 1919 жылы шілдеде Орынборда
Қырғыз басқару аймағы бойынша эволюциялық комитет құрылған, ал 1920 жылы
26 тамызда В.И.Ленин мен М.И.Калининнің қолдауымен Қазақ Автоном Социалды
Республикасын, 1936 жылы Қазақ Советтік Социалистік Республикасын қайта
құру туралы КСРО қаулысы қабылданды.Ол жас Республика орта Азия табиғатын
қорғауда алғашқы қадамдар жасады. Ташкентте көне, табиғат және өнер
ескерткіштерін қорғауға мақсатында аймақты тексеру жұмысы бойынша Түркістан
комитеті құрылған. [7]
Бұл салада Қазақстан Республикасы соңғы жылдар ішінде қыруар ғылыми –
зерттеу жұмыстарын жүргізіп, келді. 1962 жылы Қазақ ССР Жоғары Советінің
биосфераны қорғау заңы шықты. Мұнда табиғи ортаны қорғаудың бірнеше нақты
шаралары көрсетілген. Олар – қорықтар, парктер заказниктер мен табиғат
ескерткіштерін сақтау. Сонымен бірге 1972 жылы Қазақ ССР мемлекеттік
қорықтарының ережесі жарық көрді. Міне, бұл көрсетілген құжаттарда қорықтар
мен табиғат ескерткіштерін ұйымдастырудың мақсаты мен міндеттері және
биосфераны қорғау тәртібі айқын көрсетілген. Қазақстан Республикасындағы
қорықтардың жұмысын жақсартуға үлкен көңіл бөлінген. Оған бұрынғы Қазақ ССР
Министерлер Советінің соңғы жылдары қабылданған бірнеше арнаулы қаулылары
дәлел бола алады. 1969 жылы 9 шінде де Наурызым мемлекеттік қорығының
орманын қалпына келтіру мен қорғау шаралары туралы, 1972 жылы 2 тамызда
Қазақ ССР мемлекеттік қорықтарының қызметін жақсарту шаралары туралы,
1976 жылғы 12 шілде де Қазақ ССР – інде қорықтар жұмыстарын жақсарту
туралы қаулылар жарыққа шықты. Бұл шаралардың өлкеміздегі қорықтардың
ғылыми ұйымдастырушылық жұмыстарын жақсартуда зор маңызы болғанын айтпай
кетуге болмайды. Қазақстан Республикасының Қорықтарында қол жеткен
табыстары мен орын алып отырған кемшіліктерде оларды жоюдың нақты жолдары
да айқын көрсетілген. [23]
Осы кезде Қазақстан Республикасының жерінде (1980 жылғы мәлімет
бойынша) 531 мың гектар алқапты алып жатқан 6 қорық (Ақсу – Жабағылы,
Наурызым, Барсакелмес, Қорғалжың және Марқакөл) көлемі 4288 мың гектарға
жететін 50- дей аңшылық заказниктер, көлемі 3644 мың гектердай 6 зологиялық
және батаникалық объектілер, қорғалатын заказниктер және 3 табиғат
ескерткіштері бар. Оған Павлодардағы көне заманнан бері бойындағы шырыны
жойылып кетпей өсіп – өніп келе жатқан ағаштары бар Гусиный перелет,
Шыршалы Іле Алатауы т.б. кіреді. Қорғауға алынған учаскелерде, әсіресе,
қорықтарда бұрын осы аймақты мекендеген, бірақ соңғы жылдары саны азайып
кеткен жабайы хайуанаттар мен сирек кездесетін өсімдік түрлері есепке
алынған. Мұндай түрлердің, мәселен, Шығыс Қазақстанның тек осы аймаққа тән
өсімдіктерінің далалық аймақтарда 1600 түрі мен сирек кездесетін эндемик
өсімдіктері тіркелген. Бетпақдаладағы өсімдіктің 1800 түрінің 7-і
Республикамыздың басқа жерлерінде кездеспейді. Сондай-ақ, Оңтүстік Алтайда
өсімдіктердің 1740 түрі кездессе, оның 18-і, Жоңғар Алатауында 2021 түрі
өссе, оның 58 –і, Қаратауда 500 түрі өссе, оның 100 –і сол аймақтарға ғана
тән сирек кездесетін түрлер. Адамның үнемі қамқорлығы мен аялы алақаны
болмаса, мұндай бағалы түрлердің биосферадан жойылып кетуі мүмкін екендігін
естен шығармаған жөн.
Сондай –ақ, қорықтар өзінің табиғи сұлу көрінісі мен онда өсетін ағаш
түрлерінің ескерткіштерімен құнды. Ақсу – Жабағалы қорығы сияқты кейбір
қорықтар ЮНЕСКО-ның жанындағы биосфераны қорғаудың халықаралық одағының
құрамына енген. Олардың тек саны азайып кеткен, мүлде жойылып кету қаупі
төнген хайуанатар дүниесі мен аса бағалы өсімдіктер әлемі ғана қамқорлыққа
алынып қоймай, сонымен бірге Қазақстан Республикасының ежелден бері әйгілі
болған таңғажайып көрікті орындардың бұрынғы атақ – даңқын арттыра беру
мақсатында зор көлемдегі ғылыми – зерттеу жұмыстары жүргізілуде.
Қазақстан Республикасының қорықтарында алдағы уақыттағы табиғи
ресурстарды пайдалану және олардың қайталанбас сұлулығын сақтаудың ғылыми
негізін жасау жөніндегі үлкен мақсаттар мен міндеттер тұр. Бұл мақсат пен
міндеттердің биосфера компоненттерін қорғап, оларды халық шарауашылығына
рационалды түрде пайдалану үшін зор маңызы бар. Бұл мақсат пен міндеттердің
Қазақстан Республикасы жағдайында да көкейтесті екендігі аян. Көлемі 2,7
милион шаршы километр жерді алып жатқан байтақ өлке (жоғарыда көрсетілген)
өзінің саялы да аялы қалың орман – тоғайы оны мекендеген сан түрлі
хайуанаттары, өзендермен көрікті өлке. Қазақстан Республикасы
териториясында 34-35 милион гектар орман (оның ішінде 4–5 милион гектар аса
бағалы сексеуіл орман бар) орналасқан. Түрі қазба байлықтардың ірі кен
орындарында Д.И.Менделеевтің периодттық кестесіндегі барлық элементтер
жинақтаған. Елімізде 11мың өзен, 7 мыңнан астам көлдер мен су қоймалары
бар. Сондай –ақ, туған өлкеміз Қазақстан алуан түрлі жан – жануарларға өте
бай. Осындай биосфера қазыналарын көздің қарашығындай қорғайтын қорықтар
көбейе берсе деген ойдамыз. [24]
Қазақстан Республикасы жерінде ұйымдастырылған мемлекеттік 9 қорық
туған өлке табиғатының небір көрікті жерлерін, қойнауларындағы бар
байлығымен сақтап, көркейту тұрғысында табиғат қорғау ісіне зор үлес қосып
келеді. Дегенмен де, Қазақстанның қорық ұйымдастыру ісінде көптеген
емшіліктердің бары байқалады. Осынау ұлан – ғайыр өлкеде тоғыз-ақ қорықтың
болуы кімге болса да ой салады. Оның үстіне бұл қорықтардың көлемі
республика аумағының 0,3 пайызын алып жатыр. Бұл өте аз. Ал, көршілес
туысқан Әзербайжан, Армян республикаларында бұл көрсеткіш 1-2 пайзға
жеткен.
Республика жер құнарын, орман мен тоғайдың әсем келбетін бұзбай, өзен
– көл тұнығын шайқамай, хайуанаттар мен өсімдіктер дүниесінің қымбат
қазынасындай қастерлеп, қамқорлыққа алатын бірнеше мемлекеттік қорық
ұйымдастыру – бүгінгі күннің талабы. [24]
Қазір Қазақстан территориясында төмендегі қорықтар жұмыс істейді:
Ақсу – Жабағалы – 1926 жылы құрылған, ертеден келе жатқан қорық. Талас
Алатауының солтүстік батыс бөлігін алып жатыр. Ауданы 73 мың гектар.
Территория құрамында тұрғын жерлер жоқ. Физологиялық – географиялық
ерекшеліктеріне байланысты екі бөлікке бөлінеді. Бес өсімдік белдеулерінде
бір мыңнан астам өсімдіктер, құстардың 130-дан астам түрлері,
сүтқоректілерден арқарлар, маралдар, суырлар және т.б. тіршілік етеді.
Барса – келмес – Арал теңізінің солтүстік бөлігінде Барса – келмес
аралында орналасқан. 1939 жылы құрылған. Аралдың ауданы 198 шаршы км.
Аралдың флорасына 130 – дан астам өсімдіктердің түрлері кіреді. Жануарлар
түрлері көп емес. Сүтқоректілердің алты түрі, амфибиялардың екі түрі және
құстардың 110 түрі тіршілік етеді. Олардың барлығы 1927 жылы сырттан
әкелінген сайғақтар, қарақұйрықтар, құландар, құм сарышұнағынан басқалары
аборигенді түрлер болып табылады.
Наурызым - 1931 жылы құрылған. Қостанай облысының Жетісу ауданында
орналасқан. Ауданы 100 мың гектар. Қорықта 151 құстардың, 25
сүтқоректілердің, рептилиялардың 5 түрі, амфибиялардың 2 және балықтардың
8 түрлері кездеседі.
Алматы - 1934 жылы құрылған. Алматы облысының Шелек ауданында
орналасқан. Іле Алатуының тау жотасының топырақ жабындысы альпі өсімдіктер
жабыны бар таулы – шалғындық топыраққа жатады. Өсімдіктердің 1300 түрінен
астамы кездеседі. Жануарлар әлеміне құстардың 200 түрі, сүтқоректілдердің
62 түрі, амфибиялардың 3 түрі, рептилиялардың 16 түрі және балықтардың 8
түрі кездеседі.
Қорғалжын- 1958 жылы құрылған. Ауданы 237 мы гектар. Ақмола облысы
Қорғалжын ауданында орналасқан. Қорық Қорғалжын мемлекеттік қорықтық
аңшылық шарауашылығымен байланысты. Қорықтағы ғылыми – зерттеу жұмыстары
жүргізіледі. Әсем Қорғалжын көлдерінің тізбегі қызғылт фламинго
популяцияларының тізбегі ұя салуының ең солтүстік орны болып табылады. Су
құстарының табиғи резерваты ретінде маңызы зор.
Үстірт - 1984 жылы құрылған. Ауданы 223,3 мың гектар. Маңғыстау
облысында орналасқан. Қызыл кітапқа енген шөл зонасының 12 түрлі аңдары мен
құстарын қорғау үшін құрылды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы мен Экология және
табиғат ресурстар Министрлігі жанынан құрылған Қазақстанда қорық
ұйымдастыру ісінің ғылыми негізі проблемасы жөніндегі комиссия бүгінде
республикамызда әр түрлі географиялық аймақтарды қамтитын 20 шақты қорық
ұйымдастыруға болады деген қорытындыға келіп отыр. Сондықтан келешекте ұлан
– қайыр өлкемізде құрылатыны қорықтармен таныстыра кеткенім жөн болады.
Олардың негізгілері атап айтқанда мыналар:
Ерментау қорығы - Қаршыға тауы атты филиалымен Ақмола облысы
Ерментау аудандарында және Қарағанды облысының Осақаров ауданында
орналасқан. Қазақтың ұсақ шоқылы жоталарынан табылатын, арша, көктерек,
қайың, мойыл, долана, қарағайлы орман алқаптары және осы аймақта тіршілік
ететін дуадақ, байбақ суыры, аккіс, аққалақ, арқар сияқты аңдарды қорғауға
негізделген. Болашақта ұйымдастырылатын Ерментау қорығының аумағы 150 мың
гектардай болады.
Қаратау қорығы - Оңтүстік Қазақстан облысы Созақ ауданындағы Мыңжылқы
сайында құрылмақшы. Оның аумағы 350 мың гектар жерді қамтиды. Бұл аймақ
табиғатының басты ерекшелігі – мұнда тек осы жерге ғана тән эндемикалық
өсімдіктердің 100 –ге жуық түрі өседі. Осыған байланысты жәндіктердің де
эндемикалық түрлері көп. Қаратау дәрілік өсімдіктердің мекені деп
аталған.
Бетпақдала немесе Андасай қорығы - Қарағанды облысы Жаңа Арқа ауданы
мен Жамбыл облысы Мойынқұм ауданының жерінде ұйымдастырылды. Бұл қорықтың
Көк-ашық (орталық бетпақдала), Шу-Іле (Шу-Іле тауларының Хантау
бөлегі), деген екі филиалымен бірге қамтитын аумағы 230 гектар. Осы аумақта
шөлді – шөлейтті аймақтың шернек тобылғысы, регель қызғалдағы және дуадақ,
бүркіт, қарақұйрық сияқты өте сирек кездесетін фауна мен флора өкілдері
қорғалады.
Торғай қорығы -Ақтөбе облысы Ырғыз ауданы мен Жанкелді ауданының
аумағындағы Торғай өзенінің төменгі ағысын, Қара мен Тәуіп сайларын,
Жаманкөл, Ақкөл, Қарасу атты тұзды көлдерді қамтитын болады. Халқаралық
маңызы бар батпақты – сулы Торғай өңірінің бұл қорығы 2005 жылы
ұйымдастырылды. Оның аумағы көп жерлерді қамтитын болды. Бұл қорықта қара
торғай, бозторғай, байбақ суыры сияқты хайуанаттар мен сортаңды жазық
далада өсетін өсімдіктер дүниесі қамқорлыққа алынады. Қорық аумағы шамамен
40 мың гектардай болмақ.
Жоңғар қорығы - Алматы облысының Андреев және Сарканд аудандарының
аумағындағы Теректі және Жаманты өзендерінің бассейіндерін қамтитын болды.
Барлығы 250 мың гектер аймақты алатын бұл өлкенің табиғи кешені, Қызыл
кітапқа тіркелген қызыл қасқыр, ұлар, қара ләйлек, сақлта сияқты
хайуанаттар қорғалады. Бұл қорықты да 2000 жылы ұйымдастыруды көздеген.
Бірақ іске асқан жоқ.
Алакөл қорығы - Алматы облысының Алакөл ауданында орналасқан. 120 мың
км гектардай қорық аумағына Тентек өзенінің сағасы, Сасық көлдің шығыс
жағалауы, Ұялы көлінің солтүстік батысы және көлдер аралығындағы мойнақ
кіреді. Алакөл аралығында қорық филиалы жұмыс істейтін болады. өзен
жағасындағы су өсімдіктерінің, бұйра және қызғылыт бірқазан, жалғабай, ақ
құтан, су құзғыны мен реликті шағала ұяларын қорғау мақсатында 1998 жылы
ұйымдастырылған Алакөл қорығының негізгі міндеті – су құстары, соның ішінде
реликті шағаланы қорғау.
Кент қорығы -Қарағанды облысының Қарқаралы ауданының жерінде, 50 мың
гектардай аймақта осы ХХІ ғасыр басында отау тігетін болады. Орталық
Қазақстандағы ұсақ шоқылы аймағындағы реликтілі қарағай ормандарын, елік,
сілеусін, қара ләйлек сияқты хайуанаттар өкілдерін қамқорлыққа алатын
болады.
Қаплаңқыр қорығы - Маңғыстау облысының Маңғыстау ауданының жерінде
орналасатын болады. Бұл республика аралық қорықтың шекарасы Түркменстан мен
Өзбекстан аймақтарына жалғасады. Оның көлемі 300 мың гектар шамасында
болды. Қаплаңқыр қорығында КСРО Қызыл кітабына енген: бүркіт, жұртшы,
сабаншы, қабылан, қарақал, қарақұйрық сияқты хайуанаттар өздерін еркін
сезінетін болады. Шамамен 2005 жылы ұйымдатырлатын бұл қорықтың маңызы зор.
[25]
1.2 Шығыс Қазақстан облысындағы қорғалатын территориялар
Шығыс Қазақстан - өсімдіктер мен жануарлардың ерекше әлемімен
қайталанбас ландшафтардың ерекше аймағы. Оның аймағында 283 мың км2
ауданымен қатаң Сібір мен ыстық орталық Азия, таулы тайга мен шөл,
Қазақстандық Алтай, Саур- Тарбағатай таулы жүйесі, Зайсан Қазаншұңқыры,
Қазақ ұсақ құмды даласы шығыс бөлігі, Балқаш – Алакөл жотасының солтүстік
бөлегі.
Біздің облыстың табиғи – климаттық зоналары мен ландшафттарының
көптүрлігі биологиялық әр түрліліктің жоғары деңгейін қамтамасыз етеді.
Біздің облыста сүтқоректілердің 94 түрі (Қазақстан түрінің жалпы санының
(66,2 %) құстардың 375 түрі (68,6%) қосмекенділердің 3 түрі (27,2%) және
жорғалаушылардың 12 түрі (24%) мекендейді.
Биосфералық әр түрлікті сақтау үшін облыста 2 қорық – Марқакөл мен
Батыс Алтай, 8 қорықша, 3 зоологиялық парктер, 4 ботаникалық пен 1
ботаникалық – геологиялық және Республикалық мәндегі табиғаттың 1
ескерткіші құрылған және жұмыс істейді. Ерекше қорғалатын табиғи
аймақтардың жалпы ауданы 1058620 га құрайды немесе бұл облыстың жалпы
ауданынан 4% шамасында.
Батыс Алтай қорығы - Шығыс Қазақстан облысы және Зырян аудандарының
аймақтарын қамтиды. Ол 1992 жылы құрылған. Қорық Қазақстандық Алтайдың
Линей, Холзун, Кокшин атты тау сілемдерін алып жатыр. Қорық негізінен
табиғат белдерінің тау етегінен бастап субальпі, альпі биіктігіндегі
табиғаттың сан алуан тайгалы аралас орманды ландшафтарын қорғауға
бағытталған. Қорық өсімдіктердің түрінің және дәрілік өсімдіктердің
көптігімен ерекшеленеді. Мәселен, мұнда орманның 25 типі, қылқанжапырақты
ағаштардың көп түрі шоғырланған. Әсіресе бағалы самырсын, май қарағайдың
орны ерекше.
Батыс Алтай қорығында табиғат белдемдері сан алуан. Олар: шалғынды
дала, бұталар, самырсынды, шыршалы тайга, субальпі, альпі және биік таулы
тундрадан тұрады. Сүтқоректілерден алтай бұғысы, елік, құндыз, қоңыр аю,
бұлан, қабырға, бұлғын көптеп кездеседі. Батыс Алтай қорығының ғылыми,
экскурсиялық, танымдық мәні зор. Болашақта қорық экологиялық мониторнигтің
және ғылыми – зерттеу жұмыстарының ошағына айналатынына сенім мол. Себебі,
табиғи ландшафттар әлі де болса өзінің алғашқы сипатын сақтаған экожүйлер
болып табылады. Әрбір табиғат белдемдерінің өзіне тән фаунасы мен флорасы
бар. Орман іші шипалы жеміс – жидек беретін ағаштарға, дәрілік өсімдіктерге
өте бай. Әсіресе, субальпі белдемдерінде дәрілік өсімдіктер марал оты,
алтын тамыр және алтай сарғалдақтарын кездестіруге болады. Альпі
белдемдерінде шөптесін көпжылдық өсімдіктер басым. Топтала өскен аласа
қайың, Алтай тиындығы, алтын тамыр, марал оты өсімдіктері кездеседі.
Биік таулы тундрада да жатаған бұталы өсімдіктер, осктор, альпі мүгі,
қырықбуын, альпі сүттігені, мойыл т.б. өсімдіктер кездеседі. Батыс Алтай
фаунасы да ерекше болғанымен ғылыми-зерттеу жұмыстары жаңадан жүргізіліп
жатыр. [26]
2 МАРҚАКӨЛ МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИҒИ ҚОРЫҒЫНЫҢ ТАБИҒАТ ҚОРҒАУ ІСІНДЕГІ РӨЛІ
2.1 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының географиялық жағдайымен танысу
(геогиялық құрлымы, рельефі, климаты, топырақ жамылғысы)
Марқакөл – Алтайдың ең ірі су қоймасы, ол теңіз деңгейінен 1500 метр
биікте әдемі тауаралық шұңқырда орналасқан. Көл сопақша созылған пішінді
және солтүстік – шығыстан оңтүстік – батысқа қарай созылып жатыр. Оның
ұзындығы 38 шақырым, енінің ең кең жері 19 шақырым, жаға сызығының ұзындығы
106 шақырым, тереңдігі 24-27 м (орташа 14,3м) көл шұқыры қоршаған
жоталардан: Күршім солтүстік пен батыстан, Азутау – оңтүстік пен шығыстан,
Сорвеновский – солтүстік шығыстан пайда болған. Жоталардың теңіз деңгейінен
биіктігі 2000 -3000м. Ең биік жері Ақсу- Бас (3304,5м).
Көлдің пайда болуы альпі тектоникалық айналымының төріттік дәуіріндегі
мұздық кезеңнің бірімен байланысты. Сол кездегі көтерулер мен төмен түсулер
нәтижесінде қазіргі жоталар мен тауаралық шұңқырлардың қатпарлы жүйелері
қалыптасқан, олар кейін мұздыққа айналған. Осы мұздықтар ізі Күршім жотасы
ұшында жақсы байқалады.
Марқакөлдің батыс, солтүстік және солтүстік – шығыс жағалауы ені 1-2
шақырым көл маңы шалғынды жазықтық болып табылады.
Оңтүстік және оңтүстік – шығыс жағалау жолағы салыстырмалы жіңішке,
өйткені Азутау жотасы көлге дерлік тығыз тірлеіп орналасқан. Жота баурайнан
төмен түскен сілемдер көл ішіне кіріп, мүйістер түзуі тән. Жаға жолағы онша
тілімденбеген, ирек, тек кей жерлерде ішке еніп тұрған мүйістермен шағын
шығанақтардан бар. Көл жағалары көбіне лай, батпақты, ұсақ жұмыр тасты,
тасты - тау жынысты үлкен домалақ тасты және құмды жерлер кездесіп отырады.
Жағаны бойлай батпақты қайыңдық және шалғынды жерлер, тамырлы батпақтар,
шалғынды және шалғынды бұталы кеңістіктер созылып жатыр. Қорғалатын аймақ
шекарасында, Марқакөл жағасында төрт үлкен елді мекен сақталған. Олар –
Урунхайка, Матабай, Төменгі Еловка және жоғарғы Еловка. Мұнда жергілікті
халық тұрады және қорық кордоны орналасқан. Тау шыңдары - әдеттегі тақыр
тастар үішн тау жынысты үлкен домалақ тастар. Олар жиі үлкен көлемді жерді
алып жатады. Күршім жотасының солтүстік – шығыс бөлегінде қарлы шың құздар
бар. Олар үлкен тік жарлы сайларға тілімденген және олардың түп жағында
тоған тәрізді альпі көлдері бар. Сорвенский және Азутау шыңдары тегістеу
келген, күмбез тәрізді.
Көлді қоршап тұрған жоталардың тайгалы баурайлары салыстырмалы тік
жарлы, түбінен тасқынды өзендер мен жылғалар ағып өтетін аңғарлар мен
шексіз ормандардың бөлінуі оларға тән. Марқакөл көліне су 95 әр түрлі су
көзінен келіп құяды. Едәуір ірі өзендері – Тополевка, Төменгі Еловка,
Матабай, Жиренька, Шалғайжәне жоғарғы Еловка, Тихушка, Матабайка мен Тығыз
кілт. Бұлар кәдімгі тау өзендері, салыстырмалы жіңішке тасты арналы, ені 2-
5м, тереңдігі 2-3 м және өз сағасында атырауға ұқсас қиякөлең – қырықбуынды
салдар түзеді. Қапра Ертіске құйылатын, тек бір ғана өзен Қалжыр (ұзындығы
128 шақырым) Марқакөлден басталады.
Марқакөл қорығындағы төрт табиғи аймақта алты табиғи белдеу: нивальд
(қары) аймақта биік таулы нивальды белдеу, альпі тундралы шалғынды аймақта
альпі – тундралы және субальпі белдеулері, таулы – орманды аймақта таулы –
тайгалы белдеу, таулы – орманды – далалы аймақта таулы орманды – далалы
және таулы шалғынды – далалы белдеу орналасқан. [18]
Қорық аймағы геокешендерге бөлінген: солтүстік таулы орманды (1-68
кв) көлді (69-72 кв) оңтүстік таулы орманды (73-108 кв). Қорықта орман
шаруашылығына бөлінген жер жоқ.
Қорық - альпілік типке жатады. Марқакөл көлін Оңтүстік Алтай табиғи
комплексіне енгізу үшін шынайы жағдайында сақтауға ерекше көңіл бөлу керек.
Құрылу тарихы мен қорықтың аймақтық шекарасына назар аударайық.
Марқакөл қорығының қазіргі аймағын ХІХ ғ аяғында шаруашылыққа игеру
басталды. Осындағы кенттерде тұрған бірінші орыс қоныстанушылары табиғатқа
үлкен зиян келтіретін шамада аң шарауашылығымен, орман шаруашылығымен
айналысты. Бірақ ХХғасырдың 20-жылдары халық санының өсуіне сәйкес
табиғатқа антропогендік процесстердің қарқындылығы күшейді. Табиғат
шежіресі жүгінсек көктемде уылдырықтау уақытында 670 тен астам адам 6750
путқа дейін балық аулаған. Күзде өнім 1000 путтан аса, ал жылына 8250 путқа
дейін балықтар аулады. Балық аулау кәсібі көлде балықттың азаюына әкелді,
балық аулаушылық біртіндеп екінші орынға көшті. Тынымсыз пайдаланған аң
аулаушылық нәтижесінде тиын, суыр, камшат, түлкі, тау ешкі, аю, ал бұлғын
мен марал толық жойылған. Марқакөл ауданында көп жылдар бойы реттелмеген
құстар кәсібі бұлдырық, ұлар, ақ тауық санын мүлде төмендетті. Сұр қаз бен
гусенник ұялауды тоқтатты, қара ләйлек қолониялары жоғалды, көл жағасынан
сұр тырналар жойылған. Аң аулаудан басқа тұрғындардың шабындық жерді
қолдануына байланысты құстардың негізгі орындары жоғалды .Үйрек жұмыртқасын
жинаумен, жас пен ұзын құстарды ұстаумен, үйректер мен судағы құстардың
ұяларын жойды. 1974 жылы Марқакөл орман шарауашылығының ұйымдастырылуы
басталған орманда жол салып жануарлар үшін тынымсыздық факторын күйшейітті.
Қазаншұңқырында орманның қарқынды игерілуі олардың табиғи жас құрлымы мен
табиғи құрлысын өзгертті.
Қазіргі уақытта көне жер негізінен 1-кластағы жас ағаштармен
жаңартылған. Кәсіпорындардың орманды кесуі, жануарлардың өнімділігі мен
азықтық жер-суларының сапасына ықпал етті, өзендер мен көлдердегі су
деңгейінің төмендеуін тудырды, бұл балықтың уылдырық таратуына және көлде
оның жас ұрпақтарының өмір сүруіне кедергі жасады.
Шаруашылық әрекеттің күшеюі таулы ландшафттарда эрозиялық процестердің
күшеюін тудырды. Мысалы, тар су қоймалары бірнеше жылда үлкен жыралар сайға
айналды. Ал, Урунхайка өзенінің қуысындағы сай оның уылдырық объектісі
ретінде мәнін төмендетіп, істен шығу конусын өзгертті.
Қарқынды мал бағу өсімдіктердің шөпті жерлердегі құрамының ауысуын
тудырды, дәнді өсімдіктер мен бұршақ тектес өсімдіктер саны азайды,
жайлымдардың өнімділігі төмендеді. Үй жануарларын бағуға тән белгі ретінде
өндірістердің морфологиялық ерекшеліктерінің өзгеруі, әсіресе жайылымдар
мен шабындық түрлерінің өзгеруі пайда болуы, бұл Урунхайка, төменгі мен
жоғарғы Еловка, Матабай ауылдарының маңында байқалды.
Марқакөл қорығының ұйымдастырылуына байланысты оның аймағында
шаруашылық әрекетін жүргізу тоқтатылды. 1974 жылы балық аулауға тиым салды.
Қорықтың режимнің нәтижесінде жануарлар саны мен өсімдік бірлестігінің
қалпына келтірілуіне ықпал етілді.
Жобалаланған Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының 71359 га жалпы
ауданы үш бөлімшеден: көл, солтүстік таулы ормандар және оңтүстік таулы
ормандардан тұрады.
Көл қорық бөлімшесі-Марқакөл көлінің бойымен өтеді, Урунхайка
қонысының ауданында солтүстік - шығыс бұғазын ескермегенде көлді толық
қамтиды. Осы жерде қорық шекарасының түзу сызығы көл бетінен 25-20 кв
бағанадан 44-33 кв бағанаға дейін. Солтүстік таулы – орманды учаскенің
шекарасы 11-12, 11-13 кв Марқакөл орман шаруашылығының мемлекеттік жер
қорымен шекаралас, бұл орынның батыс жағы табиғи қорғалатын шараларды
қажет етеді, олардың маңызды бөлігі ТАҚҰ берілуі мүмкін. [3]
Марқакөл көлі ауданының шығысында ордавик жүйесінің қалдықтары
орналасқан.
Оңтүстік Алтай зонасында девондық қалдықтар Қазақстан Республикасының
шекарасынан Марқакөл көліне және одан әрі Сарым – Сақты, Листевья мен
Холзун жоталарына солтүстік – батысқа созылатын жалғаулар жолағын жасайды.
Девонның шығысқа жалғасуы ордовиктік қалдықтарымен, ал батысқа төменгі
тасты көмірлі жастағы пайда болуымен шектелген .
Төменгі орта девонның вулканды – жабынды қалыңдығы Марқакөл көлінің
оңтүстікгінде, Азутау жотасы мен Қарай қонысында кең дамыған. Эифел
қалдықтары ұсақ дәнді шөлдермен, өсімдіктер, гравелистті конгломерталармен
кременді – балшықты алевралиттермен сипатталған. Суармалы қуат 1300 – 1400
м төменгі орта девонның қалдықтарында сәйкессіз орналасады.
Живеттік ярус қалдықтарының эифелдік қалдықтардан айрмашылығы жауыны
ең аз ауданды алады және үзіліссіз эифелдіктерді ауыстырады. Белезек
өзенінің оңтүстік жағасынан Нижняя Еловка ауылы арқылы Марқакөл көлінің
солтүстік жағасымен әрі қарай солтүстік батысқа ауысқан. Жоғары девонның
қалдықтарына қара балшықты сланц қабаттары жатады, Марқакөл көлінен
солтүстікте живеттік қалдықтар Күршім мен Сарымсақтыға ауысатын жоғары
девондық жас теңіз лигиялары фауналармен аяқталады.
Девондық қалдықтарда трансгрессивті тас көмірлі қалдықтар жатады.
Марқакөл көлінің батыс бөлігінде, жотаның оңтүстік беткейінде жоғары
турнейлік – төменгі визейик қалдықтар бар. Бұл үлкен емес
конгламераторлардың қабаттары, орта – қалың дәнді құмдақтар ритимді
қабатты, ашық жасыл – көк түсті болып келеді. Марқакөл көлінің жоғарғы
жыраларында бұл қалдықтардың қабаты 2000 м дейін. Орта – жоғарғы карбонның
қалдықтары орта – теректі өзені бойынан Азутау жотасы мен ары қарай
Марқакөл көлінің оңтүстік бөлегіне иіледі. Олар ұсақ құмдақтармен, әктасты
және кремді сазды алевралиттермен, гравелистті кангломераталармен
келтірілген. Суммарлы қуат 1300-1400м. Келісусіз орта девон қалдықтарында
орналасқан.
Қазақ ССР мемлекеттік қорықтары таулы жағдайға сай 08. 02. 75 жылы
Қазақ ССР Министрлігінің Кеңесінің бекітілген қаулысымен қорықтар ормандары
шарауашылықты жүргізудің ерекше режимімен бірінші группа ормандарына
жатқызды және шарауашылық жұмыстардан тұрақты босатылады.
Қорық ормандары группалар мен категорялар бойынша бөлінген. Қорықтың
барлық таулы аймақтарындағы ормандарда жасанды тектегі көшеттерде егілген.
Қорық аймағында қол тигізілмеген орман өсімдіктері жоқ. Орманмен жабылмаған
аудандар рединалар мен прогалиндермен сипатталады. Рединалар категориясына
3 кластың ескі тұрақтары, 0,1-0,2 жастағы бос емес учаскелер толығымен
жатқызылған. Осы таулы учаскелердегі тұқымдардың тектері онда ауданының
мәнді пайызын алады . Қазақстан Алтайының флорасы оның кіші ауданына
қарамастан ерекше байлықпен ерекшеленеді. П.П.Крыловтың мәліметтері бойынша
Қазақстандық Алтайда 1800 түрге жуық өсімдік түрі бар.
Қорық ауданының температуралық режимінің негізгі және жалпы ерекшелігі
ауа температурасының жылдық пен тәулік жүрісінің континентті тип болып
келуіне байланысты (-4 , 1 0С).
Марқакөл көлінің климаты солтүстіктен оңтүстікке 50 км-ге дейін
созылған негізгі ауа толқындарының әсеріне байланысты, сондықтанда қорықтың
территориясының климаттық жағдайларының өзіндік ерекшеліктері бар. Қорық
ауданының климаттық жағдайларына сипаттама беру үшін Марқакөл
метеостанцияның мәліметтері қолданылды.
Қорықтың барлық аймағында температуралық режим теңіз деңгейіне
абсолюттық биіктіктерге, рельфтің, беткейлердің экспозициясының әртүрлі
формаларынадағы өзгешеліктерге байланысты әр түрлі болып келеді. Жазғы
уақытта температураның жоғарлауы нәтижесінде төмендейді, ал қысқы уақытта
шыңдар мен беткейлерде температура иверсия нәтижесінде ойпат жерге
қарағанда жоғары.
Қыс пен жаз температуралары арасында айырмашылықтар жергілікті
температураның жоғарлауына байланысты төмендейді. Марқакөл көлінің
жағалауында осы ауданның ылғалдығы режимінің есебінде температураның жылдық
амплитуласының төмендеуі байқалады. Рельеф ауаға қатысты ылғалдылық
көрсеткіштеріне аналогиялық әсер етеді. Марқакөл көлі ауданында ауанға
қатысты ылғалдық құрлықтың басқа жерлеріне қараған да төмен. Бұлардың
көлемі биік таулы көлдің суымен және төмен температурасымен түсіндіріледі.
Сондықтан ауаға қатысты ылғалдық бұл жерде төмен. Қысқы бірнеше
уақытта ауаға қатысты ылғалдық жазғыға қарағанда бірнеше есе жоғары.
Ауада, қорық орналасқан ауданда үсік шалулар маусымның үшінші жартысында,
ал бөлек жылдарда олар шілденің екінші жартысында тоқтайды. Күз
маусымының ұзақтығы орташа 50-70 күнді құрайды, бірақ кейде 30 күнге дейін
қысқарып ауаның орта тәуліктік температурасымен кезеңінің ұзақтығы 0 –
ден төмен 203 күнге, 20 0С – ден төмен 94 күнге тең болады. Жылдық орташа
температурасы нольден төмен 4,1 градус, ең суық айларда, қараша мен
нуырыздың аралығында, 215 милиметр, яғни жылдық нормадан 40 пайыздай
мөлшерде ықпал етеді, таудағы қардың қалыңдығы қыс бойы бір жарым метрге
жетеді. Көктемде, тіпті жаздың ішінде де топырақ беті жиі тоңазиды, ауа
үнемі дымқыл тартып тұрады. өзен аттарымен аталатын аса күшті желдер:
батыстан- Шүмек, Шығыстан-Тихушка және оңтүстіктен Ұрынқай желі көлдің
жалпақ айдынының аста - кестеңін шығара азандай соғып, заматта жал – жал
ақбас толқындар тұрғызады да, тек шалдуар көлдің шәлкес мінезіне етене
қанық тәжірибесі мол жергілікті балықшылар ғана жағаға аман – есен жете
алады. [13]
Алайда, қашанда тосыннан соғатын Темірбек аталатын тағы бір жел бар.
Оның қашан соғатыны алдын ала болжау мүмкін емес деседі жергілікті
тұрғындар. Тып-тынық ыстық күндері ол кенет Күршім жоталарынан құйындата
шыға келеді де солтүстік – батысқа қарай долдана соғады. Көл айдынына шың
басынан бейне бір құлан түскендей лезде көбік шашқан жал – жал толқындар
тұрғызып, Темірбек ішін тартып екілене ұйтқиды.
Осындай күшті желдерден және тұтқилдан көтерілетін асау толқындардан
сескеніп балықшылар ертеректе өздерінің қаусаған қайықтарымен Марқакөлдің
орта тұсына қарай онша ұзамай бара бермейді екен. 1978 жылдан бері
Марқакөл қорығының қызметкерлері көлде және оның маңайында табиғатта
болып жататын барлық оқиғаларды егжей – тегжейлі жазып отыратын табиғат
шежіресін жүргізіп келді. Марқакөлдің климатын, табиғаттағы құбылыстардың
алмасуын жақсырақ түсіндіру үшін қорықтың ғылыми қызметкерлері Г. М.
Васильев құрастырған 1979 жылғы фенологиялық шолуы мен жергілікті
тұрғындардың бақылауларына сүйенеді.
Қаңтар мен ақпанда қардың өте қалың жауғаны байқалған. Аяз 40 градусқа
жеткен.
Аяз бәсеңсіп, жапалақтаған ұлпа қар қырбақтай жауған кезде село
іргесіндегі шоқып қойып, топ – тобымен жем теріп жеп жүрген құрларды көруге
болады - деп баян қылады Фенолог.
Қыста орман ішін жым – жырт тыныштық басады, тек оқта – текте ғана
сары шымшық ысқырып қояды.
Күртік қар жылылықтап әлі ешбір мызғып қоймаған наурыз айының орта
шенінде қырат-жоталардың басын мекендеген малдар көктемнің жақындағанын
сезіп, мүйіздерін тастай бастайды.
Наурыз ортасында алғашқы тышқан інінен шығады. 23-нурызда тоқылдақтың
ағаш тоқылдатқан үні шығады – деп жазады фенолог. Бірақ көкекте одан
бұрынырақ дыбыс береді - перфоратор сияқты жиі-жиі тықылдатады. Сәуірдің
бірінші он күнінің аяғында меңіреу құстар қүртіктің бетінде жолақ – жолақ
із тастап, қар сызуға кіріседі. Ала кеуімделіп қары еріген жерлерде ата
құрлар ойнақ салады.
Қары еріген алғашқы ойдым – ойдым жерлер ағаш төңірегінде пайда
болады. Сәуірдің орта тұсы аюлар қысқы ұйқыларынан оянады. Қараторғайлар
ұшып келеді.
Сәуірдің ортасында алғашқы көктемгі жаңбыр жауады. 6 қарашамен 4
желтоқсанның арасында, көлдер қатады. 20 қарашаның ортасында мұз қатады.
Қалжыр өзенінің қайнар көзі ғана қатпайды, онда көк ала үйрек, айдарлы
сүңгурлер мен үлкен бейнарық қыстайды. Кейбір өзендер арасында ( Тополевка,
Урунхайка) шағын жылымдар болады. Көлдерде мұз жарылуы орташа 9 мамырда, ал
мұздан толық босауы 27 мамырда жүреді.
Ауа райы қатаң континентальды, қысы қары көп әрі салқын және жазы
қоңыржай әрі ылғалды. Марқакөл ауданы Қазақстан мен Алтайдың ең салқын
жері. Тәуліктік орташа температура 0 0С – тан жоғары 162 күнге, 0 0С тан
төмен 203 күнге созылады. Аязсыз кезең ұзақтығы – 60-70 тәулік. Жазда
температура +29 0С – қа дейін көтеріледі. Қыста қатты аяздар болып,
температура – 45 0С – қа төмендейді. Кейде тіпті – 53 0С болады. Желтоқсан,
ақпанда бірнеше апта бойы температура -25 -40 0С тан түспей тұрып алады.
Қазан басында алғашқы қар түседі. Қар жабыны әдетте қарашаның бірінші
жартысында, ал кейбір жылдары (1984) қазанның екінші, үшінші онкүндігінде
тұрақталады. Қар 110-170 күн жатады. Қар жабынының орташа тереңдігі 87 см,
қардың ең қалың кезеңі наурздың бірінші, екінші онкүндігінде байқалады,
яғни осы кезде қар көп түседі. Кей жылдары (1984-1985) қар 150-20 см – ге
дейін түседі. әсіресе 1996, 1997, 1998, 2000, 2001 жылдары қыста қар өте
көп түсті.
Марқакөл елді мекендеріндегі үйлердің шатырына дейін қар көміп қалды.
Қар әдетте көл жағалауында мамырдың бірінші онкүндігінде, ал тау су
айрықтарында мамырдың соңы мен маусымның басында ериді. Мамырдың екінші
жартысында (1983,1984) және тамыздың үшінші онкүндігінде (1978, 1979) қар
жауып қатты суықтардың болуы жиі кездеседі. 1978 жылдан бері Марқакөл
қорығының қызметкерлері көлде және оның маңайында табиғатта болып жататын
барлық оқиғаларды егжей – тегжейлі жазып отыратын табиғат шежіресін
жүргізіп келді.
Марқакөл бойынша радиациялық баланстық жылдық суммасы Шығыс
Қазақстаның басқа жерлерге қарағанда төмен. Метереологиялық пен
географиялық параметрлер бойынша радияциялық баланс көлемдерін анықтау
кезінде ол жылына 22,1 ккалсм2 тең екені, ол Катон – Қарағай 28,4 Үлкен
Нарын 33,9, Боран – 36,2 ккал см2 тең екені анықталды. Батыс жолдарында
орналасқан Алтайдың ауыспалы жоталарында үлкен мөлшерде жауын – шашын
болады, ол оңтүстік Алтай да аз болады. Жауын – шашындардың орта жылдық
мөлшері 250 мм – ден 550 мм – ге дейін құрайды. Оңтүстік Алтайдың ( Боран)
шеткі оңтүстігінде бір жылда жауын шашын одан аз жауады ( 293мм). Оңтүстік
Алтайдың оңтүстік шетінде батыс пен солтүстік – батысынан фронттар
өтетіндігінен және бұл жерде органикалық бағананың әсері сезілмегендігімен
түсіндіріледі. Марқакөл көлінде жылдық семма 545мм жетеді. Марқакөл үшін
ішкі аудандарға тән жауынның жыл ішінде таралыуы тау ішіндегі типке тән
болады, себебі циклондардың әсері шектелген. [18]
Шығыс Қазастан обылысының аудандыру схемасы бойынша қорық аймағы үш
топырақты ауданнан: Оңтүстік Алтай биік таулы жайлымды, оңтүстік Алтай
орманды ауданында және Марқакөл қазаншұңқырында орналасқан. [1]
Оңтүстік Алтайдың биік таулы жайлымды аудандарында қорық Күршім мен
Сарым – Сақты жоталардың су бөлетін бөлігіне жанасады. Кішігірім учаскеге
орналасқан бұл жерде негізінен альпілік пен субальпілік жайлымдар, таулы
жайлымды қыртыс топырақтарда және таулы жайлымды субальпілік әлсіз
топырақтарда бал қарағайлы орман өседі. Жайлымдардан биік таулы торфянистті
топырақтарда мүкті бұталы тундралар, фрагментарлы әлсіз таулы – тундралы
топырақтарда тасты тундралар мен шөлейттер. Теңіз деңгейінен 2800 м
жоғары нивалды зона орналасқан, онда топырақ жамылғысы мүлде жоқ.
Оңтүстік Алтай таулы – жайлымды орман ауданында, Марқакөл көлінің
қазаншұңқырын қоршайтын орта биікті тауларды қамтитын таулы орманды қышқыл
жасырын алтындатылған қалың қыртысты және торфянистті топырақтарда ашық
қышқылы тайга, жерлерімен таулы орманды жайлымды немесе таулы сарғыш
топырақтардың, әлсіз анықталған топырақтардың дақтарымен және таулы орманды
қара сұр әлсіз сарғыш қара жер тәрізділерде бал қарағайлы орман өседі. [10]
Өзектілігі топырақтар биосферада әр түрлі биогеоценотикалық қызметтер
атқарады. Топырақ түзетін факторлар мен топырақ құрған процестерді көрсету
нәтижесі болып өзі ортаның экологиясына әсер етеді, оны және түрін елеулі
өзгертеді. Топырақ құрған процесстердің мәні ең алдымен таулы тұқымдардан
химиялық элементтердің мобилизациясында болып келеді, топырақта атомдардың
қайта реттелуі жүреді.
Топырақтың маңызды биогеоценотикалық қызметтері әр геосферада ерекше
және әр түрлі БГЦҚ литосферасында жоғары қабаттардың биохимиялық қайта
құруларын қазбалардың пайда болуы үшін зат қайнарларын қалыптастырады,
аккумулярлық күн сәулесінің жер қойнауына баруын қамтамасыз етеді, шамадан
тыс эрозияда қорғаныс қызметін атарады. Топырақтың гидросферасында сыртқы
ағынды грунттыққа ауыстырады, өзен ағынының қалыптасуында қатысады, су
қоймаларының биоөнімділігін әкелетін топырақ бірлестіктерінің есебінен,
сорбционды қасиеттер есебінен қамтамасыз етеді, акваторий тосқауылымен
ластанудан қорғайтын болып келеді.
Атмосферадағы газдық режиімді реттейді, газдың космостан келуін жұтады
және ұстайды, атмосфераның ылғал айналымын, радиациялық баланысты реттейді,
қатты зат пен микроорганизмдердің қайнары болып келеді.
Биосферада топырақ, құрлық организімдері үшін мекендеу ортасы, баспана
мен тірек, аккумулятор мен зат пен энергияның қайнары болып келеді, Ол
биологиялық пен геологиялық айналымдардың эволюция факторын байланыстырады.
[10]
Барлық топырақ құрайтын факторлар үзілмейтін табиғи өзгерту жағдайында
болады, осылай топырақтар әлемінде заңды қайта құрулар туылады. Болашақта
біздің уақыттың топырақ жамылғысы өз түрін табиғи процестердің әсерімен
елеулі өзгертеді. Топырақтың табиғи қайта құруын қалай, қандай жылдамдықпен
жүретінін бақылауға болады және техногенез әсері жоқ жерде немесе ол
минимизияланған кезде оқуға болады.
Марқакөл қорығы онда дамыған геожүйе ретінде топырақ жамылғысының
мониторингін жүргізуге мүмкіндік береді. [17]
2.2 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының жалпы жағдайына сипаттама
беріп, талдау жасау
Қорықтың флорасы
Марқакөл Азия континентінің түкпірінде, бірнеше климаттық
белдеулердің: Батыс Сібірдің континеттік, Монғолияның қатаң континенттік
және Орта Азия шөлдері мен далаларының қоңыржай климатының тоғысқан тұсында
орналасқан. Оның географиялық жағдайы ерекше. Оның теңіз деңгейінен бір
жарым километр биікте жатуы және орасан су айдыны, өсімдіктері мен
жануарлар дүниесінің ғажайып байлығы мен қайталанбас өзгешелігіне себепші
болса керек.
Қазақстан Алтайының флорасы оның кіші ауданына қарамастан ерекше
байлықпен ерекшеленеді. П.П. Крыловтың мәліметтері бойынша Қазақстандық
Алтайда 1800 түрге жуық өсімдік түрі бар.
Қазақстан Алтайының флорасының маңызы ерекшелігі түрлердің әртүрлі
болып келеді. Сонымен бірге ғылыми мен шараушылық маңызы өте үлкен.
Қазақстан Алтайының жабайы өсетін өсімдіктер саны тез қорыққа алынуы және
құрту қаупінен құтқарылуы тиіс. Оларды эксплуатация мен ареол ауданының
деңгейі бойынша екі группаға бөлу керек. [14]
Марқакөл қазаншұңқыры ландшафтысы флораға бай, жоғары өзекті
өсімдіктердің 1000 дай түрі, сонымен қатар ағаштың 12 түрі мен бұтаның 22
түрі бар. Мұнда Қазақстан Қызыл кітабында енгізілген, құрып кету қаупі бар
және сирек кездесетін 15 өсімдік түрі – таңдамалы қылтамақ дала және
кәдімгі таушымылдық, сібір қандығы, қар дәуаяғы, ала күлте қызғалдақ,
қызғылт сезімот, алтай рауағшы, мақсыр маралтамыры, секпіл шолпанкебіс,
сабақсыз тегістұқым, жапырақсыз орташық альпі дифзиаструмы, алтай
таутобылғысы, фукс сүйсіні, бұйра лалагүл кездеседі.
Қорықтың Алтай – Саян аймағының қорының эндемиктік түрлерін сақтаудың
маңызы зор (Алтай сабын көгі, шашылған шегіргүл, алтай бәрпісі, ұқсас
қазтамақ).
Марқакөлдің су және су маңы өсімдіктері жоғары су өсімдіктерінің 30
түрінен тұрады. Жағаны бойлай қошқыл айрауық, қамыс тәрізді субидайық,
торсылдақ және қиякөлек өскен. Таяз суларда өзен қырық буыны, май қоға,
жүзгіш жебежапрақ, келтебас, кәдімгі утамыр, үшқұлақ және кіші балдыр шөп
өседі. Шөгінді мүйізжапырақ және әр түрлі шылаң түрлері кең таралған. Олар
жаздың екінші жартысында таяз сулы аймақта суға батып өсетін өсімдіктерге
бай кең жолақты түзеді, мұнда көптеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.2 Шығыс Қазақстан облысындағы қорғалатын территориялар 14
2 МАРҚАКӨЛ МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИҒИ ҚОРЫҒЫНЫҢ ТАБИҒАТ ҚОРҒАУ ІСІНДЕГІ РӨЛІ 16
2.1 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының географиялық жағдайымен танысу
(геогиялық құрлымы, рельефі, климаты, топырақ жамылғысы) 16
2.2 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының жалпы жағдайына сипаттама
беріп, талдау жасау 27
Қорықтың флорасы 27
2.2.3 Қорықты мекендеуші құстар әлемі 41
Балықтары 43
3 МАРҚАКӨЛ ҚОРЫҒЫН ДАМЫТУ БАРЫСЫНДА ЖҮРГІЗІЛІП ОТЫРҒАН ШАРАЛАР 44
ҚОРЫТЫНДЫ 49
Бітіру жұмысның тақырыбы: Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының
табиғат қорғаудағы рөлі
Зерттеу нысанасы: Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы
Зерттеу пәні: Қоршаған ортаның сапасын басқару
Тақырыптың өзектілігі: Табиғатты қорғау ХХІ ғасырдың басты
проблемасының бірі. Табиғат – адамның сұранысын қанағаттандыратын бірден-
бір шикізат көзі болып табылады. Сондықтанда адамдар өз тіршілігінде
табиғат жүйелерінің қалай қызмет атқаратынын, табиғат ресурстарын қарқынды
пайдалану жағдайында табиғат қауымдастығының берік қорын қалай қамтамасыз
етуге болатынын білуі тиіс. Сонда ғана адамдардың табиғатты қоғауға деген
жауапкершілігі мен сүйіспеншілігі артады. Себебі адамның салған жарасын
табиғат емдеп жазып, аңдар мен құстар әлеміне жан бітіреді.
Мақсаты: Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының қазіргі жағдайына
талдау жасап, табиғат қорғау ісіндегі рөлін анықтау
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттерді жүзеге асыру:
1 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының географиялық жағдайымен танысу
(геогиялық құрлымы, рельефі, климаты, топырақ жамылғысы)
2 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының жалпы жағдайына сипаттама
беріп, талдау жасау.
а) Қорықтың фаунасы
б) Қорықтың флорасы
в) Қорықты мекендеуші құстар
г) Балықтары
3 Қорықтың табиғатты қорғау ісіндегі жетістіктері мен ролін анықтау
Мәліметтер көзі: мерзімдік басылымдар, оқулықтар, ғылыми әдебиеттер,
Марқакөл ұлттық табиғи қорығының мерзімдік есептері, ғылыми конференция
материалдары
Жұмысты жазу барысында қолданылған әдістер:сипаттама беру,
салыстырмалылық , экологиялық мәліметтерді талдау.
Жұмыс жаңалығы: Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының жалпы жағдайы
мен ондағы табиғат қорғау мақсатында жүргізіліп отырған шараларға
жинақталған мәліметтер негізінде салыстырмалы талдау жасау және қорықтың
сол аймақтың табиғаты мен экологиясына тигізіп отырған пайдасын анықтау.
Теориялық және тәжірибелік маңыздылығы: Марқакөл мемлекеттік табиғи
қорығының қазіргі жағдайы туралы жинақталған теориялық, статистикалық
салыстырмалы материалдарды студенттер мен оқушыларға теориялық және
тәжірибелік мәлімет көзі ретінде пайдалануға ұсыну.
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЕРЕКШЕ ҚОРҒАУҒА АЛЫНАТЫН ТЕРРИТОРИЯЛАР
1.711 Қорықтар – адамдардың ғылыми-табиғи лабораториясы
Табиғат – адамның сұранысын қанағаттандыратын бірден-бір шикізат көзі
болып табылады. Сондықтанда адамдар өз тіршілігінде табиғат жүйелерінің
қалай қызмет атқаратынын, табиғат ресурстарын қарқынды пайдалану жағдайында
табиғат қауымдастығының берік қорын қалай қамтамасыз етуге болатынын білуі
тиіс. Бұл мәселеде адамдарға бүлінбеген, әлі де қол тимеген табиғат
эталондары – қорықтар көмектеседі.Оларды адамдардың табиғаттағы ғылыми
лобораториясы деп бекер атамайды. Өйткені адамның салған жарасын табиғат
емдеп жазып, аңдар мен құстар әлеміне жан бітіреді.
Табиғатты қорғаудың ең жоғарғы формасы – қорықтар ұйымдастыру. Бүкіл
дүниежүзлік тәжірибелерге сүйенсек жер шарының жекелеген елдерінде қорық
ұйымдастыру Х1Х ғасырдың бас кездерінен басталғаны белгілі.
Негізінен табиғатты қорғаудың он категориясы бар: қорықтар,
қорыққорлар, ұлттық парктер, табиғат ескерткіштері, қорғалатын ландшафтар,
табиғат ресурстарының қорық қорлары, биосфералық қорықтар, микроқорықтар,
табиғат объектілері және көп мақсатты қорғауға алынған жерлер.
Қандай да болмасын табиғат байлықтары, мейлі ол өсімдіктер дүниесі, я
болмаса түз тағыларының өкілі болсын, оларды өздері бейімделіп тіршілік
ететін табиғи ортасынан ажыратпай қорғау және мейлінше қорын молайту ісі,
бүгінде күн тәртібінде тұрған көкейкесті мәселелердің бірі.
Биосфера – қоғам байлығы, ол қашанда жер бетіндегі тіршіліктің қайнар
бұлағы. Биосферадағы экологиялық, биологиялық теңдік бұзылмауы тиіс.
Биосфера қазынасы сарқылмайтын дүние емес. Оны ұзақ мерзімде адам игілігіне
пайдалану үшін адамның қамқорлығы мен жауапкершілігін арттыру қажет .
Айнала қоршаған ортаның тазалығы, орман – тоғай, қазба байлықтар, су
байлығы, жануарлар дүниесі мен өсімдіктер әлемі ғалымдардың қазіргі кезде
назарында тұрған басты проблема.
Сондықтанда ең алдымен адам мен биосфера арасындағы өзара қарым-
қатынасты шешу, биосфера байлығын ысырапсыз пайдалануға жол бермеу, оның
байлығын арттыра түсу, күтіп – баптау шараларының дұрыс жолға қойылуы
керек.
Неге десеңіз, қазіргі өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының, транспорттың
қарқындыы дамуы оларға өзінің ықпалын тигізуде. Қолайсыз экологиялық жағдай
табиғи жүйелердің бұзылуына әкеп соқтыруда. Осыған байланысты адамның
антропогендік іс-әрекетінің нәтижесінде бұзылған табиғи территориялардың
маңызы артып келеді.
Атмосфераның экологиялық тепе-теңдігін, адам денсаулығын, табиғаттың
ұсталмаған бөліктерін саналы түрде сақтап,оларға кері әсер етпеу үшін,
ғылыми - техникалық прогресс пен табиғат қорғау ісін ғылыми негізде етене
ұштастыра білуі қажет.
Қазақстан жерінде Д.И.Менделеев кестесіндегі химиялық элементтердің
бәрі дерлік кездеседі. Біздің республикамыз табиғи ресурстарға аса бай
өлке. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің 5777 түрі, аңның 150түрі, құстың 480
түрі, бауырмен жорғалаушылардың 150, қос мекенділердің 12 түрі тіршілік
етеді Бұл бай өлкені шын мәнінде табиғи байлықтың қайнар көзі деп ғалымдар
бекерден-бекер айтпаған болар. Бірақ, бұл інжу-маржандар қанша мол
болғанымен, ол сарқылмайтын дүние емес екені кейінгі кезде өзінен-өзі
белгілі болды.. Сондықтан да оны пайдаланумен бірге, ұқыпты түрде қорғап,
байлығын молайта беруге барлық мүмкіндіктерді жасау керек. Осы бағыттағы
шаралардың бірі – жер жанаты деп орынды аталып кеткен небір тамаша
аймақтарды, өлкелерді, өңірлерді қорыққа айналдыру керек екенін өмір
көрсетіп отыр.[22]
Қазақстан аймағы мен орта Азия Республикаларында қорық құру жұмыстары
Октябрь революциясынан кейін ғана дами бастады. 1919 жылы шілдеде Орынборда
Қырғыз басқару аймағы бойынша эволюциялық комитет құрылған, ал 1920 жылы
26 тамызда В.И.Ленин мен М.И.Калининнің қолдауымен Қазақ Автоном Социалды
Республикасын, 1936 жылы Қазақ Советтік Социалистік Республикасын қайта
құру туралы КСРО қаулысы қабылданды.Ол жас Республика орта Азия табиғатын
қорғауда алғашқы қадамдар жасады. Ташкентте көне, табиғат және өнер
ескерткіштерін қорғауға мақсатында аймақты тексеру жұмысы бойынша Түркістан
комитеті құрылған. [7]
Бұл салада Қазақстан Республикасы соңғы жылдар ішінде қыруар ғылыми –
зерттеу жұмыстарын жүргізіп, келді. 1962 жылы Қазақ ССР Жоғары Советінің
биосфераны қорғау заңы шықты. Мұнда табиғи ортаны қорғаудың бірнеше нақты
шаралары көрсетілген. Олар – қорықтар, парктер заказниктер мен табиғат
ескерткіштерін сақтау. Сонымен бірге 1972 жылы Қазақ ССР мемлекеттік
қорықтарының ережесі жарық көрді. Міне, бұл көрсетілген құжаттарда қорықтар
мен табиғат ескерткіштерін ұйымдастырудың мақсаты мен міндеттері және
биосфераны қорғау тәртібі айқын көрсетілген. Қазақстан Республикасындағы
қорықтардың жұмысын жақсартуға үлкен көңіл бөлінген. Оған бұрынғы Қазақ ССР
Министерлер Советінің соңғы жылдары қабылданған бірнеше арнаулы қаулылары
дәлел бола алады. 1969 жылы 9 шінде де Наурызым мемлекеттік қорығының
орманын қалпына келтіру мен қорғау шаралары туралы, 1972 жылы 2 тамызда
Қазақ ССР мемлекеттік қорықтарының қызметін жақсарту шаралары туралы,
1976 жылғы 12 шілде де Қазақ ССР – інде қорықтар жұмыстарын жақсарту
туралы қаулылар жарыққа шықты. Бұл шаралардың өлкеміздегі қорықтардың
ғылыми ұйымдастырушылық жұмыстарын жақсартуда зор маңызы болғанын айтпай
кетуге болмайды. Қазақстан Республикасының Қорықтарында қол жеткен
табыстары мен орын алып отырған кемшіліктерде оларды жоюдың нақты жолдары
да айқын көрсетілген. [23]
Осы кезде Қазақстан Республикасының жерінде (1980 жылғы мәлімет
бойынша) 531 мың гектар алқапты алып жатқан 6 қорық (Ақсу – Жабағылы,
Наурызым, Барсакелмес, Қорғалжың және Марқакөл) көлемі 4288 мың гектарға
жететін 50- дей аңшылық заказниктер, көлемі 3644 мың гектердай 6 зологиялық
және батаникалық объектілер, қорғалатын заказниктер және 3 табиғат
ескерткіштері бар. Оған Павлодардағы көне заманнан бері бойындағы шырыны
жойылып кетпей өсіп – өніп келе жатқан ағаштары бар Гусиный перелет,
Шыршалы Іле Алатауы т.б. кіреді. Қорғауға алынған учаскелерде, әсіресе,
қорықтарда бұрын осы аймақты мекендеген, бірақ соңғы жылдары саны азайып
кеткен жабайы хайуанаттар мен сирек кездесетін өсімдік түрлері есепке
алынған. Мұндай түрлердің, мәселен, Шығыс Қазақстанның тек осы аймаққа тән
өсімдіктерінің далалық аймақтарда 1600 түрі мен сирек кездесетін эндемик
өсімдіктері тіркелген. Бетпақдаладағы өсімдіктің 1800 түрінің 7-і
Республикамыздың басқа жерлерінде кездеспейді. Сондай-ақ, Оңтүстік Алтайда
өсімдіктердің 1740 түрі кездессе, оның 18-і, Жоңғар Алатауында 2021 түрі
өссе, оның 58 –і, Қаратауда 500 түрі өссе, оның 100 –і сол аймақтарға ғана
тән сирек кездесетін түрлер. Адамның үнемі қамқорлығы мен аялы алақаны
болмаса, мұндай бағалы түрлердің биосферадан жойылып кетуі мүмкін екендігін
естен шығармаған жөн.
Сондай –ақ, қорықтар өзінің табиғи сұлу көрінісі мен онда өсетін ағаш
түрлерінің ескерткіштерімен құнды. Ақсу – Жабағалы қорығы сияқты кейбір
қорықтар ЮНЕСКО-ның жанындағы биосфераны қорғаудың халықаралық одағының
құрамына енген. Олардың тек саны азайып кеткен, мүлде жойылып кету қаупі
төнген хайуанатар дүниесі мен аса бағалы өсімдіктер әлемі ғана қамқорлыққа
алынып қоймай, сонымен бірге Қазақстан Республикасының ежелден бері әйгілі
болған таңғажайып көрікті орындардың бұрынғы атақ – даңқын арттыра беру
мақсатында зор көлемдегі ғылыми – зерттеу жұмыстары жүргізілуде.
Қазақстан Республикасының қорықтарында алдағы уақыттағы табиғи
ресурстарды пайдалану және олардың қайталанбас сұлулығын сақтаудың ғылыми
негізін жасау жөніндегі үлкен мақсаттар мен міндеттер тұр. Бұл мақсат пен
міндеттердің биосфера компоненттерін қорғап, оларды халық шарауашылығына
рационалды түрде пайдалану үшін зор маңызы бар. Бұл мақсат пен міндеттердің
Қазақстан Республикасы жағдайында да көкейтесті екендігі аян. Көлемі 2,7
милион шаршы километр жерді алып жатқан байтақ өлке (жоғарыда көрсетілген)
өзінің саялы да аялы қалың орман – тоғайы оны мекендеген сан түрлі
хайуанаттары, өзендермен көрікті өлке. Қазақстан Республикасы
териториясында 34-35 милион гектар орман (оның ішінде 4–5 милион гектар аса
бағалы сексеуіл орман бар) орналасқан. Түрі қазба байлықтардың ірі кен
орындарында Д.И.Менделеевтің периодттық кестесіндегі барлық элементтер
жинақтаған. Елімізде 11мың өзен, 7 мыңнан астам көлдер мен су қоймалары
бар. Сондай –ақ, туған өлкеміз Қазақстан алуан түрлі жан – жануарларға өте
бай. Осындай биосфера қазыналарын көздің қарашығындай қорғайтын қорықтар
көбейе берсе деген ойдамыз. [24]
Қазақстан Республикасы жерінде ұйымдастырылған мемлекеттік 9 қорық
туған өлке табиғатының небір көрікті жерлерін, қойнауларындағы бар
байлығымен сақтап, көркейту тұрғысында табиғат қорғау ісіне зор үлес қосып
келеді. Дегенмен де, Қазақстанның қорық ұйымдастыру ісінде көптеген
емшіліктердің бары байқалады. Осынау ұлан – ғайыр өлкеде тоғыз-ақ қорықтың
болуы кімге болса да ой салады. Оның үстіне бұл қорықтардың көлемі
республика аумағының 0,3 пайызын алып жатыр. Бұл өте аз. Ал, көршілес
туысқан Әзербайжан, Армян республикаларында бұл көрсеткіш 1-2 пайзға
жеткен.
Республика жер құнарын, орман мен тоғайдың әсем келбетін бұзбай, өзен
– көл тұнығын шайқамай, хайуанаттар мен өсімдіктер дүниесінің қымбат
қазынасындай қастерлеп, қамқорлыққа алатын бірнеше мемлекеттік қорық
ұйымдастыру – бүгінгі күннің талабы. [24]
Қазір Қазақстан территориясында төмендегі қорықтар жұмыс істейді:
Ақсу – Жабағалы – 1926 жылы құрылған, ертеден келе жатқан қорық. Талас
Алатауының солтүстік батыс бөлігін алып жатыр. Ауданы 73 мың гектар.
Территория құрамында тұрғын жерлер жоқ. Физологиялық – географиялық
ерекшеліктеріне байланысты екі бөлікке бөлінеді. Бес өсімдік белдеулерінде
бір мыңнан астам өсімдіктер, құстардың 130-дан астам түрлері,
сүтқоректілерден арқарлар, маралдар, суырлар және т.б. тіршілік етеді.
Барса – келмес – Арал теңізінің солтүстік бөлігінде Барса – келмес
аралында орналасқан. 1939 жылы құрылған. Аралдың ауданы 198 шаршы км.
Аралдың флорасына 130 – дан астам өсімдіктердің түрлері кіреді. Жануарлар
түрлері көп емес. Сүтқоректілердің алты түрі, амфибиялардың екі түрі және
құстардың 110 түрі тіршілік етеді. Олардың барлығы 1927 жылы сырттан
әкелінген сайғақтар, қарақұйрықтар, құландар, құм сарышұнағынан басқалары
аборигенді түрлер болып табылады.
Наурызым - 1931 жылы құрылған. Қостанай облысының Жетісу ауданында
орналасқан. Ауданы 100 мың гектар. Қорықта 151 құстардың, 25
сүтқоректілердің, рептилиялардың 5 түрі, амфибиялардың 2 және балықтардың
8 түрлері кездеседі.
Алматы - 1934 жылы құрылған. Алматы облысының Шелек ауданында
орналасқан. Іле Алатуының тау жотасының топырақ жабындысы альпі өсімдіктер
жабыны бар таулы – шалғындық топыраққа жатады. Өсімдіктердің 1300 түрінен
астамы кездеседі. Жануарлар әлеміне құстардың 200 түрі, сүтқоректілдердің
62 түрі, амфибиялардың 3 түрі, рептилиялардың 16 түрі және балықтардың 8
түрі кездеседі.
Қорғалжын- 1958 жылы құрылған. Ауданы 237 мы гектар. Ақмола облысы
Қорғалжын ауданында орналасқан. Қорық Қорғалжын мемлекеттік қорықтық
аңшылық шарауашылығымен байланысты. Қорықтағы ғылыми – зерттеу жұмыстары
жүргізіледі. Әсем Қорғалжын көлдерінің тізбегі қызғылт фламинго
популяцияларының тізбегі ұя салуының ең солтүстік орны болып табылады. Су
құстарының табиғи резерваты ретінде маңызы зор.
Үстірт - 1984 жылы құрылған. Ауданы 223,3 мың гектар. Маңғыстау
облысында орналасқан. Қызыл кітапқа енген шөл зонасының 12 түрлі аңдары мен
құстарын қорғау үшін құрылды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы мен Экология және
табиғат ресурстар Министрлігі жанынан құрылған Қазақстанда қорық
ұйымдастыру ісінің ғылыми негізі проблемасы жөніндегі комиссия бүгінде
республикамызда әр түрлі географиялық аймақтарды қамтитын 20 шақты қорық
ұйымдастыруға болады деген қорытындыға келіп отыр. Сондықтан келешекте ұлан
– қайыр өлкемізде құрылатыны қорықтармен таныстыра кеткенім жөн болады.
Олардың негізгілері атап айтқанда мыналар:
Ерментау қорығы - Қаршыға тауы атты филиалымен Ақмола облысы
Ерментау аудандарында және Қарағанды облысының Осақаров ауданында
орналасқан. Қазақтың ұсақ шоқылы жоталарынан табылатын, арша, көктерек,
қайың, мойыл, долана, қарағайлы орман алқаптары және осы аймақта тіршілік
ететін дуадақ, байбақ суыры, аккіс, аққалақ, арқар сияқты аңдарды қорғауға
негізделген. Болашақта ұйымдастырылатын Ерментау қорығының аумағы 150 мың
гектардай болады.
Қаратау қорығы - Оңтүстік Қазақстан облысы Созақ ауданындағы Мыңжылқы
сайында құрылмақшы. Оның аумағы 350 мың гектар жерді қамтиды. Бұл аймақ
табиғатының басты ерекшелігі – мұнда тек осы жерге ғана тән эндемикалық
өсімдіктердің 100 –ге жуық түрі өседі. Осыған байланысты жәндіктердің де
эндемикалық түрлері көп. Қаратау дәрілік өсімдіктердің мекені деп
аталған.
Бетпақдала немесе Андасай қорығы - Қарағанды облысы Жаңа Арқа ауданы
мен Жамбыл облысы Мойынқұм ауданының жерінде ұйымдастырылды. Бұл қорықтың
Көк-ашық (орталық бетпақдала), Шу-Іле (Шу-Іле тауларының Хантау
бөлегі), деген екі филиалымен бірге қамтитын аумағы 230 гектар. Осы аумақта
шөлді – шөлейтті аймақтың шернек тобылғысы, регель қызғалдағы және дуадақ,
бүркіт, қарақұйрық сияқты өте сирек кездесетін фауна мен флора өкілдері
қорғалады.
Торғай қорығы -Ақтөбе облысы Ырғыз ауданы мен Жанкелді ауданының
аумағындағы Торғай өзенінің төменгі ағысын, Қара мен Тәуіп сайларын,
Жаманкөл, Ақкөл, Қарасу атты тұзды көлдерді қамтитын болады. Халқаралық
маңызы бар батпақты – сулы Торғай өңірінің бұл қорығы 2005 жылы
ұйымдастырылды. Оның аумағы көп жерлерді қамтитын болды. Бұл қорықта қара
торғай, бозторғай, байбақ суыры сияқты хайуанаттар мен сортаңды жазық
далада өсетін өсімдіктер дүниесі қамқорлыққа алынады. Қорық аумағы шамамен
40 мың гектардай болмақ.
Жоңғар қорығы - Алматы облысының Андреев және Сарканд аудандарының
аумағындағы Теректі және Жаманты өзендерінің бассейіндерін қамтитын болды.
Барлығы 250 мың гектер аймақты алатын бұл өлкенің табиғи кешені, Қызыл
кітапқа тіркелген қызыл қасқыр, ұлар, қара ләйлек, сақлта сияқты
хайуанаттар қорғалады. Бұл қорықты да 2000 жылы ұйымдастыруды көздеген.
Бірақ іске асқан жоқ.
Алакөл қорығы - Алматы облысының Алакөл ауданында орналасқан. 120 мың
км гектардай қорық аумағына Тентек өзенінің сағасы, Сасық көлдің шығыс
жағалауы, Ұялы көлінің солтүстік батысы және көлдер аралығындағы мойнақ
кіреді. Алакөл аралығында қорық филиалы жұмыс істейтін болады. өзен
жағасындағы су өсімдіктерінің, бұйра және қызғылыт бірқазан, жалғабай, ақ
құтан, су құзғыны мен реликті шағала ұяларын қорғау мақсатында 1998 жылы
ұйымдастырылған Алакөл қорығының негізгі міндеті – су құстары, соның ішінде
реликті шағаланы қорғау.
Кент қорығы -Қарағанды облысының Қарқаралы ауданының жерінде, 50 мың
гектардай аймақта осы ХХІ ғасыр басында отау тігетін болады. Орталық
Қазақстандағы ұсақ шоқылы аймағындағы реликтілі қарағай ормандарын, елік,
сілеусін, қара ләйлек сияқты хайуанаттар өкілдерін қамқорлыққа алатын
болады.
Қаплаңқыр қорығы - Маңғыстау облысының Маңғыстау ауданының жерінде
орналасатын болады. Бұл республика аралық қорықтың шекарасы Түркменстан мен
Өзбекстан аймақтарына жалғасады. Оның көлемі 300 мың гектар шамасында
болды. Қаплаңқыр қорығында КСРО Қызыл кітабына енген: бүркіт, жұртшы,
сабаншы, қабылан, қарақал, қарақұйрық сияқты хайуанаттар өздерін еркін
сезінетін болады. Шамамен 2005 жылы ұйымдатырлатын бұл қорықтың маңызы зор.
[25]
1.2 Шығыс Қазақстан облысындағы қорғалатын территориялар
Шығыс Қазақстан - өсімдіктер мен жануарлардың ерекше әлемімен
қайталанбас ландшафтардың ерекше аймағы. Оның аймағында 283 мың км2
ауданымен қатаң Сібір мен ыстық орталық Азия, таулы тайга мен шөл,
Қазақстандық Алтай, Саур- Тарбағатай таулы жүйесі, Зайсан Қазаншұңқыры,
Қазақ ұсақ құмды даласы шығыс бөлігі, Балқаш – Алакөл жотасының солтүстік
бөлегі.
Біздің облыстың табиғи – климаттық зоналары мен ландшафттарының
көптүрлігі биологиялық әр түрліліктің жоғары деңгейін қамтамасыз етеді.
Біздің облыста сүтқоректілердің 94 түрі (Қазақстан түрінің жалпы санының
(66,2 %) құстардың 375 түрі (68,6%) қосмекенділердің 3 түрі (27,2%) және
жорғалаушылардың 12 түрі (24%) мекендейді.
Биосфералық әр түрлікті сақтау үшін облыста 2 қорық – Марқакөл мен
Батыс Алтай, 8 қорықша, 3 зоологиялық парктер, 4 ботаникалық пен 1
ботаникалық – геологиялық және Республикалық мәндегі табиғаттың 1
ескерткіші құрылған және жұмыс істейді. Ерекше қорғалатын табиғи
аймақтардың жалпы ауданы 1058620 га құрайды немесе бұл облыстың жалпы
ауданынан 4% шамасында.
Батыс Алтай қорығы - Шығыс Қазақстан облысы және Зырян аудандарының
аймақтарын қамтиды. Ол 1992 жылы құрылған. Қорық Қазақстандық Алтайдың
Линей, Холзун, Кокшин атты тау сілемдерін алып жатыр. Қорық негізінен
табиғат белдерінің тау етегінен бастап субальпі, альпі биіктігіндегі
табиғаттың сан алуан тайгалы аралас орманды ландшафтарын қорғауға
бағытталған. Қорық өсімдіктердің түрінің және дәрілік өсімдіктердің
көптігімен ерекшеленеді. Мәселен, мұнда орманның 25 типі, қылқанжапырақты
ағаштардың көп түрі шоғырланған. Әсіресе бағалы самырсын, май қарағайдың
орны ерекше.
Батыс Алтай қорығында табиғат белдемдері сан алуан. Олар: шалғынды
дала, бұталар, самырсынды, шыршалы тайга, субальпі, альпі және биік таулы
тундрадан тұрады. Сүтқоректілерден алтай бұғысы, елік, құндыз, қоңыр аю,
бұлан, қабырға, бұлғын көптеп кездеседі. Батыс Алтай қорығының ғылыми,
экскурсиялық, танымдық мәні зор. Болашақта қорық экологиялық мониторнигтің
және ғылыми – зерттеу жұмыстарының ошағына айналатынына сенім мол. Себебі,
табиғи ландшафттар әлі де болса өзінің алғашқы сипатын сақтаған экожүйлер
болып табылады. Әрбір табиғат белдемдерінің өзіне тән фаунасы мен флорасы
бар. Орман іші шипалы жеміс – жидек беретін ағаштарға, дәрілік өсімдіктерге
өте бай. Әсіресе, субальпі белдемдерінде дәрілік өсімдіктер марал оты,
алтын тамыр және алтай сарғалдақтарын кездестіруге болады. Альпі
белдемдерінде шөптесін көпжылдық өсімдіктер басым. Топтала өскен аласа
қайың, Алтай тиындығы, алтын тамыр, марал оты өсімдіктері кездеседі.
Биік таулы тундрада да жатаған бұталы өсімдіктер, осктор, альпі мүгі,
қырықбуын, альпі сүттігені, мойыл т.б. өсімдіктер кездеседі. Батыс Алтай
фаунасы да ерекше болғанымен ғылыми-зерттеу жұмыстары жаңадан жүргізіліп
жатыр. [26]
2 МАРҚАКӨЛ МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИҒИ ҚОРЫҒЫНЫҢ ТАБИҒАТ ҚОРҒАУ ІСІНДЕГІ РӨЛІ
2.1 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының географиялық жағдайымен танысу
(геогиялық құрлымы, рельефі, климаты, топырақ жамылғысы)
Марқакөл – Алтайдың ең ірі су қоймасы, ол теңіз деңгейінен 1500 метр
биікте әдемі тауаралық шұңқырда орналасқан. Көл сопақша созылған пішінді
және солтүстік – шығыстан оңтүстік – батысқа қарай созылып жатыр. Оның
ұзындығы 38 шақырым, енінің ең кең жері 19 шақырым, жаға сызығының ұзындығы
106 шақырым, тереңдігі 24-27 м (орташа 14,3м) көл шұқыры қоршаған
жоталардан: Күршім солтүстік пен батыстан, Азутау – оңтүстік пен шығыстан,
Сорвеновский – солтүстік шығыстан пайда болған. Жоталардың теңіз деңгейінен
биіктігі 2000 -3000м. Ең биік жері Ақсу- Бас (3304,5м).
Көлдің пайда болуы альпі тектоникалық айналымының төріттік дәуіріндегі
мұздық кезеңнің бірімен байланысты. Сол кездегі көтерулер мен төмен түсулер
нәтижесінде қазіргі жоталар мен тауаралық шұңқырлардың қатпарлы жүйелері
қалыптасқан, олар кейін мұздыққа айналған. Осы мұздықтар ізі Күршім жотасы
ұшында жақсы байқалады.
Марқакөлдің батыс, солтүстік және солтүстік – шығыс жағалауы ені 1-2
шақырым көл маңы шалғынды жазықтық болып табылады.
Оңтүстік және оңтүстік – шығыс жағалау жолағы салыстырмалы жіңішке,
өйткені Азутау жотасы көлге дерлік тығыз тірлеіп орналасқан. Жота баурайнан
төмен түскен сілемдер көл ішіне кіріп, мүйістер түзуі тән. Жаға жолағы онша
тілімденбеген, ирек, тек кей жерлерде ішке еніп тұрған мүйістермен шағын
шығанақтардан бар. Көл жағалары көбіне лай, батпақты, ұсақ жұмыр тасты,
тасты - тау жынысты үлкен домалақ тасты және құмды жерлер кездесіп отырады.
Жағаны бойлай батпақты қайыңдық және шалғынды жерлер, тамырлы батпақтар,
шалғынды және шалғынды бұталы кеңістіктер созылып жатыр. Қорғалатын аймақ
шекарасында, Марқакөл жағасында төрт үлкен елді мекен сақталған. Олар –
Урунхайка, Матабай, Төменгі Еловка және жоғарғы Еловка. Мұнда жергілікті
халық тұрады және қорық кордоны орналасқан. Тау шыңдары - әдеттегі тақыр
тастар үішн тау жынысты үлкен домалақ тастар. Олар жиі үлкен көлемді жерді
алып жатады. Күршім жотасының солтүстік – шығыс бөлегінде қарлы шың құздар
бар. Олар үлкен тік жарлы сайларға тілімденген және олардың түп жағында
тоған тәрізді альпі көлдері бар. Сорвенский және Азутау шыңдары тегістеу
келген, күмбез тәрізді.
Көлді қоршап тұрған жоталардың тайгалы баурайлары салыстырмалы тік
жарлы, түбінен тасқынды өзендер мен жылғалар ағып өтетін аңғарлар мен
шексіз ормандардың бөлінуі оларға тән. Марқакөл көліне су 95 әр түрлі су
көзінен келіп құяды. Едәуір ірі өзендері – Тополевка, Төменгі Еловка,
Матабай, Жиренька, Шалғайжәне жоғарғы Еловка, Тихушка, Матабайка мен Тығыз
кілт. Бұлар кәдімгі тау өзендері, салыстырмалы жіңішке тасты арналы, ені 2-
5м, тереңдігі 2-3 м және өз сағасында атырауға ұқсас қиякөлең – қырықбуынды
салдар түзеді. Қапра Ертіске құйылатын, тек бір ғана өзен Қалжыр (ұзындығы
128 шақырым) Марқакөлден басталады.
Марқакөл қорығындағы төрт табиғи аймақта алты табиғи белдеу: нивальд
(қары) аймақта биік таулы нивальды белдеу, альпі тундралы шалғынды аймақта
альпі – тундралы және субальпі белдеулері, таулы – орманды аймақта таулы –
тайгалы белдеу, таулы – орманды – далалы аймақта таулы орманды – далалы
және таулы шалғынды – далалы белдеу орналасқан. [18]
Қорық аймағы геокешендерге бөлінген: солтүстік таулы орманды (1-68
кв) көлді (69-72 кв) оңтүстік таулы орманды (73-108 кв). Қорықта орман
шаруашылығына бөлінген жер жоқ.
Қорық - альпілік типке жатады. Марқакөл көлін Оңтүстік Алтай табиғи
комплексіне енгізу үшін шынайы жағдайында сақтауға ерекше көңіл бөлу керек.
Құрылу тарихы мен қорықтың аймақтық шекарасына назар аударайық.
Марқакөл қорығының қазіргі аймағын ХІХ ғ аяғында шаруашылыққа игеру
басталды. Осындағы кенттерде тұрған бірінші орыс қоныстанушылары табиғатқа
үлкен зиян келтіретін шамада аң шарауашылығымен, орман шаруашылығымен
айналысты. Бірақ ХХғасырдың 20-жылдары халық санының өсуіне сәйкес
табиғатқа антропогендік процесстердің қарқындылығы күшейді. Табиғат
шежіресі жүгінсек көктемде уылдырықтау уақытында 670 тен астам адам 6750
путқа дейін балық аулаған. Күзде өнім 1000 путтан аса, ал жылына 8250 путқа
дейін балықтар аулады. Балық аулау кәсібі көлде балықттың азаюына әкелді,
балық аулаушылық біртіндеп екінші орынға көшті. Тынымсыз пайдаланған аң
аулаушылық нәтижесінде тиын, суыр, камшат, түлкі, тау ешкі, аю, ал бұлғын
мен марал толық жойылған. Марқакөл ауданында көп жылдар бойы реттелмеген
құстар кәсібі бұлдырық, ұлар, ақ тауық санын мүлде төмендетті. Сұр қаз бен
гусенник ұялауды тоқтатты, қара ләйлек қолониялары жоғалды, көл жағасынан
сұр тырналар жойылған. Аң аулаудан басқа тұрғындардың шабындық жерді
қолдануына байланысты құстардың негізгі орындары жоғалды .Үйрек жұмыртқасын
жинаумен, жас пен ұзын құстарды ұстаумен, үйректер мен судағы құстардың
ұяларын жойды. 1974 жылы Марқакөл орман шарауашылығының ұйымдастырылуы
басталған орманда жол салып жануарлар үшін тынымсыздық факторын күйшейітті.
Қазаншұңқырында орманның қарқынды игерілуі олардың табиғи жас құрлымы мен
табиғи құрлысын өзгертті.
Қазіргі уақытта көне жер негізінен 1-кластағы жас ағаштармен
жаңартылған. Кәсіпорындардың орманды кесуі, жануарлардың өнімділігі мен
азықтық жер-суларының сапасына ықпал етті, өзендер мен көлдердегі су
деңгейінің төмендеуін тудырды, бұл балықтың уылдырық таратуына және көлде
оның жас ұрпақтарының өмір сүруіне кедергі жасады.
Шаруашылық әрекеттің күшеюі таулы ландшафттарда эрозиялық процестердің
күшеюін тудырды. Мысалы, тар су қоймалары бірнеше жылда үлкен жыралар сайға
айналды. Ал, Урунхайка өзенінің қуысындағы сай оның уылдырық объектісі
ретінде мәнін төмендетіп, істен шығу конусын өзгертті.
Қарқынды мал бағу өсімдіктердің шөпті жерлердегі құрамының ауысуын
тудырды, дәнді өсімдіктер мен бұршақ тектес өсімдіктер саны азайды,
жайлымдардың өнімділігі төмендеді. Үй жануарларын бағуға тән белгі ретінде
өндірістердің морфологиялық ерекшеліктерінің өзгеруі, әсіресе жайылымдар
мен шабындық түрлерінің өзгеруі пайда болуы, бұл Урунхайка, төменгі мен
жоғарғы Еловка, Матабай ауылдарының маңында байқалды.
Марқакөл қорығының ұйымдастырылуына байланысты оның аймағында
шаруашылық әрекетін жүргізу тоқтатылды. 1974 жылы балық аулауға тиым салды.
Қорықтың режимнің нәтижесінде жануарлар саны мен өсімдік бірлестігінің
қалпына келтірілуіне ықпал етілді.
Жобалаланған Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының 71359 га жалпы
ауданы үш бөлімшеден: көл, солтүстік таулы ормандар және оңтүстік таулы
ормандардан тұрады.
Көл қорық бөлімшесі-Марқакөл көлінің бойымен өтеді, Урунхайка
қонысының ауданында солтүстік - шығыс бұғазын ескермегенде көлді толық
қамтиды. Осы жерде қорық шекарасының түзу сызығы көл бетінен 25-20 кв
бағанадан 44-33 кв бағанаға дейін. Солтүстік таулы – орманды учаскенің
шекарасы 11-12, 11-13 кв Марқакөл орман шаруашылығының мемлекеттік жер
қорымен шекаралас, бұл орынның батыс жағы табиғи қорғалатын шараларды
қажет етеді, олардың маңызды бөлігі ТАҚҰ берілуі мүмкін. [3]
Марқакөл көлі ауданының шығысында ордавик жүйесінің қалдықтары
орналасқан.
Оңтүстік Алтай зонасында девондық қалдықтар Қазақстан Республикасының
шекарасынан Марқакөл көліне және одан әрі Сарым – Сақты, Листевья мен
Холзун жоталарына солтүстік – батысқа созылатын жалғаулар жолағын жасайды.
Девонның шығысқа жалғасуы ордовиктік қалдықтарымен, ал батысқа төменгі
тасты көмірлі жастағы пайда болуымен шектелген .
Төменгі орта девонның вулканды – жабынды қалыңдығы Марқакөл көлінің
оңтүстікгінде, Азутау жотасы мен Қарай қонысында кең дамыған. Эифел
қалдықтары ұсақ дәнді шөлдермен, өсімдіктер, гравелистті конгломерталармен
кременді – балшықты алевралиттермен сипатталған. Суармалы қуат 1300 – 1400
м төменгі орта девонның қалдықтарында сәйкессіз орналасады.
Живеттік ярус қалдықтарының эифелдік қалдықтардан айрмашылығы жауыны
ең аз ауданды алады және үзіліссіз эифелдіктерді ауыстырады. Белезек
өзенінің оңтүстік жағасынан Нижняя Еловка ауылы арқылы Марқакөл көлінің
солтүстік жағасымен әрі қарай солтүстік батысқа ауысқан. Жоғары девонның
қалдықтарына қара балшықты сланц қабаттары жатады, Марқакөл көлінен
солтүстікте живеттік қалдықтар Күршім мен Сарымсақтыға ауысатын жоғары
девондық жас теңіз лигиялары фауналармен аяқталады.
Девондық қалдықтарда трансгрессивті тас көмірлі қалдықтар жатады.
Марқакөл көлінің батыс бөлігінде, жотаның оңтүстік беткейінде жоғары
турнейлік – төменгі визейик қалдықтар бар. Бұл үлкен емес
конгламераторлардың қабаттары, орта – қалың дәнді құмдақтар ритимді
қабатты, ашық жасыл – көк түсті болып келеді. Марқакөл көлінің жоғарғы
жыраларында бұл қалдықтардың қабаты 2000 м дейін. Орта – жоғарғы карбонның
қалдықтары орта – теректі өзені бойынан Азутау жотасы мен ары қарай
Марқакөл көлінің оңтүстік бөлегіне иіледі. Олар ұсақ құмдақтармен, әктасты
және кремді сазды алевралиттермен, гравелистті кангломераталармен
келтірілген. Суммарлы қуат 1300-1400м. Келісусіз орта девон қалдықтарында
орналасқан.
Қазақ ССР мемлекеттік қорықтары таулы жағдайға сай 08. 02. 75 жылы
Қазақ ССР Министрлігінің Кеңесінің бекітілген қаулысымен қорықтар ормандары
шарауашылықты жүргізудің ерекше режимімен бірінші группа ормандарына
жатқызды және шарауашылық жұмыстардан тұрақты босатылады.
Қорық ормандары группалар мен категорялар бойынша бөлінген. Қорықтың
барлық таулы аймақтарындағы ормандарда жасанды тектегі көшеттерде егілген.
Қорық аймағында қол тигізілмеген орман өсімдіктері жоқ. Орманмен жабылмаған
аудандар рединалар мен прогалиндермен сипатталады. Рединалар категориясына
3 кластың ескі тұрақтары, 0,1-0,2 жастағы бос емес учаскелер толығымен
жатқызылған. Осы таулы учаскелердегі тұқымдардың тектері онда ауданының
мәнді пайызын алады . Қазақстан Алтайының флорасы оның кіші ауданына
қарамастан ерекше байлықпен ерекшеленеді. П.П.Крыловтың мәліметтері бойынша
Қазақстандық Алтайда 1800 түрге жуық өсімдік түрі бар.
Қорық ауданының температуралық режимінің негізгі және жалпы ерекшелігі
ауа температурасының жылдық пен тәулік жүрісінің континентті тип болып
келуіне байланысты (-4 , 1 0С).
Марқакөл көлінің климаты солтүстіктен оңтүстікке 50 км-ге дейін
созылған негізгі ауа толқындарының әсеріне байланысты, сондықтанда қорықтың
территориясының климаттық жағдайларының өзіндік ерекшеліктері бар. Қорық
ауданының климаттық жағдайларына сипаттама беру үшін Марқакөл
метеостанцияның мәліметтері қолданылды.
Қорықтың барлық аймағында температуралық режим теңіз деңгейіне
абсолюттық биіктіктерге, рельфтің, беткейлердің экспозициясының әртүрлі
формаларынадағы өзгешеліктерге байланысты әр түрлі болып келеді. Жазғы
уақытта температураның жоғарлауы нәтижесінде төмендейді, ал қысқы уақытта
шыңдар мен беткейлерде температура иверсия нәтижесінде ойпат жерге
қарағанда жоғары.
Қыс пен жаз температуралары арасында айырмашылықтар жергілікті
температураның жоғарлауына байланысты төмендейді. Марқакөл көлінің
жағалауында осы ауданның ылғалдығы режимінің есебінде температураның жылдық
амплитуласының төмендеуі байқалады. Рельеф ауаға қатысты ылғалдылық
көрсеткіштеріне аналогиялық әсер етеді. Марқакөл көлі ауданында ауанға
қатысты ылғалдық құрлықтың басқа жерлеріне қараған да төмен. Бұлардың
көлемі биік таулы көлдің суымен және төмен температурасымен түсіндіріледі.
Сондықтан ауаға қатысты ылғалдық бұл жерде төмен. Қысқы бірнеше
уақытта ауаға қатысты ылғалдық жазғыға қарағанда бірнеше есе жоғары.
Ауада, қорық орналасқан ауданда үсік шалулар маусымның үшінші жартысында,
ал бөлек жылдарда олар шілденің екінші жартысында тоқтайды. Күз
маусымының ұзақтығы орташа 50-70 күнді құрайды, бірақ кейде 30 күнге дейін
қысқарып ауаның орта тәуліктік температурасымен кезеңінің ұзақтығы 0 –
ден төмен 203 күнге, 20 0С – ден төмен 94 күнге тең болады. Жылдық орташа
температурасы нольден төмен 4,1 градус, ең суық айларда, қараша мен
нуырыздың аралығында, 215 милиметр, яғни жылдық нормадан 40 пайыздай
мөлшерде ықпал етеді, таудағы қардың қалыңдығы қыс бойы бір жарым метрге
жетеді. Көктемде, тіпті жаздың ішінде де топырақ беті жиі тоңазиды, ауа
үнемі дымқыл тартып тұрады. өзен аттарымен аталатын аса күшті желдер:
батыстан- Шүмек, Шығыстан-Тихушка және оңтүстіктен Ұрынқай желі көлдің
жалпақ айдынының аста - кестеңін шығара азандай соғып, заматта жал – жал
ақбас толқындар тұрғызады да, тек шалдуар көлдің шәлкес мінезіне етене
қанық тәжірибесі мол жергілікті балықшылар ғана жағаға аман – есен жете
алады. [13]
Алайда, қашанда тосыннан соғатын Темірбек аталатын тағы бір жел бар.
Оның қашан соғатыны алдын ала болжау мүмкін емес деседі жергілікті
тұрғындар. Тып-тынық ыстық күндері ол кенет Күршім жоталарынан құйындата
шыға келеді де солтүстік – батысқа қарай долдана соғады. Көл айдынына шың
басынан бейне бір құлан түскендей лезде көбік шашқан жал – жал толқындар
тұрғызып, Темірбек ішін тартып екілене ұйтқиды.
Осындай күшті желдерден және тұтқилдан көтерілетін асау толқындардан
сескеніп балықшылар ертеректе өздерінің қаусаған қайықтарымен Марқакөлдің
орта тұсына қарай онша ұзамай бара бермейді екен. 1978 жылдан бері
Марқакөл қорығының қызметкерлері көлде және оның маңайында табиғатта
болып жататын барлық оқиғаларды егжей – тегжейлі жазып отыратын табиғат
шежіресін жүргізіп келді. Марқакөлдің климатын, табиғаттағы құбылыстардың
алмасуын жақсырақ түсіндіру үшін қорықтың ғылыми қызметкерлері Г. М.
Васильев құрастырған 1979 жылғы фенологиялық шолуы мен жергілікті
тұрғындардың бақылауларына сүйенеді.
Қаңтар мен ақпанда қардың өте қалың жауғаны байқалған. Аяз 40 градусқа
жеткен.
Аяз бәсеңсіп, жапалақтаған ұлпа қар қырбақтай жауған кезде село
іргесіндегі шоқып қойып, топ – тобымен жем теріп жеп жүрген құрларды көруге
болады - деп баян қылады Фенолог.
Қыста орман ішін жым – жырт тыныштық басады, тек оқта – текте ғана
сары шымшық ысқырып қояды.
Күртік қар жылылықтап әлі ешбір мызғып қоймаған наурыз айының орта
шенінде қырат-жоталардың басын мекендеген малдар көктемнің жақындағанын
сезіп, мүйіздерін тастай бастайды.
Наурыз ортасында алғашқы тышқан інінен шығады. 23-нурызда тоқылдақтың
ағаш тоқылдатқан үні шығады – деп жазады фенолог. Бірақ көкекте одан
бұрынырақ дыбыс береді - перфоратор сияқты жиі-жиі тықылдатады. Сәуірдің
бірінші он күнінің аяғында меңіреу құстар қүртіктің бетінде жолақ – жолақ
із тастап, қар сызуға кіріседі. Ала кеуімделіп қары еріген жерлерде ата
құрлар ойнақ салады.
Қары еріген алғашқы ойдым – ойдым жерлер ағаш төңірегінде пайда
болады. Сәуірдің орта тұсы аюлар қысқы ұйқыларынан оянады. Қараторғайлар
ұшып келеді.
Сәуірдің ортасында алғашқы көктемгі жаңбыр жауады. 6 қарашамен 4
желтоқсанның арасында, көлдер қатады. 20 қарашаның ортасында мұз қатады.
Қалжыр өзенінің қайнар көзі ғана қатпайды, онда көк ала үйрек, айдарлы
сүңгурлер мен үлкен бейнарық қыстайды. Кейбір өзендер арасында ( Тополевка,
Урунхайка) шағын жылымдар болады. Көлдерде мұз жарылуы орташа 9 мамырда, ал
мұздан толық босауы 27 мамырда жүреді.
Ауа райы қатаң континентальды, қысы қары көп әрі салқын және жазы
қоңыржай әрі ылғалды. Марқакөл ауданы Қазақстан мен Алтайдың ең салқын
жері. Тәуліктік орташа температура 0 0С – тан жоғары 162 күнге, 0 0С тан
төмен 203 күнге созылады. Аязсыз кезең ұзақтығы – 60-70 тәулік. Жазда
температура +29 0С – қа дейін көтеріледі. Қыста қатты аяздар болып,
температура – 45 0С – қа төмендейді. Кейде тіпті – 53 0С болады. Желтоқсан,
ақпанда бірнеше апта бойы температура -25 -40 0С тан түспей тұрып алады.
Қазан басында алғашқы қар түседі. Қар жабыны әдетте қарашаның бірінші
жартысында, ал кейбір жылдары (1984) қазанның екінші, үшінші онкүндігінде
тұрақталады. Қар 110-170 күн жатады. Қар жабынының орташа тереңдігі 87 см,
қардың ең қалың кезеңі наурздың бірінші, екінші онкүндігінде байқалады,
яғни осы кезде қар көп түседі. Кей жылдары (1984-1985) қар 150-20 см – ге
дейін түседі. әсіресе 1996, 1997, 1998, 2000, 2001 жылдары қыста қар өте
көп түсті.
Марқакөл елді мекендеріндегі үйлердің шатырына дейін қар көміп қалды.
Қар әдетте көл жағалауында мамырдың бірінші онкүндігінде, ал тау су
айрықтарында мамырдың соңы мен маусымның басында ериді. Мамырдың екінші
жартысында (1983,1984) және тамыздың үшінші онкүндігінде (1978, 1979) қар
жауып қатты суықтардың болуы жиі кездеседі. 1978 жылдан бері Марқакөл
қорығының қызметкерлері көлде және оның маңайында табиғатта болып жататын
барлық оқиғаларды егжей – тегжейлі жазып отыратын табиғат шежіресін
жүргізіп келді.
Марқакөл бойынша радиациялық баланстық жылдық суммасы Шығыс
Қазақстаның басқа жерлерге қарағанда төмен. Метереологиялық пен
географиялық параметрлер бойынша радияциялық баланс көлемдерін анықтау
кезінде ол жылына 22,1 ккалсм2 тең екені, ол Катон – Қарағай 28,4 Үлкен
Нарын 33,9, Боран – 36,2 ккал см2 тең екені анықталды. Батыс жолдарында
орналасқан Алтайдың ауыспалы жоталарында үлкен мөлшерде жауын – шашын
болады, ол оңтүстік Алтай да аз болады. Жауын – шашындардың орта жылдық
мөлшері 250 мм – ден 550 мм – ге дейін құрайды. Оңтүстік Алтайдың ( Боран)
шеткі оңтүстігінде бір жылда жауын шашын одан аз жауады ( 293мм). Оңтүстік
Алтайдың оңтүстік шетінде батыс пен солтүстік – батысынан фронттар
өтетіндігінен және бұл жерде органикалық бағананың әсері сезілмегендігімен
түсіндіріледі. Марқакөл көлінде жылдық семма 545мм жетеді. Марқакөл үшін
ішкі аудандарға тән жауынның жыл ішінде таралыуы тау ішіндегі типке тән
болады, себебі циклондардың әсері шектелген. [18]
Шығыс Қазастан обылысының аудандыру схемасы бойынша қорық аймағы үш
топырақты ауданнан: Оңтүстік Алтай биік таулы жайлымды, оңтүстік Алтай
орманды ауданында және Марқакөл қазаншұңқырында орналасқан. [1]
Оңтүстік Алтайдың биік таулы жайлымды аудандарында қорық Күршім мен
Сарым – Сақты жоталардың су бөлетін бөлігіне жанасады. Кішігірім учаскеге
орналасқан бұл жерде негізінен альпілік пен субальпілік жайлымдар, таулы
жайлымды қыртыс топырақтарда және таулы жайлымды субальпілік әлсіз
топырақтарда бал қарағайлы орман өседі. Жайлымдардан биік таулы торфянистті
топырақтарда мүкті бұталы тундралар, фрагментарлы әлсіз таулы – тундралы
топырақтарда тасты тундралар мен шөлейттер. Теңіз деңгейінен 2800 м
жоғары нивалды зона орналасқан, онда топырақ жамылғысы мүлде жоқ.
Оңтүстік Алтай таулы – жайлымды орман ауданында, Марқакөл көлінің
қазаншұңқырын қоршайтын орта биікті тауларды қамтитын таулы орманды қышқыл
жасырын алтындатылған қалың қыртысты және торфянистті топырақтарда ашық
қышқылы тайга, жерлерімен таулы орманды жайлымды немесе таулы сарғыш
топырақтардың, әлсіз анықталған топырақтардың дақтарымен және таулы орманды
қара сұр әлсіз сарғыш қара жер тәрізділерде бал қарағайлы орман өседі. [10]
Өзектілігі топырақтар биосферада әр түрлі биогеоценотикалық қызметтер
атқарады. Топырақ түзетін факторлар мен топырақ құрған процестерді көрсету
нәтижесі болып өзі ортаның экологиясына әсер етеді, оны және түрін елеулі
өзгертеді. Топырақ құрған процесстердің мәні ең алдымен таулы тұқымдардан
химиялық элементтердің мобилизациясында болып келеді, топырақта атомдардың
қайта реттелуі жүреді.
Топырақтың маңызды биогеоценотикалық қызметтері әр геосферада ерекше
және әр түрлі БГЦҚ литосферасында жоғары қабаттардың биохимиялық қайта
құруларын қазбалардың пайда болуы үшін зат қайнарларын қалыптастырады,
аккумулярлық күн сәулесінің жер қойнауына баруын қамтамасыз етеді, шамадан
тыс эрозияда қорғаныс қызметін атарады. Топырақтың гидросферасында сыртқы
ағынды грунттыққа ауыстырады, өзен ағынының қалыптасуында қатысады, су
қоймаларының биоөнімділігін әкелетін топырақ бірлестіктерінің есебінен,
сорбционды қасиеттер есебінен қамтамасыз етеді, акваторий тосқауылымен
ластанудан қорғайтын болып келеді.
Атмосферадағы газдық режиімді реттейді, газдың космостан келуін жұтады
және ұстайды, атмосфераның ылғал айналымын, радиациялық баланысты реттейді,
қатты зат пен микроорганизмдердің қайнары болып келеді.
Биосферада топырақ, құрлық организімдері үшін мекендеу ортасы, баспана
мен тірек, аккумулятор мен зат пен энергияның қайнары болып келеді, Ол
биологиялық пен геологиялық айналымдардың эволюция факторын байланыстырады.
[10]
Барлық топырақ құрайтын факторлар үзілмейтін табиғи өзгерту жағдайында
болады, осылай топырақтар әлемінде заңды қайта құрулар туылады. Болашақта
біздің уақыттың топырақ жамылғысы өз түрін табиғи процестердің әсерімен
елеулі өзгертеді. Топырақтың табиғи қайта құруын қалай, қандай жылдамдықпен
жүретінін бақылауға болады және техногенез әсері жоқ жерде немесе ол
минимизияланған кезде оқуға болады.
Марқакөл қорығы онда дамыған геожүйе ретінде топырақ жамылғысының
мониторингін жүргізуге мүмкіндік береді. [17]
2.2 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының жалпы жағдайына сипаттама
беріп, талдау жасау
Қорықтың флорасы
Марқакөл Азия континентінің түкпірінде, бірнеше климаттық
белдеулердің: Батыс Сібірдің континеттік, Монғолияның қатаң континенттік
және Орта Азия шөлдері мен далаларының қоңыржай климатының тоғысқан тұсында
орналасқан. Оның географиялық жағдайы ерекше. Оның теңіз деңгейінен бір
жарым километр биікте жатуы және орасан су айдыны, өсімдіктері мен
жануарлар дүниесінің ғажайып байлығы мен қайталанбас өзгешелігіне себепші
болса керек.
Қазақстан Алтайының флорасы оның кіші ауданына қарамастан ерекше
байлықпен ерекшеленеді. П.П. Крыловтың мәліметтері бойынша Қазақстандық
Алтайда 1800 түрге жуық өсімдік түрі бар.
Қазақстан Алтайының флорасының маңызы ерекшелігі түрлердің әртүрлі
болып келеді. Сонымен бірге ғылыми мен шараушылық маңызы өте үлкен.
Қазақстан Алтайының жабайы өсетін өсімдіктер саны тез қорыққа алынуы және
құрту қаупінен құтқарылуы тиіс. Оларды эксплуатация мен ареол ауданының
деңгейі бойынша екі группаға бөлу керек. [14]
Марқакөл қазаншұңқыры ландшафтысы флораға бай, жоғары өзекті
өсімдіктердің 1000 дай түрі, сонымен қатар ағаштың 12 түрі мен бұтаның 22
түрі бар. Мұнда Қазақстан Қызыл кітабында енгізілген, құрып кету қаупі бар
және сирек кездесетін 15 өсімдік түрі – таңдамалы қылтамақ дала және
кәдімгі таушымылдық, сібір қандығы, қар дәуаяғы, ала күлте қызғалдақ,
қызғылт сезімот, алтай рауағшы, мақсыр маралтамыры, секпіл шолпанкебіс,
сабақсыз тегістұқым, жапырақсыз орташық альпі дифзиаструмы, алтай
таутобылғысы, фукс сүйсіні, бұйра лалагүл кездеседі.
Қорықтың Алтай – Саян аймағының қорының эндемиктік түрлерін сақтаудың
маңызы зор (Алтай сабын көгі, шашылған шегіргүл, алтай бәрпісі, ұқсас
қазтамақ).
Марқакөлдің су және су маңы өсімдіктері жоғары су өсімдіктерінің 30
түрінен тұрады. Жағаны бойлай қошқыл айрауық, қамыс тәрізді субидайық,
торсылдақ және қиякөлек өскен. Таяз суларда өзен қырық буыны, май қоға,
жүзгіш жебежапрақ, келтебас, кәдімгі утамыр, үшқұлақ және кіші балдыр шөп
өседі. Шөгінді мүйізжапырақ және әр түрлі шылаң түрлері кең таралған. Олар
жаздың екінші жартысында таяз сулы аймақта суға батып өсетін өсімдіктерге
бай кең жолақты түзеді, мұнда көптеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz