Мэйдзи дәуіріндегі Жапониядағы жаңа саяси жүйенің қалыптасуы

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2

I. Мэйдзи дәуіріндегі конституциялық құқық

1.1. Заң шығарушы орган . парламенттің құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Мэйдзи дәуіріндегі Жапонияның сайлау жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3. Жапониядағы саяси партиялардың құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.4. Алғашқы жапон конституциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18

II. Мэйдзи дәуіріндегі үкіметтің еуропалық үлгіде құрылуы

2.1. Атқарушы билік органы . министрлер кабинетінің құрылуы ... ... ... 23
2.2. Император жанындағы жоғарғы консультативті орган . құпия
кеңес (сумицуин) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.3. Гэнро институтының құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.4. Мемлекеттік идеологияның қалыптасуы. Кокутай доктринасы ... ... .32

III. Мэйдзи дәуіріндегі полиция мен қарулы күштерді реформалау

3.1. Тұрақты қарулы күштерді және полицияны құру ... ... ... ... ... ... ... ...37
3.2. Құқықтық.сот жүйені реформалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 42

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48

Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50

КІРІСПЕ

Күншығыс елінің, яғни жапон халқының тарихнамасында «Мэйдзи исин» атымен белгілі 1868 жылғы төңкеріс мемлекет өмірінің барлық салаларына түбегейлі өзгерістер әкелді. XIX ғасырдың 70-80 жылдарындағы буржуазиялық қайта құрулар Токугава сегунаты кезіндегі феодалдық қатынастардың ыдырап, саяси биліктің жаңа жүйесі – абсолюттік типтегі орталықтанған мемлекеттің орнауына жол ашты. Сан ғасырлар бойы жалғасқан император билігі қайта жандандырылып, 1889 жылы Ұлы Жапон Империясының алғашқы Конституциясы қабылданды.
Зерттеу жұмысының өзектілігіне келетін болсақ, біріншіден, Конституцияның қабылдануы, парламенттің және алғашқы саяси партиялардың құрылуын қамтитын Мэйдзи дәуірінде қалыптасқан жаңа мемлекеттік құрылым мен саяси жүйе ерекшеліктерін танып-білу, 1947 жылғы Конституцияның жария етілуіне дейін, тіпті, бүгінгі күнге дейін жалғасқан жапон мемлекетінің демократиялық даму жолын зерттеуде аса маңызды болып табылады. Екіншіден, елдегі саяси, экономикалық және әкімшілік реформалардан кейін күшейе түскен Жапонияның XX ғасыр табалдырығында әлемдік сахнада ең мықты әрі саяси ықпалды мемлекеттер қатарына еніп, империалистік елге айналуы өз алдына маңызды мәселе болып отыр. Өйткені, Жапонияда жаңа билік жүйесі мемлекет үшін ауыр зардаптармен ерекшеленді десек, артық айтпағанымыз. Қалай дегенмен де, мұндай саяси жүйенің ертеңі елде монархиялық-фашистік режимнің орнауымен аяқталғанын естен шығармаған жөн. Мемлекеттің милитаризациялану жолын басқан Жапонияның «Үлкен соғысқа» бастамашылық ретінде жүргізген экспансиялық саясатының алғышарттарын қарастыру, синтодан бастау алатын кокутай идеологиясының қалыптасу себептерінің шымылдығын ашуға мүмкіндік береді. Үшіншіден, жапон мемлекетінде орын алған басқару түрінің абсолюттік конституциялық монархиядан біртіндеп шектеулі дуалистік монархияға өту үрдісін зерттеу қазіргі таңда жапон елі тарихы ғылымы шеңберінде аса маңызды саяси мәселеге айналып отыр. Себебі, халық құқықтары мен бостандықтарының кеңеюі және император билігінің әлсіреуі, келешекте микадоны биліктің символы ретінде ғана танитын жаңа конституцияның қабылдануына әкелді.
Мэйдзи дәуіріндегі мемлекеттік аппарат реформасының алғышарттары мен нәтижелерін белгілеу, оның ішінде 1889 жылғы еуропалық үлгіде құрастырылған елдің алғашқы Конституциясының моделімен танысу, әрі оның құрылымының негізінде әрбір мемлекеттік органның атқаратын қызметі мен міндеттеріне, халықтың құқық-бостандықтарына толыққанды талдау жүргізу – жұмыстың негізгі мақсаты болып саналады.
Осы мақсаттың мүддесінен шығу үшін зерттеуде мынадай міндеттерді шешу көзделді:
♦ Мэйдзи дәуіріндегі конституциялық құқық нышандарын қарастыру
♦ Парламенттің құрылуы, оның құрылымы, құрамы, қызметін, саяси жүйедегі ролін анықтау
♦ Сайлау жүйесі және саяси партиялардың қызметіне тиісті баға беру
♦ Еуропалық үлгідегі үкіметтің – министрлер кабинетінің өкілеттік шеңбері мен өзге мемлекеттік органдарға тәуелділігін анықтау
♦ Гэнро институты мен Сумицуин Құпия Кеңестің қызметі мен мемлекеттік аппаратта алатын орнын айқындау
♦ Кокутай доктринасының мемлекеттік идеология болып қалыптасуының жаңа мемлекеттік құрылым үшін нәтижелерін нақтылау
♦ Тұрақты әскер мен полицияның құрылуының алғышарттарын мен нәтижелерін анықтау, жаңа қарулы күштер жүйесінің кемшіліктері мен артықшылықтарын белгілеу
♦ Жаңа құқықтық-сот жүйесінің моделі, құрылымы және басты ерекшеліктерін жан-жақты қарастыру
Зерттеу барысында негізінен 1889 жылғы Ұлы Жапон Империясының Конституциясы басты дереккөздердің бірі болып табылады. Салыстырмалы талдаулар жүргізу мақсатында 1947 жылғы Конституцияның мәтіні де қолданылды. Сонымен қатар, Мэйдзи дәуіріне жататын түрлі заң актілері мен мемлекеттік құжаттар зерттеу жұмысының құнды дереккөздері ретінде пайдаланылды.
Мэйдзи дәуіріндегі жаңа саяси жүйенің қалыптасуы тақырыбында зерттеу жүргізген жапон, орыс, американ, неміс тарихшылары мен саясаттанушы ғалымдар орасан зор. Жапон еңбектеріне келетін болсақ,
С. Тадагаваның «1889 ж. Жапонияның Конституциясы және елдің модернизациялануы» атты шығармасының бұл саланы зерттеуде тигізетін пайдасы мол болатыны даусыз. Бұл еңбекте Мэйдзи дәуірінің қайта құрулары, олардың алғышарттары мен нәтижелері жан-жақты сипатталған. Сонымен қатар, Конституцияның қабылдану тарихы мен оны жасауда Ивакура Томоми, Ито Хиробуми және Окума Сигэнобу тәрізді тәжірибесі мол білгір саясаткерлердің мемлекеттік құрылымның реформалануы барысында атқарған еңбектері жөнінде сөз етілген.
С. Тояманың «Мэйдзи исин. Жапонияда феодализмнің жойылуы» еңбегінде Токугава дәуірінің соңғы кезеңіндегі (бакумацу) күншығыс елінің феодалдық бытыраңқылықтан орталықтанған билік жүйесіне өту үрдісі, Мэйдзи дәуірінде жүргізілген экономикалық, саяси және әкімшілік реформалары жөнінде орасан зор ақпарат табуға болады.
Орыс ғалымдары да жапон тарихын зерттеу саласында тер төгіп еңбектеніп, асқан белсенділік танытқаны сөзсіз. Орыс тарихшылары мен саясаттанушылары еңбектерінің ішінде В.В. Маклаковтың «Шетел мемлекеттерінің конституциялары» деген кітабын ерекше атап өткен жөн. Бұл еңбекте 1855 жылы Жапонияның ашылуынан бастап, 1947 жылғы Конституцияның қабылдануына дейінгі кезең қамтылған. Сондай-ақ, 1889 жылғы Конституцияның құрылымы мен құрамын толық баяндалып, құқықтық сот жүйесіндегі қайта құрулар, оның ішінде неміс үлгісінде дайындалған қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу кодекстері жөнінде біраз құнды мәлімет жинақталған.
О.А.Жидкова, Н.А.Крашенникованың «Шет елдердің мемлекетігі мен құқығының тарихы» атты кітабы Мэйдзи төңкерісінің барысы, нәтижелері туралы мағлұматтарға бай еңбек болып табылады. Мұнда 1890 жылғы сайлау құқығының реформасы, қарулы күштерді қайта құру және сот жүйесіндегі жаңашылдықтар сөз етілген. «Шет елдердің мемлекетігі мен құқығының тарихы» - сот жүйесіндегі адвокатура және прокуратура органдарының атқаратын қызметі, құзырындағы негізгі мәселелер егжей-тегжейлі қарастырылған саны жағынан аз еңбектердің бірі. Сегунаттың құлауымен қалыптасқан жаңа саяси жүйедегі әрбір мемлекеттік органға жүктелетін басты функциялар мен міндеттер және олардың өзара бір-бірінің алдындағы жауапкершілігі секілді мәселелерді қарастыру барысында атақты орыс заңгер ғалымы, З.М.Черниловскийдің «Мемлекет пен құқықтың жалпы тарихы» еңбегі құнды материал болатыны сөзсіз. Бітіру жұмысын жазуға төмендегі ғалымдардң еңбектері де арқау болды:Минору Сонода. «Мир синто» (19), Молодякова Э.В. «Синто в послевоенные годы» (20), Молодякова Э.В., Маркарьян С.Б. «Японское общество: книга перемен (полтора века эволюции)» (17), Георгиев Ю. «Закулисный реформатор эпохи Мэйдзи»(13).
Бітіру жұмысы кіріспе, негізгі бөлім және қорытындыдан тұрады. Жұмыстың кіріспе бөлімінде Мэйдзи дәуіріндегі жаңа саяси жүйенің қалыптасуы жөнінде жалпы сөз қозғалады. Сонымен қатар, зерттеу жұмысының өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, пайдаланылған дереккөздер мен мұндай саланы қамтыған түрлі ғалымдардың еңбектері, бітіру жұмысының құрылымы сипатталған.
Зерттеу жұмысының негізгі бөлімі үш тараудан тұрады. Бірінші тарау «Мэйдзи дәуіріндегі конституциялық құқық» деп аталады. Бұл тарауда 1890 жылы Жапонияда заң шығарушы орган – парламенттің құрылу мәселесі толығымен қамтылған. Бір ғана үкіметтік партиядан құрылған парламенттің қызмет ету мерзімінің тым қысқалығы, әрі жұмысының әлжуаздығына қарамастан, оның тіпті саяси орган ретінде құрылу фактінің өзі, елдегі әскери-бюрократтық қоғам өкілдерінің ақыры парламенттің және саяси партиялардың мемлекет өміріндегі маңыздылығын мойындатқаны жөнінде сөз қозғалады. 1890 жылы сайлау құқығының реформасы өткізіліп, елдегі дауыс беру құқығына ие азаматтардың санының айтарлықтай өсуі, 1890 жылы және 1892 жылы өткізілген алғашқы парламент сайлаулары сол кездегі саяси мәдениеттің аяғына дейін қалыптасып бітпеуі салдарынан парақорлықпен, әрі жемқорлықпен ерекшеленуі, елде алғашқы Дзиюто конституциялық-либералдық және Кайсинто конституциялық реформалар мен прогресс саяси партияларының құрылуы тәрізді мәселелер егжей-тегжейлі қарастырылған. Сонымен бірге, 1889 жылғы алғашқы Конституцияның жария етілуі, оның моделі мен құрылымы анық сипаттталады. 1947 жылға дейін өз күшінде болған бұл Конституция елдің капиталистік дамуының мемлекеттік-құқықтық іргетасын қалады. Оның нәтижесінде, Жапония мықты империалистік державаға айналды. Саяси изоляция қыспағынан шыққан күншығыс елінің бұдан былай дүниежүзілік сахнада маңызды орынға иеленуіне қатысты мәселелер осы тарауда қарастырылған.
Екінші тарау «Мэйдзи дәуіріндегі үкіметтің еуропалық үлгіде құрылуы» деген атқа ие. Мұнда дадзеканның жойылып, атқарушы билік органы – министрлер кабинетінің құрылуы, құрамына кірген барлық министрліктер, олардың құзырындағы мәселелер жөнінде бірқатар құнды мәліметтер бар. Оларға қоса, найкаку органының құрылуынан бастап билік еткен премьер-министрлердің жалпы тізімі де осында берілген. Бұл тарауда император жанындағы жоғарғы консультативті орган – Құпия Кеңестің (Сумицуин) құрылу тарихы, қызмет ету тәртібі мен өкілеттік шеңбері нақты көрсетілген. Сонымен қатар, «ақсақалдар кеңесі» - Гэнро институтының мемлекеттік орган ретінде қалыптасуы жөнінде біраз сөз қозғалған. Гэнро институты күншығыс еліне ғана тән өзіндік саяси институт ретінде мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатына қатысты премьер-министрдің тағайындалуы, соғыс ашу, бейбітшілік жариялау, шетел державаларымен түрлі келісім-шарттар жасасу сияқты маңызды мәселелерді қарастыруда шешуші рольге ие болғаны, органның сол замандағы билік жүйесінде күшті саяси беделімен ерекшеленгені екінші тарауда қозғалатын негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Тараудың соңғы бөлігі, синто ілімінің саяси билікпен бірігіуі, яғни Кокутай доктринасының мемлекеттік идеология деңгейіне көтерілуі мәселесіне арналған.
Негізгі бөлімнің үшінші тарауы «Мэйдзи дәуіріндегі полиция мен қарулы күштерді реформалау» деп аталады. Өзінің атынан-ақ белгілі, бұл тарауды оқи отырып, 1873 жылы күшіне енген «жалпыға бірдей әскери міндет» туралы Заң негізінде тұрақты құрлық және теңіз әскерін құру және орталықтанған полиция жүйесін қалыптастыру жөнінде көптеген құнды мәліметтер мен ақпарат жинауға болады. Қарулы күштерді реформалау мәселесімен бірге, бұл тарауда жапон мемлекетінің құқықтық-сот жүйесіндегі қайта құруларға да толыққанды сипаттама жасалған. Нақты айтқанда, 1872 жылы жапон үкіметі Әділеттік министрлігінде лауазымды тұлғалардың қызеттік міндеттері жөніндегі Ережеге сәйкес төтенше, апелляциялық, жылжымалы, префектуралық, аймақтық соттардың құрылуы. Сонымен қатар, үшінші тарауда адвокатура және прокуратура органдарының құрылуы және олардың сот жүйесіндегі қызметі мен өкілеттік ету шеңбері жан-жақты баяндалған.
Бітіру жұмысының қорытындысында жалпы Мэйдзи дәуіріндегі жапон мемлекетінің саяси құрылымын егжей-тегжейлі қарастырудың маңыздылығы, зерттеудегі әрбір тараушаға сәйкес шығатын қорытындылар мен тұжырымдар келтірілген. Сондай-ақ болашақта одан әрі зерттеуді қажет ететін мәселелер де осы қорытындыда берілген.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Дурденевский В.Н., Лудшувейт Е.Ф. Конституция Востока: Египет, Турция, Персия, Афганистан, Индия, Китай, Монголия, Япония. Л., 1926.
2. Все о Японии. Энциклопедия. М., 1996.
3. А.Е. Жуков. История Японии. Т. II. 1868-1998. 2-изд., исправленное и дополненное. М., Институт востоковедения РАН, 1999.
4. Faribank J., Reischauer E., Craig A. East Asia/ the Modern Transformation. Boston, Houghton Mufflin Co., 1965.
5. Hane M. Peasants, Rebels and Outcasts. The Underside of Modern Japan. N.Y., Pantheon Books, 1982.
6. История государства и права зарубежных стран. Под общ. Ред. О.А. Жидкова, Н.А. Крашенниковой. М. 1996 г.ч. II. М. 1998 г.ч. II.
7. Черниловский З.М. Всеобщая история государства и права. М., 1996.
8. Ким Г.Ф. Востоковедение в условиях перестройки. – Народы Азии и Африки. 1988, № 5.
9. Акимото Рицуо. Сэйдзи Сякайгаку дзесэцу. Гэндай сякайни окэру кэнреку то санка (Введение в политическую социологию. Власть и участие в современном обществе). Токио, 1974.
10. Ike Nobutake. A Theory of Japanese Democracy. Boulder, 1978.
11. Всеобщая история государства и права. Учебник/Под ред. проф. К.И. Батыра. – М.: Юристъ, 1999.
12. Дневники осмотра Америки и европейских стран Чрезвычайным и полномочным послом/Под ред. К. Кумэ: В 100 т. Токио, 1878 (на яп. языке)
13. Георгиев Ю. Закулисный реформатор эпохи Мэйдзи. // Электронный журнал «Япония сегодня» japantoday.ru/arch/jur№ al/0106/10shtml.
14. Конституция Японии 1889 г. и «модернизация» страны /С. Тадагава. Правоведение. – 2002 . - № 4 (243).
15. Ito H., count. Commentaries on the Constitution of the Empire of Japan/ Translated by Miyoji Ito. Tokyo, 1889.
16. Научное издание. Япония: экономика, политика, история. / Под ред. Б. Е. Косолапов. М.: Наука, 1989.
17. Молодякова Э.В., Маркарьян С.Б. Японское общество: книга перемен (полтора века эволюции). М., 1996.
18. Тояма С. Мэйдзи исин. Крушение феодализма в Японии. М., Изд.ин. лит., 1959.
19. Минору Сонода. Мир синто. – М., 2001.
20. Молодякова Э.В. Синто в послевоенные годы // Синто – путь японских богов. – СПб., 2002. – Т.1.
21. Эрхарт Х.Б. Религиозные традиции Японии.
22. Гришелева Л.Д Чегодарь Н.И. Японская культура нового времени. Эпоха Мэйдзи. М., Изд. фирма «Восточная литература» РАН. 1998.
23. Черниловский З.М. Хрестоматия по всеобщей истории государства и права. М., Фирма Гардарика. 1996.
24. Квигли Г.С. Правительство и политическая жизнь Японии. М., 1934.
25. А.Я. Сухарев. Правовые системы стран мира. Энциклопедический справочник. Издательство НОРМА. М., 2000.
26. Конституция зарубежных государств: Учебное пособие / Сост. проф. В.В. Маклаков. – 4-е изд., перераб. и доп. – М.: Волтерс Клувер, 2003.