Қазіргі қазақ тілі фонетикасы жайлы

Жоспар
Кіріспе

1.Ассимиляция құбылысы және диссимиляция
2.Қазақ орфоэпиясының жай.күйі
3.Қазақ жазуы және орфографиясы
4.Пунктуация мәселелері

1.Ассимиляция құбылысы және диссимиляция.
Ассимиляция(лат.assimilativ-ұқсау)морфемалардың жігінде көрші келген дауыссыздардың акустика-артикуляциялық жақтан біріне-бірінің ұқсауы,бейімделуі,өзара тіл табысуы.Бұлар да бірін-бірі дауыстың қатысы(ат-ты,ат-қа,қа-ғаз-ға,қар-ға)және артикуляциялық жақтан игеріп тұрады.Соңғыға мысал:қаңға(қаң-ға)башшы(бас-шы)жамбады(жан-бады).
Дауыссыз дыбыстардың бір-біріне ықпалын үшке бөліп қараған-жөн.
1.Прогрессивті ассимиляция.
2.Регрессивті ассимиляция.
3.Тоғыспалы ассимиляция.

Прогрессивті Ассимиляция
Қазақ тілінде прогрессивті ассимиляция өте күшті.Бұл заң бойынша алдыңғы морфеманың соңғы дауыссыз дыбысы кейінгі морфеманың басқы дауыссыз дыбысына акустикалық жақтан ықпал етіп,игеріп тұрады.Бұл әсіресе түбір сөз бен қосымшаның аралығында жақсы сақталады,яғни қосымшаның басқы дыбысы түбірдің соңғы дыбысына толық тәуелді болып тұрады.Мұның өзі сөз бен сөздің аралығындағы дауыссыздарға да тікелей байланысты.Дауыссыздардың әр түріне байланысты прогрессивті ассимиляция мынадай болады:
1.Үнді дауыссыздар сөзді аяқтап тұра алады және бұлар дауыстылар сияқты өзінен кейінгі морфеманың(қосымша,сөз)тек ұяң,үндіден басталуын талап етеді:мал-дың,мал-ға,мал-мен,ем-ді.Қатаң дауыссыздардың ерме с және ш ғана бұл заңға көнбейді:мал-шы,мал-сыз,мал-сақ,ал-сын,ал-шы,ем-ші,жан-са,жан-сын, т.б.Өзгелік етістің қатаң т жұранағы да соңы л,н,р,й үнділеріне аяқталған туынды етістіктерге жалғана алады:жөнел-т,айнал-т,кенел-т,қызар-т т.б.
2.Қазақ тілінде ұяң дауыссыздардан тек ж,з дыбыстары ғана сөз соңында келеді.Оның өзінде ж дыбысына аяқталатын сөздер санаулы-ақ(лаж,мұқтаж,таж,уәж).Әдетте орыс тілінде сөз соңында ұяң дауыссыздар айтылмайды.Ал орыс тілі арқылы қазақ тіліне енген сөздердің сонында ж,з әріптері жазылса,олар дыбыс болып айтыла береді:гараж,тираж,фиксаж,экипаж.
3.Қатаң дауыссыздардың бәрі де сөзді аяқтап тұра алады.Сөз соңындағы қатаңдар өзінен кейінгі морфемалардың тек қатаң дауыссыздардан басталуын талап етеді:тас-қа,тас-ты,тас-пен,тас-тай.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті Филология факультеті

СӨЖ

Пән: Қазіргі қазақ тілі фонетикасы

Топ:Фи-503
Орындаған:Ағдариева.Ж.М
Тексерген:Қалиева.С.Е

2015ж
ЖОСПАР:

1.Ассимиляция құбылысы және диссимиляция
2.Қазақ орфоэпиясының жай-күйі
3.Қазақ жазуы және орфографиясы
4.Пунктуация мәселелері

1.Ассимиляция құбылысы және диссимиляция.
Ассимиляция(лат.assimilativ-ұқсау)м орфемалардың жігінде көрші келген дауыссыздардың акустика-артикуляциялық жақтан біріне-бірінің ұқсауы,бейімделуі,өзара тіл табысуы.Бұлар да бірін-бірі дауыстың қатысы(ат-ты,ат-қа,қа-ғаз-ға,қар-ға )және артикуляциялық жақтан игеріп тұрады.Соңғыға мысал:қаңға(қаң-ға)башшы(бас-шы)жам бады(жан-бады).
Дауыссыз дыбыстардың бір-біріне ықпалын үшке бөліп қараған-жөн.
1.Прогрессивті ассимиляция.
2.Регрессивті ассимиляция.
3.Тоғыспалы ассимиляция.

Прогрессивті Ассимиляция
Қазақ тілінде прогрессивті ассимиляция өте күшті.Бұл заң бойынша алдыңғы морфеманың соңғы дауыссыз дыбысы кейінгі морфеманың басқы дауыссыз дыбысына акустикалық жақтан ықпал етіп,игеріп тұрады.Бұл әсіресе түбір сөз бен қосымшаның аралығында жақсы сақталады,яғни қосымшаның басқы дыбысы түбірдің соңғы дыбысына толық тәуелді болып тұрады.Мұның өзі сөз бен сөздің аралығындағы дауыссыздарға да тікелей байланысты.Дауыссыздардың әр түріне байланысты прогрессивті ассимиляция мынадай болады:
1.Үнді дауыссыздар сөзді аяқтап тұра алады және бұлар дауыстылар сияқты өзінен кейінгі морфеманың(қосымша,сөз)тек ұяң,үндіден басталуын талап етеді:мал-дың,мал-ға,мал-мен,ем-ді. Қатаң дауыссыздардың ерме с және ш ғана бұл заңға көнбейді:мал-шы,мал-сыз,мал-сақ,ал- сын,ал-шы,ем-ші,жан-са,жан-сын, т.б.Өзгелік етістің қатаң т жұранағы да соңы л,н,р,й үнділеріне аяқталған туынды етістіктерге жалғана алады:жөнел-т,айнал-т,кенел-т,қызар -т т.б.
2.Қазақ тілінде ұяң дауыссыздардан тек ж,з дыбыстары ғана сөз соңында келеді.Оның өзінде ж дыбысына аяқталатын сөздер санаулы-ақ(лаж,мұқтаж,таж,уәж).Әдет те орыс тілінде сөз соңында ұяң дауыссыздар айтылмайды.Ал орыс тілі арқылы қазақ тіліне енген сөздердің сонында ж,з әріптері жазылса,олар дыбыс болып айтыла береді:гараж,тираж,фиксаж,экипаж.
3.Қатаң дауыссыздардың бәрі де сөзді аяқтап тұра алады.Сөз соңындағы қатаңдар өзінен кейінгі морфемалардың тек қатаң дауыссыздардан басталуын талап етеді:тас-қа,тас-ты,тас-пен,тас-тай .
Регрессивті Ассимиляция
Қазақ тілінде прогрессивті ассимиляцияның күшті екендігі айтылды.Бұл заң бойынша алдыңғы дауыссыз кейінгі дауыссызды дауыстың қатысы(акустика)жағынан өзіне сәйкестендіріп,толық тәуелді етіп тұрады.Алайда бұл заңға кейбір қосымшалардың басында кездесетін с,ш қатандары көне бермейтіні ескертілді.Сондай-ақ прогрессивті ассимиляция кезінде артикуляциялық жақтан да игерілей қалатын дыбыстар бар.Әсіресе мұндай оралымсыздықтар сөз бен сөздің аралығында көбірек ұшырайды.
1.Үнді дауыссыздар дауыстылар сияқты басқа дауыссыздарға күштілік жасайды да,оларға ықпал етіп тұрады.Прогрессивті ассимиляция кезінде үнділер алмасуға ұшырамайды.Ал регрессивті ассимиляция кезінде алмасатын бір-ақ дыбыс бар.Ол тіл алды н.Бұл дыбыстың тіл арты ғ,г үнсіздернің(қ,к қатаңдары үнділердің кейін ұяндайтыны белгілі)алдынан келіп айтылу мүмкіндігі мүлде жоқ.Сондықтан да тілімізде ертеректе енген кейбір орыс сөздерінің құрамында кездесетін нк,нг тіркесіндегі н дыбысы біржола ң дыбысна айналып кеткен:бәтеңке(ботанка),кәрзеңке(ко рзинка).Сондай-ақ қос ерін б,м,п дыбыстарының алдында да н айтылмайды.Орыс сөзі кәмпіске(көркем шығармада,ауызша айтуда)болып н дыбысы қос ерін м дыбысына алмасады.Қазақ тілінің байырғы сөздерінің құрамында нғ,нг,нб,нм,нп дыбыстары тіркесі айтуда ұшырамайды.Алдыңғы сөз н дыбысына аяқталып,кейінгі сөз п дыбысынан басталса,тіл алды н дыбысы қос ерін м дыбысына алмасады:омпарақ,жампайда,жампида,Ж ампейіс.
2.Ұяңдардың қазақ тілінде з және ж дыбыстары ғана сөзді аяқтай алады.Оның өзінде ж санаулы ғана түбір морфеманың құрамында ұшырайды.Орыс тілінде араб,клуб,архив,актив,газ түрінде жазылғанымен,сөз соңында ұяңдар айтылмайды.
Тоғыспалы Ассимиляция
Морфемалар аралығында қатар келген дауыссыздардың алдыңғысының өзінен кейінгі дыбысқа акустикалық жақтан,ал кейінгі дыбыстың алдыңғы дыбысқа артикуляциялық жақтан ықпал етуінің нәтижесінде екеуінің де алмасуға ұшырауын тоғыспалы ассимиляция дейміз.Яғни тоғыспалы ассимиляция кезінде көрші дауыссыздар әрі прогрессивті,әрі регрессивті ассимиляция бірдей ұшырайды.Бұл екі түрлі жағдайда ғана,оның өзінде сөзбен сөздің арасында кездеседі.Мысалға:1:Амаңгелді(аман келді),қаңғызыл(қан қызыл),күңгөрді(күн көрді),қайраңғалды(қайран қалды)2:ташшол(тас жол),бешшыл(бес жыл),қошшарға(қос жорға),ешшоқ(ес жоқ).Халық тілінде қос ш қысқарып та айтылады:Қошан(Қосжан),Ешан(Есжан).
Диссимиляция
Диссимиляция(лат.dissimilatio-ұқсау )дыбыстардың комбинаторлық өзгерістерінің бір түрі ретінде қарастырылады.Ассимиляцияда көрші дыбыстар бір-бірімен үндесіп,ұқсап тұратын болса,диссимиляцияда керісінше,сөз ішіндегі бірдей немесе ұқсас дыбыстардың біреуі өз орнын ұқсастығы жоқ дыбысқа береді.Яғни диссимиляция-бір сөз ішіндегі артикуляциялық ұқсастығы жоқ екі немесе одан да көп дыбыстың келуі.Олар бір-бірімен қатар және араға басқа дыбыстар салып тұруы мүмкін.
Бұл-әдеби тілде сирек құбылыс,көбіне нрмаланбаған тілде(диалект,қарапайым тілде және балалар тілінде)кездеседі.Ассимиляция сияқты бұл да прогрессивті және регрессивті болады.Орыс тілінде қарапайым сөйлеуде бомба,трамвай сөзін бонба,транвай түрінде айту ұшырамайды.Яғни б-мен ерін қатысы жағынан жарасым тауып тұрған м дыбысыаласталып,оның орнын тіл алды н алады.Сондай-ақ коридорды,колидор түрде айту бар.Бұлақ-регрессивті диссимиляция.
Ал февральды февраль түрде айту-прогрессивті диссимиляция.Қазақ тілінде дыбыс үндестігін ескермей сөзді жазу боййнша айту осы диссимиляциға мысал бола алады.
Пайдаланылған әдебиет:С.Мырзабеков Алматы2006 66-72беттер.
2.Қазақ орфоэпиясының жай-күйі.
Тілдік қатынас ауызша және жазбаша болатыны белгілі.Олар жетіліп,кемелденіп әдеби тілдің көрсеткіші дәрежесіне жету үшін нормаға түсуі қажет.Норма-белгілі бір жүйе,заңдылықта негізделген бірізділік.Сонда әдеби тіл дәрежесіне жеткен тілдердегі сөздердің айтылуында болсын,жазылунда болсын жалпыға бірдей ортақ,қалыптасқан бірыңғай нормалар болады деген сөз.Нормалар неғұрлым бірізді,қалыптасқан болса,қатынас құралы да соғұрлым жетіліп,кемелдене түсері ақиқат.
Тілдің ауызша формасын нормалауды орфоэпия,ал жазбаша формасын-орфография қарастырады.Дұрысы,орфоэпия-сөздер мен сөз тіркестерінің бірізді,дұрыс айтылуын қамтамасыз ететін ережелер жиынтығы.
Сөздердің бірізді айтылуы(сондай-ақ бірізді жазылуы)тілдік қатынасты жеңілдетеді.Керісінше,белгілі бір мағынада қолданылатын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.