Бала тәрбиесіндегі халықтық ұстанымдар жайлы

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

СӨЖ

Тақырыбы : Бала тәрбиесіндегі халықтық ұстанымдар

Орындаған: Калтаева Т. Н, Т-411

Тексерген: Оралбекова Б. С.

Семей, 2015 жыл

Мақсаты: халықтық ұстанымдарды педагогикалық процесте қолдану әдістерімен танысу.

“Ата-аналар баланы тәрбиелегенде дәл өзіндей етіп тәрбиелеуге тырыспау керек, олар баланы өзінен күшті етіп тәрбиелеуі тиіс. Өйткені олардың заманы ата-аналарының өмір сүріп отырған заманына қарағанда анағұрлым күрделі талабы жоғары болатынын ұмытпаған жөн” М. Жұмабаев

Қай заманда, қандай қоғамда болсын алдымызда тұрған зор міндеттердің бірі - болашақ ұрпақ тәрбиелеу. Жан - жақты жетілген, ақыл парасаты мен мәдениеті мол, саналы ұрпақ тәрбиелеуде әр халықтың салт - дәстүрі, ел дамуындағы бағалы байлықтың нәрін біртіндеп сіңіру арқылы ғана жүзеге асыруға болады.

Басқа халықтар сияқты қазақ елінің де ұрпақ тәрбиелеуде мол тәжірибесі, жиған - тергені, озық ойлары мен өзіндік ерекшеліктері бар. Осындай мол мұраның «дәнегін мәпелеп екпейінше» жастарды ізгілік пен парасаттылықты тәрбиелеу мүмкін емес.

Қазақ этнопедагогикасының үлкен бір саласы-қазақ халқының салт-дәстүрлері болып табылады. Халықтың игі әдеттері дағдылана келе әдет-ғұрыпқа, әсерлі әдет-ғұрыптар салт-дәстүрлерге, халықтың өмірінде қалыптасқан салт-дәстүрлерге, сал-сана болып қалыптасқан. Халықтың сал-дәстүрлері рәсімдер мен жөн-жоралғылар, рәміздер, ырымдар мен тыйымдар, түрлі сенімдер арқылы өмірде қолданыс тауып келеді. Оның бәрі дамып, толысып, жаңарып отырады.

Халықтың игі мәдени дәстүрлері: ізеттілік, қайырымдылық, мейірімділік, қонақжайлылық, имандылық, иманжүзділік -барлық мәдени үлгі-өнегелі іс-әрекеттердің көрінісі -әдеп деп аталады. Қазақ халқының осы игі дәстүрлерін айқындап, дәлелдей келе, халықты рухани тазалығы жағынан алып, қазақ халқын әдепті, яғни қайырымды, мейірімді халық деп атауға әбден болады. Бұл-ұлт мәдениетінің ең озық көріністері. Халықтық әдеп-ұрпақ тәрбиесінің өзекті арқауы.

Игі әдеттердің өмір қолданысына айналуы-әдет ғұрып, оның біржола өмір заңдылығына айналуы-салт-дәстүр деп аталады. Яғни дәстүр -қолданылмалы іс-әрекет. Ол қалыптасқан іс-әрекет ешкімнің “нұсқауынсыз” еркін мәжбүрлікпен орындалады. Өмірдің өркениетті дамуы дәстүрлердің толысып, не жаңарып отыруына себепші болады. Мысалы қыз ұзату, үйлену тойлары толысып, жаңарды да, ал “әменгерлік”, “атастыру” салты бірте-бірте өмірге қолданылудан қалды.

Этнопедагогикадагы салт-дәстүрлердің ұлттық санаға сіңіп, біржола заңдандырылуы-сал-сана деп аталады. Ұлттық санаға сіңіп, қалыптасқан салт-дәстүрлер сол ұлттық ой-санасының дәрежесін көрсетеді. Ұлттық сананың қозғаушы күші-ұлттық намыс, ұлттық абырой. Ол жеке тұлғалардың перзенттік борышты өтеу дәрежесіне сай өмірден өз көріністерін байқатады. Сондықтан әрбір әдет-ғұрыптың салт-дәстүрдің салт-санаға әсер ететін тәрбиелік мәні зор.

Қазақ халқымызда бала тәрбиесіндегі көптеген халықтық ұстанымдар бар. Мысалы, бесік тойы, шілдехана, бөбекті қырқынан шығару рәсімі, балаға ат қою рәсімі, тұсакесер. т. с. с

Шілдехана рәсімінің әдептілік мәні.

Нәрестеге туған күннен бастап, үш күнге дейін, нәрестені әрі күзетіп, әрі ананы қуаныш-шатыққа бөлеп, ойын-сауық өткізу рәсімі. Ертеде “нәрестені үш күнге дейін жын-періден қорғап күзету” секілді діни рәсімге байланысты туған, кейін шаттық тойына айналған бұл дәстүрдің өзіндік әдептілік және жанжүйелік мәні бар.

Жарық дүниеге жаңа келген нәрестенің әсем әуен, күмбір күй, анасының үні қосылған дабыр арқылы сезім жүйесі ояна түседі.

Шілдеханадағы шаттық ойын-сауық нәрестені қоршаған балалар мен ересек адамдардың көңілін көтереді, бауырмашылығын арттырады, өнерін өркендетіп, дарынын дамыта түседі.

Шілдехана жыры құтты болсын айту, бата беру рәсімінде жырланады:

Бөбектің бауы берік болсын:

Өскен сайын өрлесін,

Еш жамандық көрмесін,

Өзі жарық күн болсын,

Жасы ұзақ, мың болсын!

Бөбекті қырқынан шығару рәсімі.

Бөбекті қырқынан шығару-бөбектуған соң, көбінесе, қырық күн толғанда, оның шашын алып, бесікке салу рәсімі. Бөбекті қырқынан шығару рәсімі ананың бой көтеріп, денсаулығының толысып, жетілген кезінде өткізіледі. Бөбекті қырқынан шығарғанға дейін ана қалжаланып, днесаулығын түзейді, емшекке уыз қатып қалмауы, емшек сүтінің мол болуы үшін ананы қалжалау кезінде тамақтандыру тәртібіне қамқорлық жасайтын жанашырлар болуы тиіс.

Бөбек қырқымы толыса бастағанда, ол мазасызданып, жылауық болуы да мүмкін. Қырқынан шыққан бөбектің ұйқысы тыныш, жан сезімі рахаттана бастайды.

Бөбекті қырқынан шығару, көбінесе, бесікке салу рәсімімен бірге өткізіледі. Бөбекті қырқынан шығару кезінде, мүмкідігінше, оны күміс ыдысқа шомылдыру, ол шомылатын суға күміс теңгелер салу ырымның гигиеналық мәні зор.

Бөбекті қырқынан шығарғанда оның қырқым шашын алу салтанатты ең сыйлы, тәжірибелі, ардақты әйел орындайды. Бұл рәсімге жаңашыр жақын әйелдер шақырылады. Оларға, бұл кішігірім той кезінде, сый-сыяпат көрсетіледі. Бала шомылдырып, сылаған соң бесікке бөленіп, бесік жыры айтылады.

Бесік жырының тәрбиелік мәні.

“Ел болу үшін, бесігіңді түзе” ( М. Әуезов) деген сөздің мән-мағынасына ой салсақ, ол-тәрбие ұрпақты дүниеге келтіруден басталады; сол тәрбиенің дәстүрлік, салт-саналық бастаулары мен бағдарларын жан-жақты пайдаланып, даналықпен дамыта білу керек деген өсиеттің мәнін ұғамыз. Нәрестелік кезінен басталадын тәрбиенің қалыптасқан ұлттық рәсімдері мен тәлімдік тәсілдері ұлттық салтпен қолданылып жан жүйеге тәлім -тәрбилік әсер етеді.

Тұрмыс-салт әуендерімен айтылатын бесік жыры бөбекті жұбату үшін және оған тілек айту үшін ғана шығарылған емес. Ең әуелі ырғағы бесітің тербелісіне сәйкес келетін сабырлы екпінді айтылатын қоңыржай әуен бөбектің сезім мүшелері арқылы оған сүйкімді, сүйсінерлік әсер етіп, жан-жүйесін жадыратады, яғни ұнамды, ұнасымды әсермен баланы жұбатады. Екіншіден, баланың келешігіне үміт артып, тілек айта отырып, оны жұбатушы ана болашақтың шамшырағы мен нұрсәулесімен қуат алғандай әсерленеді. Үшіншіден, ата -ана жатқа айтқан тілектерді тілі шыққан балдырғандар да жаттап, әрі тілі дамиды, әрі сол сөздерден тәлім алады.

Бесікке бөлеу жыры нәрестені бесікке салғанда, қуаныш-тілек ретінде, көбінесе көңілді, әуезді әуенімен айтылады:

Мойнымдағы маржаным,

Қорадағы мал-жаным:

Бесігіңе жата ғой,

Тәтті ұйқыға бата ғой

. . . болсын есімің,

Құтты болсын бесігің.

Тұсау кесу. Бөбектің туғаннан кейін жеті-сегіз айдан соң, әуелі еңбектеп содан кейінірек қаз-қаз тұрып қаз басып жүре бастайды. Бала тәй-тәй басып жүре бастаған кезде, тұсау кесу рәсімі жасалып, тұсау кесу жыры айтылады.

Тұсау кесу-әдет-ғұрыптық, ырым-рәсімдік қуаныш мәжілісінде айтылатын жыр. Көбінесе, бір жасқа толып, еркін жүре бастаған балбөбектің басқан қадамы құтты болып, одан әрі жаны жамандық көрмей жақсы жүріп кетуіне тілек білдіріп, оның ата-анасы қуанышқа ортақ жақын адамдарды жинайды да. Сыйлы адамға балбөбектің тұсауын кестіреді. Баланың тұсауын ала жіппен немесе қойдың тоқ ішегімен байланады да, тұсау кескен соң тұсау кесушіге сый -сыяпат көрсетіліп, сыйлық беріледі. Жағдайы келіп, жақсылыққа жайы мол әке-шеше бұл рәсімді кішігірім той-томалаққа айналдырып, баланың тұсауын жарыстан озып келген ең жүйрік азаматқа кестіреді. Тұсау кесілген соң баланы ақ жайма үстімен ( ақ жол тілеп) немесе қалың кілем үстімен (жолы жұмсақ болсын деп) жүргізіп:

Қаз-қаз балам, қаз балам,

Қадам бассаң мәз болам.

Тағы, тағы баса ғой,

Тақымыңды жаз, балам.

Қаз баса ғой, қарағым,

Құтты болсын кадамың

Алға қарай баса бер,

Асулардан аса бер!

деп ата-ана қуаныш білдіріп, арман-тілегін айтады.

Балаға ат қою рәсімі.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.