Майлықожа сұлтанқожаұлының өмірі мен шығармашылық қызметі
Мазмұны
Кіріспе
1. тарау. Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының шығармаларындағы ел
тағдыры мен жер мәселесі.
1.1 Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының өлеңдері Қоқан хандығының
қоластындағы қазақ халқының дерегі ретінде.
1.2 Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының шығармаларындағы Ресей
империясының отарлық саясаты.
2.тарау. Майлықожа Сұлтанқожаұлының өмірі мен шығармашылық
қызметі.
2.1 Көреген ақын, білікті ұстаз Майлықожа Сұлтанқожаұлының
өмірінің шығармашылық қызметіне әсері.
2.2 Майлықожа Сұлтанқожаұлының шығармаларындағы
отарлық езгінің суреттелуі.
3.тарау. Қайсар ғалым.
Әсілхан Оспанұлы . ХІХ ғасырдағы Оңтүстік ақындарын
зерттеуші тұлға.
Қорытынды
Қосымшалар
Сілтемелер тізімі
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
1. тарау. Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының шығармаларындағы ел
тағдыры мен жер мәселесі.
1.1 Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының өлеңдері Қоқан хандығының
қоластындағы қазақ халқының дерегі ретінде.
1.2 Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының шығармаларындағы Ресей
империясының отарлық саясаты.
2.тарау. Майлықожа Сұлтанқожаұлының өмірі мен шығармашылық
қызметі.
2.1 Көреген ақын, білікті ұстаз Майлықожа Сұлтанқожаұлының
өмірінің шығармашылық қызметіне әсері.
2.2 Майлықожа Сұлтанқожаұлының шығармаларындағы
отарлық езгінің суреттелуі.
3.тарау. Қайсар ғалым.
Әсілхан Оспанұлы . ХІХ ғасырдағы Оңтүстік ақындарын
зерттеуші тұлға.
Қорытынды
Қосымшалар
Сілтемелер тізімі
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Қазақ даласында ХХ ғ. дейін ауыз әдебиетінің жазба әдебиеттен үстем болып келгені баршаға аян. Сондықтан қазақ тарихына қатысты жазба деректерді ілуде біреу кездестірсек, ауыз әдебиетінің дерегіне жататын ақын-жыраулар шығармалары жетерлік. Өкінішке орай ауыз әдебиетінің деректерінің құнын жазба деректерден төмен санайтын тарихи қате ойдан әлі арыла алмай келеміз, сол себепті нақты тарихи шындықты баяндайтын көптеген ақындардың өлең-жырлары зерттелінбей жатыр. Ал ауыз әдебиетінің көрнекті өкілдері ақындар халықпен бірге біте қайнасып жатқандықтан сол заманның ащы шындығын өлеңдеріне негіз етіп алады, яғни тарихи шындықты айтады. Ақын шығармаларынан белгілі бір халықтың рухани есею жолын, тағдыры таразыға түскен небір тарихи тайталастардың мәліметтерін табасыз. Ал, әдебиетте бейнеленген бұл мәліметтер белгілі бір дәуірдің мән-мағынасын айқындайтын елеулі тарихи фактілер, шынайы өмір шындығы екендігі мәлім /1/. Зерттеушілердің назарынан тыс қалған ақындар қатарына ХІХ ғасырда Қазақстанның оңтүстігінде өмір сүрген Мәделіқожа, Майлықожа, Құлыншақ т.б. ақындар жатады. Аталған ақындардың өлеңдері тарихи оқиғаларға, деректерге тұнып тұр, әсіресе Оңтүстік Қазақстанның XIX ғасырдағы тарихын зерттеушілерге таптырмас дерек көзі болып табылады. Ақындардың шығармаларында Қоқан хандығынан халықтың көрген зәбірі, хан салықшыларының озбырлығы, елдегі болған көтерілістер, патшалы Ресейдің отарлауы және жүргізген саясаты хақында айтылған.
«Қазақ сияқты Россиядағы көп бұратана елді билеуде патшалық өкіметтің өзі... рушылдық, ескішілдік қалыпты сақтап отырды. Бұл елдерде өмір өркендесін, мәдениет дамысын деген ой мүлде болған жоқ. Қайта жаңағы рушылдықтың кертартпа құрылысын өз керегіне пайдалана жүріп, соны мызғытпай сақтап отырды. Сондықтан да болыстық, отаршылдық, билік үшін ел жуандары қырқысса, соны патшалық ұлықтары әдейі қоздыра түсетін» /2/. Академик Мұхтар Әуезов берген бұл пікірді заманында жоғарыда аталған ақындар да көтеріп Ресейдің мұндай саясатын аяусыз сынайды. Бірақ шығарма-
лары толыққанды зерттелінбегендіктен, ақындар тарихтан да, әдебиеттен де өзіне лайық бағасын ала-алмай келеді. Сол себепті осы ақындардың шығармаларын пайдалана отырып тарихтың ақтаңдақ беттеріне айналған көптеген тарихи оқиғалардың мазмұнын ашуға болады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі: ХІХ ғасырдағы оңтүстік ақындары тарихшылар тарапынан зерттелмеген тың тақырыптардың бірі, тіпті әдебиет тарихын зерттеуші ғалымдарымыздың өзі бұл шайырларға көп көңіл бөлмеген. Мұны тарихтағы тұлғаларды таптық, партиялық және саяси көзқарас шеңберінде жіктеген Кеңес дәуіріндегі ғылымда ислам дінін мақтаған, отарлық езгіге қарсы қарсы өлең шығарған ақын-жырауларымыздың еңбектерін зерттеудің қиын болғандығымен түсіндіруге болатын сияқты. Ал Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің 1947 жылғы 21 қаңтардағы «Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл және Әдебиет институтының жұмысындағы саяси өрескел қателер туралы» қаулысы ХІХ ғасырдағы халық мұрасын архивке тықты /3/. Әрине бұл қаулыдан кейін жоғарыда аталған ақындарды зерттеу мүмкін болмады. Бірақ идеологиялық қатаң қысымшылыққа қарамастан заманында атағы шартарапқа тараған шайырларымыз зертеушісіз қалмады, М. Әуезов, Б. Кенжебаев, Х. Сүйіншіәлиев, Р.Бердібаев, Ә. Оспанұлы т.б. ғалымдарымыздың еңбектерінде жарияланды. 1965 жылы шыққан «Ертедегі әдебиет нұсқалары», Х. Сүйішіәлиевтің «Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері», «Қазақ әдебиеті. ХVIII – XIX ғ.» зеттеулерінде осы ақындарға қысқаша тоқталып өткен. Сондай-ақ шайырларымыздың кейбір өлеңдері «Үш ғасыр жырлайды», «Бес ғасыр жырлайды», «ХІХ ғасырдағы қазақ поэзиясы», «Әдеби мұра» жинақтарында басылды.
Әсіресе М. О. Әуезов пен Ы.Т. Дүйсенбаевтың жетекшілігімен «ХІХ ғ. екінші жартысындағы қазақ әдебиеті тарихын зертеудің кейбір мәселелері» (Майлықожа, Мұсабек, Нұралы ақындардың шығармалары негізінде.) атты тақырыпта кандидаттық диссертация қорғаған, «Қаратау атырабының ақындары », «Қаратау шайырлары» деп аталатын екі бірдей монография жазған Ә. Оспанұлының еңбегі ерен. Ғалымның барлық ғылыми зерттеулері дерлік ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басында еліміздің оңтүстік өңірінде өмір сүрген ақындар шығармашылығына арналған. Бірнеше жыл тарихтан сабақ берегеннен кейін болар, зерттеушінің шығармалары тарих тілімен жазылған. Ә. Оспанұлының құрастыруымен 1970 жылы «Нақыл», 1993 жылы «Нақылият», «Қара сөз», «Дүние-ай», 1996 жылы «Әмір Әмзе» деген атпен Майлықожаның шығармалары, «Әділет деп...», «Семсер сөз» деген атпен Мәделіқожа, Асан, Жолбарыс, Исабек, Ақбөпе ақындардың шығармалары оқырмандар қолына тиді. Сондай-ақ Молда Мұса, Құлыншақ, Ергөбек, Нұралы ақындардың өлеңдерін ел арасынан жинап, жеке-жеке кітап етіп бастырып шығарды.
Кеңес мемлекеті кезінде бұл ақындарды зерттеушілердің барлығы ақындардың шығармаларынан таптық сипат іздеді, үстем тапқа қарсы шығушылар ретінде көрсетті. Сол себепті отаршылдықты сынаған, діни уағыздағы өлеңдерін баспаға шығармады. Әрине әдебиет пен өнерге идеолгиялық бақылау үстемдік құрып тұрған кезеңде бұл ақындардың шығармаларын толық зерттеу мүмкін емес еді. Бірақ «Қанша ғасыр өтсе де мән-мағынасын жоймайтын, аумалы төкпелі заманға тап келсе де қадірі кемімейтін, өктемдіктің қылышына туралса, кейіннен бүтінделетін, қара күйе жағылса, соңыра сәуле шашып, жарқырай түсетін, қын түбінде жатпайтын алтын кездік секілді рухани құндылықтар болады. Елдің мұңын, халықтың қайғысын ойлап, ұлтын ұлықтап, жұртын жоқтаған арыстардың жәдігерлік дүнилері күрмеуі көп күрделі кезеңде қапасқа қамалып, табанға тапталғанымен, түптің түбінде тарихтың шөгіндіні батырып, шын асылды қалқытып шығаратын толқындарына ілесіп, жағалауына жол тартады. Жаңа заманның жаңаша ойлайтын ұрпағының қолына тиеді. Бағасы аспандап, қадір-қасиеті артып, құндылығы еселеніп жетеді» /4/ – деп Б. Омарұлы айтқанындай тәуелсіздік алған соң жоғарыдағы ақындарымыздың да барлық дерлік шығармалары кітап болып басылып шығып, елдің қолына тиді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Жұмыстың мақсаты – ХІХ ғасырда қазақ тарихында болған оқиғаларға дерек ретінде Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының, Майлықожа Сұлтанқожаұлының, Құлыншақ Кемелұлының, Молда Мұса (Мұсабек) Байзақұлының сол ғасырда өмір сүрген оңтүстік ақындардың шығармаларын пайдалану, осыған сәйкес төмендегідей міндеттер қойылады:
–– Аталған ақындардың шығармаларының мазмұнын ашу;
–– Ақындардың өлеңдеріндегі мәліметтерді басқа жазба деректермен
–– салыстыру;
–– Ауыз әдебиетінің деректерінің жазба деректерден кем емес екендігін
–– дәлелдеу;
–– Ақындардың өлеңдеріндегі тарихи оқиғаларға сипаттама беру;
–– Ақындардың шығармаларындағы ұлт-азаттық идея туралы айтылған ойларды жаңа көзқараспен бағалау.
Жұмыстың дерек көзі: «Бес ғасыр жырлайды», жоғарыда аталған ақындардың жергілікті баспасөздерде басылған шығармалары, ақындардың өлеңдерінің жинақтары және Оңтүстік ақындарын зерттеген Ә. Оспанұлының мұрағаттағы жеке қорындағы материалдар болып табылады.
Бұл ақындардың шығармаларын ел арасынан жинаған Мәшһүр Жүсіп Көпеев, Әбубәкір Диваев, Тұрмағамбет Ізтілеуов сияқты халқымызға етене таныс мәдени қайраткерлер болған /5/. Ел арасынан табылып, жиналып отырған өлеңдер Қазақстан Ғылым Академиясының қолжазбалар қорына тапсырылып отырған. ҚР ҒА қолжазбалар қорында Мәделіқожа өлеңдері 879-қолжазбаның 1-папка 14-дәптерінің 12-бетінде, 4-папка 52-дәптерінің 17-бетінде және 9-папка 187-дәптерінің 1-бетінде жиналған. Майлықожаның өлеңдері 879- қолжазба қорының 4-папка 5-дәптерінің 1-7-беттерінде, 5-папка 88-дәптерінің 4-12 беттерінде жиналған /6/.
Жұмыстың зерттелу облысы. ХІХ ғасырдың екінші ширегінен бастап осы ғасырдың аяғына дейінгі аралықты қамтиды.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды бөлімдерден, сілтемелер тізімі мен пайдаланылған әдебиеттерден және қосымшадан тұрады.
Жұмысты зерттеуде қолданылған әдістер: Жұмысты зерттеу барысында салыстырмалы, объективті (шынайы) зерттеу әдістері қолданылды.
Жұмыстың өзектілігі. Қазақ даласында ХХ ғ. дейін ауыз әдебиетінің жазба әдебиеттен үстем болып келгені баршаға аян. Сондықтан қазақ тарихына қатысты жазба деректерді ілуде біреу кездестірсек, ауыз әдебиетінің дерегіне жататын ақын-жыраулар шығармалары жетерлік. Өкінішке орай ауыз әдебиетінің деректерінің құнын жазба деректерден төмен санайтын тарихи қате ойдан әлі арыла алмай келеміз, сол себепті нақты тарихи шындықты баяндайтын көптеген ақындардың өлең-жырлары зерттелінбей жатыр. Ал ауыз әдебиетінің көрнекті өкілдері ақындар халықпен бірге біте қайнасып жатқандықтан сол заманның ащы шындығын өлеңдеріне негіз етіп алады, яғни тарихи шындықты айтады. Ақын шығармаларынан белгілі бір халықтың рухани есею жолын, тағдыры таразыға түскен небір тарихи тайталастардың мәліметтерін табасыз. Ал, әдебиетте бейнеленген бұл мәліметтер белгілі бір дәуірдің мән-мағынасын айқындайтын елеулі тарихи фактілер, шынайы өмір шындығы екендігі мәлім /1/. Зерттеушілердің назарынан тыс қалған ақындар қатарына ХІХ ғасырда Қазақстанның оңтүстігінде өмір сүрген Мәделіқожа, Майлықожа, Құлыншақ т.б. ақындар жатады. Аталған ақындардың өлеңдері тарихи оқиғаларға, деректерге тұнып тұр, әсіресе Оңтүстік Қазақстанның XIX ғасырдағы тарихын зерттеушілерге таптырмас дерек көзі болып табылады. Ақындардың шығармаларында Қоқан хандығынан халықтың көрген зәбірі, хан салықшыларының озбырлығы, елдегі болған көтерілістер, патшалы Ресейдің отарлауы және жүргізген саясаты хақында айтылған.
«Қазақ сияқты Россиядағы көп бұратана елді билеуде патшалық өкіметтің өзі... рушылдық, ескішілдік қалыпты сақтап отырды. Бұл елдерде өмір өркендесін, мәдениет дамысын деген ой мүлде болған жоқ. Қайта жаңағы рушылдықтың кертартпа құрылысын өз керегіне пайдалана жүріп, соны мызғытпай сақтап отырды. Сондықтан да болыстық, отаршылдық, билік үшін ел жуандары қырқысса, соны патшалық ұлықтары әдейі қоздыра түсетін» /2/. Академик Мұхтар Әуезов берген бұл пікірді заманында жоғарыда аталған ақындар да көтеріп Ресейдің мұндай саясатын аяусыз сынайды. Бірақ шығарма-
лары толыққанды зерттелінбегендіктен, ақындар тарихтан да, әдебиеттен де өзіне лайық бағасын ала-алмай келеді. Сол себепті осы ақындардың шығармаларын пайдалана отырып тарихтың ақтаңдақ беттеріне айналған көптеген тарихи оқиғалардың мазмұнын ашуға болады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі: ХІХ ғасырдағы оңтүстік ақындары тарихшылар тарапынан зерттелмеген тың тақырыптардың бірі, тіпті әдебиет тарихын зерттеуші ғалымдарымыздың өзі бұл шайырларға көп көңіл бөлмеген. Мұны тарихтағы тұлғаларды таптық, партиялық және саяси көзқарас шеңберінде жіктеген Кеңес дәуіріндегі ғылымда ислам дінін мақтаған, отарлық езгіге қарсы қарсы өлең шығарған ақын-жырауларымыздың еңбектерін зерттеудің қиын болғандығымен түсіндіруге болатын сияқты. Ал Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің 1947 жылғы 21 қаңтардағы «Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл және Әдебиет институтының жұмысындағы саяси өрескел қателер туралы» қаулысы ХІХ ғасырдағы халық мұрасын архивке тықты /3/. Әрине бұл қаулыдан кейін жоғарыда аталған ақындарды зерттеу мүмкін болмады. Бірақ идеологиялық қатаң қысымшылыққа қарамастан заманында атағы шартарапқа тараған шайырларымыз зертеушісіз қалмады, М. Әуезов, Б. Кенжебаев, Х. Сүйіншіәлиев, Р.Бердібаев, Ә. Оспанұлы т.б. ғалымдарымыздың еңбектерінде жарияланды. 1965 жылы шыққан «Ертедегі әдебиет нұсқалары», Х. Сүйішіәлиевтің «Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері», «Қазақ әдебиеті. ХVIII – XIX ғ.» зеттеулерінде осы ақындарға қысқаша тоқталып өткен. Сондай-ақ шайырларымыздың кейбір өлеңдері «Үш ғасыр жырлайды», «Бес ғасыр жырлайды», «ХІХ ғасырдағы қазақ поэзиясы», «Әдеби мұра» жинақтарында басылды.
Әсіресе М. О. Әуезов пен Ы.Т. Дүйсенбаевтың жетекшілігімен «ХІХ ғ. екінші жартысындағы қазақ әдебиеті тарихын зертеудің кейбір мәселелері» (Майлықожа, Мұсабек, Нұралы ақындардың шығармалары негізінде.) атты тақырыпта кандидаттық диссертация қорғаған, «Қаратау атырабының ақындары », «Қаратау шайырлары» деп аталатын екі бірдей монография жазған Ә. Оспанұлының еңбегі ерен. Ғалымның барлық ғылыми зерттеулері дерлік ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басында еліміздің оңтүстік өңірінде өмір сүрген ақындар шығармашылығына арналған. Бірнеше жыл тарихтан сабақ берегеннен кейін болар, зерттеушінің шығармалары тарих тілімен жазылған. Ә. Оспанұлының құрастыруымен 1970 жылы «Нақыл», 1993 жылы «Нақылият», «Қара сөз», «Дүние-ай», 1996 жылы «Әмір Әмзе» деген атпен Майлықожаның шығармалары, «Әділет деп...», «Семсер сөз» деген атпен Мәделіқожа, Асан, Жолбарыс, Исабек, Ақбөпе ақындардың шығармалары оқырмандар қолына тиді. Сондай-ақ Молда Мұса, Құлыншақ, Ергөбек, Нұралы ақындардың өлеңдерін ел арасынан жинап, жеке-жеке кітап етіп бастырып шығарды.
Кеңес мемлекеті кезінде бұл ақындарды зерттеушілердің барлығы ақындардың шығармаларынан таптық сипат іздеді, үстем тапқа қарсы шығушылар ретінде көрсетті. Сол себепті отаршылдықты сынаған, діни уағыздағы өлеңдерін баспаға шығармады. Әрине әдебиет пен өнерге идеолгиялық бақылау үстемдік құрып тұрған кезеңде бұл ақындардың шығармаларын толық зерттеу мүмкін емес еді. Бірақ «Қанша ғасыр өтсе де мән-мағынасын жоймайтын, аумалы төкпелі заманға тап келсе де қадірі кемімейтін, өктемдіктің қылышына туралса, кейіннен бүтінделетін, қара күйе жағылса, соңыра сәуле шашып, жарқырай түсетін, қын түбінде жатпайтын алтын кездік секілді рухани құндылықтар болады. Елдің мұңын, халықтың қайғысын ойлап, ұлтын ұлықтап, жұртын жоқтаған арыстардың жәдігерлік дүнилері күрмеуі көп күрделі кезеңде қапасқа қамалып, табанға тапталғанымен, түптің түбінде тарихтың шөгіндіні батырып, шын асылды қалқытып шығаратын толқындарына ілесіп, жағалауына жол тартады. Жаңа заманның жаңаша ойлайтын ұрпағының қолына тиеді. Бағасы аспандап, қадір-қасиеті артып, құндылығы еселеніп жетеді» /4/ – деп Б. Омарұлы айтқанындай тәуелсіздік алған соң жоғарыдағы ақындарымыздың да барлық дерлік шығармалары кітап болып басылып шығып, елдің қолына тиді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Жұмыстың мақсаты – ХІХ ғасырда қазақ тарихында болған оқиғаларға дерек ретінде Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының, Майлықожа Сұлтанқожаұлының, Құлыншақ Кемелұлының, Молда Мұса (Мұсабек) Байзақұлының сол ғасырда өмір сүрген оңтүстік ақындардың шығармаларын пайдалану, осыған сәйкес төмендегідей міндеттер қойылады:
–– Аталған ақындардың шығармаларының мазмұнын ашу;
–– Ақындардың өлеңдеріндегі мәліметтерді басқа жазба деректермен
–– салыстыру;
–– Ауыз әдебиетінің деректерінің жазба деректерден кем емес екендігін
–– дәлелдеу;
–– Ақындардың өлеңдеріндегі тарихи оқиғаларға сипаттама беру;
–– Ақындардың шығармаларындағы ұлт-азаттық идея туралы айтылған ойларды жаңа көзқараспен бағалау.
Жұмыстың дерек көзі: «Бес ғасыр жырлайды», жоғарыда аталған ақындардың жергілікті баспасөздерде басылған шығармалары, ақындардың өлеңдерінің жинақтары және Оңтүстік ақындарын зерттеген Ә. Оспанұлының мұрағаттағы жеке қорындағы материалдар болып табылады.
Бұл ақындардың шығармаларын ел арасынан жинаған Мәшһүр Жүсіп Көпеев, Әбубәкір Диваев, Тұрмағамбет Ізтілеуов сияқты халқымызға етене таныс мәдени қайраткерлер болған /5/. Ел арасынан табылып, жиналып отырған өлеңдер Қазақстан Ғылым Академиясының қолжазбалар қорына тапсырылып отырған. ҚР ҒА қолжазбалар қорында Мәделіқожа өлеңдері 879-қолжазбаның 1-папка 14-дәптерінің 12-бетінде, 4-папка 52-дәптерінің 17-бетінде және 9-папка 187-дәптерінің 1-бетінде жиналған. Майлықожаның өлеңдері 879- қолжазба қорының 4-папка 5-дәптерінің 1-7-беттерінде, 5-папка 88-дәптерінің 4-12 беттерінде жиналған /6/.
Жұмыстың зерттелу облысы. ХІХ ғасырдың екінші ширегінен бастап осы ғасырдың аяғына дейінгі аралықты қамтиды.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды бөлімдерден, сілтемелер тізімі мен пайдаланылған әдебиеттерден және қосымшадан тұрады.
Жұмысты зерттеуде қолданылған әдістер: Жұмысты зерттеу барысында салыстырмалы, объективті (шынайы) зерттеу әдістері қолданылды.
Мазмұны
Кіріспе
1- тарау. Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының шығармаларындағы ел
тағдыры мен жер мәселесі.
1.1 Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының өлеңдері Қоқан хандығының
қоластындағы қазақ халқының дерегі ретінде.
1.2 Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының шығармаларындағы Ресей
империясының отарлық саясаты.
2-тарау. Майлықожа Сұлтанқожаұлының өмірі мен шығармашылық
қызметі.
2.1 Көреген ақын, білікті ұстаз Майлықожа Сұлтанқожаұлының
өмірінің шығармашылық қызметіне әсері.
2.2 Майлықожа Сұлтанқожаұлының шығармаларындағы
отарлық езгінің суреттелуі.
3-тарау. Қайсар ғалым.
Әсілхан Оспанұлы – ХІХ ғасырдағы Оңтүстік ақындарын
зерттеуші тұлға.
Қорытынды
Қосымшалар
Сілтемелер тізімі
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Қазақ даласында ХХ ғ. дейін ауыз әдебиетінің
жазба әдебиеттен үстем болып келгені баршаға аян. Сондықтан қазақ тарихына
қатысты жазба деректерді ілуде біреу кездестірсек, ауыз әдебиетінің
дерегіне жататын ақын-жыраулар шығармалары жетерлік. Өкінішке орай ауыз
әдебиетінің деректерінің құнын жазба деректерден төмен санайтын тарихи қате
ойдан әлі арыла алмай келеміз, сол себепті нақты тарихи шындықты баяндайтын
көптеген ақындардың өлең-жырлары зерттелінбей жатыр. Ал ауыз әдебиетінің
көрнекті өкілдері ақындар халықпен бірге біте қайнасып жатқандықтан
сол заманның ащы шындығын өлеңдеріне негіз етіп алады, яғни тарихи
шындықты айтады. Ақын шығармаларынан белгілі бір халықтың рухани есею
жолын, тағдыры таразыға түскен небір тарихи тайталастардың мәліметтерін
табасыз. Ал, әдебиетте бейнеленген бұл мәліметтер белгілі бір дәуірдің мән-
мағынасын айқындайтын елеулі тарихи фактілер, шынайы өмір шындығы екендігі
мәлім 1. Зерттеушілердің назарынан тыс қалған ақындар қатарына ХІХ
ғасырда Қазақстанның оңтүстігінде өмір сүрген Мәделіқожа, Майлықожа,
Құлыншақ т.б. ақындар жатады. Аталған ақындардың өлеңдері тарихи
оқиғаларға, деректерге тұнып тұр, әсіресе Оңтүстік Қазақстанның XIX
ғасырдағы тарихын зерттеушілерге таптырмас дерек көзі болып табылады.
Ақындардың шығармаларында Қоқан хандығынан халықтың көрген зәбірі, хан
салықшыларының озбырлығы, елдегі болған көтерілістер, патшалы Ресейдің
отарлауы және жүргізген саясаты хақында айтылған.
Қазақ сияқты Россиядағы көп бұратана елді билеуде патшалық өкіметтің
өзі... рушылдық, ескішілдік қалыпты сақтап отырды. Бұл елдерде өмір
өркендесін, мәдениет дамысын деген ой мүлде болған жоқ. Қайта жаңағы
рушылдықтың кертартпа құрылысын өз керегіне пайдалана жүріп, соны мызғытпай
сақтап отырды. Сондықтан да болыстық, отаршылдық, билік үшін ел жуандары
қырқысса, соны патшалық ұлықтары әдейі қоздыра түсетін 2. Академик
Мұхтар Әуезов берген бұл пікірді заманында жоғарыда аталған ақындар да
көтеріп Ресейдің мұндай саясатын аяусыз сынайды. Бірақ шығарма-
лары толыққанды зерттелінбегендіктен, ақындар тарихтан да, әдебиеттен
де өзіне лайық бағасын ала-алмай келеді. Сол себепті осы ақындардың
шығармаларын пайдалана отырып тарихтың ақтаңдақ беттеріне айналған көптеген
тарихи оқиғалардың мазмұнын ашуға болады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі: ХІХ ғасырдағы оңтүстік ақындары
тарихшылар тарапынан зерттелмеген тың тақырыптардың бірі, тіпті әдебиет
тарихын зерттеуші ғалымдарымыздың өзі бұл шайырларға көп көңіл бөлмеген.
Мұны тарихтағы тұлғаларды таптық, партиялық және саяси көзқарас шеңберінде
жіктеген Кеңес дәуіріндегі ғылымда ислам дінін мақтаған, отарлық езгіге
қарсы қарсы өлең шығарған ақын-жырауларымыздың еңбектерін зерттеудің қиын
болғандығымен түсіндіруге болатын сияқты. Ал Қазақстан Компартиясы Орталық
комитетінің 1947 жылғы 21 қаңтардағы Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл
және Әдебиет институтының жұмысындағы саяси өрескел қателер туралы қаулысы
ХІХ ғасырдағы халық мұрасын архивке тықты 3. Әрине бұл қаулыдан кейін
жоғарыда аталған ақындарды зерттеу мүмкін болмады. Бірақ идеологиялық қатаң
қысымшылыққа қарамастан заманында атағы шартарапқа тараған шайырларымыз
зертеушісіз қалмады, М. Әуезов, Б. Кенжебаев, Х. Сүйіншіәлиев,
Р.Бердібаев, Ә. Оспанұлы т.б. ғалымдарымыздың еңбектерінде жарияланды.
1965 жылы шыққан Ертедегі әдебиет нұсқалары, Х. Сүйішіәлиевтің Қазақ
әдебиетінің қалыптасу кезеңдері, Қазақ әдебиеті. ХVIII – XIX ғ.
зеттеулерінде осы ақындарға қысқаша тоқталып өткен. Сондай-ақ
шайырларымыздың кейбір өлеңдері Үш ғасыр жырлайды, Бес ғасыр жырлайды,
ХІХ ғасырдағы қазақ поэзиясы, Әдеби мұра жинақтарында басылды.
Әсіресе М. О. Әуезов пен Ы.Т. Дүйсенбаевтың жетекшілігімен ХІХ
ғ. екінші жартысындағы қазақ әдебиеті тарихын зертеудің кейбір мәселелері
(Майлықожа, Мұсабек, Нұралы ақындардың шығармалары негізінде.) атты
тақырыпта кандидаттық диссертация қорғаған, Қаратау атырабының ақындары ,
Қаратау шайырлары деп аталатын екі бірдей монография жазған Ә.
Оспанұлының еңбегі ерен. Ғалымның барлық ғылыми зерттеулері дерлік ХІХ
ғасыр мен ХХ ғасырдың басында еліміздің оңтүстік өңірінде өмір
сүрген ақындар шығармашылығына арналған. Бірнеше жыл тарихтан сабақ
берегеннен кейін болар, зерттеушінің шығармалары тарих тілімен жазылған. Ә.
Оспанұлының құрастыруымен 1970 жылы Нақыл, 1993 жылы Нақылият, Қара
сөз, Дүние-ай, 1996 жылы Әмір Әмзе деген атпен Майлықожаның
шығармалары, Әділет деп..., Семсер сөз деген атпен Мәделіқожа, Асан,
Жолбарыс, Исабек, Ақбөпе ақындардың шығармалары оқырмандар қолына тиді.
Сондай-ақ Молда Мұса, Құлыншақ, Ергөбек, Нұралы ақындардың өлеңдерін ел
арасынан жинап, жеке-жеке кітап етіп бастырып шығарды.
Кеңес мемлекеті кезінде бұл ақындарды зерттеушілердің барлығы
ақындардың шығармаларынан таптық сипат іздеді, үстем тапқа қарсы шығушылар
ретінде көрсетті. Сол себепті отаршылдықты сынаған, діни уағыздағы
өлеңдерін баспаға шығармады. Әрине әдебиет пен өнерге идеолгиялық бақылау
үстемдік құрып тұрған кезеңде бұл ақындардың шығармаларын толық зерттеу
мүмкін емес еді. Бірақ Қанша ғасыр өтсе де мән-мағынасын жоймайтын, аумалы
төкпелі заманға тап келсе де қадірі кемімейтін, өктемдіктің қылышына
туралса, кейіннен бүтінделетін, қара күйе жағылса, соңыра сәуле шашып,
жарқырай түсетін, қын түбінде жатпайтын алтын кездік секілді рухани
құндылықтар болады. Елдің мұңын, халықтың қайғысын ойлап, ұлтын ұлықтап,
жұртын жоқтаған арыстардың жәдігерлік дүнилері күрмеуі көп күрделі кезеңде
қапасқа қамалып, табанға тапталғанымен, түптің түбінде тарихтың шөгіндіні
батырып, шын асылды қалқытып шығаратын толқындарына ілесіп, жағалауына жол
тартады. Жаңа заманның жаңаша ойлайтын ұрпағының қолына тиеді. Бағасы
аспандап, қадір-қасиеті артып, құндылығы еселеніп жетеді 4 – деп Б.
Омарұлы айтқанындай тәуелсіздік алған соң жоғарыдағы ақындарымыздың да
барлық дерлік шығармалары кітап болып басылып шығып, елдің қолына тиді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Жұмыстың мақсаты – ХІХ ғасырда қазақ
тарихында болған оқиғаларға дерек ретінде Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының,
Майлықожа Сұлтанқожаұлының, Құлыншақ Кемелұлының, Молда Мұса (Мұсабек)
Байзақұлының сол ғасырда өмір сүрген оңтүстік ақындардың шығармаларын
пайдалану, осыған сәйкес төмендегідей міндеттер қойылады:
–– Аталған ақындардың шығармаларының мазмұнын ашу;
–– Ақындардың өлеңдеріндегі мәліметтерді басқа жазба деректермен
–– салыстыру;
–– Ауыз әдебиетінің деректерінің жазба деректерден кем емес екендігін
–– дәлелдеу;
–– Ақындардың өлеңдеріндегі тарихи оқиғаларға сипаттама беру;
–– Ақындардың шығармаларындағы ұлт-азаттық идея туралы айтылған ойларды
жаңа көзқараспен бағалау.
Жұмыстың дерек көзі: Бес ғасыр жырлайды, жоғарыда аталған
ақындардың жергілікті баспасөздерде басылған шығармалары, ақындардың
өлеңдерінің жинақтары және Оңтүстік ақындарын зерттеген Ә. Оспанұлының
мұрағаттағы жеке қорындағы материалдар болып табылады.
Бұл ақындардың шығармаларын ел арасынан жинаған Мәшһүр Жүсіп Көпеев,
Әбубәкір Диваев, Тұрмағамбет Ізтілеуов сияқты халқымызға етене таныс мәдени
қайраткерлер болған 5. Ел арасынан табылып, жиналып отырған өлеңдер
Қазақстан Ғылым Академиясының қолжазбалар қорына тапсырылып отырған.
ҚР ҒА қолжазбалар қорында Мәделіқожа өлеңдері 879-қолжазбаның 1-папка
14-дәптерінің 12-бетінде, 4-папка 52-дәптерінің 17-бетінде және 9-папка 187-
дәптерінің 1-бетінде жиналған. Майлықожаның өлеңдері 879- қолжазба
қорының 4-папка 5-дәптерінің 1-7-беттерінде, 5-папка 88-дәптерінің 4-12
беттерінде жиналған 6.
Жұмыстың зерттелу облысы. ХІХ ғасырдың екінші ширегінен бастап осы
ғасырдың аяғына дейінгі аралықты қамтиды.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды
бөлімдерден, сілтемелер тізімі мен пайдаланылған әдебиеттерден және
қосымшадан тұрады.
Жұмысты зерттеуде қолданылған әдістер: Жұмысты зерттеу барысында
салыстырмалы, объективті (шынайы) зерттеу әдістері қолданылды.
1.1 Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының өлеңдері Қоқан хандығының
қоластындағы қазақ халқының дерегі ретінде.
XVIII ғ. соңы мен ХІХ ғ. басында еліміздің солтүстігі мен батысы
Ресей империясы тарапынан отарланып жатқанда, Қазақстанның оңтүстік аймағы
Орталық Азия хандықтарының агрессиясына тап болды. Каспий мен Арал
теңіздерінің аралығында Хиуа, Сыр өзенінің бойын Бұхар, ал Оңтүстік
Қазақстан территориясының бір бөлігі Қоқан хандықтарының қоластына қарады.
Бәсекелестері Бұхар және Хиуа хандықтарын біртіндеп ығыстырған Қоқан
хандығы еліміздің күнгей өңірінің басым бөлігін жаулап алды. ХVІІІ ғ.
басында, бастапқыда өзбектердің минг құрылымының үлесі ретінде пайда болған
шағын Қоқан иелігі бірте-бірте, ХVІІІ ғасырдың аяғына қарай, солтүстік
ферғаналық қожалардың жергілікті діни жетекшілерімен және басқа да рулық-
тайпалық топтармен күрес жүргізе отырып, бүкіл Ферғана алқабын өз билігіне
біріктірді 1. Қоқандықтардың қазақ жеріне басқыншылығы Абылай хан
дүниеден өткеннен кейін басталды. Әлім және Омар хандардың кезінде Жетісу
мен Оңтүстік Қазақстанды жаулап алды. Жаулап алған соң қазақтардан алым-
салықты шариғатта көрсетілген түрлерін ала бастады, яғни әр қырық бас
малдан бір мал, егін мөлшерінің оннан бір бөлігі мөлшерінде. Бірақ бұл
мөлшерді Қоқан бектері әрдайым орындай бермейтін. Хандықтан ешқандай жалақы
алмайтын салық жинаушылар мен жергілікті датқалар салық жинауды табыс
табудың көзіне айналдырды. Қоқандықтардың салық жинауы жайын Е.
Бекмаханов былай жазды: Зекет жинау ерте көктемде басталатын. Қырға алдын-
ала жігіттер жіберіледі; олар зекет жинаушылар келер алдында малдың есебін
алып, ең тәуір малдарды іріктеп қояды 2. Қоқан хандығының қоластында
езілген халық көтерілістерге шығып отырды, бірақ мұндай көтерілістер
стихиялы болуынан және Қоқандықтардың әскер күшінің басым болуынан
жеңіліп отырды. Алайда бір көтерілістер жеңілгенімен екіншісі басталып
халық азаттығын көздеген батырлар шығып жатты. Бұл көтерілістерге ақындар
да қатысып, халықтың дем берушісіне немесе арашашысына айналды.
Осы кезеңде өмір сүрген ақындар шығармаларынан біз халықтың
басындағы ауыр күйді анық көреміз. XVIII ғасырдың аяқ шенінен бастап
Қазақстанның күнгейінде Қоқан басқыншыларының қорлық-зомбылығына қарсы,
аяусыз езгісіне қарсы халық тілегін білдірген, азаттық аңсаған әдебиетіміз
қалыптаса бастады 3. Қоқанның езгісіне түскен халқының жай-күйін жырмен
жеткізіп, зарын айтып араша сұраған ақын-жыраулардың басы ХVIII ғасырдың
аяғы мен ХІХ ғасырдың басында өмір сүрген Жанкісі жырау болды. Жетісу мен
Арқада көшіп қонып жүрген жырау езілген халқының жайын былай суреттейді:
Ассалуамағалейкум,
Алдияр ханымыз.
Алдыңа келген қарашаң,
Арызды қабыл алыңыз!
Өзіңіз қосқан зекетші
Біздің елде Жүзбай бар,
Жүзбайдың жүрген
жерінде
Жылау менен ойбай бар.
Келі түбім деп алады,
Кеусенім деп алады,
Отыра зекет деп алады,
Құшақ зекет деп алады 4.
Қазақтардан алынатын салықтың түрі жыл сайын арта береді. Тарихшы
Бекназаров Р. көрсетуінше ХІХ ғасырдың 30-40 жылдарында олар – түндік
зекет, адал зекет, және харадж сияқты салықтардан бастап төлемдердің
ұзын саны 32-ге дейін жеткізген 5. Әрине осы салық түрлері хандыққа
орасан пайда келтірді, ал халықты ашындырды.
Қоқан бектерінің салық жинауы әкімшілік органдары тарапынан
бақыланбайтын болғандықтан жаппай зорлық жасау, елді тонау сипатында
болады. Сайып келгенде , бұл бір жағынан салық жинайтын шенеуніктердің жеке
басына пайда табудың көзіне айналды 6. Осындай ашынулардан кейін ел
ішіндегі жыраулар халықтың жоғын жоқтап, арашасына айналды. Жырларында
ханның шабармандарын, зекетшілерін аяусыз сынап отырды.
Ал ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап жыраулар поэзиясының орнын
ақындық поэзия басты. Ақындар мойнына отарлықтың бұғауы түскен елінің
азабын азайтам деп жүріп, сол жолда опат болды. Енді біреулері ел мүддесін
өз мүддесінің жолында құрбандыққа щалудан тайынбайтын үлкенді-кішілі
көрбілте отандастарымен алыса жүріп өмір кешті. Қалай болғанда да солардың
көбісі – тәуелсіздіктің, ел бірлігі дегеннің не екенін өздері қапысыз ұғып
қана қоймай, осы жолда сүйеу таппай сүрініп жүрген халқының да көзін ашуға,
санасын көтеруге бар күш-жігерін аямай жұмсап бақты 7. Яғни жыраулардың
аты өзгергенімен заты өзгермеді, ақындар да халқының басына түскен
ауыртпалықты айтумен өтті, біреулері сол отаршылдыққа қарсы күресуші, қол
бастаушы батырға айналды.
Шындығында Қазақ халқынан ақындық пен батырлықты қатар алып жүрген
тұлғалар аз шыққан жоқ. Жалынды жырларымен халықты қарулы күреске шақырып,
батырлығымен қол бастаған Ақтамберді, Махамбет, Шернияз сияқты
ақындардың аты тарихтан белгілі. Сондай батыр ақындардың бірегейі
Мәделіқожа Жүсіпқожаұлы (1816-1888) болды. Қазақ әдебиетінің тарихын
зерттеген Ханғали Сүйіншіәлиев қазақ топырағындағы әрі батыр, әрі ақын
атанған азаматтың бірі - Мәделі,- деп жазды 8. Мәделіқожа Қоқан
хандығының қол астындағы қазақ халқының мұңын жоқтап, өлең шығарған Жанкісі
жыраудан кейінгі сөз зергері болып табылады. Сондықтан Мәделіқожа
шығармаларында да Қоқан хандығынан халықтың көрген зәбірі, хан
салықшыларының озбырлығы, елдегі болған көтерілістер хақында айтылған.
Мәделіқожаның өлеңдері көп емес, бірақ шығарған өлеңдерінің барлығы дерлік
отаршылдықтың мәнін ашып, өмірін суреттейді. Махамбет Өтемісұлы сияқты аз
өлеңімен көптің көңілінен шыққан ақын болып табылады. Оның Қоқан ханына
айтқаны, Қарағашты Тәшкеннен, Аман бол, Қосжарсуат –– Туған жерім,
Тастап бір шықтық мекенді, Тұрмысың аман-есен, Ордабасы өлеңдері осы
Қоқан хандығының отарлауына арналған.
Өкінішке орай Мәделіқожа шығармалары толыққанды
зерттелінбегендіктен, ақын тарихтан да, әдебиеттен де өзіне лайық
бағасын ала-алмай келеді. Мәделі шығармаларын там-тұмдап зерттеген
филолог ғалымдарымыз болғанымен, тарихшыларымыздың тарапынан көңіл
аударылмауда. Мәделіқожа өлеңдері Қазақстан, әсіресе Оңтүстік
Қазақстанның XIX ғасырдағы тарихын зерттеушілерге таптырмас дерек көзі
болып табылғанымен, зерттеушілердің назарынан тыс қалып келеді.
Оңтүстік тарихын зерттеуші ғалымдарымыз дерек ретінде орыс
зерттеушілері мен саяхатшыларының ХІХ ғ. жазып кеткен шығармаларын
пайдаланады. Ал ол деректерді жазушы отарлаушы елдің барлаушылары
екені, оның үстіне жергілікті мәдениетті, дәстүрді білмейтіні, біздің
халықты өздерінен төмен санап, жазбаларына тек өздеріне қажетті
мәліметтерді түсіретіні ескерілмеуде.
Ақындар болса жергілікті халықтан шыққан, ол елінің қандай күйде
отырғанын біледі және сол білгенін өлең етеді. Жоғарыда атап
кеткеніміздей салық арқылы орасан пайда тауып отырған Қоқандықтар онымен
қоса жергілікті халықты басқа да шаруаларға жегетін және қазақтарды түрліше
себеп сылтаумен тонайтын. Мысалы: Қырғызбен кездесіп қалған бір зекетші
оның бетіндегі жырықты көреді де:
– Бетіңді қайда жырып алып жүрсің?– деп сұрайды.
– Қамыстың арасымен жүріп ем жырып кеткені,– дейді қырғыз.
– Мен ендеше сенің жауыңды құрттым,– дейді зекетші, шабылған қамысты
көрсетіп,– сол үшін маған бір қой беруге тиіссің 9.
Қоқанның езгісіне түскен қазақ халқы бірнеше рет көтерілістер
жасайды. Қазақтар Құдияр ханның тұсында да жапа шекті. Оның тұсында ауыр
езгіні жергілікті еңбекшілер де басынан өткерді 10. Бұл хан тарихта
залымдығымен қалған және оның билік етіп отырған уақытында қанау мен тонау
аяусыз жүргізілген. Сондықтан халық өздеріне түскен ауыртпалыққа шыдамай
жиі-жиі көтерілді.
Осындай көтерілістердің бірі 1858 жылы болды. Аталған жылы кезекті
салығын жинау мақсатымен Ташкенттен Мырзаби бастаған қарулы әскер шығады
және халыққа ауыр салықтар салумен тынбай, қазақ қыздарына айуандықпен
зәбір көрсетеді. Әрине бұл жайт қашан да қыз баласын құрметтеген қазақ
халқының ашу-ызасын туғызды және қазақтар 1858 жылы тағы да көтерілді.
Осы көтеріліс туралы нақты жазба деректердің кездесуі жоққа тән, ал
Мәделіқожаның өлеңдері бұл көтерілістің ауызша деректеріне жатады. Ташкент
билеушісі Мырза Ахметтің інісі Мырзаби қоңыраттың Жандар руынан
шыққан Мұсабек батыр бастаған қазақтардың қолынан Ордабасы
елдімекенінде өлтірілді. Бес жүздік әскер бастығы Молда Маюсуп та
көтерілісшілер қолынан қаза тапты 11. Көп ұзамай көтерілістің шеңбері
бүкіл Ұлы жүз қазақтарының территориясы мен Солтүстік Қырғызстанды түгел
қамтиды. Түркістан төңерегін мекендеуші өзбектер мен ұлы, орта жүз
қазақтарының басқа да рулары Мырза Ахметтің орнынан тайдырылуын талап етеді
12. Көтерілісшілерді басуға ұмтылған Қоқандықтар бірнеше рет арнайы әскер
шығарады, бірақ бұлардың бәрі көтерілісшілерден жеңіліп отырған. Ал осы
көтерілістің аяғы бүкіл Ферғана территориясын қамтып, Құдияр хан тақты
тастап қашып кетіп, хандықты жеті жыл өткен соң ғана қайтарып алады. Оған
дейін Қоқан тағында Миллехан отырды. Сондай-ақ Ташкент билеушісі Мырза
Ахметте қашып кетіп орнына Аталық келді. Залымдығымен, қаталдығымен аты
шыққан Құдияр хан тақтан бірнеше рет тайдырылып қайта орнына келді. Бұл
жайт ақынның Қарағашты Тәшкеннен деген өлеңінде:
Қарағашты Тәшкеннен,
Мырзаби деген бек шықты.
Екі иінін жеп шықты,
Қатын менен қызыңнан
зекет бергін деп шықты.
Оның қылған ісіне,
Ел денесі түршікті.
деп суреттеледі. Бұл өлеңнің мазмұнына қарап көтерілісшілердің мақсатын
білуге болады және осы өлеңдегі көңіл аудартатыны Қатын менен қызыңнан
зекет бергін деп шықты, деген қатардағы зекетсөзі. Бұл сөзді ақын
өлеңінде текке қолданбаса керек, салықшылар шариғатта осындай заң бар
деп халықты алдамақ мақсатымен, әрі өздерінің арсыз бұйрығына халық
наразылығын ту-
дырмас үшін қолданбақ болған сияқты. Ал бұл қулықтың астарын ақын
түсінген және арабша хат таныған, сауатты Мәделіқожа шариғатта мұндай
зекеттің жоқ екенін білген. Ақынның Қоқан ханына айтқаны деп аталатын
өлеңідегі:
Біз білмейтін болмаса,
Шариғатта бар ма жол
Қыздан зекет алмақ-ай
деген жолдрға қарап оны аңғаруға болады.
Мәделіқожа өлеңдерінде осы көтерілісті ұйымдастырған, көтеріліс
басшыларының бейнелері де ашыла түскен. Бұл көтерілістің барысында әшейінде
дүрдараз қазақ рулары ел қамын ойлаған басшылардың арқасында ортақ жауына
бірігіп қарсы тұрды. Ақын өлеңінде мұны ерекше бір сезіммен қанаттанып
айтады. Көтеріліс жетекшілерін ақын былай суреттейді:
Ел намысын қорғайтын
Қазақтан да ұл шықты.
Беліне жарақ байланып,
Мұсабек деген ер шықты.
Аққан судай сарқырап,
Алтын тоны жалтырап,
Рысқұлбек келді жарқырап.
Мәделіқожаның өзі де осы көтеріліске қатысып, көтеріліс жетекшілерінің
бірі болған және Мырзабиді өлтірушілердің тобын ұйымдастырған, мұны ақынның
Тұрмысың аман-есен, Ордабасы өлеңінде айтылатын мынау шумақтан білуге
болады.
Өлтіріп Мырзабидің етін алып,
Қолымның ет асадым қаныменен
Бұл жолдардан ақынның жеңіске масаттанғаны байқалады. Сондай-ақ осы жерде
дау тудырып отырған бір мәселе бар, ол – Мырзабиді нақты кім өлтірді деген
сұраққа байланысты туындап отыр. Себебі кейбір деректерде қоңырат Мұсабек
батырдың да Мырзабиді өлтіргені айтылады. Осыған байланысты бірнеше жыл
бұрын баспасөздерде айтыс-тартыстарда өтті. Бірақ біздің ойымызша бұл жерде
нақты Мырзабиді кім өлтіргені маңызды емес, маңыздысы осындай қиын-қыстау
кезеңде қазақ халқының бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығара білгені. Ал
Мырзабиді өлтірушіге келер болсақ бұл жерде өлтіргендер топ болып
қимылдаған. Алдымен Қоқан бегін алдап нөкерлерімен бірнеше үйге кіргізеді,
Мырзаби отырған үйде қазақтың бірнеше батырлары жмналады және сол жерде
оған тап беріп бауыздайды. Ал сол топта болған әр адам өзін Мырзабиді
өлтіруші санаған және ол дақпыртты руластары көтеріп әкеткен.
Бұл көтерілісті Қоқандықтар басқаннан кейін ақын көп қуғын
көреді. Қуғыншылар артына түсуін қоймаған соң, ақын Бұхар әмірлігіне
кетеді.Осы
уақытта ақынның туған жерімен қоштасу өлеңі дүниеге келеді. Аман бол ,
Қосжарсуат - туған жерім деп аталатын бұл ұзақ өлең ел арасында әлі
күнге
дейін айтылады 13. Бұл өлеңнің мазмұны тағы сол отаршылдыққа арналған.
Ақын өзінің не себепті туған жерден кеткенін, қалай зәбір көргенін осы
өлеңінде кеңірек тоқталады.
Жалпы 1858 жылғы көтеріліс бұрынғы көтерілістер сияқты стихиялы
болды. Көтеріліске әр ру әр кезеңде шықты, ру аралық тартыстар да
көтерілістің стихиялы болуына алып келді. Бірақ көтерілістің ең үлкен
нәтижесі залым Құдияр ханның тақтан тайдырылуы еді. Бұл көтеріліс ұлы жүз
руларының Ресейге бағынуын жақындата түсті. Көрнекті тарихшы
ғалым Р. Бекназаровтың көрсетуінше 1858 жылғы қазақтардың бас көтеруі Қоқан
хандығына қарсы бағытталған көтерілістердің ең ірісі болған және оған 25
мың қазақ отбасылары мен жергілікті өзбектер қатысқан 14.
Сөйтіп көтеріліс ұлт-азаттық сипатта болды. Оның дәлелі көтерілісшілер
Қоқан қамалдарын қоршауға алып , алым-салық жинаушы зекетшілерді, Қоқан
бектерін жазалап отырды. Бұл көтеріліс стихиялы, ұйымдаспаған, жоспарсыз
және жалпы басшылықсыз жағдайда болды. Көтеріліс бір аймақта шыңына жетіп,
қиян-кескі күрес жүріп жатқанда екінші аймақта толқулар енді шығып жатты,
ал үшінші жерде көтеріліс туралы хабар енді жетіп жатты. Бұл әрине қоқан
әскеріне оңай тиді. Олар бір өңірдегі көтерілісті екінші өңірге қоспай
біртіндеп талқандап отырды.
Сонымен Қоқан хандығының шапқыншылығы Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының
ақындығының айтулы бір кезеңіне өзек болды. Оның халық сүйген қаһарман
ретіндегі ерлік еңбегі ел есінде өлең-жырлары арқылы мәңгілік сақталып
қалды. Осы кезеңге арналған Қоқан ханына айтқаны, Қарағашты Тәшкеннен,
Аман бол, Қосжарсуат –– Туған жерім, Тастап бір шықтық мекенді,
Тұрмысың аман-есен, Ордабасы өлеңдерінде ақын бейнесі әр қырынан
көрінеді. Мысалы: бірде жүрегінде кек жалыны алаулап тұрған, бет-жүзің
демей ойындағысын ойып айтатын жау жүрек жанның бейнесін көрсек, енді бірде
елі ен жерінен алыстап кетуге мәжбүр болып, жан дүниесін қимастық сезім
баураған сезімтал адамның егіле күңіренген күйі көз алдымызға келеді 15.
Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының шығармашылығы Қоқан қоластындағы қазақ халқы
туралы айтылған ауыз әдебиетінің дерегіне жатады және біз мұндай Орталық
Азия хандықтарына қараған елдің тағдырын баяндайтын толық көлемде айтылатын
өлең-жырларды басқа ешқандай қазақ халқынан шыққан ақындардан кездестіре
алмаймыз.
1.2 Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының шығармаларындағы Ресей
империясының отарлық саясаты.
ХІХ ғасырдың І-ширегінен бастап Орталық Азияға Ресей өзінің белсенді
саясатын жүргізе бастады. Империя бұл территорияға үстемдігін орнауға
барын сала кірісті.
Ұлы жүз бен Мәуеренахр территориясын жаулап алуды империя күні
бұрын жоспарлады. Ресей имперниясының сыртқы істер министрі А. Горчаков пен
Д. Милютин Александр ІІ императорға хат жазады. Онда Шу өзенінің бойы
мен Түркістан аймағын Арыс өзеніне дейін отарласақ Ұлы жүздің қалған бөлігі
бізге бағынады және Шымкент қаласын Сырдария шебіндегі негізгі бекініске
айналдырып, Қоқан хандығының негізгі қамалы Ташкентке үлкен қауіп төндіруге
және хандықты қорқытып ұстауға мүмкіндік береді, бұл бізге үлкен пайда
әкеледі 16 – деп отарлық жоспарлар бірнеше ондаған жылдар бұрын түзіліп
қойылды.
Бұл территория стратегиялық тұрғыдан өте маңызды еді. Себебі
қазіргі Қазақстанның оңтүстігі, Қырғызстан, Тәжікістан, және Өзбекстан
арқылы орыс әскерлеріне Қашғарияға баратын, Үндістанға шығатын ыңғайлы
бағыттар ашылатын еді. Ал Жетісуға үстемдігін орнатса Қытайдың батыс
аймағымен шектесетін еді. Ал бұл жоспарларды орындау үшін ең алдымен Қоқан
хандығын отарлауы тиіс болды. Яғни Орталық Азияға үстемдігін орнатқан
жағдайда Ресей бұл аймақтағы геосаяси жағдайын нығайтуға мүмкіндік беретін.
Қырым соғысында Ресейдің жеңілуі бұл аймаққа деген экспансиялық саясаттың
одан да тезіреке жүруіне әсер етті. Себебі Қырым соғысында Европалық
державалардан жеңілген Ресейдің ендігі жерде Европа мен Кавказда отралық
саясат жүргізуден айырған еді. Сондықтан патша шенеуніктері ендігі жерде
барлық назарын Орталық Азияға аударды. Оның үстіне бұл территорияға
Англияның көз тігуі, Түркияның өзінің бауырлас елдерін Ресейге қарсы одаққа
қосқысы келуі экспансияны тездетуге әкелді. Ресей бұл аймақты отарлауда
Англияның алдын орап кетуге ұмтылды. Ал Англияның Үндістаннан Лагорға
жетуі, Гератты өзінің иелігі деп жариялағаннан соң, ендігі кезек
Мәуренахрға келген еді. Бұл әрине патшалы Ресей шенеуніктерін алаңдатты.
Өйткені Балқанда, Алдыңғы Азияда отарлық бәсекеде есесі кеткен Ресей енді
кешіксе Орталық Азиядан да айырылатынын білді.
Мәделіқожа Жүсіпқожаұлына енді орыс отаршылдығымен күресуіне тура
келді. Есіл Сыр, қаласың-ау енді менен өлеңін ақын Сырдария өзенінің
бойындағы қалаларға, бекіністерге орыс отаршылары ауыз сала бастағанда
шығарады. 1853-жылы Арал мен Ақмешітті иемденген орыс әскерлері
Сырдариямен өздерінің кемелерін жіберіп, Ташкент пен Ақмешіт арасында
барлау жұмыстарын жүргізіп отырды 17. Жалпы Ресей отарлап алар алдын сол
жаулайтын елі туралы мәліметтерді саудагерлерден, үлкенді-кішілі
зерттеушілерден т.с.с. жандардан алып ой-шұқырын, халқының көңіл-күйін
біліп алатын ертеден келе жатқан тәсілі бар. Сондықтан Оңтүстік Қазақстанды
отарлаудан алдын бұл өлкені зерттеу жан-жақты жүргізілді. Ақмешітті
алғаннан кейін Ресей Түркістан өңіріне баратын Сырдария өзенінің бойында
жаңа бекініс-қамалдар салды. Олар Арал, № 1, № 2, № 3 форттары және
Перовский форты. Бұл қамалдар Сырдария шекаралық бекіністері деп аталды.
Осыдан кейін Сырдария әскери шебі құрылды 18. Сөйтіп Ресей болашақ
шабуылға тыңғылықты дайындығын бастады.
Жоғарыда аталған өлеңінде ақын осы өңірге аяқ басқан орыстардың осындай
бір жасырын мақсат көздеп жүргенін білдіреді:
Өзен Сыр, қаласың-ау енді менен,
Күдер үзіп отырмын мен де сенен,
Енді маған сен қоныс бола алмайсың
Үстіңе орыс келген от кемемен.
Орыстың от кемесі өрге жүзді,
Ақыр алмай қайтеді тұрсақ бізді?!
Аралап аралыңнан ағаш кесті
Енді сенен Мәделі күдер үзді.
Мәделі Бұқар барып қоныс алар,
Бір жылдан соң бұл жерді орыс алар,
Шымкентпен Түркістан жеті кентті
Асып барып Тәшкенге қолын салар.
Кәпірлердің қауымы көршімен өрт,
Әзір мені керемет айтты дер жұрт,
Менің сөзім далаға кетпейтінін
Келгенде болатұғын бәрі де мұрт.
Балалар, күлісерсің қош уақта
Әзір жағаң кәпірден бос уақта
Біздің сөз еш далаға кетпейтұғынын,
Жетпейді ендігі жыл осы уаққа 19!
Бұл өлең болжал түрінде 1853 жылы жазылған. Ақын келер жылы жаулап
алады бұл өңірді дейді. Бірақ бұл жорықтың бірнеше жыл кешіктірілгені
белгілі. Дегенмен орыстардың алғаш Сыр өзенінің бойынан көрініп барлау
жүргізе бастауы ақынды шошындырады және көп кешікпей бұл аймақты Ресейдің
жаулап алатынына көзі жетеді, ал солай болғанына тарих куә болып отыр.
1839-1840 жылдары Қазақ даласында Арал теңізіне дейін созылған
бекініс шебі салынды. Ал бұған дейін Маңғышлақта Новопетровск бекінісі (
1857 жылдан Александровск аталды ) салынып, Орталық Азия хандықтарымен
сенімді шекера қалыптасты. Ал 1848 жылы Райым бекінісінің құрылысы
аяқталысымен капитан-лейтенант А.И. Бутаковтың экспедициясы басталды 20.
Бұл шептің бітуі патша үкіметіне екі бірдей бағытта Орталық Азияға жылжуына
мүмкіндік беретін: 1) Амудария арқылы Хиуа хандығына қарай
2) Сырдарияның бойымен Қоқан хандығының территориясына қарай отарлау
жорықтарын жасауға.
Жалпы ХІХ ғасырдың басынан Ұлы жүз қазақтары екіге жарылды, Қоқанды
қолдаушылар және орысты қолдаушылар болып. Бұл жарылу кейде қазақтарды
өзара соғыстарға соқтырып отырды. Сонымен бірге ХІХ ғасырдың 50-
жылдарынан бастап қазақтар ру, тайпа арасындағы талас-тартыс,
барымташылықтарға тағы бір жай қосылды. Ол қоқан қоластындағы қазақтар мен
Ресей империясының қазақтарының өзара шабысуының пайда болуы 21. Бұл
шапқыншылықтар әрине екі елдің қоластындағы қазақтардың өзара алауыздығынан
еді. Бұл алауыздық қазақтың әр руы өзі бағынған мемлекетті қолдаған себепті
шыққан еді, оның үстіне бір елдегі халықты қырғанға екінші ел жазаламайтын,
яғни заңнан құтылып кететін еді. Бірақ осы талас-тартыстарда бір ғана халық
зардап шекті. Ол – қазақтар 22.
Ақын Қоқан хандығынан көп зәбір көрген, бірақ Ресей империясы
тарапынан отарлаушы әскер шыққанда, орыстарға қарсы Қоқан хандығы жағында
соғысады. Мұны мұсылман дініне берік ақынның орыстарды кәпір санағандығынан
және әйелі Қалипаның әйгілі Кенесары ханның қарындасы болғандығымен
түсіндіруге болатын сияқты. Оның үстіне Қоқандықтардың соғыс жүргізу
тәсілі де қазақтарға етене таныс болды. Бұл жағдай қазақ-қоқан қарым
қатынастарында оң роль атқарды. Қоқандықтардың соғыста зеңбірек оғын
пайдалана ұрыс жүргізіп, басым түсуі де қазақтардың оларға бас июіне мәжбүр
етті 23. Сол себепті ақын өзіне туыс тұтқан Қоқанды қолдайды және Сыздық
сұлтанмен тізе қоса отырып орыс әскері Қоқанды алған соң, Бұхар жағында
соғысады. Ал Бұхар әмірлігі жеңілген соң генерал-губернатор Кауфман ақынға
кешірім жасаған және халыққа беделді ақынды патша әкімшілігіне қызметке
қойып, тиімді пайдаланғысы келеді. Бірақ Мәделіқожа Жүсіпқожаұлы көп
кешікпей отаршылдықтың бәрі бірдей екенін түсінеді. Себебі Ресей
империясының өкіметі жер қайысқан әскерлерін қаптатып Түркістанды жаулап
алғанда оның байырғы тұрғындары – қазақтар мен өзбектерді, қырғыздар мен
қарақалпақтарды, тәжіктер мен түркімендерді жарылқап тастайын деп ойлаған
жоқ. Алысты көздейтін кең көлемді мақсаттарының бастылары: Орта Азияның
жемісі мен мақтасын, қазба байлықтарын, өнеркәсіп үшін қажетті шикізат
атаулының бәрін пайдалану, шығыс шекарасын кеңейтіп, Ауғанстан, Үндістан,
Қытай елдеріне баратын жолды қысқарту, түптеп келгенде жылы теңізге жету
еді 24. Осыны білген ақын қызметінен бас тартып, тағы да сол отаршылдықты
сынайтын өткір өлеңдерін шығара бастайды. Қазақ халқының жерлерін тартып
алғанын; орыс әкімшілік билігіндегілердің жергілікті халықты менсінбеуін
т.с.с. жайттарды көрген ақын қазақ өз алдына ел болмай тыныштық жоқ деп
түйеді. Сондықтан да осы кезеңде шыққан өлеңдері өмірге қапа болған
шығармалар ретінде туады. Ақынның Бір жан жоқ болыстыққа талас емес, Ақ
патша, Есіл Сыр, қадасың-ау енді менен өлеңдері осындай шығармалар
қатарына жатады. Ресей империясының отарлау саясатына Мәделіқожаныңның
көзқарасы да осы өлеңдерінде жазылған. Мұнда Мәделі-қожа патша отаршылдығын
аяусыз сынайды. Қазақ халқы үшін отарлық жүйенің соры бітпейтіндей көрінді.
Қазақ өз алдына ел болмай өмірдің өзгермейтініне көзі жетеді.
1867-1868 жылдары қазақ халқына жаңа низам деген атпен тараған
қазақтарды басқару туралы ереже шықты. Жаңа низам заңы елдің
еркіндігіне, қоғамдық қатынастарына тигізген зардаптары өз алдына, қазақ
ішінде алауыздық туғызатын кеселдерді өрістетті. Соның бірі –– ұлттың өз
өкілдерінен болыс сайлауға қатысты дау-дамай. Отарлаушы өкімет осы тұста
жалпы адамзатқа, яғни жұмыр басты пендеге тән билікқұмарлық психологиясын
сәтті пайдаланды. Бұл қалың қазақты бір-бірімен қырқыстырып, өздерін-
өздеріне айдап салудың таптырмайтын тәсілі еді. Болыстыққа өту үшін жан
алысып, жан беріп, бір-бірімен жаға жыртысқан қазақ шонжарлары көбейе
бастады. Талай ғасырдан бергі жаугершілік жорықтарында қасқыр мінез
танытып, намысын ешкімге таптатпаған, кеудесі көтеріңкі, рухы биік қыр
қазағы ептеген жағымпаздыққа бой алдырды 25. Осындай олқылықтарды
Мәделіқожа өткір сынайды, осы жаңа низам заңына өз ойын білдіреді.
Ақынның бұл ойын Ақ патша деп аталатын өлеңі арқылы білеміз. Онда:
Ақ патша әділмін деп сендіріп тұр,
Аузынан шыққан сөзін ем қылып тұр.
Ой мен қыр, жер мен суға ие болып,
Әр жерден қазық қағып, белгі ұрып тұр 26.
Қазақстанның оңтүстік территориясын жаулап біткен соң бұл аймақтың да
жері бұрын жаулап алынған батыс және солтүстік қазақ жерлері сияқты Россия
патшалығының меншігі деп жарияланды. Бұл құқықтық жағынан жерді қоныс
аударушыларға тартып әперуге мүмкіндік берді 27. Ақынның өлеңінде
айтылған ой осы қазақ халқынан жерді тартып алуға байланысты еді. Одан әрі:
Қарыстап қара жерді бөлдіріп тұр,
Көнбегенді күшпенен көндіріп тұр.
Қарсыласқан түсер деп тас қамалға-
Төбеңнен зеңбірегін төндіріп тұр.
деп ақын күші басым дұшпанға істер амлының жоқтығына күйінеді (Бұл да
сонда). Ақынның осы өлеңінде көрсетілгеннің барлығының шындық екені көзге
ұрып тұр. Мұндай мәліметтерді біз жазба деректерден сирек ұшыратамыз. Ақын-
жыраулардың шығармаларында болса бұл жайт ашық баяндалады, көзге шұқып
көрсетеді. Қазақтың қара жерін тартып алғаны да рас, қарсы шыққан, бас
көтеретін азаматтарын түрмеге қамап, сібірге айдап көзін құртқаны да рас,
қарсыласып көтеріліске шыққандарды зеңбірекпен атып басқаны да рас екені
анық. Ақын өлеңін былай жалғастырады:
Ел сорлы бәріне де көндігіп тұр,
Дария бойын сел қаптап, сең буып тұр,
Хакімге момындардың малын шашып,
Пысықтар жанын жалдап шен қуып тұр.
Шындығында отарлық езгіге көнгісі келмегендердің барлығын жер аударып
немесе қару арқылы қорқытып ұстау арқылы халықты тырп еткізбегені белгілі.
Өлеңде айтылатын пысық кейбір тұлғалар үлкенді-кішілі патша шенеуніктеріне
пара беріп болыс сайланды немесе өзіне қажетті істердің барлығын парамен
бітірді. Кім параны көбірек берсе үлкенірек қызмет соған тиді. Ал ол
қызметін алып болған соң өзінің берген парасына кеткен шығынды қайтаруға
жанын сала кірісті, яғни параны қарапайым қара халықтан енді өзі ала
бастайды.
Отаршылардың келуіне байланысты бағынышты ұлттар мен ұлыстардың
басынан билігі кетеді. Ел бастаған көсемдері мен сөз бастаған шешендері
отаршыларға сойылын соғуы үшін керек болады. Оған мойынұсынбағандар қуғынға
ұшырап, ауыр жазаға тартылады. Ата-бабалары заманында қалыптасқан әдет-
ғұрпы, заңдары мансұқ етіледі. Отаршылар өздерінің заңын күштеп таңады да,
қаруын кезеніп тұрып бұлжымай орындалуын қадағалайды.
Бұл сол ғасырдағы қазақ қоғамын жайлаған індет еді. Ал ақын болса дәл осы
өлеңінде одан әрі былай жырлайды:
Аузымен хан-қараны тең қылып тұр,
Ұзын арқан-тұсауды кең қылып тұр.
Зұлымның мәртебеге қолы жетіп,
Арада момын жатқан ел құрып тұр.
Егер заңға қарасаң бәрі тең, алайда ол заңның орындалуы әділ емес. Жаңағы
айтылған пысықтар мен жуандар заңнан пара арқылы құтылып отыр, ал пара
беруге шамасы жоқ қарапайым ел байғұс сорлап тұр. Мұндай сорақылық әрине
көзі ашық, көкірегі ояу қазақтың зиялы қауымын ашындырды, бірақ қолдан
келер дәрмен жоқ болғандықтан амалдары құрыды. Тек осы індеттен құтылудың
жолдарын іздеді және ол жолды әр зиялы өзінің көзқарасымен халыққа
түсіндіріп бақты. Ал қаруы өлеңі саналатын ақындар да осы айтылған өлеңімен
халыққа жеткізуге тырысты. Ақын одан әрі ашына отырып былай айтады:
Біреуді артық, біреуді кем қылып тұр,
Біреудің айтқан сөзін жөн қылып тұр,
Құдай да қудың жағы болған білем
Біреуді әкеп біреуге жем қылып тұр.
Иә, осы өлеңнен ешқандай түсіндіруді талап етпейтін сол кезеңнің
тарихи шындығын көреміз. Ал мұндай шындықты елінің ертеңін ойлаған қазақтың
әрбір ақынының жырлағаны белгілі. Махамбет пен Шернияз, одан берідегі зар
заман ақындары, кейінгі ақындар да шығармашылығын отаршыл империямен және
жеке басының мүддесін ұлтының мүддесінен жоғары қойған жергілікті
пысықайлармен күреске арнады.
Отаршылдық саясаттың әсерінен шыққан дерттің бірі – пара. Бұл дерт
қызметке сайлану үшін ұлықтарға ақша тықпалаудан басталды. Хандық құрылыс
жойылып, ақсүйектердің ел басқару дәстүрі тоқтаған соң, болыстыққа
сайлануға әркім-ақ құқылы болды. Ресей өкіметінің бір лауазымды орынға
биліктен дәмелі бірнеше рудың өкілін таластыруы бәсекені қыздыра түсті.
Қанына тартпағанның қары сынсын дейтін ағайындық ахуалды отаршылдар болыс
сайлауында жікшілдікке бөлудің тәсілі ретінде пайдаланған. Сондықтан
бақталастық сайысында жеңіп шығу үшін жоғары жақтағы әкімдерге пара беру
әдетке айналған 28.
Онсыз да бөлініп, бөлшектеніп, берекесі кеткен елді болыс сайлауында
ру-руға бөліп, өзді-өзін айтыстырып, шенге таластырып қойған отаршылардың
сайлау жүйесін де Бір жан жоқ болыстыққа талас емес деген өлеңінде
жеріне жеткізе әшкерелеген болатын:
Есті кісі есерменен ойнамайды,
Бойы қысқа тереңге бойламайды
Ақша берген кісіні болыс сайлап,
Елубасы ел қамын ойламайды... 29–
деп ақын болыс сайлауында ақылы парасаты асқан адам емес тек қалтасы қалың
адам ғана жеңіске жететінін айтады. Сайлауда елубасылардың параға сатылып,
елінің ертеңін ойламайтыныныа өкінеді. Мұндай болыстық сайлаудың шындығын
ашына, мысқылдай отырып айтқан өлеңдерді біз тек қазақ поэзиясының алыбы
Абайдан ғана кездестіреміз.
Мәделіқожа Жүсіпқожаұлы арабша хат танығандықтан өлеңдері ХІХ ғ.
өзінде-ақ баспасөз бетерінде жарық көре бастайды. 1870-1882 жылдары шығып
тұрған Түкістан уәләяты газетінің 1875 жылғы 17,18 және 19-сандарында
ақынның Сырдария облысының генерал-губернаторы Калашовтың Хиуаға барғаны
атты өлеңі, 1878 жылғы 3- санында Бір жан жоқ болыстыққа талас
емес өлеңі - Мәделі өлеңідеген тақырыппен сол газетке басылды 30. Бұл
газеттің Қазақстан териториясының көп бөлігіне тарағанын ескерсек, ақын
атының бүкіл қазақ арасына белгілі болғанын аңғаруға болады. Cондай-ақ
соңғы кезде академик В.В. Радловтың 1870 жылы Түркі әдебиет тайпаларының
халық әдебиет үлгілері атты еңбегінде Мәделіқожаның бірнеше өлеңі
бастырылғаны анықталды 31.
Ақын бар ғұмырын өмірде әділетсіздікпен күреске арнаған, қоғамды
жайлаған заңсыздықтарға оның жаны қас, осы заңсыздықтармен алысып ол
өлеңдерін халқының пайдасына арнайды. Ақынның өзі туралы шығарған бір шумақ
өлеңіндегі:
Өзім де әділет үшін қызмет еттім
Ел үшін қанға бояп қылышымды 32.
деген мына жолдардан оны аңғаруға да болады.
Біз бұдан көретініміз елдің әр түкпірінде ғұмыр кешкен жыр
жүйріктерінің шығармашылығында қазақ елін талауға түсірген жасауылдарының
жорық жолдарының іздері жатыр.
Қорыта айтқанда, шығармашылығы мен өмірі бастан аяқ отарлық езгіде
еңіреген ел-жұртының тіршілігіне арналған, бар ғұмырын халқы үшін сарып
еткен Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының аты тарихтан өз бағасын алуы тиіс деп
санаймыз.
2.1 Көреген ақын, білікті ұстаз Майлықожа Сұлтанқожаұлының
өмірінің шығармашылық қызметіне әсері.
Майлықожа, Құлыншақ,
Пірім еді бас ұрған.
Жамбыл Жабаев.
Майлықожа Сұлтанқожаұлы – ХІХ ғасырда Қазақстанның оңтүстік
өңірінде өмір сүрген танымал ақындардың бірі. Оның өнегелі сөздерін ел
арасында ұмытпай ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдырған көптеген жыршылар
болған. Оның дәлелі ақын өлеңдерінің ел арасынан жиналған өлеңдерді сақтап
отыратын Қазақстан Ғылым академиясының қожазбалар қорында болуы және осы
уақытқы дейін ел арасында оның даналық сөздерін ұмытылмай айтылып жүруі.
Кезінде Жамбыл Жабаев жырлаған, талатына бас иген Майлықожа
Сұлтанқожаұлы 1835 жылы қазіргі ОҚО Отырар ауданында дүниеге келген. Ақын
жастай әкеден, он төрт жасында анадан айырылып, Есехан деген інісі екеуі
жетім қалады. Бұл туралы ақынның өзінің өмірбаяны туралы өлеңінде былай
айтады:
Әкеден жастай қалған жетім едім,
Көп көріп таршылықта жетіп едім.
Жетім боп, он төртімде қалғанымда,
Амалым жоқ қылатын өкінемін.
Есехан мен әркімге қызмет етіп,
Боп кетті-ау қара құлдай кескіндерім.
Жастай ата-анадан айырылып ерте ержеткен ақын күнкөріс қамын ерте
бастан ойлап қолынан келген әрекетін жасап баққан. Оның сүйенері нағашы
жұрты болып, біраз уақыт сонда өмір сүреді Ағайындарының жәрдемімен
Әбдірахман деген кісінің қызы Еркеайымға үйленіп туған еліне оралады.
Қазақстанның күнгей өңірінің елі егіншілікті ертеден кәсіп еткен.
Майлықожа да Сырдарияның бойынан тоған байлап, арық қаздырады егіншілікпен
айналысады. Майлықожа қаздырған деген арықтың орны осы күнге дейін
сақталған 1. Ақын шығармаларында егіншіліктің пайдасы, оны егу, өсіру,
жинау жұмыстарының қиындығы арнайы да, сөз арасында да жырланатыны осыған
байланысты болса керек.
Ол жас кезінен өлең шығарып, ауылдағы қыз-жігіттерге махаббат
өлеңін, қазаға ұшыраған қаралы үйлерге жоқтау шығарып беріп жүреді. Бұл
оның күнкөріс тәсіліне айналады және кейін айтулы ақынға айналған соң да
оның бұрын жасаған осы амалдары алдынан шығып отырған. Мұны біз айтыстар
барысында анық көз жеткіземіз. Айтысқан ақындары Майлықожаның жастық
шағындағы осы әрекетін бетіне басып отырған. Біз бұның дәлелін
Мәделіқожамен айтысындағы Мәделіқожа айтқан мына шумақтан көреміз:
Атыңды қамшылайсың желсе екен деп,
Дүниені шақырасың келсе екен деп.
Мысықтай, ақын Майлы тілеуің бар–
Тілейсің малды адам өлсе екен деп 2.
Ақын өз өмірінің жекелеген жайттарын, өнерін шығармаларының көбісінде
жол жөнекей әңгімелеп отырады. Бала жасынан әкеден айырылып жетімдік
тауқыметін, жоқшылықты көп тартқанын, жастайынан өлең-жырға бейім болғанын
шығармаларында толғайды:
Не түрлі жұмыс көрмедім,
Демесем жалғыз тіріміз.
Туғаннан бері келеді
Итшілеп өтіп күніміз–
деген жолдардан анық аңғарылады. Яғни ақын тұрмыс тауқыметін көп тартқан,
өзінің мұндай өміріне наразы. Амал жоқ тірі адамның тіршілігін жасап өтіп
жатқан өміріне қапалы. Ақын өзінің домбырасына айтқан:
Ал сөйлеін домбырам,
Әр түрлі күйден қалмағын
Он төрт жастан асқан соң,
Сен болдың жолдас һәм дәмім.
Әуеніңе сенің алданып,
Қылмадым ісін шаруаның–
деген сөздерінен оның домбыраны жастайынан серік етенін аңғаруға болады.
Сынымен қатар сен болдың жолдас һәм дәмім деген қатардан күнкөрісі
домбыра болғандығы көрініп тұр. Ақын жүрген жерінде домбырасымен халықтың
көңілін аулайды, оған риза болған кейбір жомарт жандар кетерінде мал
жетектетіп жіберетін болған.
Майлықожа алдымен әкесінің үйретуімен сауатын ашып, кейін өз бетімен
оқып, білімін жетілдірген. Ол шығыстың классик ақындары Науаи, Фирдауси,
Низамилердің шығармаларын оқып, еңбектерінен үлгі алған. Сонымен бірге ол
ақындығының қалыптасуына ықпалы тиген шығыстың атағы әлемге жайылған ұлы
ақындарын атайды. Жігіттің көркі –– өнері деп түйген ақын, өнер алды –
тіл еді дей келіп, жоғарыдағы өзі ұстаз санаған ақындарын жоғары
бағалайды, құрмет тұтады. Ақынның:
Сарттан өткен Науаи
Тілдің кәусар гүлі еді,
Парсыда өткен Фердауси
Заманында дүр еді.
Нұсқа қып айтсам кейінге,
Ақынның солар пірі еді
Майлы ақынның өзіне,
Ыбырт берер сөзіне,
Тірі болса осылар,
Болар еді-ау тірегі.
деп олардың шығармашылығын жоғары бағалағанынан байқаймыз. Ол өзіне дейінгі
Қожа Ахмет Яссауи мен Сүлеймен Бақырғаниді, Асан қайғы мен Бұқар жырауды да
жақсы білген 3. Майлықожа өз замандастары Мәделіқожа, Дулат, Шортанбай
сияқты ақындардың пікірлесі болса, кейінгі Құлыншақ, Нұралы, Ергөбек
ақындарға ұстаз болған.
Майлықожа өз басының еркіндігі өзіне тиген кезден бастап, ел
ақындарымен кездесіп, сауық кештерге, ас берген жерлерге барып, ескі ел
дәстүрі бойынша сөз өнеріне дағдылана берген. Кейін өзінің сауатын
молайтып, жазба әдебиет өкілдерін, шығыс әдебиетін оқуға, оның кейбір
үлгілерін жаттап айтып, таратуға мүмкіндік алған. Көрші елдерді, мәдениет
орталықтарын аралап, мұсылман мәдениетінің орталықтарында да болған. Бұхар,
Самарқан, Ташкент қалаларында болып, көрші елдер өмірімен, шығыс
мәдениетімен танысқан. Осындай оқуы мен тынымсыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1- тарау. Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының шығармаларындағы ел
тағдыры мен жер мәселесі.
1.1 Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының өлеңдері Қоқан хандығының
қоластындағы қазақ халқының дерегі ретінде.
1.2 Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының шығармаларындағы Ресей
империясының отарлық саясаты.
2-тарау. Майлықожа Сұлтанқожаұлының өмірі мен шығармашылық
қызметі.
2.1 Көреген ақын, білікті ұстаз Майлықожа Сұлтанқожаұлының
өмірінің шығармашылық қызметіне әсері.
2.2 Майлықожа Сұлтанқожаұлының шығармаларындағы
отарлық езгінің суреттелуі.
3-тарау. Қайсар ғалым.
Әсілхан Оспанұлы – ХІХ ғасырдағы Оңтүстік ақындарын
зерттеуші тұлға.
Қорытынды
Қосымшалар
Сілтемелер тізімі
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Қазақ даласында ХХ ғ. дейін ауыз әдебиетінің
жазба әдебиеттен үстем болып келгені баршаға аян. Сондықтан қазақ тарихына
қатысты жазба деректерді ілуде біреу кездестірсек, ауыз әдебиетінің
дерегіне жататын ақын-жыраулар шығармалары жетерлік. Өкінішке орай ауыз
әдебиетінің деректерінің құнын жазба деректерден төмен санайтын тарихи қате
ойдан әлі арыла алмай келеміз, сол себепті нақты тарихи шындықты баяндайтын
көптеген ақындардың өлең-жырлары зерттелінбей жатыр. Ал ауыз әдебиетінің
көрнекті өкілдері ақындар халықпен бірге біте қайнасып жатқандықтан
сол заманның ащы шындығын өлеңдеріне негіз етіп алады, яғни тарихи
шындықты айтады. Ақын шығармаларынан белгілі бір халықтың рухани есею
жолын, тағдыры таразыға түскен небір тарихи тайталастардың мәліметтерін
табасыз. Ал, әдебиетте бейнеленген бұл мәліметтер белгілі бір дәуірдің мән-
мағынасын айқындайтын елеулі тарихи фактілер, шынайы өмір шындығы екендігі
мәлім 1. Зерттеушілердің назарынан тыс қалған ақындар қатарына ХІХ
ғасырда Қазақстанның оңтүстігінде өмір сүрген Мәделіқожа, Майлықожа,
Құлыншақ т.б. ақындар жатады. Аталған ақындардың өлеңдері тарихи
оқиғаларға, деректерге тұнып тұр, әсіресе Оңтүстік Қазақстанның XIX
ғасырдағы тарихын зерттеушілерге таптырмас дерек көзі болып табылады.
Ақындардың шығармаларында Қоқан хандығынан халықтың көрген зәбірі, хан
салықшыларының озбырлығы, елдегі болған көтерілістер, патшалы Ресейдің
отарлауы және жүргізген саясаты хақында айтылған.
Қазақ сияқты Россиядағы көп бұратана елді билеуде патшалық өкіметтің
өзі... рушылдық, ескішілдік қалыпты сақтап отырды. Бұл елдерде өмір
өркендесін, мәдениет дамысын деген ой мүлде болған жоқ. Қайта жаңағы
рушылдықтың кертартпа құрылысын өз керегіне пайдалана жүріп, соны мызғытпай
сақтап отырды. Сондықтан да болыстық, отаршылдық, билік үшін ел жуандары
қырқысса, соны патшалық ұлықтары әдейі қоздыра түсетін 2. Академик
Мұхтар Әуезов берген бұл пікірді заманында жоғарыда аталған ақындар да
көтеріп Ресейдің мұндай саясатын аяусыз сынайды. Бірақ шығарма-
лары толыққанды зерттелінбегендіктен, ақындар тарихтан да, әдебиеттен
де өзіне лайық бағасын ала-алмай келеді. Сол себепті осы ақындардың
шығармаларын пайдалана отырып тарихтың ақтаңдақ беттеріне айналған көптеген
тарихи оқиғалардың мазмұнын ашуға болады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі: ХІХ ғасырдағы оңтүстік ақындары
тарихшылар тарапынан зерттелмеген тың тақырыптардың бірі, тіпті әдебиет
тарихын зерттеуші ғалымдарымыздың өзі бұл шайырларға көп көңіл бөлмеген.
Мұны тарихтағы тұлғаларды таптық, партиялық және саяси көзқарас шеңберінде
жіктеген Кеңес дәуіріндегі ғылымда ислам дінін мақтаған, отарлық езгіге
қарсы қарсы өлең шығарған ақын-жырауларымыздың еңбектерін зерттеудің қиын
болғандығымен түсіндіруге болатын сияқты. Ал Қазақстан Компартиясы Орталық
комитетінің 1947 жылғы 21 қаңтардағы Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл
және Әдебиет институтының жұмысындағы саяси өрескел қателер туралы қаулысы
ХІХ ғасырдағы халық мұрасын архивке тықты 3. Әрине бұл қаулыдан кейін
жоғарыда аталған ақындарды зерттеу мүмкін болмады. Бірақ идеологиялық қатаң
қысымшылыққа қарамастан заманында атағы шартарапқа тараған шайырларымыз
зертеушісіз қалмады, М. Әуезов, Б. Кенжебаев, Х. Сүйіншіәлиев,
Р.Бердібаев, Ә. Оспанұлы т.б. ғалымдарымыздың еңбектерінде жарияланды.
1965 жылы шыққан Ертедегі әдебиет нұсқалары, Х. Сүйішіәлиевтің Қазақ
әдебиетінің қалыптасу кезеңдері, Қазақ әдебиеті. ХVIII – XIX ғ.
зеттеулерінде осы ақындарға қысқаша тоқталып өткен. Сондай-ақ
шайырларымыздың кейбір өлеңдері Үш ғасыр жырлайды, Бес ғасыр жырлайды,
ХІХ ғасырдағы қазақ поэзиясы, Әдеби мұра жинақтарында басылды.
Әсіресе М. О. Әуезов пен Ы.Т. Дүйсенбаевтың жетекшілігімен ХІХ
ғ. екінші жартысындағы қазақ әдебиеті тарихын зертеудің кейбір мәселелері
(Майлықожа, Мұсабек, Нұралы ақындардың шығармалары негізінде.) атты
тақырыпта кандидаттық диссертация қорғаған, Қаратау атырабының ақындары ,
Қаратау шайырлары деп аталатын екі бірдей монография жазған Ә.
Оспанұлының еңбегі ерен. Ғалымның барлық ғылыми зерттеулері дерлік ХІХ
ғасыр мен ХХ ғасырдың басында еліміздің оңтүстік өңірінде өмір
сүрген ақындар шығармашылығына арналған. Бірнеше жыл тарихтан сабақ
берегеннен кейін болар, зерттеушінің шығармалары тарих тілімен жазылған. Ә.
Оспанұлының құрастыруымен 1970 жылы Нақыл, 1993 жылы Нақылият, Қара
сөз, Дүние-ай, 1996 жылы Әмір Әмзе деген атпен Майлықожаның
шығармалары, Әділет деп..., Семсер сөз деген атпен Мәделіқожа, Асан,
Жолбарыс, Исабек, Ақбөпе ақындардың шығармалары оқырмандар қолына тиді.
Сондай-ақ Молда Мұса, Құлыншақ, Ергөбек, Нұралы ақындардың өлеңдерін ел
арасынан жинап, жеке-жеке кітап етіп бастырып шығарды.
Кеңес мемлекеті кезінде бұл ақындарды зерттеушілердің барлығы
ақындардың шығармаларынан таптық сипат іздеді, үстем тапқа қарсы шығушылар
ретінде көрсетті. Сол себепті отаршылдықты сынаған, діни уағыздағы
өлеңдерін баспаға шығармады. Әрине әдебиет пен өнерге идеолгиялық бақылау
үстемдік құрып тұрған кезеңде бұл ақындардың шығармаларын толық зерттеу
мүмкін емес еді. Бірақ Қанша ғасыр өтсе де мән-мағынасын жоймайтын, аумалы
төкпелі заманға тап келсе де қадірі кемімейтін, өктемдіктің қылышына
туралса, кейіннен бүтінделетін, қара күйе жағылса, соңыра сәуле шашып,
жарқырай түсетін, қын түбінде жатпайтын алтын кездік секілді рухани
құндылықтар болады. Елдің мұңын, халықтың қайғысын ойлап, ұлтын ұлықтап,
жұртын жоқтаған арыстардың жәдігерлік дүнилері күрмеуі көп күрделі кезеңде
қапасқа қамалып, табанға тапталғанымен, түптің түбінде тарихтың шөгіндіні
батырып, шын асылды қалқытып шығаратын толқындарына ілесіп, жағалауына жол
тартады. Жаңа заманның жаңаша ойлайтын ұрпағының қолына тиеді. Бағасы
аспандап, қадір-қасиеті артып, құндылығы еселеніп жетеді 4 – деп Б.
Омарұлы айтқанындай тәуелсіздік алған соң жоғарыдағы ақындарымыздың да
барлық дерлік шығармалары кітап болып басылып шығып, елдің қолына тиді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Жұмыстың мақсаты – ХІХ ғасырда қазақ
тарихында болған оқиғаларға дерек ретінде Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының,
Майлықожа Сұлтанқожаұлының, Құлыншақ Кемелұлының, Молда Мұса (Мұсабек)
Байзақұлының сол ғасырда өмір сүрген оңтүстік ақындардың шығармаларын
пайдалану, осыған сәйкес төмендегідей міндеттер қойылады:
–– Аталған ақындардың шығармаларының мазмұнын ашу;
–– Ақындардың өлеңдеріндегі мәліметтерді басқа жазба деректермен
–– салыстыру;
–– Ауыз әдебиетінің деректерінің жазба деректерден кем емес екендігін
–– дәлелдеу;
–– Ақындардың өлеңдеріндегі тарихи оқиғаларға сипаттама беру;
–– Ақындардың шығармаларындағы ұлт-азаттық идея туралы айтылған ойларды
жаңа көзқараспен бағалау.
Жұмыстың дерек көзі: Бес ғасыр жырлайды, жоғарыда аталған
ақындардың жергілікті баспасөздерде басылған шығармалары, ақындардың
өлеңдерінің жинақтары және Оңтүстік ақындарын зерттеген Ә. Оспанұлының
мұрағаттағы жеке қорындағы материалдар болып табылады.
Бұл ақындардың шығармаларын ел арасынан жинаған Мәшһүр Жүсіп Көпеев,
Әбубәкір Диваев, Тұрмағамбет Ізтілеуов сияқты халқымызға етене таныс мәдени
қайраткерлер болған 5. Ел арасынан табылып, жиналып отырған өлеңдер
Қазақстан Ғылым Академиясының қолжазбалар қорына тапсырылып отырған.
ҚР ҒА қолжазбалар қорында Мәделіқожа өлеңдері 879-қолжазбаның 1-папка
14-дәптерінің 12-бетінде, 4-папка 52-дәптерінің 17-бетінде және 9-папка 187-
дәптерінің 1-бетінде жиналған. Майлықожаның өлеңдері 879- қолжазба
қорының 4-папка 5-дәптерінің 1-7-беттерінде, 5-папка 88-дәптерінің 4-12
беттерінде жиналған 6.
Жұмыстың зерттелу облысы. ХІХ ғасырдың екінші ширегінен бастап осы
ғасырдың аяғына дейінгі аралықты қамтиды.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды
бөлімдерден, сілтемелер тізімі мен пайдаланылған әдебиеттерден және
қосымшадан тұрады.
Жұмысты зерттеуде қолданылған әдістер: Жұмысты зерттеу барысында
салыстырмалы, объективті (шынайы) зерттеу әдістері қолданылды.
1.1 Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының өлеңдері Қоқан хандығының
қоластындағы қазақ халқының дерегі ретінде.
XVIII ғ. соңы мен ХІХ ғ. басында еліміздің солтүстігі мен батысы
Ресей империясы тарапынан отарланып жатқанда, Қазақстанның оңтүстік аймағы
Орталық Азия хандықтарының агрессиясына тап болды. Каспий мен Арал
теңіздерінің аралығында Хиуа, Сыр өзенінің бойын Бұхар, ал Оңтүстік
Қазақстан территориясының бір бөлігі Қоқан хандықтарының қоластына қарады.
Бәсекелестері Бұхар және Хиуа хандықтарын біртіндеп ығыстырған Қоқан
хандығы еліміздің күнгей өңірінің басым бөлігін жаулап алды. ХVІІІ ғ.
басында, бастапқыда өзбектердің минг құрылымының үлесі ретінде пайда болған
шағын Қоқан иелігі бірте-бірте, ХVІІІ ғасырдың аяғына қарай, солтүстік
ферғаналық қожалардың жергілікті діни жетекшілерімен және басқа да рулық-
тайпалық топтармен күрес жүргізе отырып, бүкіл Ферғана алқабын өз билігіне
біріктірді 1. Қоқандықтардың қазақ жеріне басқыншылығы Абылай хан
дүниеден өткеннен кейін басталды. Әлім және Омар хандардың кезінде Жетісу
мен Оңтүстік Қазақстанды жаулап алды. Жаулап алған соң қазақтардан алым-
салықты шариғатта көрсетілген түрлерін ала бастады, яғни әр қырық бас
малдан бір мал, егін мөлшерінің оннан бір бөлігі мөлшерінде. Бірақ бұл
мөлшерді Қоқан бектері әрдайым орындай бермейтін. Хандықтан ешқандай жалақы
алмайтын салық жинаушылар мен жергілікті датқалар салық жинауды табыс
табудың көзіне айналдырды. Қоқандықтардың салық жинауы жайын Е.
Бекмаханов былай жазды: Зекет жинау ерте көктемде басталатын. Қырға алдын-
ала жігіттер жіберіледі; олар зекет жинаушылар келер алдында малдың есебін
алып, ең тәуір малдарды іріктеп қояды 2. Қоқан хандығының қоластында
езілген халық көтерілістерге шығып отырды, бірақ мұндай көтерілістер
стихиялы болуынан және Қоқандықтардың әскер күшінің басым болуынан
жеңіліп отырды. Алайда бір көтерілістер жеңілгенімен екіншісі басталып
халық азаттығын көздеген батырлар шығып жатты. Бұл көтерілістерге ақындар
да қатысып, халықтың дем берушісіне немесе арашашысына айналды.
Осы кезеңде өмір сүрген ақындар шығармаларынан біз халықтың
басындағы ауыр күйді анық көреміз. XVIII ғасырдың аяқ шенінен бастап
Қазақстанның күнгейінде Қоқан басқыншыларының қорлық-зомбылығына қарсы,
аяусыз езгісіне қарсы халық тілегін білдірген, азаттық аңсаған әдебиетіміз
қалыптаса бастады 3. Қоқанның езгісіне түскен халқының жай-күйін жырмен
жеткізіп, зарын айтып араша сұраған ақын-жыраулардың басы ХVIII ғасырдың
аяғы мен ХІХ ғасырдың басында өмір сүрген Жанкісі жырау болды. Жетісу мен
Арқада көшіп қонып жүрген жырау езілген халқының жайын былай суреттейді:
Ассалуамағалейкум,
Алдияр ханымыз.
Алдыңа келген қарашаң,
Арызды қабыл алыңыз!
Өзіңіз қосқан зекетші
Біздің елде Жүзбай бар,
Жүзбайдың жүрген
жерінде
Жылау менен ойбай бар.
Келі түбім деп алады,
Кеусенім деп алады,
Отыра зекет деп алады,
Құшақ зекет деп алады 4.
Қазақтардан алынатын салықтың түрі жыл сайын арта береді. Тарихшы
Бекназаров Р. көрсетуінше ХІХ ғасырдың 30-40 жылдарында олар – түндік
зекет, адал зекет, және харадж сияқты салықтардан бастап төлемдердің
ұзын саны 32-ге дейін жеткізген 5. Әрине осы салық түрлері хандыққа
орасан пайда келтірді, ал халықты ашындырды.
Қоқан бектерінің салық жинауы әкімшілік органдары тарапынан
бақыланбайтын болғандықтан жаппай зорлық жасау, елді тонау сипатында
болады. Сайып келгенде , бұл бір жағынан салық жинайтын шенеуніктердің жеке
басына пайда табудың көзіне айналды 6. Осындай ашынулардан кейін ел
ішіндегі жыраулар халықтың жоғын жоқтап, арашасына айналды. Жырларында
ханның шабармандарын, зекетшілерін аяусыз сынап отырды.
Ал ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап жыраулар поэзиясының орнын
ақындық поэзия басты. Ақындар мойнына отарлықтың бұғауы түскен елінің
азабын азайтам деп жүріп, сол жолда опат болды. Енді біреулері ел мүддесін
өз мүддесінің жолында құрбандыққа щалудан тайынбайтын үлкенді-кішілі
көрбілте отандастарымен алыса жүріп өмір кешті. Қалай болғанда да солардың
көбісі – тәуелсіздіктің, ел бірлігі дегеннің не екенін өздері қапысыз ұғып
қана қоймай, осы жолда сүйеу таппай сүрініп жүрген халқының да көзін ашуға,
санасын көтеруге бар күш-жігерін аямай жұмсап бақты 7. Яғни жыраулардың
аты өзгергенімен заты өзгермеді, ақындар да халқының басына түскен
ауыртпалықты айтумен өтті, біреулері сол отаршылдыққа қарсы күресуші, қол
бастаушы батырға айналды.
Шындығында Қазақ халқынан ақындық пен батырлықты қатар алып жүрген
тұлғалар аз шыққан жоқ. Жалынды жырларымен халықты қарулы күреске шақырып,
батырлығымен қол бастаған Ақтамберді, Махамбет, Шернияз сияқты
ақындардың аты тарихтан белгілі. Сондай батыр ақындардың бірегейі
Мәделіқожа Жүсіпқожаұлы (1816-1888) болды. Қазақ әдебиетінің тарихын
зерттеген Ханғали Сүйіншіәлиев қазақ топырағындағы әрі батыр, әрі ақын
атанған азаматтың бірі - Мәделі,- деп жазды 8. Мәделіқожа Қоқан
хандығының қол астындағы қазақ халқының мұңын жоқтап, өлең шығарған Жанкісі
жыраудан кейінгі сөз зергері болып табылады. Сондықтан Мәделіқожа
шығармаларында да Қоқан хандығынан халықтың көрген зәбірі, хан
салықшыларының озбырлығы, елдегі болған көтерілістер хақында айтылған.
Мәделіқожаның өлеңдері көп емес, бірақ шығарған өлеңдерінің барлығы дерлік
отаршылдықтың мәнін ашып, өмірін суреттейді. Махамбет Өтемісұлы сияқты аз
өлеңімен көптің көңілінен шыққан ақын болып табылады. Оның Қоқан ханына
айтқаны, Қарағашты Тәшкеннен, Аман бол, Қосжарсуат –– Туған жерім,
Тастап бір шықтық мекенді, Тұрмысың аман-есен, Ордабасы өлеңдері осы
Қоқан хандығының отарлауына арналған.
Өкінішке орай Мәделіқожа шығармалары толыққанды
зерттелінбегендіктен, ақын тарихтан да, әдебиеттен де өзіне лайық
бағасын ала-алмай келеді. Мәделі шығармаларын там-тұмдап зерттеген
филолог ғалымдарымыз болғанымен, тарихшыларымыздың тарапынан көңіл
аударылмауда. Мәделіқожа өлеңдері Қазақстан, әсіресе Оңтүстік
Қазақстанның XIX ғасырдағы тарихын зерттеушілерге таптырмас дерек көзі
болып табылғанымен, зерттеушілердің назарынан тыс қалып келеді.
Оңтүстік тарихын зерттеуші ғалымдарымыз дерек ретінде орыс
зерттеушілері мен саяхатшыларының ХІХ ғ. жазып кеткен шығармаларын
пайдаланады. Ал ол деректерді жазушы отарлаушы елдің барлаушылары
екені, оның үстіне жергілікті мәдениетті, дәстүрді білмейтіні, біздің
халықты өздерінен төмен санап, жазбаларына тек өздеріне қажетті
мәліметтерді түсіретіні ескерілмеуде.
Ақындар болса жергілікті халықтан шыққан, ол елінің қандай күйде
отырғанын біледі және сол білгенін өлең етеді. Жоғарыда атап
кеткеніміздей салық арқылы орасан пайда тауып отырған Қоқандықтар онымен
қоса жергілікті халықты басқа да шаруаларға жегетін және қазақтарды түрліше
себеп сылтаумен тонайтын. Мысалы: Қырғызбен кездесіп қалған бір зекетші
оның бетіндегі жырықты көреді де:
– Бетіңді қайда жырып алып жүрсің?– деп сұрайды.
– Қамыстың арасымен жүріп ем жырып кеткені,– дейді қырғыз.
– Мен ендеше сенің жауыңды құрттым,– дейді зекетші, шабылған қамысты
көрсетіп,– сол үшін маған бір қой беруге тиіссің 9.
Қоқанның езгісіне түскен қазақ халқы бірнеше рет көтерілістер
жасайды. Қазақтар Құдияр ханның тұсында да жапа шекті. Оның тұсында ауыр
езгіні жергілікті еңбекшілер де басынан өткерді 10. Бұл хан тарихта
залымдығымен қалған және оның билік етіп отырған уақытында қанау мен тонау
аяусыз жүргізілген. Сондықтан халық өздеріне түскен ауыртпалыққа шыдамай
жиі-жиі көтерілді.
Осындай көтерілістердің бірі 1858 жылы болды. Аталған жылы кезекті
салығын жинау мақсатымен Ташкенттен Мырзаби бастаған қарулы әскер шығады
және халыққа ауыр салықтар салумен тынбай, қазақ қыздарына айуандықпен
зәбір көрсетеді. Әрине бұл жайт қашан да қыз баласын құрметтеген қазақ
халқының ашу-ызасын туғызды және қазақтар 1858 жылы тағы да көтерілді.
Осы көтеріліс туралы нақты жазба деректердің кездесуі жоққа тән, ал
Мәделіқожаның өлеңдері бұл көтерілістің ауызша деректеріне жатады. Ташкент
билеушісі Мырза Ахметтің інісі Мырзаби қоңыраттың Жандар руынан
шыққан Мұсабек батыр бастаған қазақтардың қолынан Ордабасы
елдімекенінде өлтірілді. Бес жүздік әскер бастығы Молда Маюсуп та
көтерілісшілер қолынан қаза тапты 11. Көп ұзамай көтерілістің шеңбері
бүкіл Ұлы жүз қазақтарының территориясы мен Солтүстік Қырғызстанды түгел
қамтиды. Түркістан төңерегін мекендеуші өзбектер мен ұлы, орта жүз
қазақтарының басқа да рулары Мырза Ахметтің орнынан тайдырылуын талап етеді
12. Көтерілісшілерді басуға ұмтылған Қоқандықтар бірнеше рет арнайы әскер
шығарады, бірақ бұлардың бәрі көтерілісшілерден жеңіліп отырған. Ал осы
көтерілістің аяғы бүкіл Ферғана территориясын қамтып, Құдияр хан тақты
тастап қашып кетіп, хандықты жеті жыл өткен соң ғана қайтарып алады. Оған
дейін Қоқан тағында Миллехан отырды. Сондай-ақ Ташкент билеушісі Мырза
Ахметте қашып кетіп орнына Аталық келді. Залымдығымен, қаталдығымен аты
шыққан Құдияр хан тақтан бірнеше рет тайдырылып қайта орнына келді. Бұл
жайт ақынның Қарағашты Тәшкеннен деген өлеңінде:
Қарағашты Тәшкеннен,
Мырзаби деген бек шықты.
Екі иінін жеп шықты,
Қатын менен қызыңнан
зекет бергін деп шықты.
Оның қылған ісіне,
Ел денесі түршікті.
деп суреттеледі. Бұл өлеңнің мазмұнына қарап көтерілісшілердің мақсатын
білуге болады және осы өлеңдегі көңіл аудартатыны Қатын менен қызыңнан
зекет бергін деп шықты, деген қатардағы зекетсөзі. Бұл сөзді ақын
өлеңінде текке қолданбаса керек, салықшылар шариғатта осындай заң бар
деп халықты алдамақ мақсатымен, әрі өздерінің арсыз бұйрығына халық
наразылығын ту-
дырмас үшін қолданбақ болған сияқты. Ал бұл қулықтың астарын ақын
түсінген және арабша хат таныған, сауатты Мәделіқожа шариғатта мұндай
зекеттің жоқ екенін білген. Ақынның Қоқан ханына айтқаны деп аталатын
өлеңідегі:
Біз білмейтін болмаса,
Шариғатта бар ма жол
Қыздан зекет алмақ-ай
деген жолдрға қарап оны аңғаруға болады.
Мәделіқожа өлеңдерінде осы көтерілісті ұйымдастырған, көтеріліс
басшыларының бейнелері де ашыла түскен. Бұл көтерілістің барысында әшейінде
дүрдараз қазақ рулары ел қамын ойлаған басшылардың арқасында ортақ жауына
бірігіп қарсы тұрды. Ақын өлеңінде мұны ерекше бір сезіммен қанаттанып
айтады. Көтеріліс жетекшілерін ақын былай суреттейді:
Ел намысын қорғайтын
Қазақтан да ұл шықты.
Беліне жарақ байланып,
Мұсабек деген ер шықты.
Аққан судай сарқырап,
Алтын тоны жалтырап,
Рысқұлбек келді жарқырап.
Мәделіқожаның өзі де осы көтеріліске қатысып, көтеріліс жетекшілерінің
бірі болған және Мырзабиді өлтірушілердің тобын ұйымдастырған, мұны ақынның
Тұрмысың аман-есен, Ордабасы өлеңінде айтылатын мынау шумақтан білуге
болады.
Өлтіріп Мырзабидің етін алып,
Қолымның ет асадым қаныменен
Бұл жолдардан ақынның жеңіске масаттанғаны байқалады. Сондай-ақ осы жерде
дау тудырып отырған бір мәселе бар, ол – Мырзабиді нақты кім өлтірді деген
сұраққа байланысты туындап отыр. Себебі кейбір деректерде қоңырат Мұсабек
батырдың да Мырзабиді өлтіргені айтылады. Осыған байланысты бірнеше жыл
бұрын баспасөздерде айтыс-тартыстарда өтті. Бірақ біздің ойымызша бұл жерде
нақты Мырзабиді кім өлтіргені маңызды емес, маңыздысы осындай қиын-қыстау
кезеңде қазақ халқының бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығара білгені. Ал
Мырзабиді өлтірушіге келер болсақ бұл жерде өлтіргендер топ болып
қимылдаған. Алдымен Қоқан бегін алдап нөкерлерімен бірнеше үйге кіргізеді,
Мырзаби отырған үйде қазақтың бірнеше батырлары жмналады және сол жерде
оған тап беріп бауыздайды. Ал сол топта болған әр адам өзін Мырзабиді
өлтіруші санаған және ол дақпыртты руластары көтеріп әкеткен.
Бұл көтерілісті Қоқандықтар басқаннан кейін ақын көп қуғын
көреді. Қуғыншылар артына түсуін қоймаған соң, ақын Бұхар әмірлігіне
кетеді.Осы
уақытта ақынның туған жерімен қоштасу өлеңі дүниеге келеді. Аман бол ,
Қосжарсуат - туған жерім деп аталатын бұл ұзақ өлең ел арасында әлі
күнге
дейін айтылады 13. Бұл өлеңнің мазмұны тағы сол отаршылдыққа арналған.
Ақын өзінің не себепті туған жерден кеткенін, қалай зәбір көргенін осы
өлеңінде кеңірек тоқталады.
Жалпы 1858 жылғы көтеріліс бұрынғы көтерілістер сияқты стихиялы
болды. Көтеріліске әр ру әр кезеңде шықты, ру аралық тартыстар да
көтерілістің стихиялы болуына алып келді. Бірақ көтерілістің ең үлкен
нәтижесі залым Құдияр ханның тақтан тайдырылуы еді. Бұл көтеріліс ұлы жүз
руларының Ресейге бағынуын жақындата түсті. Көрнекті тарихшы
ғалым Р. Бекназаровтың көрсетуінше 1858 жылғы қазақтардың бас көтеруі Қоқан
хандығына қарсы бағытталған көтерілістердің ең ірісі болған және оған 25
мың қазақ отбасылары мен жергілікті өзбектер қатысқан 14.
Сөйтіп көтеріліс ұлт-азаттық сипатта болды. Оның дәлелі көтерілісшілер
Қоқан қамалдарын қоршауға алып , алым-салық жинаушы зекетшілерді, Қоқан
бектерін жазалап отырды. Бұл көтеріліс стихиялы, ұйымдаспаған, жоспарсыз
және жалпы басшылықсыз жағдайда болды. Көтеріліс бір аймақта шыңына жетіп,
қиян-кескі күрес жүріп жатқанда екінші аймақта толқулар енді шығып жатты,
ал үшінші жерде көтеріліс туралы хабар енді жетіп жатты. Бұл әрине қоқан
әскеріне оңай тиді. Олар бір өңірдегі көтерілісті екінші өңірге қоспай
біртіндеп талқандап отырды.
Сонымен Қоқан хандығының шапқыншылығы Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының
ақындығының айтулы бір кезеңіне өзек болды. Оның халық сүйген қаһарман
ретіндегі ерлік еңбегі ел есінде өлең-жырлары арқылы мәңгілік сақталып
қалды. Осы кезеңге арналған Қоқан ханына айтқаны, Қарағашты Тәшкеннен,
Аман бол, Қосжарсуат –– Туған жерім, Тастап бір шықтық мекенді,
Тұрмысың аман-есен, Ордабасы өлеңдерінде ақын бейнесі әр қырынан
көрінеді. Мысалы: бірде жүрегінде кек жалыны алаулап тұрған, бет-жүзің
демей ойындағысын ойып айтатын жау жүрек жанның бейнесін көрсек, енді бірде
елі ен жерінен алыстап кетуге мәжбүр болып, жан дүниесін қимастық сезім
баураған сезімтал адамның егіле күңіренген күйі көз алдымызға келеді 15.
Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының шығармашылығы Қоқан қоластындағы қазақ халқы
туралы айтылған ауыз әдебиетінің дерегіне жатады және біз мұндай Орталық
Азия хандықтарына қараған елдің тағдырын баяндайтын толық көлемде айтылатын
өлең-жырларды басқа ешқандай қазақ халқынан шыққан ақындардан кездестіре
алмаймыз.
1.2 Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының шығармаларындағы Ресей
империясының отарлық саясаты.
ХІХ ғасырдың І-ширегінен бастап Орталық Азияға Ресей өзінің белсенді
саясатын жүргізе бастады. Империя бұл территорияға үстемдігін орнауға
барын сала кірісті.
Ұлы жүз бен Мәуеренахр территориясын жаулап алуды империя күні
бұрын жоспарлады. Ресей имперниясының сыртқы істер министрі А. Горчаков пен
Д. Милютин Александр ІІ императорға хат жазады. Онда Шу өзенінің бойы
мен Түркістан аймағын Арыс өзеніне дейін отарласақ Ұлы жүздің қалған бөлігі
бізге бағынады және Шымкент қаласын Сырдария шебіндегі негізгі бекініске
айналдырып, Қоқан хандығының негізгі қамалы Ташкентке үлкен қауіп төндіруге
және хандықты қорқытып ұстауға мүмкіндік береді, бұл бізге үлкен пайда
әкеледі 16 – деп отарлық жоспарлар бірнеше ондаған жылдар бұрын түзіліп
қойылды.
Бұл территория стратегиялық тұрғыдан өте маңызды еді. Себебі
қазіргі Қазақстанның оңтүстігі, Қырғызстан, Тәжікістан, және Өзбекстан
арқылы орыс әскерлеріне Қашғарияға баратын, Үндістанға шығатын ыңғайлы
бағыттар ашылатын еді. Ал Жетісуға үстемдігін орнатса Қытайдың батыс
аймағымен шектесетін еді. Ал бұл жоспарларды орындау үшін ең алдымен Қоқан
хандығын отарлауы тиіс болды. Яғни Орталық Азияға үстемдігін орнатқан
жағдайда Ресей бұл аймақтағы геосаяси жағдайын нығайтуға мүмкіндік беретін.
Қырым соғысында Ресейдің жеңілуі бұл аймаққа деген экспансиялық саясаттың
одан да тезіреке жүруіне әсер етті. Себебі Қырым соғысында Европалық
державалардан жеңілген Ресейдің ендігі жерде Европа мен Кавказда отралық
саясат жүргізуден айырған еді. Сондықтан патша шенеуніктері ендігі жерде
барлық назарын Орталық Азияға аударды. Оның үстіне бұл территорияға
Англияның көз тігуі, Түркияның өзінің бауырлас елдерін Ресейге қарсы одаққа
қосқысы келуі экспансияны тездетуге әкелді. Ресей бұл аймақты отарлауда
Англияның алдын орап кетуге ұмтылды. Ал Англияның Үндістаннан Лагорға
жетуі, Гератты өзінің иелігі деп жариялағаннан соң, ендігі кезек
Мәуренахрға келген еді. Бұл әрине патшалы Ресей шенеуніктерін алаңдатты.
Өйткені Балқанда, Алдыңғы Азияда отарлық бәсекеде есесі кеткен Ресей енді
кешіксе Орталық Азиядан да айырылатынын білді.
Мәделіқожа Жүсіпқожаұлына енді орыс отаршылдығымен күресуіне тура
келді. Есіл Сыр, қаласың-ау енді менен өлеңін ақын Сырдария өзенінің
бойындағы қалаларға, бекіністерге орыс отаршылары ауыз сала бастағанда
шығарады. 1853-жылы Арал мен Ақмешітті иемденген орыс әскерлері
Сырдариямен өздерінің кемелерін жіберіп, Ташкент пен Ақмешіт арасында
барлау жұмыстарын жүргізіп отырды 17. Жалпы Ресей отарлап алар алдын сол
жаулайтын елі туралы мәліметтерді саудагерлерден, үлкенді-кішілі
зерттеушілерден т.с.с. жандардан алып ой-шұқырын, халқының көңіл-күйін
біліп алатын ертеден келе жатқан тәсілі бар. Сондықтан Оңтүстік Қазақстанды
отарлаудан алдын бұл өлкені зерттеу жан-жақты жүргізілді. Ақмешітті
алғаннан кейін Ресей Түркістан өңіріне баратын Сырдария өзенінің бойында
жаңа бекініс-қамалдар салды. Олар Арал, № 1, № 2, № 3 форттары және
Перовский форты. Бұл қамалдар Сырдария шекаралық бекіністері деп аталды.
Осыдан кейін Сырдария әскери шебі құрылды 18. Сөйтіп Ресей болашақ
шабуылға тыңғылықты дайындығын бастады.
Жоғарыда аталған өлеңінде ақын осы өңірге аяқ басқан орыстардың осындай
бір жасырын мақсат көздеп жүргенін білдіреді:
Өзен Сыр, қаласың-ау енді менен,
Күдер үзіп отырмын мен де сенен,
Енді маған сен қоныс бола алмайсың
Үстіңе орыс келген от кемемен.
Орыстың от кемесі өрге жүзді,
Ақыр алмай қайтеді тұрсақ бізді?!
Аралап аралыңнан ағаш кесті
Енді сенен Мәделі күдер үзді.
Мәделі Бұқар барып қоныс алар,
Бір жылдан соң бұл жерді орыс алар,
Шымкентпен Түркістан жеті кентті
Асып барып Тәшкенге қолын салар.
Кәпірлердің қауымы көршімен өрт,
Әзір мені керемет айтты дер жұрт,
Менің сөзім далаға кетпейтінін
Келгенде болатұғын бәрі де мұрт.
Балалар, күлісерсің қош уақта
Әзір жағаң кәпірден бос уақта
Біздің сөз еш далаға кетпейтұғынын,
Жетпейді ендігі жыл осы уаққа 19!
Бұл өлең болжал түрінде 1853 жылы жазылған. Ақын келер жылы жаулап
алады бұл өңірді дейді. Бірақ бұл жорықтың бірнеше жыл кешіктірілгені
белгілі. Дегенмен орыстардың алғаш Сыр өзенінің бойынан көрініп барлау
жүргізе бастауы ақынды шошындырады және көп кешікпей бұл аймақты Ресейдің
жаулап алатынына көзі жетеді, ал солай болғанына тарих куә болып отыр.
1839-1840 жылдары Қазақ даласында Арал теңізіне дейін созылған
бекініс шебі салынды. Ал бұған дейін Маңғышлақта Новопетровск бекінісі (
1857 жылдан Александровск аталды ) салынып, Орталық Азия хандықтарымен
сенімді шекера қалыптасты. Ал 1848 жылы Райым бекінісінің құрылысы
аяқталысымен капитан-лейтенант А.И. Бутаковтың экспедициясы басталды 20.
Бұл шептің бітуі патша үкіметіне екі бірдей бағытта Орталық Азияға жылжуына
мүмкіндік беретін: 1) Амудария арқылы Хиуа хандығына қарай
2) Сырдарияның бойымен Қоқан хандығының территориясына қарай отарлау
жорықтарын жасауға.
Жалпы ХІХ ғасырдың басынан Ұлы жүз қазақтары екіге жарылды, Қоқанды
қолдаушылар және орысты қолдаушылар болып. Бұл жарылу кейде қазақтарды
өзара соғыстарға соқтырып отырды. Сонымен бірге ХІХ ғасырдың 50-
жылдарынан бастап қазақтар ру, тайпа арасындағы талас-тартыс,
барымташылықтарға тағы бір жай қосылды. Ол қоқан қоластындағы қазақтар мен
Ресей империясының қазақтарының өзара шабысуының пайда болуы 21. Бұл
шапқыншылықтар әрине екі елдің қоластындағы қазақтардың өзара алауыздығынан
еді. Бұл алауыздық қазақтың әр руы өзі бағынған мемлекетті қолдаған себепті
шыққан еді, оның үстіне бір елдегі халықты қырғанға екінші ел жазаламайтын,
яғни заңнан құтылып кететін еді. Бірақ осы талас-тартыстарда бір ғана халық
зардап шекті. Ол – қазақтар 22.
Ақын Қоқан хандығынан көп зәбір көрген, бірақ Ресей империясы
тарапынан отарлаушы әскер шыққанда, орыстарға қарсы Қоқан хандығы жағында
соғысады. Мұны мұсылман дініне берік ақынның орыстарды кәпір санағандығынан
және әйелі Қалипаның әйгілі Кенесары ханның қарындасы болғандығымен
түсіндіруге болатын сияқты. Оның үстіне Қоқандықтардың соғыс жүргізу
тәсілі де қазақтарға етене таныс болды. Бұл жағдай қазақ-қоқан қарым
қатынастарында оң роль атқарды. Қоқандықтардың соғыста зеңбірек оғын
пайдалана ұрыс жүргізіп, басым түсуі де қазақтардың оларға бас июіне мәжбүр
етті 23. Сол себепті ақын өзіне туыс тұтқан Қоқанды қолдайды және Сыздық
сұлтанмен тізе қоса отырып орыс әскері Қоқанды алған соң, Бұхар жағында
соғысады. Ал Бұхар әмірлігі жеңілген соң генерал-губернатор Кауфман ақынға
кешірім жасаған және халыққа беделді ақынды патша әкімшілігіне қызметке
қойып, тиімді пайдаланғысы келеді. Бірақ Мәделіқожа Жүсіпқожаұлы көп
кешікпей отаршылдықтың бәрі бірдей екенін түсінеді. Себебі Ресей
империясының өкіметі жер қайысқан әскерлерін қаптатып Түркістанды жаулап
алғанда оның байырғы тұрғындары – қазақтар мен өзбектерді, қырғыздар мен
қарақалпақтарды, тәжіктер мен түркімендерді жарылқап тастайын деп ойлаған
жоқ. Алысты көздейтін кең көлемді мақсаттарының бастылары: Орта Азияның
жемісі мен мақтасын, қазба байлықтарын, өнеркәсіп үшін қажетті шикізат
атаулының бәрін пайдалану, шығыс шекарасын кеңейтіп, Ауғанстан, Үндістан,
Қытай елдеріне баратын жолды қысқарту, түптеп келгенде жылы теңізге жету
еді 24. Осыны білген ақын қызметінен бас тартып, тағы да сол отаршылдықты
сынайтын өткір өлеңдерін шығара бастайды. Қазақ халқының жерлерін тартып
алғанын; орыс әкімшілік билігіндегілердің жергілікті халықты менсінбеуін
т.с.с. жайттарды көрген ақын қазақ өз алдына ел болмай тыныштық жоқ деп
түйеді. Сондықтан да осы кезеңде шыққан өлеңдері өмірге қапа болған
шығармалар ретінде туады. Ақынның Бір жан жоқ болыстыққа талас емес, Ақ
патша, Есіл Сыр, қадасың-ау енді менен өлеңдері осындай шығармалар
қатарына жатады. Ресей империясының отарлау саясатына Мәделіқожаныңның
көзқарасы да осы өлеңдерінде жазылған. Мұнда Мәделі-қожа патша отаршылдығын
аяусыз сынайды. Қазақ халқы үшін отарлық жүйенің соры бітпейтіндей көрінді.
Қазақ өз алдына ел болмай өмірдің өзгермейтініне көзі жетеді.
1867-1868 жылдары қазақ халқына жаңа низам деген атпен тараған
қазақтарды басқару туралы ереже шықты. Жаңа низам заңы елдің
еркіндігіне, қоғамдық қатынастарына тигізген зардаптары өз алдына, қазақ
ішінде алауыздық туғызатын кеселдерді өрістетті. Соның бірі –– ұлттың өз
өкілдерінен болыс сайлауға қатысты дау-дамай. Отарлаушы өкімет осы тұста
жалпы адамзатқа, яғни жұмыр басты пендеге тән билікқұмарлық психологиясын
сәтті пайдаланды. Бұл қалың қазақты бір-бірімен қырқыстырып, өздерін-
өздеріне айдап салудың таптырмайтын тәсілі еді. Болыстыққа өту үшін жан
алысып, жан беріп, бір-бірімен жаға жыртысқан қазақ шонжарлары көбейе
бастады. Талай ғасырдан бергі жаугершілік жорықтарында қасқыр мінез
танытып, намысын ешкімге таптатпаған, кеудесі көтеріңкі, рухы биік қыр
қазағы ептеген жағымпаздыққа бой алдырды 25. Осындай олқылықтарды
Мәделіқожа өткір сынайды, осы жаңа низам заңына өз ойын білдіреді.
Ақынның бұл ойын Ақ патша деп аталатын өлеңі арқылы білеміз. Онда:
Ақ патша әділмін деп сендіріп тұр,
Аузынан шыққан сөзін ем қылып тұр.
Ой мен қыр, жер мен суға ие болып,
Әр жерден қазық қағып, белгі ұрып тұр 26.
Қазақстанның оңтүстік территориясын жаулап біткен соң бұл аймақтың да
жері бұрын жаулап алынған батыс және солтүстік қазақ жерлері сияқты Россия
патшалығының меншігі деп жарияланды. Бұл құқықтық жағынан жерді қоныс
аударушыларға тартып әперуге мүмкіндік берді 27. Ақынның өлеңінде
айтылған ой осы қазақ халқынан жерді тартып алуға байланысты еді. Одан әрі:
Қарыстап қара жерді бөлдіріп тұр,
Көнбегенді күшпенен көндіріп тұр.
Қарсыласқан түсер деп тас қамалға-
Төбеңнен зеңбірегін төндіріп тұр.
деп ақын күші басым дұшпанға істер амлының жоқтығына күйінеді (Бұл да
сонда). Ақынның осы өлеңінде көрсетілгеннің барлығының шындық екені көзге
ұрып тұр. Мұндай мәліметтерді біз жазба деректерден сирек ұшыратамыз. Ақын-
жыраулардың шығармаларында болса бұл жайт ашық баяндалады, көзге шұқып
көрсетеді. Қазақтың қара жерін тартып алғаны да рас, қарсы шыққан, бас
көтеретін азаматтарын түрмеге қамап, сібірге айдап көзін құртқаны да рас,
қарсыласып көтеріліске шыққандарды зеңбірекпен атып басқаны да рас екені
анық. Ақын өлеңін былай жалғастырады:
Ел сорлы бәріне де көндігіп тұр,
Дария бойын сел қаптап, сең буып тұр,
Хакімге момындардың малын шашып,
Пысықтар жанын жалдап шен қуып тұр.
Шындығында отарлық езгіге көнгісі келмегендердің барлығын жер аударып
немесе қару арқылы қорқытып ұстау арқылы халықты тырп еткізбегені белгілі.
Өлеңде айтылатын пысық кейбір тұлғалар үлкенді-кішілі патша шенеуніктеріне
пара беріп болыс сайланды немесе өзіне қажетті істердің барлығын парамен
бітірді. Кім параны көбірек берсе үлкенірек қызмет соған тиді. Ал ол
қызметін алып болған соң өзінің берген парасына кеткен шығынды қайтаруға
жанын сала кірісті, яғни параны қарапайым қара халықтан енді өзі ала
бастайды.
Отаршылардың келуіне байланысты бағынышты ұлттар мен ұлыстардың
басынан билігі кетеді. Ел бастаған көсемдері мен сөз бастаған шешендері
отаршыларға сойылын соғуы үшін керек болады. Оған мойынұсынбағандар қуғынға
ұшырап, ауыр жазаға тартылады. Ата-бабалары заманында қалыптасқан әдет-
ғұрпы, заңдары мансұқ етіледі. Отаршылар өздерінің заңын күштеп таңады да,
қаруын кезеніп тұрып бұлжымай орындалуын қадағалайды.
Бұл сол ғасырдағы қазақ қоғамын жайлаған індет еді. Ал ақын болса дәл осы
өлеңінде одан әрі былай жырлайды:
Аузымен хан-қараны тең қылып тұр,
Ұзын арқан-тұсауды кең қылып тұр.
Зұлымның мәртебеге қолы жетіп,
Арада момын жатқан ел құрып тұр.
Егер заңға қарасаң бәрі тең, алайда ол заңның орындалуы әділ емес. Жаңағы
айтылған пысықтар мен жуандар заңнан пара арқылы құтылып отыр, ал пара
беруге шамасы жоқ қарапайым ел байғұс сорлап тұр. Мұндай сорақылық әрине
көзі ашық, көкірегі ояу қазақтың зиялы қауымын ашындырды, бірақ қолдан
келер дәрмен жоқ болғандықтан амалдары құрыды. Тек осы індеттен құтылудың
жолдарын іздеді және ол жолды әр зиялы өзінің көзқарасымен халыққа
түсіндіріп бақты. Ал қаруы өлеңі саналатын ақындар да осы айтылған өлеңімен
халыққа жеткізуге тырысты. Ақын одан әрі ашына отырып былай айтады:
Біреуді артық, біреуді кем қылып тұр,
Біреудің айтқан сөзін жөн қылып тұр,
Құдай да қудың жағы болған білем
Біреуді әкеп біреуге жем қылып тұр.
Иә, осы өлеңнен ешқандай түсіндіруді талап етпейтін сол кезеңнің
тарихи шындығын көреміз. Ал мұндай шындықты елінің ертеңін ойлаған қазақтың
әрбір ақынының жырлағаны белгілі. Махамбет пен Шернияз, одан берідегі зар
заман ақындары, кейінгі ақындар да шығармашылығын отаршыл империямен және
жеке басының мүддесін ұлтының мүддесінен жоғары қойған жергілікті
пысықайлармен күреске арнады.
Отаршылдық саясаттың әсерінен шыққан дерттің бірі – пара. Бұл дерт
қызметке сайлану үшін ұлықтарға ақша тықпалаудан басталды. Хандық құрылыс
жойылып, ақсүйектердің ел басқару дәстүрі тоқтаған соң, болыстыққа
сайлануға әркім-ақ құқылы болды. Ресей өкіметінің бір лауазымды орынға
биліктен дәмелі бірнеше рудың өкілін таластыруы бәсекені қыздыра түсті.
Қанына тартпағанның қары сынсын дейтін ағайындық ахуалды отаршылдар болыс
сайлауында жікшілдікке бөлудің тәсілі ретінде пайдаланған. Сондықтан
бақталастық сайысында жеңіп шығу үшін жоғары жақтағы әкімдерге пара беру
әдетке айналған 28.
Онсыз да бөлініп, бөлшектеніп, берекесі кеткен елді болыс сайлауында
ру-руға бөліп, өзді-өзін айтыстырып, шенге таластырып қойған отаршылардың
сайлау жүйесін де Бір жан жоқ болыстыққа талас емес деген өлеңінде
жеріне жеткізе әшкерелеген болатын:
Есті кісі есерменен ойнамайды,
Бойы қысқа тереңге бойламайды
Ақша берген кісіні болыс сайлап,
Елубасы ел қамын ойламайды... 29–
деп ақын болыс сайлауында ақылы парасаты асқан адам емес тек қалтасы қалың
адам ғана жеңіске жететінін айтады. Сайлауда елубасылардың параға сатылып,
елінің ертеңін ойламайтыныныа өкінеді. Мұндай болыстық сайлаудың шындығын
ашына, мысқылдай отырып айтқан өлеңдерді біз тек қазақ поэзиясының алыбы
Абайдан ғана кездестіреміз.
Мәделіқожа Жүсіпқожаұлы арабша хат танығандықтан өлеңдері ХІХ ғ.
өзінде-ақ баспасөз бетерінде жарық көре бастайды. 1870-1882 жылдары шығып
тұрған Түкістан уәләяты газетінің 1875 жылғы 17,18 және 19-сандарында
ақынның Сырдария облысының генерал-губернаторы Калашовтың Хиуаға барғаны
атты өлеңі, 1878 жылғы 3- санында Бір жан жоқ болыстыққа талас
емес өлеңі - Мәделі өлеңідеген тақырыппен сол газетке басылды 30. Бұл
газеттің Қазақстан териториясының көп бөлігіне тарағанын ескерсек, ақын
атының бүкіл қазақ арасына белгілі болғанын аңғаруға болады. Cондай-ақ
соңғы кезде академик В.В. Радловтың 1870 жылы Түркі әдебиет тайпаларының
халық әдебиет үлгілері атты еңбегінде Мәделіқожаның бірнеше өлеңі
бастырылғаны анықталды 31.
Ақын бар ғұмырын өмірде әділетсіздікпен күреске арнаған, қоғамды
жайлаған заңсыздықтарға оның жаны қас, осы заңсыздықтармен алысып ол
өлеңдерін халқының пайдасына арнайды. Ақынның өзі туралы шығарған бір шумақ
өлеңіндегі:
Өзім де әділет үшін қызмет еттім
Ел үшін қанға бояп қылышымды 32.
деген мына жолдардан оны аңғаруға да болады.
Біз бұдан көретініміз елдің әр түкпірінде ғұмыр кешкен жыр
жүйріктерінің шығармашылығында қазақ елін талауға түсірген жасауылдарының
жорық жолдарының іздері жатыр.
Қорыта айтқанда, шығармашылығы мен өмірі бастан аяқ отарлық езгіде
еңіреген ел-жұртының тіршілігіне арналған, бар ғұмырын халқы үшін сарып
еткен Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының аты тарихтан өз бағасын алуы тиіс деп
санаймыз.
2.1 Көреген ақын, білікті ұстаз Майлықожа Сұлтанқожаұлының
өмірінің шығармашылық қызметіне әсері.
Майлықожа, Құлыншақ,
Пірім еді бас ұрған.
Жамбыл Жабаев.
Майлықожа Сұлтанқожаұлы – ХІХ ғасырда Қазақстанның оңтүстік
өңірінде өмір сүрген танымал ақындардың бірі. Оның өнегелі сөздерін ел
арасында ұмытпай ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдырған көптеген жыршылар
болған. Оның дәлелі ақын өлеңдерінің ел арасынан жиналған өлеңдерді сақтап
отыратын Қазақстан Ғылым академиясының қожазбалар қорында болуы және осы
уақытқы дейін ел арасында оның даналық сөздерін ұмытылмай айтылып жүруі.
Кезінде Жамбыл Жабаев жырлаған, талатына бас иген Майлықожа
Сұлтанқожаұлы 1835 жылы қазіргі ОҚО Отырар ауданында дүниеге келген. Ақын
жастай әкеден, он төрт жасында анадан айырылып, Есехан деген інісі екеуі
жетім қалады. Бұл туралы ақынның өзінің өмірбаяны туралы өлеңінде былай
айтады:
Әкеден жастай қалған жетім едім,
Көп көріп таршылықта жетіп едім.
Жетім боп, он төртімде қалғанымда,
Амалым жоқ қылатын өкінемін.
Есехан мен әркімге қызмет етіп,
Боп кетті-ау қара құлдай кескіндерім.
Жастай ата-анадан айырылып ерте ержеткен ақын күнкөріс қамын ерте
бастан ойлап қолынан келген әрекетін жасап баққан. Оның сүйенері нағашы
жұрты болып, біраз уақыт сонда өмір сүреді Ағайындарының жәрдемімен
Әбдірахман деген кісінің қызы Еркеайымға үйленіп туған еліне оралады.
Қазақстанның күнгей өңірінің елі егіншілікті ертеден кәсіп еткен.
Майлықожа да Сырдарияның бойынан тоған байлап, арық қаздырады егіншілікпен
айналысады. Майлықожа қаздырған деген арықтың орны осы күнге дейін
сақталған 1. Ақын шығармаларында егіншіліктің пайдасы, оны егу, өсіру,
жинау жұмыстарының қиындығы арнайы да, сөз арасында да жырланатыны осыған
байланысты болса керек.
Ол жас кезінен өлең шығарып, ауылдағы қыз-жігіттерге махаббат
өлеңін, қазаға ұшыраған қаралы үйлерге жоқтау шығарып беріп жүреді. Бұл
оның күнкөріс тәсіліне айналады және кейін айтулы ақынға айналған соң да
оның бұрын жасаған осы амалдары алдынан шығып отырған. Мұны біз айтыстар
барысында анық көз жеткіземіз. Айтысқан ақындары Майлықожаның жастық
шағындағы осы әрекетін бетіне басып отырған. Біз бұның дәлелін
Мәделіқожамен айтысындағы Мәделіқожа айтқан мына шумақтан көреміз:
Атыңды қамшылайсың желсе екен деп,
Дүниені шақырасың келсе екен деп.
Мысықтай, ақын Майлы тілеуің бар–
Тілейсің малды адам өлсе екен деп 2.
Ақын өз өмірінің жекелеген жайттарын, өнерін шығармаларының көбісінде
жол жөнекей әңгімелеп отырады. Бала жасынан әкеден айырылып жетімдік
тауқыметін, жоқшылықты көп тартқанын, жастайынан өлең-жырға бейім болғанын
шығармаларында толғайды:
Не түрлі жұмыс көрмедім,
Демесем жалғыз тіріміз.
Туғаннан бері келеді
Итшілеп өтіп күніміз–
деген жолдардан анық аңғарылады. Яғни ақын тұрмыс тауқыметін көп тартқан,
өзінің мұндай өміріне наразы. Амал жоқ тірі адамның тіршілігін жасап өтіп
жатқан өміріне қапалы. Ақын өзінің домбырасына айтқан:
Ал сөйлеін домбырам,
Әр түрлі күйден қалмағын
Он төрт жастан асқан соң,
Сен болдың жолдас һәм дәмім.
Әуеніңе сенің алданып,
Қылмадым ісін шаруаның–
деген сөздерінен оның домбыраны жастайынан серік етенін аңғаруға болады.
Сынымен қатар сен болдың жолдас һәм дәмім деген қатардан күнкөрісі
домбыра болғандығы көрініп тұр. Ақын жүрген жерінде домбырасымен халықтың
көңілін аулайды, оған риза болған кейбір жомарт жандар кетерінде мал
жетектетіп жіберетін болған.
Майлықожа алдымен әкесінің үйретуімен сауатын ашып, кейін өз бетімен
оқып, білімін жетілдірген. Ол шығыстың классик ақындары Науаи, Фирдауси,
Низамилердің шығармаларын оқып, еңбектерінен үлгі алған. Сонымен бірге ол
ақындығының қалыптасуына ықпалы тиген шығыстың атағы әлемге жайылған ұлы
ақындарын атайды. Жігіттің көркі –– өнері деп түйген ақын, өнер алды –
тіл еді дей келіп, жоғарыдағы өзі ұстаз санаған ақындарын жоғары
бағалайды, құрмет тұтады. Ақынның:
Сарттан өткен Науаи
Тілдің кәусар гүлі еді,
Парсыда өткен Фердауси
Заманында дүр еді.
Нұсқа қып айтсам кейінге,
Ақынның солар пірі еді
Майлы ақынның өзіне,
Ыбырт берер сөзіне,
Тірі болса осылар,
Болар еді-ау тірегі.
деп олардың шығармашылығын жоғары бағалағанынан байқаймыз. Ол өзіне дейінгі
Қожа Ахмет Яссауи мен Сүлеймен Бақырғаниді, Асан қайғы мен Бұқар жырауды да
жақсы білген 3. Майлықожа өз замандастары Мәделіқожа, Дулат, Шортанбай
сияқты ақындардың пікірлесі болса, кейінгі Құлыншақ, Нұралы, Ергөбек
ақындарға ұстаз болған.
Майлықожа өз басының еркіндігі өзіне тиген кезден бастап, ел
ақындарымен кездесіп, сауық кештерге, ас берген жерлерге барып, ескі ел
дәстүрі бойынша сөз өнеріне дағдылана берген. Кейін өзінің сауатын
молайтып, жазба әдебиет өкілдерін, шығыс әдебиетін оқуға, оның кейбір
үлгілерін жаттап айтып, таратуға мүмкіндік алған. Көрші елдерді, мәдениет
орталықтарын аралап, мұсылман мәдениетінің орталықтарында да болған. Бұхар,
Самарқан, Ташкент қалаларында болып, көрші елдер өмірімен, шығыс
мәдениетімен танысқан. Осындай оқуы мен тынымсыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz