Нарықтық экономиканың артықшылықтары мен кемшіліктері

«Меншік теориясы мен экономикалық жүйе модельдері» тақырыбында адамның қоғамда өмір сүру тарихында экономиканы ұйымдастырудың үш моделі қалыптасқан. Олар: а) жоспарлы-нұсқаулы; ә) нарықтық; б) аралас болып келеді. Жоспарлы-нұсқаулы экономика жағдайында шаруашылықты ұйымдастырудың әкімшілдік-әміршілдік механизмі өндіруші үстемдігіне негізделген. Мұндай жағдайда нарықтық инструмент қажет емес. Тауар өндіруші мен тұтынушылардың арасындағы шаруашылық байланысы орталық орган арқылы жоспардың көмегімен жүзеге асады. Орталықтың жоспарлаушы органдары нұсқау түрде төменгі ұйымға нені өндіруді және кімге, қандай бағамен өндіруді анықтап береді. Мұндай модельдің негізгі принципі: «Қолымыздан не келеді, соны өндіреміз; қолда не бар, соны алыңыз».
Нарықтық модельге негізделген экономика шаруашылықты ұйымдастыруды былай жүзеге асырды: жеке тұтынушы мен өндірушілер нарық арқылы өзара іс-әрекет жасап, экономикадағы басты үш мәселені шешуді мақсат етеді. Оларға: нені, қалай және кімге өндіруді жүзеге асыру қажеттігін жатқызамыз.
Нені өндіру? Тұтынушы кез-келген тауарды таңдау арқылы өз дегенін жүргізеді. Егер сатып алушы белгілі тауар түрін көптеу алатын болса, онда ол тауарға баға өседі. Мұндай механизмнің қалыптасуы экономикалық тәртіпке шақырып, бірақ ретсіздікке жүгіне анархияға жол бермейді. Нарықтық шаруашылық механизмнің іс әрекеті автоматты сипат алып: тауарға сұраныс өссе, баға көтеріледі және тауар өндіруші өндіріс көлемін ұлғайтады. Кейде кері құбылыс болуы әбден мүмкін.
Қалай өндіру? Тауар өндірушінің өзара бәсекелестігімен анықталады. Баға бәсекелестігін жеңіп, белгілі пайда алу үшін тауар өндірушінің бір ғана соқпағы бар – арзан ірң сапалы өнімді шығару. Нарық өндіріске ҒТП-ті ендіріп, тұтынушыға баға мен сапасы көңілінен шығатын өнімді шығаруға өндірісті барынша итермелейді.
Нарық – қоғамдық тұтыну мен өндірісті келістірудің тиімді механизмі. Сондықтан да ол әлемдік өркениеттің басты жетістігі болып табылып, адамзат ойының математика, гендік и нженерия, электроника сияқты жаңалықтармен салыстыруға болады.
«Таң ғажайып» неміс экономикасының авторы, профессор Людвиг Эрхард «Барша жаңға әлауқаттылық» еңбегінде былай деген: «Нарықтық шаруашылықтың кез-келген жоспарлы шаруашылықтан артықшылығы сол, нарықтық шаруашылықта күнде, сағать сайын икемделу процесі жүрді. Ол ұлттық өнім мен ұлттық табыстың, сұраным мен ұсынымының арақатынасын дұрыс жолға қойып, тепе-теңдікке келтіреді.»
Алайда, нарықтық механизм идеалды емес. Оның да келеңсіз жақтары баршылық: әлеуметтік жіктелу, дәрменсіздерге қаталдығы, әсіресе банкрот болғандарға, жұмыссыздықтың болуы. Бұл келеңсіздіктері оның жетістіктерімен көмкеріліп отырады. Қоғам нарықтық қатынастардың келеңсіз салдарын амортизациялауды үйреніп, оны бағаны реттеу, салық жүйесі негізінде табысты қайта бөлудің үлестірудің көмегімен іске асырады.

«Жалпы экономикалық теория» оқулығы
Ақтөбе, 2004 ж. 291-308 бет