Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету
Жоспар.
Кіріспе.
І. Жалпы ереже.
1.1 Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдері ұғымы және олардың түрлері.
1.2 Міндеттеменің орындалуын қамамасыз ету тәсілдерінің акцессорлық сипаты.
1.3 Міндеттемелерді қамтамасыз ету шараларын қолдану.
ІІ. Кепілпұл.
2.1 Кепілпұл туралы келісімнің субъектілері, формасы.
2.2 Кепілпұл туралы келісім. Келісімнің өзіндік сипаты.
2.3 Кепілпұлмен қамтамасыз етілген міндеттемені тоқтатудың немесе орындамаудың не кепілпұл туралы келісімді тоқтатудың салдарлары.
ІІІ. Тұрақсыздық айыбы.
3.1 Тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің тараптары және түрлері.
3.2 Тұрақсыздық айыбын өндірудің негіздері және функциясы
3.3 Тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің формасы.
ІV. Кепілдік және кепіл болушылық.
4.1 Кепілдік және кепіл болушылық туралы жалпы ереже.
4.2 Кепілдікпен және кепіл болушылықпен қамтамасыз етілетін талаптар. Кепілдік пен кепіл болушылықтың туындау негіздері. Кепілдік пен кепіл болушылықтың тоқтатуы.
V. Кепіл.
5.1 Кепіл ұғымы. Кепілдің акцессорлық сипаты және кепіл объектісі.
5.2 Кепілдің туындауының негіздері және кепіл туралы шарт.
5.3 Кепіл туралы келісімнің формасы және кепілді тіркеу.
5.4 Кепілдің субъективтік жағы. Кепіл ұстаушының және өзге де адамдардың кепіл нысанына құқықтарының қиғаштығы.
5.5 Кепілмен қанағаттандырылатын талаптар, түрлері. Кепіл құқығының тоқтатуы, аудару және тәсілдері.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер.
Кіріспе.
І. Жалпы ереже.
1.1 Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдері ұғымы және олардың түрлері.
1.2 Міндеттеменің орындалуын қамамасыз ету тәсілдерінің акцессорлық сипаты.
1.3 Міндеттемелерді қамтамасыз ету шараларын қолдану.
ІІ. Кепілпұл.
2.1 Кепілпұл туралы келісімнің субъектілері, формасы.
2.2 Кепілпұл туралы келісім. Келісімнің өзіндік сипаты.
2.3 Кепілпұлмен қамтамасыз етілген міндеттемені тоқтатудың немесе орындамаудың не кепілпұл туралы келісімді тоқтатудың салдарлары.
ІІІ. Тұрақсыздық айыбы.
3.1 Тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің тараптары және түрлері.
3.2 Тұрақсыздық айыбын өндірудің негіздері және функциясы
3.3 Тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің формасы.
ІV. Кепілдік және кепіл болушылық.
4.1 Кепілдік және кепіл болушылық туралы жалпы ереже.
4.2 Кепілдікпен және кепіл болушылықпен қамтамасыз етілетін талаптар. Кепілдік пен кепіл болушылықтың туындау негіздері. Кепілдік пен кепіл болушылықтың тоқтатуы.
V. Кепіл.
5.1 Кепіл ұғымы. Кепілдің акцессорлық сипаты және кепіл объектісі.
5.2 Кепілдің туындауының негіздері және кепіл туралы шарт.
5.3 Кепіл туралы келісімнің формасы және кепілді тіркеу.
5.4 Кепілдің субъективтік жағы. Кепіл ұстаушының және өзге де адамдардың кепіл нысанына құқықтарының қиғаштығы.
5.5 Кепілмен қанағаттандырылатын талаптар, түрлері. Кепіл құқығының тоқтатуы, аудару және тәсілдері.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер.
Кіріспе.
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы «Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету.» Бұл тақырыпты зерттегенде көптеген әдебиеттерді қолдандым. Зерттеу барысында тақырыпты келесі бөлімдерге жіктеп қарастырдым:
• Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдері ұғымы және олардың түрлері бөлімі келесі бөлімдерге жіктеледі: Міндеттеменің орындалуын қамамасыз ету тәсілдерінің акцессорлық сипаты, міндеттемелерді қамтамасыз ету шараларын қолдану туралы мағлұматтар қамтылды.
• Кепілпұл бөлімі мынандай бөлімдерге жіктеледі: Кепілпұл туралы келісімнің субъектілері, формасы, кепілпұл туралы келісім, тоқтатудың салдарлары туралы мағлұмат.
• Тұрақсыздық айыбы келесі бөлімдерге жіктеледі: келісімнің тараптары, түрлері, тұрақсыздық айыбын өндірудің негіздері, функциясы, формасы туралы мәлімдемелер қарастырылды.
• Кепілдік және кепіл болушылық бөлімі келесі бөлімдерге бөлінеді: жалпы ереже, кепілдік, кепілдік пен кепіл болушылықты қамтамасыз ететін талаптар, туындау негіздері, формасы, кепілші мен кепіл болушының жауапкершілігінің шектері, салдарры, тотатылуы.
• Кепіл бөлімі келесі бөлімдерге жікетеледі: кепіл ұғымы, кепілдің акцессорлық сипат, объектісі, кепілдің туындау негіздері, кепіл туралы шарт, келісімнің формасы, кепілді тіркеу, кепілдің субъективтік құқығы, кепіл ұстаушының және өзге де адамдардың кепіл нысанына құқықтарының қиғаштығы, талаптар, кепіл құқығының мазмұны және оны жүзеге асыру, кепілді қайталап салу, тоқтауы,кепіл құқығын аудару, тәсілдері.
Дипломдық жазудағы ұстанған мақсатым: міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тақырыбымды толықтай зерттеу болып табылады.
Толығымен дипломдық жұмыс туралы мағлұматты дипломдық жұмыспен танысуда алуға болады.
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы «Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету.» Бұл тақырыпты зерттегенде көптеген әдебиеттерді қолдандым. Зерттеу барысында тақырыпты келесі бөлімдерге жіктеп қарастырдым:
• Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдері ұғымы және олардың түрлері бөлімі келесі бөлімдерге жіктеледі: Міндеттеменің орындалуын қамамасыз ету тәсілдерінің акцессорлық сипаты, міндеттемелерді қамтамасыз ету шараларын қолдану туралы мағлұматтар қамтылды.
• Кепілпұл бөлімі мынандай бөлімдерге жіктеледі: Кепілпұл туралы келісімнің субъектілері, формасы, кепілпұл туралы келісім, тоқтатудың салдарлары туралы мағлұмат.
• Тұрақсыздық айыбы келесі бөлімдерге жіктеледі: келісімнің тараптары, түрлері, тұрақсыздық айыбын өндірудің негіздері, функциясы, формасы туралы мәлімдемелер қарастырылды.
• Кепілдік және кепіл болушылық бөлімі келесі бөлімдерге бөлінеді: жалпы ереже, кепілдік, кепілдік пен кепіл болушылықты қамтамасыз ететін талаптар, туындау негіздері, формасы, кепілші мен кепіл болушының жауапкершілігінің шектері, салдарры, тотатылуы.
• Кепіл бөлімі келесі бөлімдерге жікетеледі: кепіл ұғымы, кепілдің акцессорлық сипат, объектісі, кепілдің туындау негіздері, кепіл туралы шарт, келісімнің формасы, кепілді тіркеу, кепілдің субъективтік құқығы, кепіл ұстаушының және өзге де адамдардың кепіл нысанына құқықтарының қиғаштығы, талаптар, кепіл құқығының мазмұны және оны жүзеге асыру, кепілді қайталап салу, тоқтауы,кепіл құқығын аудару, тәсілдері.
Дипломдық жазудағы ұстанған мақсатым: міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тақырыбымды толықтай зерттеу болып табылады.
Толығымен дипломдық жұмыс туралы мағлұматты дипломдық жұмыспен танысуда алуға болады.
Пайдаланған әдебиеттер.
1.Азаматтық құқық I том.Жауапты редакторлары: М.К.Сүлейменов, Ю.Г.Басин. Басуға 13.11.2003 ж. Қол қойылды. «Курсив» ЖШС-ында басылды.
2.Қазақстан Ренспубликасының азаматтық құқығы (ерекше бөлім) Жауапты редакторлары: Жалин
3.Азаматтық құқық Жауапты редакторлары: Гришаев
4.Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүгізу кодексі
5.Гражданский процесс. Жауапты редакторлары: Абдельдина
Алматы 2002 ж
6. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім), А.: Юрист 2001ж.
7. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне өзгеріс және толықтыру енгізу туралы (Жалпы бөлім). 2003ж. 20 мамырдағы № 417- 2 Қ.Р. Заңы (“Қаз. Правда”, 22 мая 2003г.)
8. Гражданское право. Учебник. Часть2, под ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К. - М.: “Проспект”, 99г.
9. Гражданский кодекс Республики Казахстан. Особенная часть. Түсіндірме. Жауапты ред. Сүлейменов М.К.,Басин Ю.Г.. А.: “Жеті жарғы”, 2000ж. 197-б.
10. Гражданское право Том 2. Учебник для вузов “Академический курс”. Отв. ред. Сулейменов М.К., Басин Ю.Г. А: 2002г.
11. Негіздер, Азаматтық заңдар негіздері- КСР Одағы мен республикалардың Азаматтық заңдар негіздері. (“Каз.правда”, 17 шілде 1999ж.)
12. “Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі не (Ерекше бөлім), өзгерістер енгізу туралы” ҚР заңы. 1999 ж. 29 қараша.
13. Ресей федерациясының Азаматтық кодексі, І бөлім РФ – Мемлекеттік думасы 1994 ж. 21 желтоқсан.
14. ҚР -ның Азаматтық іс жүргізу кодексі, ҚР Парламенті 1999 ж. 13шілде.
1.Азаматтық құқық I том.Жауапты редакторлары: М.К.Сүлейменов, Ю.Г.Басин. Басуға 13.11.2003 ж. Қол қойылды. «Курсив» ЖШС-ында басылды.
2.Қазақстан Ренспубликасының азаматтық құқығы (ерекше бөлім) Жауапты редакторлары: Жалин
3.Азаматтық құқық Жауапты редакторлары: Гришаев
4.Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүгізу кодексі
5.Гражданский процесс. Жауапты редакторлары: Абдельдина
Алматы 2002 ж
6. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім), А.: Юрист 2001ж.
7. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне өзгеріс және толықтыру енгізу туралы (Жалпы бөлім). 2003ж. 20 мамырдағы № 417- 2 Қ.Р. Заңы (“Қаз. Правда”, 22 мая 2003г.)
8. Гражданское право. Учебник. Часть2, под ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К. - М.: “Проспект”, 99г.
9. Гражданский кодекс Республики Казахстан. Особенная часть. Түсіндірме. Жауапты ред. Сүлейменов М.К.,Басин Ю.Г.. А.: “Жеті жарғы”, 2000ж. 197-б.
10. Гражданское право Том 2. Учебник для вузов “Академический курс”. Отв. ред. Сулейменов М.К., Басин Ю.Г. А: 2002г.
11. Негіздер, Азаматтық заңдар негіздері- КСР Одағы мен республикалардың Азаматтық заңдар негіздері. (“Каз.правда”, 17 шілде 1999ж.)
12. “Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі не (Ерекше бөлім), өзгерістер енгізу туралы” ҚР заңы. 1999 ж. 29 қараша.
13. Ресей федерациясының Азаматтық кодексі, І бөлім РФ – Мемлекеттік думасы 1994 ж. 21 желтоқсан.
14. ҚР -ның Азаматтық іс жүргізу кодексі, ҚР Парламенті 1999 ж. 13шілде.
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі.
Азаматтық құқық пәні бойынша
Дипломдық жұмысы
Тақырыбы: Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету.
Орындаған:
Тексерген:
Жоспар.
Кіріспе.
І. Жалпы ереже.
1.1 Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдері ұғымы және олардың
түрлері.
1.2 Міндеттеменің орындалуын қамамасыз ету тәсілдерінің акцессорлық
сипаты.
1.3 Міндеттемелерді қамтамасыз ету шараларын қолдану.
ІІ. Кепілпұл.
2.1 Кепілпұл туралы келісімнің субъектілері, формасы.
2.2 Кепілпұл туралы келісім. Келісімнің өзіндік сипаты.
2.3 Кепілпұлмен қамтамасыз етілген міндеттемені тоқтатудың немесе
орындамаудың не кепілпұл туралы келісімді тоқтатудың салдарлары.
ІІІ. Тұрақсыздық айыбы.
3.1 Тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің тараптары және түрлері.
3.2 Тұрақсыздық айыбын өндірудің негіздері және функциясы
3.3 Тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің формасы.
ІV. Кепілдік және кепіл болушылық.
4.1 Кепілдік және кепіл болушылық туралы жалпы ереже.
4.2 Кепілдікпен және кепіл болушылықпен қамтамасыз етілетін талаптар.
Кепілдік пен кепіл болушылықтың туындау негіздері. Кепілдік пен кепіл
болушылықтың тоқтатуы.
V. Кепіл.
5.1 Кепіл ұғымы. Кепілдің акцессорлық сипаты және кепіл объектісі.
5.2 Кепілдің туындауының негіздері және кепіл туралы шарт.
5.3 Кепіл туралы келісімнің формасы және кепілді тіркеу.
5.4 Кепілдің субъективтік жағы. Кепіл ұстаушының және өзге де адамдардың
кепіл нысанына құқықтарының қиғаштығы.
5.5 Кепілмен қанағаттандырылатын талаптар, түрлері. Кепіл құқығының
тоқтатуы, аудару және тәсілдері.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер.
Кіріспе.
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы Міндеттеменің орындалуын
қамтамасыз ету. Бұл тақырыпты зерттегенде көптеген әдебиеттерді қолдандым.
Зерттеу барысында тақырыпты келесі бөлімдерге жіктеп қарастырдым:
• Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдері ұғымы және олардың
түрлері бөлімі келесі бөлімдерге жіктеледі: Міндеттеменің орындалуын
қамамасыз ету тәсілдерінің акцессорлық сипаты, міндеттемелерді
қамтамасыз ету шараларын қолдану туралы мағлұматтар қамтылды.
• Кепілпұл бөлімі мынандай бөлімдерге жіктеледі: Кепілпұл туралы келісімнің
субъектілері, формасы, кепілпұл туралы келісім, тоқтатудың салдарлары
туралы мағлұмат.
• Тұрақсыздық айыбы келесі бөлімдерге жіктеледі: келісімнің тараптары,
түрлері, тұрақсыздық айыбын өндірудің негіздері, функциясы, формасы
туралы мәлімдемелер қарастырылды.
• Кепілдік және кепіл болушылық бөлімі келесі бөлімдерге бөлінеді: жалпы
ереже, кепілдік, кепілдік пен кепіл болушылықты қамтамасыз ететін
талаптар, туындау негіздері, формасы, кепілші мен кепіл болушының
жауапкершілігінің шектері, салдарры, тотатылуы.
• Кепіл бөлімі келесі бөлімдерге жікетеледі: кепіл ұғымы, кепілдің
акцессорлық сипат, объектісі, кепілдің туындау негіздері, кепіл туралы
шарт, келісімнің формасы, кепілді тіркеу, кепілдің субъективтік құқығы,
кепіл ұстаушының және өзге де адамдардың кепіл нысанына құқықтарының
қиғаштығы, талаптар, кепіл құқығының мазмұны және оны жүзеге асыру,
кепілді қайталап салу, тоқтауы,кепіл құқығын аудару, тәсілдері.
Дипломдық жазудағы ұстанған мақсатым: міндеттеменің орындалуын
қамтамасыз ету тақырыбымды толықтай зерттеу болып табылады.
Толығымен дипломдық жұмыс туралы мағлұматты дипломдық жұмыспен
танысуда алуға болады.
Жалпы ереже.
1.1 Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдері
ұғымы және олардың түрлері.
Міндеттеме бойынша құқықты жүзеге асыру құқық субъектісінің ырқына
ғана емес, борышкердің де еркіне байланысты. Міндеттемеден (атап айтқанда,
шартқа негізделген) басқаның әрекетіне құқық туындайды, яғни міндеттеме
талап етуге құқық береді, бірақ, жалпы ереже бойынша, борышкер уәде еткен
әрекетті орындауға мәжбүрлемейді. Бұл ережеге кірмейтін бірден бір жағдай,
ол – жеке – белгілі бір заттарға қатысты міндеттемені заттай орындауға
мәжбүрлейтін меншік құқығын және өзге заттық құқықты қорғау тәсілдерінен
туындайтын мүмкіндік. Жалпы ережеге сәйкес міндеттеме бойынша әрекет жасау
міндетті адамның еркіне байланысты, ол міндеттемелік қатынастар бойынша
орындауға белгілі бір қауіптілік береді. Сонымен қатар несие беруші,
міндеттемелік қатынастар бойынша борышкердің міндеттемені орындамауына
байланысты шығындардың орнын толтыруға құқылы. Кез келген міндеттемені
орындау, жалпы ереже бойынша, несие берушінің заңда көзделген жағдайларда
оның мәжбүрлеу тәртібінде орындалуын немесе міндеттеменің бұзылуынан
туындаған залалдың орнын борышкер өз мүлкі есебінен толтыруын талап ету
құқығымен қамтамасыз етіледі.
Заңнамада немесе шартта көзделген жағдайларда міндеттеменің
орындалуын қамтамасыз етудің жалпы шараларына қосымша (міндеттеменің
орындалмауынан болған залалды өз мүлкі есебінен төлеу жөнінде борышкерге
жүктелетін жауапкершілік түрінде ) міндеттеменің орындалуына септігін
тигізетін ерекше амалдар пайдаланылады. Міне осы амалдар азаматтық құқықта
міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ететін тәсілдер деп аталады.
Азаматтық құқықта міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ететін
тәсілдерге заңда немесе шартта көзделген, борышкердің міндеттемені тиісінше
орындауына ынта беретін және несие берушінің мүдделерін қорғауды
жеңілдететін, мүліктік сипаттағы арнаулы шаралар жатады. Бұл шаралар,
әдетте, мына мақсаттарды көздейді:
• Борышкердің жауапкершілігінің ауқымын ұлғайту және залалдың барлық
мөлшерін немесе оның бір бөлігін өндіруді оңайлату – бұл шараларға
мерзімді өткізіп алғандық үшін өсімақы немесе міндеттемені
орындамағандық немесе тиісінше орындамағандық үшін айыппұл жатады;
• Борышкердің жауапкершілігін үшінші жаққа тарату және оларды орындауға
жауапты адамдар қатарына тарту – бұл шараларға, атап айтқанда,
кепілдік және кеплідік беру жатады;
• Несие берушіге белгілі бір заттар есебінен өз талаптарын
артықшылықпен қанағаттандыруға құқық беру (адамға емес, заттың
құнына сенемін) – бұл шараларға, мысалы, кепіл зат жатады;
• Борышкер міндеттемені орындаудан бас тартқан жағдайда несие берушінің
қайтарылмайтын аванс алуы – бұл шараларға кепілақы мен кепілдік жарна
жатады;
• Борышкердің қарсы, әдетте, ақшалай міндеттемені орындағанына дейін
несие берушінің затты немесе өзге мүлікті беру жөніндегі міндеттемені
орындамауына құқық беру – бұл шараларға мүлікті ұстап қалу жатады.
Айта кететін бір жағдай – міндеттемені қамтамасыз ету тәсілдерінің
тізбесі АК-ның 292 – бабының 1-тармағында тұрақсыздық айыппұл, кепілзат,
кепілдік, кепілдік берушілік, кепіл немесе мүлікті ұстап қалу сияқты
дәстүрлі тәсілдермен шектелмейді. Борышкерді міндеттемені тиісінше
орындауға ынталандыратындардың барлығы, сөзсіз, егер заңды болса,
міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдеріне жатады. Аталған
дәстүрлі тәсілдермен қатар міндеттеменің орындалуын қамтамасыз етудің басқа
да көптеген конструкциялары болуы мүмкін, олар қамтамасыз етуші шаралар
ретінде заңнамада әдейі көзделуі де (мысалы, кепілдік жарна, қаржыландыру
шарты бойынша ақша талабынан қайту туралы жағдайды пайдалану), заңнамада
көзделмей шартта белгіленуі де мүмкін.
1.2 Міндеттеменің орындалуын қамамасыз ету
тәсілдерінің акцессорлық сипаты.
Міндеттемені қамтамасыз ету тәсілдері, жалпы ереже бойынша,
қамтамасыз етілетін міндеттемеге қатысты қосымша (акцессорлық) болып
табылады, яғни оның заңдылығына және заңдық күшіне тәуелді болып келеді.
Бірақ бұған банк кепілдігі жжатпайды, оның қамтамасыз етілетін
міндеттеменің заңдылығына тәуелсіздігі заңдастырылған, бұл банк кепілдігін
берудің кәсіпкерлік сипатына және соған ілеспе кәсіпкерлік қауіпке
негізделген.
Міндеттеменің (қамтамасыз етуші міндеттеменің ) орындалуын
қамтамасыз ету тәсілдерінің негізгі (басты) міндеттемелерге қосымша сипаты
бірталай жерде көрініс табады. Біріншіден, тек заңды міндеттемелік
талаптар, яғни заңды негізде туындаған талаптар ғана қамтамасыз етіледі.
Екіншіден, қамтамасыз етуші міндеттеме талап ету құқығын беруге көнгенде
және көптеген жағдайларда осы негізгі міндеттеме бойынша борышты аударғанда
негізгі міндеттеменің тағдырына ілеседі. Үшіншіден, негізгі міндеттеменің
тоқтауы, ол қандай негізде тоқтаса да, әдетте, қамтамасыз ететін
міндеттеменің тоқтауына әкеп соғады. Төртіншіден, негізгі міндеттеменің
заңсыз болуы оны қамтамасыз ететін міндеттеменің заңсыздығына әкеп соғады,
ал бұл норма императивтік, ол өзгедей шарттық салдарлардың болуы мүмкін
екендігін қарастырмайды. Ал, қамтамасыз етуші міндеттеменің заңсыздығы
қамтамасыз етілетін міндеттеменің заңдылығына еш әсерін тигізбейді, бұл
басты міндеттеменің тағдырының қосымша міндеттеме тағдырына тәуелді
еместігін көрсетеді.
Негізгі міндеттеменің тағы бір артықшылығы сонда, ол қамтамасыз
етуші міндеттеменің тоқтаған-тоқтамағандығына тәуелді емес. Бірақ бұл
ережеге кепіл затын ломбардтардың сатуы және жылжымайтын мүлік ипотекасының
заттарын соттан тыс мәжбүрлеп сатқызудың кейбір жағдайлары кірмейді, бұл
заң шығарушының кепіл берушілер мүдделерін мамандандырылған кәсіпкерлік
ұйымдардың – кепіл ұстаушылардың қорғау ниетінен туындаған.
2.3 Міндеттемелерді қамтамасыз ету шараларын қолдану.
Несие берушінің боышкердің міндеттемені орындамағаны үшін
жауаптылығының азаматтық-құқықтық принциптеріне негізделген, міндеттеменің
бұзылуынан келген залалды борышкер мүлкі есебінен өндіріп алу құқығына
қарағанда міндеттемелерді қамтамасыз ету жөніндегі арнаулы шаралардықолдану
өзінен өзі болмайды. Міндеттемелерді қамтамасыз ету жөніндегі жалпы ереже
қамтамасыз етуші шараларды қолдану мүмкіндігін ғана қарастырады. Қандай да
бір міндеттеме қандай да бір нақты тәсілмен қамтамасыз етілуі үшін
тараптардың келісімі немесе заңның арнайы міндеттеуі керек. Бұл ретте,
міндеттемені қамтамасыз етудің кейбір тәсілдері заңнамада да, тараптар
келісімінде де (мысалы, кепіл зат, тұрақсыздықайыппұл, мүлікті ұстап
қалу), кейбіреулері – тек тараптар келісімінде (мысалы, кепілақы) көзделуі
мүмкін.
Міндеттемені қамтамасыз етудің кейбір тәсілдері (тұрақсыздық
айыппұл, кепілақы) бір жағынан заңдық жауапкершілік шаралары да болып
табылады, себебі олар міндеттемені орындамаған немесе тиісінше орындамаған
адамға қосымша мүліктен айырылуды (ауыртпалық) жүктейді, ол сөзсіз және
тікелей міндеттемені орындамаудан туындайды. Басқалары (кепіл зат, мүлікті
ұстап қалу, кепілдік және т.б.) жауапкершілік шараларына жатпайды, себебі
оларды қолдану олардың туындау негіздерін дәлелдеудің кейбір
процедураларымен және қамтамасыз етілген міндеттемеден заңда немесе
тараптар келісімінде көзделген тәуелсіз жағдайлардың туындауымен
байланысты.
ІІ. Кепілпұл.
2.1 Кепілпұл туралы келісімнің субъектілері, формасы.
Кепілпұл дегеніміз – Шарт жасасқан кезде бір адамның екінші адамға
міндеттемеден туындайтын белгілі бір әрекеттер орындағаны үшін беруге
жататын ақша сомасының бір бөлігін төлеуі. Кепілпұл – борышкер несие
берушіге төлеуге тиісті қандай да бір ақша сомасының бөлігі. Міндеттеменің
орындалуын қамтамасыз ету тәсілі ретіндегі кепілпұлдың маңызы сонда, ол
шартты қандай да бір тараптың орындамауынан сақтандырады. Шартты орындамау
оның орындалуына жауапты тарап үшін қолайсыз зардаптар әкеледі. Кепілпұл,
негізінен, борышкердің қандай да бір ақша сомасын төлеу жөніндегі негізгі
міндеттемесі бойынша міндеттерін орындауын қамтамасыз етуге бағытталған,
мысалы, сатып алушының сатылатын бағаны төлеу міндеті, жалгердің жалдау
ақысын төлеу міндеті, т.б., ал қамтамасыз етуге сол кепілпұл берген адамның
кейін шартты орындаудан бас тартқан жағдайда сол кепілпұлдан айырылып қалу
қаупі арқылы қол жеткізуге болады. Сонымен қатар, кепілпұл алған адамның
шартты орындамауы да оған алған кепілпұлды қайтару, сондай-ақ контрагентке
алған кепілпұлдың сомасына тең сома төлеу түрінде қолайсыз зардаптар алып
келуі мүмкін.
Кепілпұл туралы келісімнің субъектілері. АК-ның кепілпұл туралы
жаңа ережелері кепілпұлмен қамтамасыз етілуі мүмкін шарттың
міндеттемелердің аясын кеңейтті. Бұрын бұл тәсілмен тараптарының біреуі
азамат болып келетін шарттар ғана қамтамасыз етілетін. Қазір, кепілпұлмен
қамтамасыз етілетін міндеттемелерді қатысушылар құрамына қарай шектеу
жойылды, кепілпұлмен кез келген шарттық міндеттемелерді, оның ішінде
тараптары азаматтардың қатысуынсыз етуге болады.
Кепілпұл туралы келісімнің формасы. Кепілпұл туралы келісім, оның
сомасына және негізгі міндеттеменің формасына қарамастан, заңсыз болады
деген үреймен жазбаша түрде жасалуы тиіс. Егер негізгі міндеттемені
нотариус куәландыруы тиіс болса, кепілпұл туралы келісімнің заңдылығы үшін
жай жазбаша форма жеткілікті (АК-ның 337-бабының 2-тармағы).
Кепілпұл ұғымында бірнеше мәндік және заңдық мағына бар. Көбіне
кепілпұл ұғымы кепілпұлтуралы келісімнің өзін белгілеу үшін қолданылады –
шарт жасасқанда және белгілі бір құқықтар мен міндеттерді сондай-ақ осы
келісімді қолдану барысында заңмен белгіленген зардаптарды анықтағанда ақша
сомасының бір бөлігін төлеу туралы келісімді білдіреді. Кепілпұл ұғымы,
тағы да, азаматтық құқық институтын білдіреді, ол тараптардың құқықтары мен
міндеттерін, сондай-ақ кепілпұл туралы келісімді қолданудың салдарын
реттейтін материалдық құқық нормаларының жиынтығын береді.
Тікелей келісімді кепілпұл туралы келісім деп, ал құқық институтын –
кепілпұл туралы келісім институты деп белгіленген дұрыс болар еді.
Сонымен қатар кепілпұл бір адамның екіншіге төлейтін ақша сомасының бір
бөлігін ғана білдіреді.
2.2 Кепілпұл туралы келісім. Келісімнің өзіндік сипаты.
Кепілпұл айрықша келісім бойынша төленеді, ол шарттан бөлек болады
және шарттағы міндеттемені қамтамасыз ету мақсатында қолданылады. Кепілпұл
туралы келісім шартқа қосымша болып келеді, ол міндеттеменің орныдалуын
қамтамасыз етеді. Кепілпұл туралы келісімнің ол үшін заңнама қажетті деп
тапқан елеулі белгілері, ол – кепілпұлдың мөлшері, сондай-ақ орындалуын
қамтамасыз ету үшін кепілпұл төленетін негізгі міндеттемені анықтау.
Кепілпұл туралы келісімнің заңдылығы негізгі шарттың заңдылығына
байланысты. Негізгі шарттың заңдылығы оның заңға сәйкестігін күшіне
енуін, кепілпұл туралы келісім күшінде болған кезде негізгі шарттың күшінде
болуын білдіреді. Сонымен қатар кепілпұл туралы келісім тараптардың
міндеттерін күрделендіреді. Кепілпұл алған адамның құқығы азаймайды,
міндеттемені қамтамасыз ету салдарынан көбейеді. Кепілпұл берген адамда да
қосымша міндеттемелер туындайды, кепілпұл алған адамның кепілпұл мен
қамтамасыз етілген міндеттемені орындамағанына дейін қандай да бір құқық
туындамайды.
Кепілпұл туралы келісімнің өзіндік сипаты. Кепілпұл, барлық
міндеттемелерден өзін ерекшелейтін белгілерге ие.
Біріншіден, кепілпұлмен шарттардан туындайтын міндеттемелер ғана
қамтамасыз етіледі және ол өзге міндеттемелерді қамтамасыз етуге
пайдаланылмайды.
Екіншіден, кепілпұл мен тараптардың біреуінің ақшалай міндеттемесі
көзделген шарттың орындалуына ғана қамтамасыз етілуі мүмкін, себебі
кепілпұл уағдаласушы тараптардың біреуінің шарт бойынша өзінен алынатын
төлемнің есебінен екінші тарапқа беріледі.
Үшіншіден, кепілпұл, міндеттеменің орындалуын қамтамасыз етудің тәсілі
бола тұрып, шарт жасалғандығының дәлелдемесі рөлін атқарады. Бұл дегеніміз
–егер шарт тараптардың біреуінің кепілпұл төлеуін көздейтін болса, онда бұл
міндет орындалғаннан кейін ғана шарт жасалады деп саналады. Кепілпұлды
төлеу тараптар арасында кепілпұлмен қамтамасыз етілген шарттың барлық
елеулі жағдайлары бойынша келісімге қол жеткендігінің және туындайтн барлық
саладарларымен оның күшіне кіргендігінің дәлелдемесі.
Төртіншіден, кепілпұл, оны беруші тарап үшін де, оны алушы тарап үшін
де жауапкершілік өлшемі болады, біріншісінің міндеті - өзінен алынатын
төлемді төлеу, ол одан бас тарқан жағдайда кепілпұлды жоғалтады,
екіншісінің міндеті – міндеттемені заттай орындау, себебі оны орындамаған
жағдайда ол кепілпұлды қайтарады және соның мөлшерінде қосымша шығын
тартады.
1.3 Кепілпұлмен қамтамасыз етілген міндеттемені
тоқтатудың немесе орындамаудың не кепілпұл туралы
келісімді тоқтатудың салдарлары.
Кепілпұлмен қамтамасыз етілген шарттың тоқтауы кепілпұл туралы
келісімнің тоқтауына әкеп соғады. Кепілпұл туралы келісім тоқталып,
берілген кепілпұлдың тағдырын шешкенде оның негізгі міндеттемеден бөлек
еместігі, оның бір бөлігі – шарттың тараптарының біреуінің ақшалай
міндеттемесінің бөлігі екендігі ескеріледі. Кепілпұлмен қамтамасыз етілген
шарт тоқтаған екі жағдайда кепілпұл қайтарылуы тиіс.
Тараптар, кепілпұлмен қамтамасыз етілген шартты оны орындау
басталғанға дейін өзара келісіп бұзса (зат түрінде орындау – жұмыс, қызмет
көрсету жаңадан немесе жарым-жартылай орындалса, мүлікті ішінара берсе, не
ақшалай міндеттемені орындағанда – кепілпұлдан басқа, шарт бойынша ақшаның
бір бөлігін төлесе) АК-ның 338 бабының 2-тармағында көзделген салдарлардан
босатылады, олар тараптардың негізгі шарты бойынша, да міндеттемелерінің
тоқтауына әкеп соғады, ал бұл ретте кепілпұл қайтарылауға тиіс. Қамтамасыз
етілетін міндеттемені тараптар жауап бермейтін мән-жайлардың нәтижесінде
орындау мүмкін болмағандықтан ол басталмай жатып тоқталса, жоғарыда
көрсетілгендей салдарлар туындайды.
Кепілпұл, міндеттемені қамтамасыз етудің тәсілі болумен қатар
тұрақсыздық ақысы, жауапкершілік шарасы да бола алады. Егер тараптардың
біреуі негізгі міндеттеме орындалмай қалатындай әрекет жасаса, оған сол
әрекет үшін жауапкершілік ретінде екінші жаққа, берілген кепілпұл
ескеріліп, кепілпұл сомасы мөлшерінде ақша төлеу міндеті жүктеледі.
Сондықтан, егер қамтамасыз етілетін міндетттеменің орындалмағанына кепілпұл
берген тарап жауапты болса, онда кепілпұл оны алған жақта қалады.
Міндеттемені бұзғандық үшін жауапқа тартылатындай жағдайлар болса
кепілпұлмен қамтамасыз етілген міндеттемені орындамағаны үшін тарап
жауапкер деп танылуы мүмкін. Яғни, кепілпұл жауаптылық шарасы ретінде
болады, ол міндеттемені орындамаған жақтан өндіріледі, ол үшін, жалпы ереже
бойынша егер шартта немесе заңнамада басқадай көзделмесе, кепілпұлмен
қамтамасыз етілген міндеттеменің орындамауында оның кінәсі болуы тиіс.
Сондықтан, егер міндеттеме тарапы кәсіпкер болса, оның кепілпұлмен
қамтамасыз етілген міндеттемені орындамауы, егер жойқың күштің – табиғи
құбылыстардың, әскери қимылдардың және т.б. әскери салдарынан міндеттемені
орындаудың мүмкін болмағандығы дәлелденбесе, жалпы ереже бойынша одан
жауапкершілік шарасы ретінде кепілпұлды өндіріп алуға негіз болады. Сонымен
қатар, кепілпұлмен қамтамасыз етілген міндеттемеде не кепілпұл туралы
шартта тараптардың міндеттемені бұзғаны үшін кінәсіз жауапкершілігі
көзделуі мүмкін, және бұл жағдайда да, сондай-ақ қамтамасыз етілген
міндеттемені бұзған жағдайда да кепілпұл кінәсіз бұзушыдан өндіріледі.
Кепілпұлды төлеу, жалпы ереже бойынша, міндеттеменің орындалмағын
үшін жауапты тараптың міндеттеменің орындалмауына байланысты туындаған
шығындарды негізгі шарт бойынша басқа тарапқа, кепілпұл сомасы ескеріліп,
төлеуден босатпайды. Шығынды өтеу туралы заң ережелері, оның ішінде шығын
мөлшерін анықтағанда кепілпұл мөлшерін есепке алудың қажеттілігі, егер
келісімде бұл жөнінде еш нәрсе көзделмесе, толықтырғыш болады. Сонымен
қатар, тлаптардың келісімінде кепілпұлмен қамтамасыз етілген
міндеттемелерден туындаған шығындарды өтеудің өзге салдарлары көзделуі
мүмкін. Шартта, мысалы, шығындар кепілпұлдың сомасынан тысқары толық
мөлшерде өндірілуі мүмкін, кепілпұл түрінде ғана, яғни бас тарту төлеті
ретінде өтеуге жол беріледі және т.б. деп көрсетілуі мүмкін. Кепілпұл
аванстан бөлек, аванс шартты орындау есебінен болашақ төлемге жатқызылып
беріледі, ол қамтамасыз ету құралы бола алмайды. Егер төлем кепілпұл деп
жазбаша көрсетілмесе, онда оны аванс деп санау керек.
ІІІ. Тұрақсыздық айыбы.
3.1 Тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің
тараптары және түрлері.
Міндеттемені қамтамасыз етудің тәсілі ретінде тұрақсыздық айыбын
міндеттеме орындалмаған немесе тиісінше орындалмаған жағдайда борышкердің
белгілі бір ақша сомасының төлеуінің қамтамасыз ететін басты міндеттемеге
қосымша шарты ретінде түсінеміз. Тұрақсыздық айыбымен қамтамасыз етудің
мақсаты – борышкерді қамтамсыз етілген міндеттеме бойынша өз міндетін оны
күрделендіріп алмау қаупімен дәл орындауға мәжбүрлеу, ал күрделенген
жағдайда – міндеттеме нысанын құрайтын міндеттер көбейеді, белгілі бір ақша
сомасын төлеу түрінде қосымша міндеттер пайда болады.
Міндеттемені қамтамасыз етудің тәсілі бола тұрып тұрақсыздық
айыбының өзі алдын ала анықталған ақша сомасын білдіреді, бұл ақша сомасы
да тұрақсыздық айыбы деп аталады.
Өсім немесе айыппұл деп аталатын тұрақсыздық айыбы міндеттеме
орындалмаған немесе тиісінше орындалмаған жағдайда белгіленеді, мысалы,
орындау мерзімінің бұзылуы (өткізіп алу), өнімнің сапасы, ассортименті,
буып-түйілуі туралы шартта көрсетілген талаптардың бұзылуы т.б.
Тұрақсыздық айыбының туралы келісімнің талаптары қамтамасыз етілген
міндеттеме бойынша тараптар болып табылады. Негізгі қамтамасыз етілген
міндеттемеде борышкер әрқашанда тұрақсыздық айыбы туралы келісім бойынша,
міндетті адам деп саналады. Борышкер міндеттемені орындамағанда қандай да
бір соманы төлеу міндеті үшінші жақ өзіне алған жағдайлар кепілдік пен
кепіл болушылыққа жатқанмен, тұрақсыздық айбына еш жатпайды.
Заңнамамен анықталған тұрақсыздық айбында оның мөлшерін көбейтпеуге
болмайтындығы жөнінде тікелей нұсқама болса, ол мөлшер тараптардың өзара
келісімі мен ұлғайтылады. Мысалы, ақша қаражатын заңсыз пайдаланғаны үшін
ҚР Ұлттық банкі қайта қаржыландыру ставкасы мөлшерінде белгеленген
тұрақсыздық айыбы тараптардың келісімі бойынша ұлғайюы мүмкін. Бұл ретте
заңды айыпақының мөлшерін өсіруге тараптар өзара уағдаласқан келісімнің
формасына шарттық тұрақсыздық айбы туралы келісімнің формасы үшін көзделген
ережже қолданылады, тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің жай жазбаша
формасын сақтамау несие берушіні заңда белгіленген мөлшерде тұрақсыздық
айбын өндіртіп алу құқығынан айырмайды.
Тұрақсыздық айыбының түрлері. Тұрақсыздық айыбы, негізінен, оның
туындау негізінде және мөлшерінің қандай тәртіпте – заңмен немесе
тұрақсыздық айыбы туралы келісіммен анықталатындығына қарай түрге бөлінеді.
Егер ол соманың мөлшері заң актісімен анықталса, ол заңды немесе
нормативтік, ал шартпен анықталса – ерікті немесе шарттық тұрақсыздық айыбы
деп аталады.
Тұрақсыздық айбы өсім немесе айыппұл түрінде де болады.
Заңнамада тұрақсыздық айыбы айыппұл, өсім ұғымдарымен тектес ұғым
ретінде берілген. Нормативтік актілерде айыппұл және тұрақсыздық айыбы
терминдері ұқсас ұғымдар ретінде жиі қолданылады; кейде оларды ажыртау
қиын. Дегенмен, құқықтық теория мен практикада бұл ұғымдар өз мәнінде
түсініледі. Әдетте, өсім ұғымы ретінде міндеттемені белгілі бір уақыт
аралығында орындамағандық үшін қолданылатын тұрақсыздық айыбын түсінеді.
Өсім орындау мерзімі сақталмаған әрбір нақты кезең үшін міндеттеме сомасына
пайызбен шағып есептеледі, мысалы, несие шартында ақша қаражатын қайтару
мерзімі өткеннен кейін төленетін соманың 0,5% -ты мөлшерінде әрбір күнге
айыпақы белгіленуі мүмкін.
Тұрақсыздық айыбын өндіртіп алу құқығының залалды өндіртіп алу
құқығымен ара қатынасына байланысты тұрақсыздық айыбы есептік, айыптық,
баламалық және ерекше болып бөлінеді.
Жалпы ереже бойынша тұрақсыздық айыбымен залалдың өтелмеген бөлігі
өндіріледі. Міне, тұрақсыздық айыбының осы түрі есептік деп аталады, бұл
ретте өндірілген тұрақсыздық айыбының мөлшері өндірілетін залалдың есебіне
жатқызылады.
Сонымен қатар заңнамада немесе шартта мынандай жағдайлар
қарастырылуы мүмкін: залалды емес, тек тұрақсыздық айыбын ғана өндіруге
болады; залалды тұрақсыздық айыбынан бөлек толық мөлшерде өндіртіп алуға
болады; несие берушінің қалауы бойынша не залал, не тұрақсыздық айыбы
өндіріледі. Ерекше, айыптық және балама тұрақсыздық айыбының
айырмашылықтары, міне, осында: ерекше тұрақсыздық айыбында тұрақсыздық
айыбын өндіртуге болады; бірақ залалды өндіртіп алуға жол берілмейді;
айыптықта – залал тұрақсыздық айыбынан тыс өндіріледі; баламалыда – несие
берушінің қалауы бойынша не залал, не тұрақсыздық айыбы өндіріледі.
3.2 Тұрақсыздық айыбын өндірудің негіздері
және функциясы.
Тұрақсыздық айыбы міндеттемені бұзған жағдайда борышкерге ақша беру
міндетін жүктеу арқылы оның орындалуын қамтамасыз ету тәсілі болғандықтан,
несие берушінің тұрақсыздық айыбын төлеу жөніндегі талабы туындау үшін
борышкердің қамтамасыз етілетін міндеттемені бұзуы жеткілікті, және бұл
талап несие берушіге залалдың келуімен немесе келуін дәлелдеумен байланысты
емес. Бірақ, тұрақсыздық айыбын өндіру үшін борышкерді міндеттемені
бұзғандығына байланысты жауапқа тартатындай себептердің туындауы түрінде
негіздер болуы тиіс.
Тұрақсыздық айыбын өндірудің негіздері кәсіпкердлік қызметпен
байланысты немесе байланысты емес міндеттеменің тұрақсыздық айыбымен
қамтамасыз етілетін-етілмейтіндігіне қарай бөлінеді. Мұндай бөлініс
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырумен байланысты немесе байланысты емес
міндеттемелерді бұзғандық үшін жауаптылықтың заң бойынша әртүрлі тұрғыдан
қаралатындығында.
Тұрақсыздық айыбын өндіргенде несие берушінің өзіне залалдың
келгендігін дәлелдеу тиіс еместігіне қарамастан борышкер залалдың елеусіз
екендігіне немесе мүлде жоқ екендігіне сілетеме жасауға және оған дәлелдеме
ұсынуға құқылы. Сонымен қатар, несие берушінің тұрақсыздық айыбын төлеу
туралы талабының оның өзінің міндеттемені бұзғандығына байланысты
борышқордың айыпақы мөлшерін азайту жөніндегі құқығына қатысы жоқ. Бұл мән-
жайлар соттың өндірілетін тұрақсыздық айыбының мөлшерін борышкердің талабы
бойынша азайтуына негіз бола алады.
Тұрақсыздық айыбының мөлшерін азайту туралы шешімді сот борышкердің
міндеттемені қаншалықты орындағанын және борышкер мен несие берушінің
мүдделерін ескеріп қабылдауы тиіс. Кәсіпкерлік қызметпен байланысты емес
міндеттемені қамтамасыз ететін тұрақсыздық айыбы бойынша да сот борышкер
мен несие берушінің негізгі міндеттеменің бұзылуындағы кінәлерінің деңгейін
ескеруі тиіс.
Тұрақсыздық айыбының функциясы. Тұрақсыздық айыбының негізгі
функциясы, әрине, борышкердің міндеттемені орындауын қамтамасыз ету.
Сонымен қатар тұрақсыздық айыбы, кепілпұл сияқты, санкция функциясын
атқарады – тұрақсыздық сомасын төлеу түріндегі қосымша қиындық ретінде
борышкерге жауапкершілік шарасы қолданылады.
Міндеттеменің орындалуы тұрақсыздық айыбымен қамтамасыз еткенде
оның функциясына, тағы да, міндеттеменің бұзылуынан келген залалдың
мөлшерін, әсіресе, оны дәлелдеу қиынға түскен жағдайда, алдын ала анықтау
кіреді. Несие берушіге өзінің залалды төлеттіру жөнінде талап қою құқығын
тұрақсыздық айыбын төлеттіру құқығымен алмастырғаны тиімді, себебі
тұрақсыздық айыбын төлеттіру үшін келген залалды дәлелдеу керек емес.
Сонымен қатар, кез келген шарттық тұрақсыздық айыбын белгілегенде оның
мөлшері болуы мүмкін залалдың мөлшеріне шамалас болуы тиіс, олай болмаған
ретте.\, жалпы ереже бойынша, не несие беруші залалды тұрақсыздық айыбының
мөлшерінен тысқары өндіртіп алуға құқылы (атап айтқанда, есептік
тұрақсыздық айыбында), не борышкер, міндеттеменің бұзылуынан келген
залалдың шамалас еместігіне байланысты, тұрақсыздық айыбының мөлшерін
азайту туралы талап қоюға құқылы. Міндеттеме бұзылудан келген залалдың
мөлшерін алдын ала анықтау есептік, ерекше баламалы тұрақсыздық айыбына
жүктелген. Ал, айыптық тұрақсыздық айыбында болуы мүмкін залалдарға
тұрақсыздық айыбы мөлшерінің келген залал мөлшеріне шамалас еместігіне
байланысты оның мөлшерін азайтуды борышкердің талап ете алатын құқығы
арқылы есеп жүргізіледі.
Кейбір реттерде тұрақсыздық айыбы бас тарту төлемі – борышкердің
несие берушіге міндеттемені орындаудың орнына беретін белгілі бір ақша
сомасы ретінде болады. Тұрақсыздық айыбын төлеу міндеттеменің тоқтауына
әкеп соғады деп тараптар өзара келісіп, оны шартқа енгізген жағдайда
тұрақсыздық айыбы бас тарту төлемі болып саналады.
3.3 Тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің формасы.
Тұрақсыздық айыбын борышкер қамтамасыз етілген міндеттемені бұзған
жағдайда оның белгілі бір ақша сомасын төлеу міндеттемесі ретінде ресімдеу
әңгіменің шарттық немесе заңды тұрақсыздық айыбы жайында екендігіне
байланысты. Әрине, тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің формасы жөнінде тек
шарттық тұрақсыздық айыбына қатысты айтуға болады, себебі заңды тұрақсыздық
айыбы жағдайында ол туралы бөлек келісім керек емес.
Заң талабы бойынша тұрақсыздық туралы келісім тұрақсыздық айыбымен
қамтамасыз етілген міндеттеме туындайтын мәміленің формасына тәуелсіз
жазбаша түрде болады. Тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің жазбаша формасы
ауызша мәлімеден туындайтын міндеттеме тұрақсыздық айыбымен қамтамасыз
етілген жағдайда керек. Тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің жазбаша формада
болмауы керек. Тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің жазбаша формада болмауы
оны заңсыз деп тануға әкеп соғады.
Заң талабы бойынша тұрақсыздық туралы келісім тұрақсыздық айыбымен
қамтамасыз етілген міндеттеме туындайтын мәміленің формасына тәуелсіз
жазбаша түрде болады. Тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің жазбаша формасы
ауызша мәміледен туындайтын міндеттеме тұрақсыздық айыбымен қамтамасыз
етілген жағдайда керек. Тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің жазбаша формада
болмауы оны заңсыз деп тануға әкеп соғады.
Шарттыққа қарағанда заңды тұрақсыздық айыбы, шартта көзделген –
көзделмегеніне қарамастан, қандай да бір ресімдеуді керек етпейді.
Заңнамада анықталған тұрақсыздық айыбы тараптардың еркіне бағынбайды, оны
қолдану – несие берушінің құқығы. Несие берушінің заңды тұрақсыздық айыбын
өндіртіп алу құқығы тараптардың келісімімен шектелуге жатпайды, ондай
келісім, тұрақсыздық айыбы заңның диспозитивтік нормасымен анықталғаннан
басқа реттерде, заңсыз деп саналады.
ІV. Кепілдік және кепіл болушылық.
4.1 Кепілдік және кепіл болушылық туралы жалпы ереже.
Кепілдік пен кепіл болуышылықтың құқықтық тегі бір. Кепілдік пен
кепіл болушылықтың міндеттемені қамтамасыз ету тәсіл ретіндегі мәні –
борышкердің міндеттемені тиісінше орындау жөніндегі жауапкершілігін үшінші
жақтарға тарату және оларды орындауға міндетті адамдар қатарына тарту.
Борышкер үшін негізгі міндеттмені орындаған кепілші мен кепіл болушыға
несие берушінің құқықтары ауысады, ол ауысуы еш қандай ресімдеуді керек
етпейді және және ешкімнің ырқына тәуеді есем, себебі ол заң актісінің
міндеттеуі негізінде жүзеге асырылады.
Міндеттемен қамтамасыз етудің басқа тәсілдеріне қарағанда, мысалы,
несие беруші борышкердің қабілетсіздігін қорғамайтын тұрақсыздық айыбына
қарағанда, кепілдік пен кепіл болуышылық борышкер қабілетсіз болған
жағдайда да несие берушінің міндеттемені орындатуына мүмкіндік береді.
Борышкердің үшінші жақтардың қосымша міндеттемелері есебінен
міндеттемені орындауды қамтамасыз етуінің түрлері өзара ұқсас болғанмен,
олардың құқықтық реттелуін өзінше қарауды талап ететін айырмашылықтар да
бар. Кепілдік пен кепіл болушылықтың негізгі айырмашылығы олардың қосымша
міндеттеме ретінде ортақтастығында не субсидиялығында, сондай-ақ кепілші
мен кепіл болушының борышкер міндеттемесін орындауының шегінде және оларға
талап қою тәртібінде.
Кепілдік дегеніміз – кепілші деп аталатын белгілі бір адамның басқа
адамның несие берушісі алдында міндеттемесімен сол негізгі борышкермен
ортақтасып орындауға жауап беру міндеттемесі. Кепілшінің борышкермен
ортақтасқан жауапкершілігі туралы ереже қолданылмайтын жағдайлар Заң
актілерінде көзделуі мүмкін.
Кепілдік – қамтамасыз етілетін міндеттеме бойынша несие беруші мен
негізгі міндеттеме бойынша борышкер емес адам арасында орнатылатын құқықтық
қатынас. Кепілші келбеті борышкерге келмейді, негізгі міндеттемеге қатысты
алғанда кепілші арқашанда үшінші тұлға болып қалады.
Кепілдікпен борышкердің ақшалай міндеттемесінің орындалуы
қамтамасыз етіледі. Кепілдіктің тұрақсыздық айыбынан, кепілпұлдан немесе
кепілден айырмашылығы сол, тіптен міндеттемеде тұрақсыздық айыбын төлеу
көзделмесе де немесе, егер, ол бойынша залал туындайтын болмаса да,
борышкердің міндеттемені заттай орындауы да қамтамасыз етіледі. Кепілші өз
қалауы бойынша не міндеттемені заттай орындайды не залалды өтеу және
тұрақсыздық айыбын төлеу жөнінде борышкермен теңдей жауаптылық көтереді.
Шарт бойынша кепілдік келешекте туындайтын міндеттемеге де таралуы
мүмкін, бұл ретте болашақ талап кепілдікпен қамтамасыз етіледі, ал
бұл жағдайда кепілшінің міндеттемесі қамтамасыз етілетін міндеттеме
туындаған кезден бастап ғана туындай алады.
Кепілші несие берушінің талаптарын қанағаттандырғанға дейін ол
жайында борышкерді ескертуі тиіс, ал несие беруші оған талап қойған
жағдайда – борышкерді іске қатысуға тартады. Кепілші мен борышкер несие
берушінің бір міндеттеме бойынша борышкерлері болып табылмайтындықтан
кепілші несие беруші мен борышкердің негізгі міндеттеме бойынша ара
қатынасының сипатын біле бермейді. Борышкерді несие берушінің талаптары
жайында ескертпей және борышкерді іске қатысуға тартпай борышкердің несие
берушінің талаптарына қарсы қоятын қандай дәлелдері бар екендігін анықтау
мүмкін емес немесе қиындық тудырады.
Несие берушінің талаптарын кепілшінің орындағаны туралы борышқорды
хабардар етудегі тағы бір мақсат – бұл жағдайда несие берушінің құқықтары
кепілшіге өтеді, ал борышкер хабарланбаса, соның салдарынан кепілші, жаңа
несие беруші ретінде қолайсыз салдарға душар болады, мысалы, борышкер
міндеттемні алғашқы несие берушіге орындап, нәтижесінде міндеттеме тоқтауы
мүмкін.
Кепілшінің борышкерді іске қатысуға тарту міндеті материалдық болып
табылады, бұл жағдайда кепілші несие берушінің кепілдік берушіге талап
арыздың барлық қажетті мәліметтерін көрсетіп талап қойғаны борышкерге
хабарлайды (талап арыз жіберілген соттың аталуы, арыздың нөмері мен
жазылған күні, т.б. көрсетіледі). Егер кепілші сотта борышкерді іске тарту
туралы арызбен (өтінішпен) шектелсе, кепілшінің міндеті орындалады деп
саналмайды.
Кепілшінің несие берушінің талаптарын қанағаттандырғанын
борышкерге ескерту жөніндегі не борышкерді іске қатысуға тарту жөніндегі
өзіне жүктелген міндетін орындамауы кепілшіге қолайсыз салдарлар әкеледі.
Несие берушінің талап қойғаны жайында кепілшіден дұрыстап хабар алған
борышкер іске қатысудан бас тартса, онда ол несие берушіге білдірген
қарсылықтарын кепілшінің регрестік талаптарына қарсы қоя алмайды, ол тек
борышкер мен кепілші арасындағы өзара қатынастан туындайтын мән-жайларға
ғана сілтеме жасай алады.
Кепілші мен борышкердің міндеттемелері ортақтас болады, яғни
кепілші ортақтас борышкерлер қатарына жатады, оларға ортақтас міндеттеме
туралы жалпы ереже тарайды. Негізгі міндеттеме бойынша несие беруші
негізгі міндеттемені орындау жөнінде борышкерге де, орындау мерзімі
келгенде кепілшіге де талап қоюға құқылы. Сонымен қатар кепілші несие
беруші мен борыщқор арасындағы қатынастарға негізделген, борышқордың өзі де
білдіре алатын қарсылықты несие берушінің талаптарына қарсы қоюға құқылы,
жалпы ереже бойынша ортақтас борышкерлер үшін ортақтас міндеттемеде оған
жол берілмейді. Кепілші мұндай қарсылықтарды борышкер олардан бас тартқан
немесе борышты мойындаған жағдайда да қол қоя алады. Кепілшінің бұл ерекше
құқығы кепілдіктің негізгі міндеттемеге қосымшалығынан
туындайды, онда ортақтас борышкер болғанмен кепілші негізгі міндеттеме
бойынша борышкерге тең келмейді және оны тлықтай алмасытар алмайды, өзінің
несие берушімен негізгі міндеттеме бойынша қатынасын бөлек келісімінің
негізінде тұрғызады, сондай-ақ кепілдік бойынша құқық қатынасында
борышкердің еркін емес, өзінің еркін білдіреді.
Кепілшінің қарсылықтар білдіруге құқығы оның өзінің немесе
борышкердің іс жүргізушілік жағдайына, сондай-ақ борышкердің өзінше тлап
қоймаған үшінші жақ ретінде, немесе ортақ жауапкер ретінде тартылған-
тартылмағанына байланысты емес.
Кепілшінің несие берушінің талаптарына қарсы қарсылық білдіру
құқығын шектеу кепілдік шартының талаптарынан ғана туындауы мүмкін, мысалы,
егер кепілдік шартында несие берушінің талаптарын бірінші мәлімдегенде
бірден қанағаттандыру көзделген болса.
Бір міндеттемені қанағаттандыру үшін бір емес, бірнеше кепілдіктер
қолдануы мүмкін. Бұл ретте кепілдіктің әрқайсы міндеттемені өзінше дербес
қамтамасыз етеді, ал негізгі міндеттемені борышкер орындамаған жағдайда
негізгі міндеттеме бойынша несие беруші кепілшілердің әрқайсысына кезекпен
немесе олардың барлығына бірден талап қоя алады.
Кепілші ретінде бір емес бірнеше адам бола алады. Бұл ретте кепілші
жағында адамдардың көптігі орын алады және бұл адамдардың барлығы өз
кепілдігін бірге берген болып саналады. Бірге кепілдік берген адамдар несие
беруші алдында, жалпы ереже бойынша, ортақтасып жауап береді.
Кепіл болушылық дегеніміз – кепіл болушы деп аталатын белгілі бір
адамның басқа адамның несие беруші алдындағы міндеттемесін негізгі
борышкермен бірге толықтай немесе жарым-жартылай субсидиялы орындауға жауап
беру міндеті. Кепіл болушылық арқылы, әдетте, борышкердің ақшалай
міндеттемені орындауы қамтамасыз етіледі. Бұл кепіл болушының
жауаптылығының мәнінен туындайды: кепіл болушы, егер заңнамада өзгеше
көзделмеген болса, кепіл болушылықта көретілген сома мөлшерінде жауаптылық
көтереді.
Кепілдік сияқты, кепіл болушылықта, қамтамасыз етілетін міндеттеме
бойынша несие беруші мен негізгі міндеттеме бойынша борышкер емес адам
арасында орнаған құқықтық қатынас. Кепіл болушы да, кепілші сияқты, кепіл
болушылық бойынша міндеттемеге қатысты әрқашан да үшінші жақ болып
табылады.
Кепіл болушылық негізгі қамтамасыз етілетін міндеттемеге қатысты
субсидиялық міндеттеме болып табылады, және кепіл болушы да субсидиялық
борышкер болады. Яғни кепіл болушы негізгі міндеттің орындалмағанына несие
берушінің осы міндеттеме бойынша талабын борышкер орындамағаннанкейін ғана
жауап береді. Несие беруші кепіл болушыға талапты негізгі борышкерге талап
қойғаннан және ол талапты борышкер орындамағаннанкейін ғана қоюға құқылы.
Кепіл болушылық көптеген тұста кепілдікке ұқсағанмен, өзінше жеке
дербес институт және құқықтық реттеуде бірқатар елеуліерекшеліктерге ие.
Кепілдік пен кепіл болушылықтың шарттық институттарының арасындағы негізгі
айырмашылықтарға мыналар жатады:
• Жауапкершіліктің сипаты – кепілшінің негізгі міндеттемені орындау
жөніндегі міндеттемесі ортақтас, ал кепіл болушының міндеттемесі –
негізгі борышкердің міндеттемесіне қатысты субсидиялық (қосымша) болып
келеді;
• Жауапкершіліктің көлемі – несие беруші алдында кепілші
борышкердікіндей көлемде жауап береду, оған сыйақыны (мүлде), борышты
өндіруге байланысты сот шығындарын және несие берушіге борышкердің
міндеттемені орындамағанынан немесе тиісінше орындамағаннан келген
залалды, егер кепілдік шартында өзгеше көзделмеген болса, төлеу;
• Талап қою тәртібі – несие беруші міндеттеменің оның орындалу мерзімі
келген кезден бастап орындалуы туралы борышкер мен кепілшіге талап
қоюға құқылы, ал міндеттемені орындауда кепілші мен борышкер ортақтас
болғандықтан несие беруші олардың кез келгеніне талап қоя алады.
4.2 Кепілдікпен және кепіл болушылықпен қамтамасыз етілетін талаптар.
Кепілдік пен кепіл болушылықтың туындау негіздері. Кепілдік пен кепіл
болушылықтың тоқтатуы.
Кепіл болушылық пен кепілдік, жалпы ереже бойынша, заңды талаптарды
ғана, яғни қамтамасыз етілетін міндеттеменің туындау негізінің заңдылығын
бірінші кезектес білдіретін заңды міндеттемеге негізделген талапты
қанағаттандырады. Бұл ереже, негізінен, кепілдік пен кепіл болушылықтың
негізгі қамтамасыз етілетін міндеттемеге қарағанда қосымша (акцессорлық)
міндеттемелерді қамтамасыз ету тәсілі екендігінен туындайды. Қамтамасыз
етілетін міндеттеменің заңсыздығы, жалпы ереже бойынша, кепіл болушылықтың
немесе кепілдіктің заңсыздығына әкеп соғады және кепіл болушы мен кепілшіні
заңдық салдарларға ұрындырады.
Тек заңды талаптарды ғана кепіл болушылықпен және кепілдікпен
қамтамасыз ету туралы жалпы ережеге жатпайтын бір жағдай – борышқордың
әрекет қабілетсіздігін несие беруші білмей, оның міндеттемесі үшін жауап
беруді кепілші мен кепіл болушының өз мойындарына алуы. Егер несие беруші
борышкердің әрекет қабілетсіздігін шындығында білмеген болса, онда кепілші
мен кепіл болушының мұндай мәмілесі қалайда заңды болады.
Жоғарыда көрсетілгендерден басқа, кепілші мен кепіл болушының
шартта көзделген жағдайларда, қамтамасыз етілетін міндеттеменің заңдылығына
қарамастан, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Азаматтық құқық пәні бойынша
Дипломдық жұмысы
Тақырыбы: Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету.
Орындаған:
Тексерген:
Жоспар.
Кіріспе.
І. Жалпы ереже.
1.1 Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдері ұғымы және олардың
түрлері.
1.2 Міндеттеменің орындалуын қамамасыз ету тәсілдерінің акцессорлық
сипаты.
1.3 Міндеттемелерді қамтамасыз ету шараларын қолдану.
ІІ. Кепілпұл.
2.1 Кепілпұл туралы келісімнің субъектілері, формасы.
2.2 Кепілпұл туралы келісім. Келісімнің өзіндік сипаты.
2.3 Кепілпұлмен қамтамасыз етілген міндеттемені тоқтатудың немесе
орындамаудың не кепілпұл туралы келісімді тоқтатудың салдарлары.
ІІІ. Тұрақсыздық айыбы.
3.1 Тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің тараптары және түрлері.
3.2 Тұрақсыздық айыбын өндірудің негіздері және функциясы
3.3 Тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің формасы.
ІV. Кепілдік және кепіл болушылық.
4.1 Кепілдік және кепіл болушылық туралы жалпы ереже.
4.2 Кепілдікпен және кепіл болушылықпен қамтамасыз етілетін талаптар.
Кепілдік пен кепіл болушылықтың туындау негіздері. Кепілдік пен кепіл
болушылықтың тоқтатуы.
V. Кепіл.
5.1 Кепіл ұғымы. Кепілдің акцессорлық сипаты және кепіл объектісі.
5.2 Кепілдің туындауының негіздері және кепіл туралы шарт.
5.3 Кепіл туралы келісімнің формасы және кепілді тіркеу.
5.4 Кепілдің субъективтік жағы. Кепіл ұстаушының және өзге де адамдардың
кепіл нысанына құқықтарының қиғаштығы.
5.5 Кепілмен қанағаттандырылатын талаптар, түрлері. Кепіл құқығының
тоқтатуы, аудару және тәсілдері.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер.
Кіріспе.
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы Міндеттеменің орындалуын
қамтамасыз ету. Бұл тақырыпты зерттегенде көптеген әдебиеттерді қолдандым.
Зерттеу барысында тақырыпты келесі бөлімдерге жіктеп қарастырдым:
• Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдері ұғымы және олардың
түрлері бөлімі келесі бөлімдерге жіктеледі: Міндеттеменің орындалуын
қамамасыз ету тәсілдерінің акцессорлық сипаты, міндеттемелерді
қамтамасыз ету шараларын қолдану туралы мағлұматтар қамтылды.
• Кепілпұл бөлімі мынандай бөлімдерге жіктеледі: Кепілпұл туралы келісімнің
субъектілері, формасы, кепілпұл туралы келісім, тоқтатудың салдарлары
туралы мағлұмат.
• Тұрақсыздық айыбы келесі бөлімдерге жіктеледі: келісімнің тараптары,
түрлері, тұрақсыздық айыбын өндірудің негіздері, функциясы, формасы
туралы мәлімдемелер қарастырылды.
• Кепілдік және кепіл болушылық бөлімі келесі бөлімдерге бөлінеді: жалпы
ереже, кепілдік, кепілдік пен кепіл болушылықты қамтамасыз ететін
талаптар, туындау негіздері, формасы, кепілші мен кепіл болушының
жауапкершілігінің шектері, салдарры, тотатылуы.
• Кепіл бөлімі келесі бөлімдерге жікетеледі: кепіл ұғымы, кепілдің
акцессорлық сипат, объектісі, кепілдің туындау негіздері, кепіл туралы
шарт, келісімнің формасы, кепілді тіркеу, кепілдің субъективтік құқығы,
кепіл ұстаушының және өзге де адамдардың кепіл нысанына құқықтарының
қиғаштығы, талаптар, кепіл құқығының мазмұны және оны жүзеге асыру,
кепілді қайталап салу, тоқтауы,кепіл құқығын аудару, тәсілдері.
Дипломдық жазудағы ұстанған мақсатым: міндеттеменің орындалуын
қамтамасыз ету тақырыбымды толықтай зерттеу болып табылады.
Толығымен дипломдық жұмыс туралы мағлұматты дипломдық жұмыспен
танысуда алуға болады.
Жалпы ереже.
1.1 Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдері
ұғымы және олардың түрлері.
Міндеттеме бойынша құқықты жүзеге асыру құқық субъектісінің ырқына
ғана емес, борышкердің де еркіне байланысты. Міндеттемеден (атап айтқанда,
шартқа негізделген) басқаның әрекетіне құқық туындайды, яғни міндеттеме
талап етуге құқық береді, бірақ, жалпы ереже бойынша, борышкер уәде еткен
әрекетті орындауға мәжбүрлемейді. Бұл ережеге кірмейтін бірден бір жағдай,
ол – жеке – белгілі бір заттарға қатысты міндеттемені заттай орындауға
мәжбүрлейтін меншік құқығын және өзге заттық құқықты қорғау тәсілдерінен
туындайтын мүмкіндік. Жалпы ережеге сәйкес міндеттеме бойынша әрекет жасау
міндетті адамның еркіне байланысты, ол міндеттемелік қатынастар бойынша
орындауға белгілі бір қауіптілік береді. Сонымен қатар несие беруші,
міндеттемелік қатынастар бойынша борышкердің міндеттемені орындамауына
байланысты шығындардың орнын толтыруға құқылы. Кез келген міндеттемені
орындау, жалпы ереже бойынша, несие берушінің заңда көзделген жағдайларда
оның мәжбүрлеу тәртібінде орындалуын немесе міндеттеменің бұзылуынан
туындаған залалдың орнын борышкер өз мүлкі есебінен толтыруын талап ету
құқығымен қамтамасыз етіледі.
Заңнамада немесе шартта көзделген жағдайларда міндеттеменің
орындалуын қамтамасыз етудің жалпы шараларына қосымша (міндеттеменің
орындалмауынан болған залалды өз мүлкі есебінен төлеу жөнінде борышкерге
жүктелетін жауапкершілік түрінде ) міндеттеменің орындалуына септігін
тигізетін ерекше амалдар пайдаланылады. Міне осы амалдар азаматтық құқықта
міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ететін тәсілдер деп аталады.
Азаматтық құқықта міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ететін
тәсілдерге заңда немесе шартта көзделген, борышкердің міндеттемені тиісінше
орындауына ынта беретін және несие берушінің мүдделерін қорғауды
жеңілдететін, мүліктік сипаттағы арнаулы шаралар жатады. Бұл шаралар,
әдетте, мына мақсаттарды көздейді:
• Борышкердің жауапкершілігінің ауқымын ұлғайту және залалдың барлық
мөлшерін немесе оның бір бөлігін өндіруді оңайлату – бұл шараларға
мерзімді өткізіп алғандық үшін өсімақы немесе міндеттемені
орындамағандық немесе тиісінше орындамағандық үшін айыппұл жатады;
• Борышкердің жауапкершілігін үшінші жаққа тарату және оларды орындауға
жауапты адамдар қатарына тарту – бұл шараларға, атап айтқанда,
кепілдік және кеплідік беру жатады;
• Несие берушіге белгілі бір заттар есебінен өз талаптарын
артықшылықпен қанағаттандыруға құқық беру (адамға емес, заттың
құнына сенемін) – бұл шараларға, мысалы, кепіл зат жатады;
• Борышкер міндеттемені орындаудан бас тартқан жағдайда несие берушінің
қайтарылмайтын аванс алуы – бұл шараларға кепілақы мен кепілдік жарна
жатады;
• Борышкердің қарсы, әдетте, ақшалай міндеттемені орындағанына дейін
несие берушінің затты немесе өзге мүлікті беру жөніндегі міндеттемені
орындамауына құқық беру – бұл шараларға мүлікті ұстап қалу жатады.
Айта кететін бір жағдай – міндеттемені қамтамасыз ету тәсілдерінің
тізбесі АК-ның 292 – бабының 1-тармағында тұрақсыздық айыппұл, кепілзат,
кепілдік, кепілдік берушілік, кепіл немесе мүлікті ұстап қалу сияқты
дәстүрлі тәсілдермен шектелмейді. Борышкерді міндеттемені тиісінше
орындауға ынталандыратындардың барлығы, сөзсіз, егер заңды болса,
міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдеріне жатады. Аталған
дәстүрлі тәсілдермен қатар міндеттеменің орындалуын қамтамасыз етудің басқа
да көптеген конструкциялары болуы мүмкін, олар қамтамасыз етуші шаралар
ретінде заңнамада әдейі көзделуі де (мысалы, кепілдік жарна, қаржыландыру
шарты бойынша ақша талабынан қайту туралы жағдайды пайдалану), заңнамада
көзделмей шартта белгіленуі де мүмкін.
1.2 Міндеттеменің орындалуын қамамасыз ету
тәсілдерінің акцессорлық сипаты.
Міндеттемені қамтамасыз ету тәсілдері, жалпы ереже бойынша,
қамтамасыз етілетін міндеттемеге қатысты қосымша (акцессорлық) болып
табылады, яғни оның заңдылығына және заңдық күшіне тәуелді болып келеді.
Бірақ бұған банк кепілдігі жжатпайды, оның қамтамасыз етілетін
міндеттеменің заңдылығына тәуелсіздігі заңдастырылған, бұл банк кепілдігін
берудің кәсіпкерлік сипатына және соған ілеспе кәсіпкерлік қауіпке
негізделген.
Міндеттеменің (қамтамасыз етуші міндеттеменің ) орындалуын
қамтамасыз ету тәсілдерінің негізгі (басты) міндеттемелерге қосымша сипаты
бірталай жерде көрініс табады. Біріншіден, тек заңды міндеттемелік
талаптар, яғни заңды негізде туындаған талаптар ғана қамтамасыз етіледі.
Екіншіден, қамтамасыз етуші міндеттеме талап ету құқығын беруге көнгенде
және көптеген жағдайларда осы негізгі міндеттеме бойынша борышты аударғанда
негізгі міндеттеменің тағдырына ілеседі. Үшіншіден, негізгі міндеттеменің
тоқтауы, ол қандай негізде тоқтаса да, әдетте, қамтамасыз ететін
міндеттеменің тоқтауына әкеп соғады. Төртіншіден, негізгі міндеттеменің
заңсыз болуы оны қамтамасыз ететін міндеттеменің заңсыздығына әкеп соғады,
ал бұл норма императивтік, ол өзгедей шарттық салдарлардың болуы мүмкін
екендігін қарастырмайды. Ал, қамтамасыз етуші міндеттеменің заңсыздығы
қамтамасыз етілетін міндеттеменің заңдылығына еш әсерін тигізбейді, бұл
басты міндеттеменің тағдырының қосымша міндеттеме тағдырына тәуелді
еместігін көрсетеді.
Негізгі міндеттеменің тағы бір артықшылығы сонда, ол қамтамасыз
етуші міндеттеменің тоқтаған-тоқтамағандығына тәуелді емес. Бірақ бұл
ережеге кепіл затын ломбардтардың сатуы және жылжымайтын мүлік ипотекасының
заттарын соттан тыс мәжбүрлеп сатқызудың кейбір жағдайлары кірмейді, бұл
заң шығарушының кепіл берушілер мүдделерін мамандандырылған кәсіпкерлік
ұйымдардың – кепіл ұстаушылардың қорғау ниетінен туындаған.
2.3 Міндеттемелерді қамтамасыз ету шараларын қолдану.
Несие берушінің боышкердің міндеттемені орындамағаны үшін
жауаптылығының азаматтық-құқықтық принциптеріне негізделген, міндеттеменің
бұзылуынан келген залалды борышкер мүлкі есебінен өндіріп алу құқығына
қарағанда міндеттемелерді қамтамасыз ету жөніндегі арнаулы шаралардықолдану
өзінен өзі болмайды. Міндеттемелерді қамтамасыз ету жөніндегі жалпы ереже
қамтамасыз етуші шараларды қолдану мүмкіндігін ғана қарастырады. Қандай да
бір міндеттеме қандай да бір нақты тәсілмен қамтамасыз етілуі үшін
тараптардың келісімі немесе заңның арнайы міндеттеуі керек. Бұл ретте,
міндеттемені қамтамасыз етудің кейбір тәсілдері заңнамада да, тараптар
келісімінде де (мысалы, кепіл зат, тұрақсыздықайыппұл, мүлікті ұстап
қалу), кейбіреулері – тек тараптар келісімінде (мысалы, кепілақы) көзделуі
мүмкін.
Міндеттемені қамтамасыз етудің кейбір тәсілдері (тұрақсыздық
айыппұл, кепілақы) бір жағынан заңдық жауапкершілік шаралары да болып
табылады, себебі олар міндеттемені орындамаған немесе тиісінше орындамаған
адамға қосымша мүліктен айырылуды (ауыртпалық) жүктейді, ол сөзсіз және
тікелей міндеттемені орындамаудан туындайды. Басқалары (кепіл зат, мүлікті
ұстап қалу, кепілдік және т.б.) жауапкершілік шараларына жатпайды, себебі
оларды қолдану олардың туындау негіздерін дәлелдеудің кейбір
процедураларымен және қамтамасыз етілген міндеттемеден заңда немесе
тараптар келісімінде көзделген тәуелсіз жағдайлардың туындауымен
байланысты.
ІІ. Кепілпұл.
2.1 Кепілпұл туралы келісімнің субъектілері, формасы.
Кепілпұл дегеніміз – Шарт жасасқан кезде бір адамның екінші адамға
міндеттемеден туындайтын белгілі бір әрекеттер орындағаны үшін беруге
жататын ақша сомасының бір бөлігін төлеуі. Кепілпұл – борышкер несие
берушіге төлеуге тиісті қандай да бір ақша сомасының бөлігі. Міндеттеменің
орындалуын қамтамасыз ету тәсілі ретіндегі кепілпұлдың маңызы сонда, ол
шартты қандай да бір тараптың орындамауынан сақтандырады. Шартты орындамау
оның орындалуына жауапты тарап үшін қолайсыз зардаптар әкеледі. Кепілпұл,
негізінен, борышкердің қандай да бір ақша сомасын төлеу жөніндегі негізгі
міндеттемесі бойынша міндеттерін орындауын қамтамасыз етуге бағытталған,
мысалы, сатып алушының сатылатын бағаны төлеу міндеті, жалгердің жалдау
ақысын төлеу міндеті, т.б., ал қамтамасыз етуге сол кепілпұл берген адамның
кейін шартты орындаудан бас тартқан жағдайда сол кепілпұлдан айырылып қалу
қаупі арқылы қол жеткізуге болады. Сонымен қатар, кепілпұл алған адамның
шартты орындамауы да оған алған кепілпұлды қайтару, сондай-ақ контрагентке
алған кепілпұлдың сомасына тең сома төлеу түрінде қолайсыз зардаптар алып
келуі мүмкін.
Кепілпұл туралы келісімнің субъектілері. АК-ның кепілпұл туралы
жаңа ережелері кепілпұлмен қамтамасыз етілуі мүмкін шарттың
міндеттемелердің аясын кеңейтті. Бұрын бұл тәсілмен тараптарының біреуі
азамат болып келетін шарттар ғана қамтамасыз етілетін. Қазір, кепілпұлмен
қамтамасыз етілетін міндеттемелерді қатысушылар құрамына қарай шектеу
жойылды, кепілпұлмен кез келген шарттық міндеттемелерді, оның ішінде
тараптары азаматтардың қатысуынсыз етуге болады.
Кепілпұл туралы келісімнің формасы. Кепілпұл туралы келісім, оның
сомасына және негізгі міндеттеменің формасына қарамастан, заңсыз болады
деген үреймен жазбаша түрде жасалуы тиіс. Егер негізгі міндеттемені
нотариус куәландыруы тиіс болса, кепілпұл туралы келісімнің заңдылығы үшін
жай жазбаша форма жеткілікті (АК-ның 337-бабының 2-тармағы).
Кепілпұл ұғымында бірнеше мәндік және заңдық мағына бар. Көбіне
кепілпұл ұғымы кепілпұлтуралы келісімнің өзін белгілеу үшін қолданылады –
шарт жасасқанда және белгілі бір құқықтар мен міндеттерді сондай-ақ осы
келісімді қолдану барысында заңмен белгіленген зардаптарды анықтағанда ақша
сомасының бір бөлігін төлеу туралы келісімді білдіреді. Кепілпұл ұғымы,
тағы да, азаматтық құқық институтын білдіреді, ол тараптардың құқықтары мен
міндеттерін, сондай-ақ кепілпұл туралы келісімді қолданудың салдарын
реттейтін материалдық құқық нормаларының жиынтығын береді.
Тікелей келісімді кепілпұл туралы келісім деп, ал құқық институтын –
кепілпұл туралы келісім институты деп белгіленген дұрыс болар еді.
Сонымен қатар кепілпұл бір адамның екіншіге төлейтін ақша сомасының бір
бөлігін ғана білдіреді.
2.2 Кепілпұл туралы келісім. Келісімнің өзіндік сипаты.
Кепілпұл айрықша келісім бойынша төленеді, ол шарттан бөлек болады
және шарттағы міндеттемені қамтамасыз ету мақсатында қолданылады. Кепілпұл
туралы келісім шартқа қосымша болып келеді, ол міндеттеменің орныдалуын
қамтамасыз етеді. Кепілпұл туралы келісімнің ол үшін заңнама қажетті деп
тапқан елеулі белгілері, ол – кепілпұлдың мөлшері, сондай-ақ орындалуын
қамтамасыз ету үшін кепілпұл төленетін негізгі міндеттемені анықтау.
Кепілпұл туралы келісімнің заңдылығы негізгі шарттың заңдылығына
байланысты. Негізгі шарттың заңдылығы оның заңға сәйкестігін күшіне
енуін, кепілпұл туралы келісім күшінде болған кезде негізгі шарттың күшінде
болуын білдіреді. Сонымен қатар кепілпұл туралы келісім тараптардың
міндеттерін күрделендіреді. Кепілпұл алған адамның құқығы азаймайды,
міндеттемені қамтамасыз ету салдарынан көбейеді. Кепілпұл берген адамда да
қосымша міндеттемелер туындайды, кепілпұл алған адамның кепілпұл мен
қамтамасыз етілген міндеттемені орындамағанына дейін қандай да бір құқық
туындамайды.
Кепілпұл туралы келісімнің өзіндік сипаты. Кепілпұл, барлық
міндеттемелерден өзін ерекшелейтін белгілерге ие.
Біріншіден, кепілпұлмен шарттардан туындайтын міндеттемелер ғана
қамтамасыз етіледі және ол өзге міндеттемелерді қамтамасыз етуге
пайдаланылмайды.
Екіншіден, кепілпұл мен тараптардың біреуінің ақшалай міндеттемесі
көзделген шарттың орындалуына ғана қамтамасыз етілуі мүмкін, себебі
кепілпұл уағдаласушы тараптардың біреуінің шарт бойынша өзінен алынатын
төлемнің есебінен екінші тарапқа беріледі.
Үшіншіден, кепілпұл, міндеттеменің орындалуын қамтамасыз етудің тәсілі
бола тұрып, шарт жасалғандығының дәлелдемесі рөлін атқарады. Бұл дегеніміз
–егер шарт тараптардың біреуінің кепілпұл төлеуін көздейтін болса, онда бұл
міндет орындалғаннан кейін ғана шарт жасалады деп саналады. Кепілпұлды
төлеу тараптар арасында кепілпұлмен қамтамасыз етілген шарттың барлық
елеулі жағдайлары бойынша келісімге қол жеткендігінің және туындайтн барлық
саладарларымен оның күшіне кіргендігінің дәлелдемесі.
Төртіншіден, кепілпұл, оны беруші тарап үшін де, оны алушы тарап үшін
де жауапкершілік өлшемі болады, біріншісінің міндеті - өзінен алынатын
төлемді төлеу, ол одан бас тарқан жағдайда кепілпұлды жоғалтады,
екіншісінің міндеті – міндеттемені заттай орындау, себебі оны орындамаған
жағдайда ол кепілпұлды қайтарады және соның мөлшерінде қосымша шығын
тартады.
1.3 Кепілпұлмен қамтамасыз етілген міндеттемені
тоқтатудың немесе орындамаудың не кепілпұл туралы
келісімді тоқтатудың салдарлары.
Кепілпұлмен қамтамасыз етілген шарттың тоқтауы кепілпұл туралы
келісімнің тоқтауына әкеп соғады. Кепілпұл туралы келісім тоқталып,
берілген кепілпұлдың тағдырын шешкенде оның негізгі міндеттемеден бөлек
еместігі, оның бір бөлігі – шарттың тараптарының біреуінің ақшалай
міндеттемесінің бөлігі екендігі ескеріледі. Кепілпұлмен қамтамасыз етілген
шарт тоқтаған екі жағдайда кепілпұл қайтарылуы тиіс.
Тараптар, кепілпұлмен қамтамасыз етілген шартты оны орындау
басталғанға дейін өзара келісіп бұзса (зат түрінде орындау – жұмыс, қызмет
көрсету жаңадан немесе жарым-жартылай орындалса, мүлікті ішінара берсе, не
ақшалай міндеттемені орындағанда – кепілпұлдан басқа, шарт бойынша ақшаның
бір бөлігін төлесе) АК-ның 338 бабының 2-тармағында көзделген салдарлардан
босатылады, олар тараптардың негізгі шарты бойынша, да міндеттемелерінің
тоқтауына әкеп соғады, ал бұл ретте кепілпұл қайтарылауға тиіс. Қамтамасыз
етілетін міндеттемені тараптар жауап бермейтін мән-жайлардың нәтижесінде
орындау мүмкін болмағандықтан ол басталмай жатып тоқталса, жоғарыда
көрсетілгендей салдарлар туындайды.
Кепілпұл, міндеттемені қамтамасыз етудің тәсілі болумен қатар
тұрақсыздық ақысы, жауапкершілік шарасы да бола алады. Егер тараптардың
біреуі негізгі міндеттеме орындалмай қалатындай әрекет жасаса, оған сол
әрекет үшін жауапкершілік ретінде екінші жаққа, берілген кепілпұл
ескеріліп, кепілпұл сомасы мөлшерінде ақша төлеу міндеті жүктеледі.
Сондықтан, егер қамтамасыз етілетін міндетттеменің орындалмағанына кепілпұл
берген тарап жауапты болса, онда кепілпұл оны алған жақта қалады.
Міндеттемені бұзғандық үшін жауапқа тартылатындай жағдайлар болса
кепілпұлмен қамтамасыз етілген міндеттемені орындамағаны үшін тарап
жауапкер деп танылуы мүмкін. Яғни, кепілпұл жауаптылық шарасы ретінде
болады, ол міндеттемені орындамаған жақтан өндіріледі, ол үшін, жалпы ереже
бойынша егер шартта немесе заңнамада басқадай көзделмесе, кепілпұлмен
қамтамасыз етілген міндеттеменің орындамауында оның кінәсі болуы тиіс.
Сондықтан, егер міндеттеме тарапы кәсіпкер болса, оның кепілпұлмен
қамтамасыз етілген міндеттемені орындамауы, егер жойқың күштің – табиғи
құбылыстардың, әскери қимылдардың және т.б. әскери салдарынан міндеттемені
орындаудың мүмкін болмағандығы дәлелденбесе, жалпы ереже бойынша одан
жауапкершілік шарасы ретінде кепілпұлды өндіріп алуға негіз болады. Сонымен
қатар, кепілпұлмен қамтамасыз етілген міндеттемеде не кепілпұл туралы
шартта тараптардың міндеттемені бұзғаны үшін кінәсіз жауапкершілігі
көзделуі мүмкін, және бұл жағдайда да, сондай-ақ қамтамасыз етілген
міндеттемені бұзған жағдайда да кепілпұл кінәсіз бұзушыдан өндіріледі.
Кепілпұлды төлеу, жалпы ереже бойынша, міндеттеменің орындалмағын
үшін жауапты тараптың міндеттеменің орындалмауына байланысты туындаған
шығындарды негізгі шарт бойынша басқа тарапқа, кепілпұл сомасы ескеріліп,
төлеуден босатпайды. Шығынды өтеу туралы заң ережелері, оның ішінде шығын
мөлшерін анықтағанда кепілпұл мөлшерін есепке алудың қажеттілігі, егер
келісімде бұл жөнінде еш нәрсе көзделмесе, толықтырғыш болады. Сонымен
қатар, тлаптардың келісімінде кепілпұлмен қамтамасыз етілген
міндеттемелерден туындаған шығындарды өтеудің өзге салдарлары көзделуі
мүмкін. Шартта, мысалы, шығындар кепілпұлдың сомасынан тысқары толық
мөлшерде өндірілуі мүмкін, кепілпұл түрінде ғана, яғни бас тарту төлеті
ретінде өтеуге жол беріледі және т.б. деп көрсетілуі мүмкін. Кепілпұл
аванстан бөлек, аванс шартты орындау есебінен болашақ төлемге жатқызылып
беріледі, ол қамтамасыз ету құралы бола алмайды. Егер төлем кепілпұл деп
жазбаша көрсетілмесе, онда оны аванс деп санау керек.
ІІІ. Тұрақсыздық айыбы.
3.1 Тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің
тараптары және түрлері.
Міндеттемені қамтамасыз етудің тәсілі ретінде тұрақсыздық айыбын
міндеттеме орындалмаған немесе тиісінше орындалмаған жағдайда борышкердің
белгілі бір ақша сомасының төлеуінің қамтамасыз ететін басты міндеттемеге
қосымша шарты ретінде түсінеміз. Тұрақсыздық айыбымен қамтамасыз етудің
мақсаты – борышкерді қамтамсыз етілген міндеттеме бойынша өз міндетін оны
күрделендіріп алмау қаупімен дәл орындауға мәжбүрлеу, ал күрделенген
жағдайда – міндеттеме нысанын құрайтын міндеттер көбейеді, белгілі бір ақша
сомасын төлеу түрінде қосымша міндеттер пайда болады.
Міндеттемені қамтамасыз етудің тәсілі бола тұрып тұрақсыздық
айыбының өзі алдын ала анықталған ақша сомасын білдіреді, бұл ақша сомасы
да тұрақсыздық айыбы деп аталады.
Өсім немесе айыппұл деп аталатын тұрақсыздық айыбы міндеттеме
орындалмаған немесе тиісінше орындалмаған жағдайда белгіленеді, мысалы,
орындау мерзімінің бұзылуы (өткізіп алу), өнімнің сапасы, ассортименті,
буып-түйілуі туралы шартта көрсетілген талаптардың бұзылуы т.б.
Тұрақсыздық айыбының туралы келісімнің талаптары қамтамасыз етілген
міндеттеме бойынша тараптар болып табылады. Негізгі қамтамасыз етілген
міндеттемеде борышкер әрқашанда тұрақсыздық айыбы туралы келісім бойынша,
міндетті адам деп саналады. Борышкер міндеттемені орындамағанда қандай да
бір соманы төлеу міндеті үшінші жақ өзіне алған жағдайлар кепілдік пен
кепіл болушылыққа жатқанмен, тұрақсыздық айбына еш жатпайды.
Заңнамамен анықталған тұрақсыздық айбында оның мөлшерін көбейтпеуге
болмайтындығы жөнінде тікелей нұсқама болса, ол мөлшер тараптардың өзара
келісімі мен ұлғайтылады. Мысалы, ақша қаражатын заңсыз пайдаланғаны үшін
ҚР Ұлттық банкі қайта қаржыландыру ставкасы мөлшерінде белгеленген
тұрақсыздық айыбы тараптардың келісімі бойынша ұлғайюы мүмкін. Бұл ретте
заңды айыпақының мөлшерін өсіруге тараптар өзара уағдаласқан келісімнің
формасына шарттық тұрақсыздық айбы туралы келісімнің формасы үшін көзделген
ережже қолданылады, тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің жай жазбаша
формасын сақтамау несие берушіні заңда белгіленген мөлшерде тұрақсыздық
айбын өндіртіп алу құқығынан айырмайды.
Тұрақсыздық айыбының түрлері. Тұрақсыздық айыбы, негізінен, оның
туындау негізінде және мөлшерінің қандай тәртіпте – заңмен немесе
тұрақсыздық айыбы туралы келісіммен анықталатындығына қарай түрге бөлінеді.
Егер ол соманың мөлшері заң актісімен анықталса, ол заңды немесе
нормативтік, ал шартпен анықталса – ерікті немесе шарттық тұрақсыздық айыбы
деп аталады.
Тұрақсыздық айбы өсім немесе айыппұл түрінде де болады.
Заңнамада тұрақсыздық айыбы айыппұл, өсім ұғымдарымен тектес ұғым
ретінде берілген. Нормативтік актілерде айыппұл және тұрақсыздық айыбы
терминдері ұқсас ұғымдар ретінде жиі қолданылады; кейде оларды ажыртау
қиын. Дегенмен, құқықтық теория мен практикада бұл ұғымдар өз мәнінде
түсініледі. Әдетте, өсім ұғымы ретінде міндеттемені белгілі бір уақыт
аралығында орындамағандық үшін қолданылатын тұрақсыздық айыбын түсінеді.
Өсім орындау мерзімі сақталмаған әрбір нақты кезең үшін міндеттеме сомасына
пайызбен шағып есептеледі, мысалы, несие шартында ақша қаражатын қайтару
мерзімі өткеннен кейін төленетін соманың 0,5% -ты мөлшерінде әрбір күнге
айыпақы белгіленуі мүмкін.
Тұрақсыздық айыбын өндіртіп алу құқығының залалды өндіртіп алу
құқығымен ара қатынасына байланысты тұрақсыздық айыбы есептік, айыптық,
баламалық және ерекше болып бөлінеді.
Жалпы ереже бойынша тұрақсыздық айыбымен залалдың өтелмеген бөлігі
өндіріледі. Міне, тұрақсыздық айыбының осы түрі есептік деп аталады, бұл
ретте өндірілген тұрақсыздық айыбының мөлшері өндірілетін залалдың есебіне
жатқызылады.
Сонымен қатар заңнамада немесе шартта мынандай жағдайлар
қарастырылуы мүмкін: залалды емес, тек тұрақсыздық айыбын ғана өндіруге
болады; залалды тұрақсыздық айыбынан бөлек толық мөлшерде өндіртіп алуға
болады; несие берушінің қалауы бойынша не залал, не тұрақсыздық айыбы
өндіріледі. Ерекше, айыптық және балама тұрақсыздық айыбының
айырмашылықтары, міне, осында: ерекше тұрақсыздық айыбында тұрақсыздық
айыбын өндіртуге болады; бірақ залалды өндіртіп алуға жол берілмейді;
айыптықта – залал тұрақсыздық айыбынан тыс өндіріледі; баламалыда – несие
берушінің қалауы бойынша не залал, не тұрақсыздық айыбы өндіріледі.
3.2 Тұрақсыздық айыбын өндірудің негіздері
және функциясы.
Тұрақсыздық айыбы міндеттемені бұзған жағдайда борышкерге ақша беру
міндетін жүктеу арқылы оның орындалуын қамтамасыз ету тәсілі болғандықтан,
несие берушінің тұрақсыздық айыбын төлеу жөніндегі талабы туындау үшін
борышкердің қамтамасыз етілетін міндеттемені бұзуы жеткілікті, және бұл
талап несие берушіге залалдың келуімен немесе келуін дәлелдеумен байланысты
емес. Бірақ, тұрақсыздық айыбын өндіру үшін борышкерді міндеттемені
бұзғандығына байланысты жауапқа тартатындай себептердің туындауы түрінде
негіздер болуы тиіс.
Тұрақсыздық айыбын өндірудің негіздері кәсіпкердлік қызметпен
байланысты немесе байланысты емес міндеттеменің тұрақсыздық айыбымен
қамтамасыз етілетін-етілмейтіндігіне қарай бөлінеді. Мұндай бөлініс
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырумен байланысты немесе байланысты емес
міндеттемелерді бұзғандық үшін жауаптылықтың заң бойынша әртүрлі тұрғыдан
қаралатындығында.
Тұрақсыздық айыбын өндіргенде несие берушінің өзіне залалдың
келгендігін дәлелдеу тиіс еместігіне қарамастан борышкер залалдың елеусіз
екендігіне немесе мүлде жоқ екендігіне сілетеме жасауға және оған дәлелдеме
ұсынуға құқылы. Сонымен қатар, несие берушінің тұрақсыздық айыбын төлеу
туралы талабының оның өзінің міндеттемені бұзғандығына байланысты
борышқордың айыпақы мөлшерін азайту жөніндегі құқығына қатысы жоқ. Бұл мән-
жайлар соттың өндірілетін тұрақсыздық айыбының мөлшерін борышкердің талабы
бойынша азайтуына негіз бола алады.
Тұрақсыздық айыбының мөлшерін азайту туралы шешімді сот борышкердің
міндеттемені қаншалықты орындағанын және борышкер мен несие берушінің
мүдделерін ескеріп қабылдауы тиіс. Кәсіпкерлік қызметпен байланысты емес
міндеттемені қамтамасыз ететін тұрақсыздық айыбы бойынша да сот борышкер
мен несие берушінің негізгі міндеттеменің бұзылуындағы кінәлерінің деңгейін
ескеруі тиіс.
Тұрақсыздық айыбының функциясы. Тұрақсыздық айыбының негізгі
функциясы, әрине, борышкердің міндеттемені орындауын қамтамасыз ету.
Сонымен қатар тұрақсыздық айыбы, кепілпұл сияқты, санкция функциясын
атқарады – тұрақсыздық сомасын төлеу түріндегі қосымша қиындық ретінде
борышкерге жауапкершілік шарасы қолданылады.
Міндеттеменің орындалуы тұрақсыздық айыбымен қамтамасыз еткенде
оның функциясына, тағы да, міндеттеменің бұзылуынан келген залалдың
мөлшерін, әсіресе, оны дәлелдеу қиынға түскен жағдайда, алдын ала анықтау
кіреді. Несие берушіге өзінің залалды төлеттіру жөнінде талап қою құқығын
тұрақсыздық айыбын төлеттіру құқығымен алмастырғаны тиімді, себебі
тұрақсыздық айыбын төлеттіру үшін келген залалды дәлелдеу керек емес.
Сонымен қатар, кез келген шарттық тұрақсыздық айыбын белгілегенде оның
мөлшері болуы мүмкін залалдың мөлшеріне шамалас болуы тиіс, олай болмаған
ретте.\, жалпы ереже бойынша, не несие беруші залалды тұрақсыздық айыбының
мөлшерінен тысқары өндіртіп алуға құқылы (атап айтқанда, есептік
тұрақсыздық айыбында), не борышкер, міндеттеменің бұзылуынан келген
залалдың шамалас еместігіне байланысты, тұрақсыздық айыбының мөлшерін
азайту туралы талап қоюға құқылы. Міндеттеме бұзылудан келген залалдың
мөлшерін алдын ала анықтау есептік, ерекше баламалы тұрақсыздық айыбына
жүктелген. Ал, айыптық тұрақсыздық айыбында болуы мүмкін залалдарға
тұрақсыздық айыбы мөлшерінің келген залал мөлшеріне шамалас еместігіне
байланысты оның мөлшерін азайтуды борышкердің талап ете алатын құқығы
арқылы есеп жүргізіледі.
Кейбір реттерде тұрақсыздық айыбы бас тарту төлемі – борышкердің
несие берушіге міндеттемені орындаудың орнына беретін белгілі бір ақша
сомасы ретінде болады. Тұрақсыздық айыбын төлеу міндеттеменің тоқтауына
әкеп соғады деп тараптар өзара келісіп, оны шартқа енгізген жағдайда
тұрақсыздық айыбы бас тарту төлемі болып саналады.
3.3 Тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің формасы.
Тұрақсыздық айыбын борышкер қамтамасыз етілген міндеттемені бұзған
жағдайда оның белгілі бір ақша сомасын төлеу міндеттемесі ретінде ресімдеу
әңгіменің шарттық немесе заңды тұрақсыздық айыбы жайында екендігіне
байланысты. Әрине, тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің формасы жөнінде тек
шарттық тұрақсыздық айыбына қатысты айтуға болады, себебі заңды тұрақсыздық
айыбы жағдайында ол туралы бөлек келісім керек емес.
Заң талабы бойынша тұрақсыздық туралы келісім тұрақсыздық айыбымен
қамтамасыз етілген міндеттеме туындайтын мәміленің формасына тәуелсіз
жазбаша түрде болады. Тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің жазбаша формасы
ауызша мәлімеден туындайтын міндеттеме тұрақсыздық айыбымен қамтамасыз
етілген жағдайда керек. Тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің жазбаша формада
болмауы керек. Тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің жазбаша формада болмауы
оны заңсыз деп тануға әкеп соғады.
Заң талабы бойынша тұрақсыздық туралы келісім тұрақсыздық айыбымен
қамтамасыз етілген міндеттеме туындайтын мәміленің формасына тәуелсіз
жазбаша түрде болады. Тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің жазбаша формасы
ауызша мәміледен туындайтын міндеттеме тұрақсыздық айыбымен қамтамасыз
етілген жағдайда керек. Тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің жазбаша формада
болмауы оны заңсыз деп тануға әкеп соғады.
Шарттыққа қарағанда заңды тұрақсыздық айыбы, шартта көзделген –
көзделмегеніне қарамастан, қандай да бір ресімдеуді керек етпейді.
Заңнамада анықталған тұрақсыздық айыбы тараптардың еркіне бағынбайды, оны
қолдану – несие берушінің құқығы. Несие берушінің заңды тұрақсыздық айыбын
өндіртіп алу құқығы тараптардың келісімімен шектелуге жатпайды, ондай
келісім, тұрақсыздық айыбы заңның диспозитивтік нормасымен анықталғаннан
басқа реттерде, заңсыз деп саналады.
ІV. Кепілдік және кепіл болушылық.
4.1 Кепілдік және кепіл болушылық туралы жалпы ереже.
Кепілдік пен кепіл болуышылықтың құқықтық тегі бір. Кепілдік пен
кепіл болушылықтың міндеттемені қамтамасыз ету тәсіл ретіндегі мәні –
борышкердің міндеттемені тиісінше орындау жөніндегі жауапкершілігін үшінші
жақтарға тарату және оларды орындауға міндетті адамдар қатарына тарту.
Борышкер үшін негізгі міндеттмені орындаған кепілші мен кепіл болушыға
несие берушінің құқықтары ауысады, ол ауысуы еш қандай ресімдеуді керек
етпейді және және ешкімнің ырқына тәуеді есем, себебі ол заң актісінің
міндеттеуі негізінде жүзеге асырылады.
Міндеттемен қамтамасыз етудің басқа тәсілдеріне қарағанда, мысалы,
несие беруші борышкердің қабілетсіздігін қорғамайтын тұрақсыздық айыбына
қарағанда, кепілдік пен кепіл болуышылық борышкер қабілетсіз болған
жағдайда да несие берушінің міндеттемені орындатуына мүмкіндік береді.
Борышкердің үшінші жақтардың қосымша міндеттемелері есебінен
міндеттемені орындауды қамтамасыз етуінің түрлері өзара ұқсас болғанмен,
олардың құқықтық реттелуін өзінше қарауды талап ететін айырмашылықтар да
бар. Кепілдік пен кепіл болушылықтың негізгі айырмашылығы олардың қосымша
міндеттеме ретінде ортақтастығында не субсидиялығында, сондай-ақ кепілші
мен кепіл болушының борышкер міндеттемесін орындауының шегінде және оларға
талап қою тәртібінде.
Кепілдік дегеніміз – кепілші деп аталатын белгілі бір адамның басқа
адамның несие берушісі алдында міндеттемесімен сол негізгі борышкермен
ортақтасып орындауға жауап беру міндеттемесі. Кепілшінің борышкермен
ортақтасқан жауапкершілігі туралы ереже қолданылмайтын жағдайлар Заң
актілерінде көзделуі мүмкін.
Кепілдік – қамтамасыз етілетін міндеттеме бойынша несие беруші мен
негізгі міндеттеме бойынша борышкер емес адам арасында орнатылатын құқықтық
қатынас. Кепілші келбеті борышкерге келмейді, негізгі міндеттемеге қатысты
алғанда кепілші арқашанда үшінші тұлға болып қалады.
Кепілдікпен борышкердің ақшалай міндеттемесінің орындалуы
қамтамасыз етіледі. Кепілдіктің тұрақсыздық айыбынан, кепілпұлдан немесе
кепілден айырмашылығы сол, тіптен міндеттемеде тұрақсыздық айыбын төлеу
көзделмесе де немесе, егер, ол бойынша залал туындайтын болмаса да,
борышкердің міндеттемені заттай орындауы да қамтамасыз етіледі. Кепілші өз
қалауы бойынша не міндеттемені заттай орындайды не залалды өтеу және
тұрақсыздық айыбын төлеу жөнінде борышкермен теңдей жауаптылық көтереді.
Шарт бойынша кепілдік келешекте туындайтын міндеттемеге де таралуы
мүмкін, бұл ретте болашақ талап кепілдікпен қамтамасыз етіледі, ал
бұл жағдайда кепілшінің міндеттемесі қамтамасыз етілетін міндеттеме
туындаған кезден бастап ғана туындай алады.
Кепілші несие берушінің талаптарын қанағаттандырғанға дейін ол
жайында борышкерді ескертуі тиіс, ал несие беруші оған талап қойған
жағдайда – борышкерді іске қатысуға тартады. Кепілші мен борышкер несие
берушінің бір міндеттеме бойынша борышкерлері болып табылмайтындықтан
кепілші несие беруші мен борышкердің негізгі міндеттеме бойынша ара
қатынасының сипатын біле бермейді. Борышкерді несие берушінің талаптары
жайында ескертпей және борышкерді іске қатысуға тартпай борышкердің несие
берушінің талаптарына қарсы қоятын қандай дәлелдері бар екендігін анықтау
мүмкін емес немесе қиындық тудырады.
Несие берушінің талаптарын кепілшінің орындағаны туралы борышқорды
хабардар етудегі тағы бір мақсат – бұл жағдайда несие берушінің құқықтары
кепілшіге өтеді, ал борышкер хабарланбаса, соның салдарынан кепілші, жаңа
несие беруші ретінде қолайсыз салдарға душар болады, мысалы, борышкер
міндеттемні алғашқы несие берушіге орындап, нәтижесінде міндеттеме тоқтауы
мүмкін.
Кепілшінің борышкерді іске қатысуға тарту міндеті материалдық болып
табылады, бұл жағдайда кепілші несие берушінің кепілдік берушіге талап
арыздың барлық қажетті мәліметтерін көрсетіп талап қойғаны борышкерге
хабарлайды (талап арыз жіберілген соттың аталуы, арыздың нөмері мен
жазылған күні, т.б. көрсетіледі). Егер кепілші сотта борышкерді іске тарту
туралы арызбен (өтінішпен) шектелсе, кепілшінің міндеті орындалады деп
саналмайды.
Кепілшінің несие берушінің талаптарын қанағаттандырғанын
борышкерге ескерту жөніндегі не борышкерді іске қатысуға тарту жөніндегі
өзіне жүктелген міндетін орындамауы кепілшіге қолайсыз салдарлар әкеледі.
Несие берушінің талап қойғаны жайында кепілшіден дұрыстап хабар алған
борышкер іске қатысудан бас тартса, онда ол несие берушіге білдірген
қарсылықтарын кепілшінің регрестік талаптарына қарсы қоя алмайды, ол тек
борышкер мен кепілші арасындағы өзара қатынастан туындайтын мән-жайларға
ғана сілтеме жасай алады.
Кепілші мен борышкердің міндеттемелері ортақтас болады, яғни
кепілші ортақтас борышкерлер қатарына жатады, оларға ортақтас міндеттеме
туралы жалпы ереже тарайды. Негізгі міндеттеме бойынша несие беруші
негізгі міндеттемені орындау жөнінде борышкерге де, орындау мерзімі
келгенде кепілшіге де талап қоюға құқылы. Сонымен қатар кепілші несие
беруші мен борыщқор арасындағы қатынастарға негізделген, борышқордың өзі де
білдіре алатын қарсылықты несие берушінің талаптарына қарсы қоюға құқылы,
жалпы ереже бойынша ортақтас борышкерлер үшін ортақтас міндеттемеде оған
жол берілмейді. Кепілші мұндай қарсылықтарды борышкер олардан бас тартқан
немесе борышты мойындаған жағдайда да қол қоя алады. Кепілшінің бұл ерекше
құқығы кепілдіктің негізгі міндеттемеге қосымшалығынан
туындайды, онда ортақтас борышкер болғанмен кепілші негізгі міндеттеме
бойынша борышкерге тең келмейді және оны тлықтай алмасытар алмайды, өзінің
несие берушімен негізгі міндеттеме бойынша қатынасын бөлек келісімінің
негізінде тұрғызады, сондай-ақ кепілдік бойынша құқық қатынасында
борышкердің еркін емес, өзінің еркін білдіреді.
Кепілшінің қарсылықтар білдіруге құқығы оның өзінің немесе
борышкердің іс жүргізушілік жағдайына, сондай-ақ борышкердің өзінше тлап
қоймаған үшінші жақ ретінде, немесе ортақ жауапкер ретінде тартылған-
тартылмағанына байланысты емес.
Кепілшінің несие берушінің талаптарына қарсы қарсылық білдіру
құқығын шектеу кепілдік шартының талаптарынан ғана туындауы мүмкін, мысалы,
егер кепілдік шартында несие берушінің талаптарын бірінші мәлімдегенде
бірден қанағаттандыру көзделген болса.
Бір міндеттемені қанағаттандыру үшін бір емес, бірнеше кепілдіктер
қолдануы мүмкін. Бұл ретте кепілдіктің әрқайсы міндеттемені өзінше дербес
қамтамасыз етеді, ал негізгі міндеттемені борышкер орындамаған жағдайда
негізгі міндеттеме бойынша несие беруші кепілшілердің әрқайсысына кезекпен
немесе олардың барлығына бірден талап қоя алады.
Кепілші ретінде бір емес бірнеше адам бола алады. Бұл ретте кепілші
жағында адамдардың көптігі орын алады және бұл адамдардың барлығы өз
кепілдігін бірге берген болып саналады. Бірге кепілдік берген адамдар несие
беруші алдында, жалпы ереже бойынша, ортақтасып жауап береді.
Кепіл болушылық дегеніміз – кепіл болушы деп аталатын белгілі бір
адамның басқа адамның несие беруші алдындағы міндеттемесін негізгі
борышкермен бірге толықтай немесе жарым-жартылай субсидиялы орындауға жауап
беру міндеті. Кепіл болушылық арқылы, әдетте, борышкердің ақшалай
міндеттемені орындауы қамтамасыз етіледі. Бұл кепіл болушының
жауаптылығының мәнінен туындайды: кепіл болушы, егер заңнамада өзгеше
көзделмеген болса, кепіл болушылықта көретілген сома мөлшерінде жауаптылық
көтереді.
Кепілдік сияқты, кепіл болушылықта, қамтамасыз етілетін міндеттеме
бойынша несие беруші мен негізгі міндеттеме бойынша борышкер емес адам
арасында орнаған құқықтық қатынас. Кепіл болушы да, кепілші сияқты, кепіл
болушылық бойынша міндеттемеге қатысты әрқашан да үшінші жақ болып
табылады.
Кепіл болушылық негізгі қамтамасыз етілетін міндеттемеге қатысты
субсидиялық міндеттеме болып табылады, және кепіл болушы да субсидиялық
борышкер болады. Яғни кепіл болушы негізгі міндеттің орындалмағанына несие
берушінің осы міндеттеме бойынша талабын борышкер орындамағаннанкейін ғана
жауап береді. Несие беруші кепіл болушыға талапты негізгі борышкерге талап
қойғаннан және ол талапты борышкер орындамағаннанкейін ғана қоюға құқылы.
Кепіл болушылық көптеген тұста кепілдікке ұқсағанмен, өзінше жеке
дербес институт және құқықтық реттеуде бірқатар елеуліерекшеліктерге ие.
Кепілдік пен кепіл болушылықтың шарттық институттарының арасындағы негізгі
айырмашылықтарға мыналар жатады:
• Жауапкершіліктің сипаты – кепілшінің негізгі міндеттемені орындау
жөніндегі міндеттемесі ортақтас, ал кепіл болушының міндеттемесі –
негізгі борышкердің міндеттемесіне қатысты субсидиялық (қосымша) болып
келеді;
• Жауапкершіліктің көлемі – несие беруші алдында кепілші
борышкердікіндей көлемде жауап береду, оған сыйақыны (мүлде), борышты
өндіруге байланысты сот шығындарын және несие берушіге борышкердің
міндеттемені орындамағанынан немесе тиісінше орындамағаннан келген
залалды, егер кепілдік шартында өзгеше көзделмеген болса, төлеу;
• Талап қою тәртібі – несие беруші міндеттеменің оның орындалу мерзімі
келген кезден бастап орындалуы туралы борышкер мен кепілшіге талап
қоюға құқылы, ал міндеттемені орындауда кепілші мен борышкер ортақтас
болғандықтан несие беруші олардың кез келгеніне талап қоя алады.
4.2 Кепілдікпен және кепіл болушылықпен қамтамасыз етілетін талаптар.
Кепілдік пен кепіл болушылықтың туындау негіздері. Кепілдік пен кепіл
болушылықтың тоқтатуы.
Кепіл болушылық пен кепілдік, жалпы ереже бойынша, заңды талаптарды
ғана, яғни қамтамасыз етілетін міндеттеменің туындау негізінің заңдылығын
бірінші кезектес білдіретін заңды міндеттемеге негізделген талапты
қанағаттандырады. Бұл ереже, негізінен, кепілдік пен кепіл болушылықтың
негізгі қамтамасыз етілетін міндеттемеге қарағанда қосымша (акцессорлық)
міндеттемелерді қамтамасыз ету тәсілі екендігінен туындайды. Қамтамасыз
етілетін міндеттеменің заңсыздығы, жалпы ереже бойынша, кепіл болушылықтың
немесе кепілдіктің заңсыздығына әкеп соғады және кепіл болушы мен кепілшіні
заңдық салдарларға ұрындырады.
Тек заңды талаптарды ғана кепіл болушылықпен және кепілдікпен
қамтамасыз ету туралы жалпы ережеге жатпайтын бір жағдай – борышқордың
әрекет қабілетсіздігін несие беруші білмей, оның міндеттемесі үшін жауап
беруді кепілші мен кепіл болушының өз мойындарына алуы. Егер несие беруші
борышкердің әрекет қабілетсіздігін шындығында білмеген болса, онда кепілші
мен кепіл болушының мұндай мәмілесі қалайда заңды болады.
Жоғарыда көрсетілгендерден басқа, кепілші мен кепіл болушының
шартта көзделген жағдайларда, қамтамасыз етілетін міндеттеменің заңдылығына
қарамастан, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz