Мұстафа Шоқай және тұтас Түркістан идеясы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 2
Тарау . І. Түркістанның ұлы перзенттерінің бірі. Мұстафа Шоқай .. 7
Тарау .ІІ. ІІІ.Мұстафа Шоқай және тұтас Түркістан идеясы ... ... ... . 14
Тарау.ІІІ. Мұстафа Шоқай ХХғ.басындағы Қазақстан мен
Түркістанның қоғамдық . саяси өмірі туралы ... ... ... ... ...
21
Тарау.ІV. Қазақ ұлт.азаттық қозғалысы және Мұстафа Шоқай ... .. 27
Тарау.V. Мұстафа Шоқай эмиграцияда ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 54
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 2
Тарау . І. Түркістанның ұлы перзенттерінің бірі. Мұстафа Шоқай .. 7
Тарау .ІІ. ІІІ.Мұстафа Шоқай және тұтас Түркістан идеясы ... ... ... . 14
Тарау.ІІІ. Мұстафа Шоқай ХХғ.басындағы Қазақстан мен
Түркістанның қоғамдық . саяси өмірі туралы ... ... ... ... ...
21
Тарау.ІV. Қазақ ұлт.азаттық қозғалысы және Мұстафа Шоқай ... .. 27
Тарау.V. Мұстафа Шоқай эмиграцияда ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 54
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының әлем қауымдастығы қатарынан егемен ел ретінде өз орнын тауып, тәуелсіздік туын тіккен осы бір өзгерістер заманында еліміздің өткен тарихына деген көзқарас та мүлдем жаңа сипатқа ие болды. Оның бір көрінісі осы уақытқа дейін бұрмаланып, ақиқаты айтылмаған немесе біржақты қаралған тарихи құбылыстарды ой елегінен өткізіп, оларға объективті баға беруге деген талпыныс. Қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылықты қамтамасыз етіп, демократиялық мемлекет құруды мақсат тұтқан елімізде төл тарихымыздың олқылау жазылған тұстарын толықтыра түсуге барынша жағдай жасалып жатқаны белгілі. Осынау сәтте, яғни халқымыздың тарихи санасын қалыптастыруға бағытталған шаралар жүзеге асырылып жатқан мезгілде, қазақ халқының тарихында өзіндік терең із қалдырған қайраткерлердің ғұмырнамасын жасауды да қолға алғанымыз абзал. Мұндай ғұмырнамалық зерттеулер жекелеген қайраткерлердің өмір жолын танып білумен бірге, олар өмір сүрген дәуірдің қыр- сырын түсінуге де өз септігін тигізеді.
Өткен тарихымызды еркін қорытып, одан объективті теориялық тұжырымдар жасауға жол ашылып отыр. Еліміздің Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің жарлығымен өткен 1997 жылды саяси қуғын- сүргінге ұшырағандарды еске алу жылы деп мәлімдеген болса, ал 1998 жылды Халық бірігі және ұлттық тарих жылы деп жариялады. Бұл аса маңызды мемлекеттік шараның негізгі мақсаты да халық санасында өткен тарих туралы әділ түсінік қалыптастырып, сол арқылы оған бүгінгі алдында тұрған басты міндеттерін айқындауға көмектесу.
Жүріп өткен жолымыздың ешқандай да бұрмалаусыз, тура қорытудың бірден-бір жолы- өз уақытында халқымыздың болашағы үшін бар ғұмырын күресте өткізген зиялыларымыздың артында қалдырған рухани мұрасын қалың оқырманның, әсіресе, жас ұрпақтың қолына жеткізу болса керек. Халқымыз үшін сондай ардақты есімдердің бірі- Мұстафа Шоқайұлы. Оның бірлі- жарым еңбектерімен оқушы қауым тек соңғы жылдары ғана таныса бастады. Дегенмен, бұл белгілі қайраткердің зор шығармашылық таланты мен ұстанған позициясының «Яш Түркістан» (1929-1939) журналы арқылы жарқырап, толық көрінгенін әркімнің біле бермеуі де мүмкін.
Мәселенің зерттелу деңгейі. М. Шоқайұлының қоғамдық- саяси қызметі мен шығармашылық мұралары отандық тарих ғылымында арнайы зерттеу объектісі ретінде қарастырыла қойған жоқ. Ғылыми әдебиеттерде М. Шоқайдың қоғамдық- саяси қызметінің түрлі кезеңдеріне қатысты және оның шығармашылық мұраларына байланысты бағалар берілген. Ондай бағалар өзінің әркелкілігімен ерекшеленеді.
Бұл есімді ауызға алғанда отандастарымыздың ойына «Мұстафа Шоқай кім? Өз басының мүддесін қуып, жыраққа кетіп, саяқ жүріп бақыт іздеген бейбақ па, әлде фашистер тұтқынындағы шерменде отандастарын біріктіріп еліне жеңіс тұғырында қайта оралуды армандаған сатқын ба» деген сияқты негізінен кеңестік идеологиялық жүйе жасап кеткен түрлі сауалдар оралады. XX ғасырдағы қазақ тарихында терең із қалдырған бұл қайраткердің өмірі мен қызметіне байланысты қойылған осы сияқты сауалдарға соңғы жылдарға дейін ғылыми дәлелденген жауап іздеу мүмкін болмай келді. Тек енді ғана Қазақстан Республикасы Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті архиві құжаттары мен Мұстафа Шоқайдың шетелдердегі мұрасы зерттеушілердің қолына түсе бастауына байланысты бұл тақырыпқа арналған түрлі мақалалар жарық көріп отыр. Жинақтап айтқанда ол еңбектердің өзі де бұл үлкен мәселені игерудегі алғашқы жасалған әрекет есебінде ғана. Өйткені Мұстафа Шоқай қызметіне байланысты отандық және шетелдік архивтік құжаттардың басым бөлігі әлі де ашылмаған күйінде қалып отыр. Сол сияқты оның түрлі басылымдарда жарық көрген шығармашылық мұрасы да зерттеушілердің қолына түсе қойған жоқ.
Азаматтық міндетін ең жоғары адамгершілік деңгейде орындап, бірақ көзі тірісінде соның түпкілікті нәтижесін көре алмай өкініште өткен бұл қайраткерді бүгінгі отандастары қалай түсініп, бағалауы керек? Мұстафа Шоқайұлының мұраларын жинастырып, оларға ғылыми талдау жасауда шетелдік әріптестеріміздің, әсіресе, түркиялық ғылымдардың біраз нәтижелі іс бітіргенін үлкен ризашылықпен айтқан жөн. Бұл ретте алдымен түркістандық эмигранттар Анкара университетінің профессоры Тазир Шағатайдың және дәрігер Әбдулақап Оқтайдың есімдері құрметпен аталуға лайық. Олар 1942 жылы М. Шоқайұлының қайтыс болуына жыл толуына орай Ыстамбұлда «Мұстафа Шоқай альбомын» даярлап, басып шығарады. Ал 1950жылы олар М. Шоқайұлының туғанына 60 жыл толуына арнап «Түркістан ұлттық қозғалысы және Мұстафа Шоқай» деген кітап даярлайды. Міне осы кісілердің және Т. Шағатайдың жары, профессор Саадат Исхаки Шағатайдың тікелей басшылығымен 1972 жылы Мария Шоқайдың және 1988 жылы Мұстафа Шоқайдың естеліктері жеке кітап болып жарық көрді.[1]
Мұстафа Шоқайұлының өмірі мен қоғамдық қызметін талдауға алған дискуссиялық мақалалар мен құжаттық материалдар елімізде де біраз жарияланды.
Мәселен: «Туркестан под властью Советов» атты зерттеуі, 1917 жылға арналған естеліктерінің қысқартылған нұсқасы болып шықты.
Түркістанның қилы тағдыры, Алматы: Жалын. 1992ж. Мұстафа Шоқай. Таңдамалы 2-томдық Алматы: Қайнар. 1998-1999ж. Мустафа Чокаев и большевизм: Сборник статей/сост. С.Ж. Сапанов Алматы: Қазақ университеті, 2000. Мария Чокай: Я пишу Вам из Ножана. (Воспаминания, письма, документы) Алматы: Қайнар. 2001. Бақыт Сыздықованың Мұстафа Чокай. Алматы: Алаш. 2004ж. Туркестанские легионеры мен Деловая неделя газетінде соңғы уақытта Мұстафа Шоқай өмірі мен қызметінің көп тұстары жариялануда. М. Қойгелдиевтің Ұлттық саяси элита атты еңбегінде «Мұстафа Шоқай және Тұтас Түркістан идеясы» деп Мұстафа Шоқай туралы кең мағлұмат береді. Мұстафа туралы шындықты бастан-аяқ жазған аса көрнекті түрік тарихшысы - публицисі Хасен Оралтайдың кітабы (Стамбул 1986ж) Мұстафа Шоқай өміріне арналған зерттеулер неше қайтара Оксфорд баспаларында шықты. Берклиде 1960ж Калифорния, АҚШ), Кембридже (1957, 1964жж) жарық көрді, талай мәрте Берлинде, Парижде, Мюнхенде (1950, 1960жж) Кельнде 1962ж Нью-Йоркте 1957ж жарияланды.
Міне, осы атқарылған істер оқырман қауымға Мұстафа Шоқайұлының еліміздің тарихында, түркістандық және қазақ қоғамдық ойында алатын орнынан біраз хабар берсе керек. Дегенмен, бұл қайраткерлердің күрес жолы мен артында қалдырған рухани мұрасын бүгінгі өзгерістер арасында зерттеп тану енді ғана қолға алына бастады деп айтуға негіз бар. Ал бұл атқарылмақ жұмыс, әрине, Мұстафа Шоқайұлының еңбектерін жариялаудан басталғаны жөн.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом мақсаты- М.Шоқайдың ғұмырының барлық кезеңдерін қамти отырып, оның қоғамдық-саяси қызметін, шығармашылығын бұрын ғылыми айналымға тартылмаған деректерге сүйеніп зерттеу. Сөйтіп, М. Шоқайдың ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі атқарған қоғамдық-саяси қызметіне сай толық келбетін ашып көрсету. Осы мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысында мынандай міндеттер алға қойылды:
-М.Шоқайдың өскен және білім алған ортасын, оның көзқарасының қалыптасуына әсер еткен жағдайларды айқындау;
-ХХғасыр басында М. Шоқайдың қоғамдық-саяси өмірге атсалысуына объективті баға беру мақсатында бірінші орыс революция тұсындағы, Мемлекеттік думадағы мұсылман фракциясы жанындағы және т.б. қызметіне талдау жасау;
-М. Шоқайдың шығармашылық қызметінің ерекшелігін ашып көрсету;
-1917 жылғы ақпан революциясынан кейінгі қоғамдық-саяси өмірдің М. Шоқайдың әсерін анықтау;
-М. Шоқайдың Түркістан мұхтариятына және кеңестер билігіне көзқарасынан және қызметіне талдау жасау;
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Диплом жұмысында негізгі деректер мұрағат құжаттарынан, мерзімді баспасөз мәліметтерінен, жарияланған құжаттар мен материалдар жинақтарынан, естеліктерден және ғылыми зерттеулерде берілген ақпараттардан алынды. Сондай-ақ М. Шоқайдың өзінің шығармалары дерек көзі ретінде алынды.
Зерттеу жұмысының методикалық негізі. Диплом жұмысында қойылған мәселелерді ғылыми тұрғыдан ашып көрсету мақсатында тарихи зерттеудің диалектикалық тәсілдерімен тығыз байланыстағы тарихилық, объективтілік сияқты негізгі методологиялық принциптер басшылыққа алынды. Сондай-ақ соңғы жылдары көрнекті қайраткерлердің өмірі мен қызметін зерттеуді қалыптасқан жаңа концепциялар да ескерілді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Нақтылы деректер негізінде М. Шоқайдың қоғамдық-саяси, шығармашылық қызметі қазіргі заман талабына сай және объективті тұрғыда жан-жақты талданып көрсетілді.
Зерттеу жұмысының құрылымы Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытынды мен әдебиеттер тізімінен құралған.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының әлем қауымдастығы қатарынан егемен ел ретінде өз орнын тауып, тәуелсіздік туын тіккен осы бір өзгерістер заманында еліміздің өткен тарихына деген көзқарас та мүлдем жаңа сипатқа ие болды. Оның бір көрінісі осы уақытқа дейін бұрмаланып, ақиқаты айтылмаған немесе біржақты қаралған тарихи құбылыстарды ой елегінен өткізіп, оларға объективті баға беруге деген талпыныс. Қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылықты қамтамасыз етіп, демократиялық мемлекет құруды мақсат тұтқан елімізде төл тарихымыздың олқылау жазылған тұстарын толықтыра түсуге барынша жағдай жасалып жатқаны белгілі. Осынау сәтте, яғни халқымыздың тарихи санасын қалыптастыруға бағытталған шаралар жүзеге асырылып жатқан мезгілде, қазақ халқының тарихында өзіндік терең із қалдырған қайраткерлердің ғұмырнамасын жасауды да қолға алғанымыз абзал. Мұндай ғұмырнамалық зерттеулер жекелеген қайраткерлердің өмір жолын танып білумен бірге, олар өмір сүрген дәуірдің қыр- сырын түсінуге де өз септігін тигізеді.
Өткен тарихымызды еркін қорытып, одан объективті теориялық тұжырымдар жасауға жол ашылып отыр. Еліміздің Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің жарлығымен өткен 1997 жылды саяси қуғын- сүргінге ұшырағандарды еске алу жылы деп мәлімдеген болса, ал 1998 жылды Халық бірігі және ұлттық тарих жылы деп жариялады. Бұл аса маңызды мемлекеттік шараның негізгі мақсаты да халық санасында өткен тарих туралы әділ түсінік қалыптастырып, сол арқылы оған бүгінгі алдында тұрған басты міндеттерін айқындауға көмектесу.
Жүріп өткен жолымыздың ешқандай да бұрмалаусыз, тура қорытудың бірден-бір жолы- өз уақытында халқымыздың болашағы үшін бар ғұмырын күресте өткізген зиялыларымыздың артында қалдырған рухани мұрасын қалың оқырманның, әсіресе, жас ұрпақтың қолына жеткізу болса керек. Халқымыз үшін сондай ардақты есімдердің бірі- Мұстафа Шоқайұлы. Оның бірлі- жарым еңбектерімен оқушы қауым тек соңғы жылдары ғана таныса бастады. Дегенмен, бұл белгілі қайраткердің зор шығармашылық таланты мен ұстанған позициясының «Яш Түркістан» (1929-1939) журналы арқылы жарқырап, толық көрінгенін әркімнің біле бермеуі де мүмкін.
Мәселенің зерттелу деңгейі. М. Шоқайұлының қоғамдық- саяси қызметі мен шығармашылық мұралары отандық тарих ғылымында арнайы зерттеу объектісі ретінде қарастырыла қойған жоқ. Ғылыми әдебиеттерде М. Шоқайдың қоғамдық- саяси қызметінің түрлі кезеңдеріне қатысты және оның шығармашылық мұраларына байланысты бағалар берілген. Ондай бағалар өзінің әркелкілігімен ерекшеленеді.
Бұл есімді ауызға алғанда отандастарымыздың ойына «Мұстафа Шоқай кім? Өз басының мүддесін қуып, жыраққа кетіп, саяқ жүріп бақыт іздеген бейбақ па, әлде фашистер тұтқынындағы шерменде отандастарын біріктіріп еліне жеңіс тұғырында қайта оралуды армандаған сатқын ба» деген сияқты негізінен кеңестік идеологиялық жүйе жасап кеткен түрлі сауалдар оралады. XX ғасырдағы қазақ тарихында терең із қалдырған бұл қайраткердің өмірі мен қызметіне байланысты қойылған осы сияқты сауалдарға соңғы жылдарға дейін ғылыми дәлелденген жауап іздеу мүмкін болмай келді. Тек енді ғана Қазақстан Республикасы Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті архиві құжаттары мен Мұстафа Шоқайдың шетелдердегі мұрасы зерттеушілердің қолына түсе бастауына байланысты бұл тақырыпқа арналған түрлі мақалалар жарық көріп отыр. Жинақтап айтқанда ол еңбектердің өзі де бұл үлкен мәселені игерудегі алғашқы жасалған әрекет есебінде ғана. Өйткені Мұстафа Шоқай қызметіне байланысты отандық және шетелдік архивтік құжаттардың басым бөлігі әлі де ашылмаған күйінде қалып отыр. Сол сияқты оның түрлі басылымдарда жарық көрген шығармашылық мұрасы да зерттеушілердің қолына түсе қойған жоқ.
Азаматтық міндетін ең жоғары адамгершілік деңгейде орындап, бірақ көзі тірісінде соның түпкілікті нәтижесін көре алмай өкініште өткен бұл қайраткерді бүгінгі отандастары қалай түсініп, бағалауы керек? Мұстафа Шоқайұлының мұраларын жинастырып, оларға ғылыми талдау жасауда шетелдік әріптестеріміздің, әсіресе, түркиялық ғылымдардың біраз нәтижелі іс бітіргенін үлкен ризашылықпен айтқан жөн. Бұл ретте алдымен түркістандық эмигранттар Анкара университетінің профессоры Тазир Шағатайдың және дәрігер Әбдулақап Оқтайдың есімдері құрметпен аталуға лайық. Олар 1942 жылы М. Шоқайұлының қайтыс болуына жыл толуына орай Ыстамбұлда «Мұстафа Шоқай альбомын» даярлап, басып шығарады. Ал 1950жылы олар М. Шоқайұлының туғанына 60 жыл толуына арнап «Түркістан ұлттық қозғалысы және Мұстафа Шоқай» деген кітап даярлайды. Міне осы кісілердің және Т. Шағатайдың жары, профессор Саадат Исхаки Шағатайдың тікелей басшылығымен 1972 жылы Мария Шоқайдың және 1988 жылы Мұстафа Шоқайдың естеліктері жеке кітап болып жарық көрді.[1]
Мұстафа Шоқайұлының өмірі мен қоғамдық қызметін талдауға алған дискуссиялық мақалалар мен құжаттық материалдар елімізде де біраз жарияланды.
Мәселен: «Туркестан под властью Советов» атты зерттеуі, 1917 жылға арналған естеліктерінің қысқартылған нұсқасы болып шықты.
Түркістанның қилы тағдыры, Алматы: Жалын. 1992ж. Мұстафа Шоқай. Таңдамалы 2-томдық Алматы: Қайнар. 1998-1999ж. Мустафа Чокаев и большевизм: Сборник статей/сост. С.Ж. Сапанов Алматы: Қазақ университеті, 2000. Мария Чокай: Я пишу Вам из Ножана. (Воспаминания, письма, документы) Алматы: Қайнар. 2001. Бақыт Сыздықованың Мұстафа Чокай. Алматы: Алаш. 2004ж. Туркестанские легионеры мен Деловая неделя газетінде соңғы уақытта Мұстафа Шоқай өмірі мен қызметінің көп тұстары жариялануда. М. Қойгелдиевтің Ұлттық саяси элита атты еңбегінде «Мұстафа Шоқай және Тұтас Түркістан идеясы» деп Мұстафа Шоқай туралы кең мағлұмат береді. Мұстафа туралы шындықты бастан-аяқ жазған аса көрнекті түрік тарихшысы - публицисі Хасен Оралтайдың кітабы (Стамбул 1986ж) Мұстафа Шоқай өміріне арналған зерттеулер неше қайтара Оксфорд баспаларында шықты. Берклиде 1960ж Калифорния, АҚШ), Кембридже (1957, 1964жж) жарық көрді, талай мәрте Берлинде, Парижде, Мюнхенде (1950, 1960жж) Кельнде 1962ж Нью-Йоркте 1957ж жарияланды.
Міне, осы атқарылған істер оқырман қауымға Мұстафа Шоқайұлының еліміздің тарихында, түркістандық және қазақ қоғамдық ойында алатын орнынан біраз хабар берсе керек. Дегенмен, бұл қайраткерлердің күрес жолы мен артында қалдырған рухани мұрасын бүгінгі өзгерістер арасында зерттеп тану енді ғана қолға алына бастады деп айтуға негіз бар. Ал бұл атқарылмақ жұмыс, әрине, Мұстафа Шоқайұлының еңбектерін жариялаудан басталғаны жөн.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом мақсаты- М.Шоқайдың ғұмырының барлық кезеңдерін қамти отырып, оның қоғамдық-саяси қызметін, шығармашылығын бұрын ғылыми айналымға тартылмаған деректерге сүйеніп зерттеу. Сөйтіп, М. Шоқайдың ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі атқарған қоғамдық-саяси қызметіне сай толық келбетін ашып көрсету. Осы мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысында мынандай міндеттер алға қойылды:
-М.Шоқайдың өскен және білім алған ортасын, оның көзқарасының қалыптасуына әсер еткен жағдайларды айқындау;
-ХХғасыр басында М. Шоқайдың қоғамдық-саяси өмірге атсалысуына объективті баға беру мақсатында бірінші орыс революция тұсындағы, Мемлекеттік думадағы мұсылман фракциясы жанындағы және т.б. қызметіне талдау жасау;
-М. Шоқайдың шығармашылық қызметінің ерекшелігін ашып көрсету;
-1917 жылғы ақпан революциясынан кейінгі қоғамдық-саяси өмірдің М. Шоқайдың әсерін анықтау;
-М. Шоқайдың Түркістан мұхтариятына және кеңестер билігіне көзқарасынан және қызметіне талдау жасау;
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Диплом жұмысында негізгі деректер мұрағат құжаттарынан, мерзімді баспасөз мәліметтерінен, жарияланған құжаттар мен материалдар жинақтарынан, естеліктерден және ғылыми зерттеулерде берілген ақпараттардан алынды. Сондай-ақ М. Шоқайдың өзінің шығармалары дерек көзі ретінде алынды.
Зерттеу жұмысының методикалық негізі. Диплом жұмысында қойылған мәселелерді ғылыми тұрғыдан ашып көрсету мақсатында тарихи зерттеудің диалектикалық тәсілдерімен тығыз байланыстағы тарихилық, объективтілік сияқты негізгі методологиялық принциптер басшылыққа алынды. Сондай-ақ соңғы жылдары көрнекті қайраткерлердің өмірі мен қызметін зерттеуді қалыптасқан жаңа концепциялар да ескерілді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Нақтылы деректер негізінде М. Шоқайдың қоғамдық-саяси, шығармашылық қызметі қазіргі заман талабына сай және объективті тұрғыда жан-жақты талданып көрсетілді.
Зерттеу жұмысының құрылымы Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытынды мен әдебиеттер тізімінен құралған.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Мұстафа Шоқай, Мария Шоқай. Естеліктер 1988ж 28-б.
2. Мұстафа Шоқай. Таңдамалы. Том-1., Алматы, «Қайнар», 1998ж 7-б.
3. Сонда 11-б.
4. Бақыт Сыздықова. Мұстафа Чокай. Алматы, Алаш. 2004ж. с.33
5. Түркістанның қилы тағдыры, Алматы, Жалын. 1992ж. б-14.
6. Жас Түркістан. Мұстафа Шоқай мырзаның рухына. Париж 1949-50ж 6- б.
7. Төңкеріс және ұлттық мәселе. Мәскеу 1930ж. Т.3. б-8.
8. Сонда 26-б.
9. Алаш-Орда. сб. документов. Сост. Н. Мартыненко. Кызыл-Орда, 1927. С.73-76.
10. Қазақ тарихы. 1997ж. №2 13-15б.
11. Сонда 17-б.
12. Қойгелдиев М. Ұлттық саяси элита. Алматы, 2004ж, 191-б.
13. Алаштың азаматы, олар кімдер еді? «Қазақстан коммунисті», 1991ж. №8,9,10.
14. Байшуақұлы Ә. Түркістан легионы туралы шындық. «Қазақ әдебиеті», 1992ж. 27 қараша, 4 желтоқсан.
15. Мұстафин А. Аңызы қайсы, ақиқаты қайсы. «Ана тілі», 1990ж. 8 тамыз.
16. Нүрпейісов К.Н. Алаш һәм Алашорда. Алматы, 1996ж. 54-б.
17. Казахстанская правда. 1932. 10 июль.
18. Мұстафа Шоқай. Таңдамалы 2-томдық Алматы: Қайнар. 1998ж. 24-25б.
19. Қазақ тарихы. 2001ж. №2 31-32б.
20. Ақиқат. 1993ж.№3 71-б.
21. Бақыт Сыздықова. Мұстафа Чокай. 112-б.
22. Мария Чокай: Я пишу Вам из Ножана...(Воспаминания, письма, документы) Алматы: Қайнар. 2001.-206с
23. Мустафа Чокаев и большевизм: Сборник статей //сост. С.Ж. Сапанов Алматы: Қазақ университеті, 2000. 87-б.
24. Қойгелдиев М. Ұлттық саяси элита. 197-б.
25. Ибрашев С. Мұстафа Шоқайұлы. «Лениншіл жас», 1991ж. 27-28 маусым.
26. Шоқайұлы М. Советтер билеген Түркістан. «Социалистік Қазақстан», 1991 ж. 11,12 қаңтар.
27. Султанғалиев М. Статьи. Выступления. Документы. Казань. 1992. С.469.
28. Торайғыров С. Таңдамалы. 1998ж. 141-б.
29. Әбішұлы Қ., Мектептегі А., Әнес-тегі. Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан.// Ана тілі. 1992.23 шілде
30. Ақиқат.1993ж. № 3
31. Қазақ тарихы 2000ж № 4-5
32. Мұстафа Шоқай. Таңдамалы. 56-57б.
33. Елуов Т. Народно-освободительное восстание 1916 года в Казахстане. А, 1955ж.
34. Байшуақұлы Ә. Түркістан легионы туралы шындық. «Қазақ әдебиеті», 1992ж. 27 қараша, 4 желтоқсан.
35. Сыздыкова Б. Туркестанские легионеры Алматы, 2002ж.
36. Правда, 1929, 6 маусым, № 127
37. Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? А, 1993ж 44-б.
38. Қойгелдиев М. Ұлттық саяси элита. 201-б.
39. Әлімжанов Ә. Мұстафа Шоқай-ол кім? «Қазақ әдебиеті», 1991ж. 24,31 мамыр.
40. Қоңыратбаев О. Т.Рысқұлов. Қоғамдық- саяси және мемлекеттік қызметі.Түркістан кезеңі. Алматы. 1994ж. 315-б.
41. Очерки истории Коммунистической партии Узбекистана. Ташкент, 1974, с 54
42. Г. Сафаров «Колониальная революция» Ташкент. 70-71б.
43. «Туркестанский вестник» газеті, 1917, 9 желтоқсан.
44. Сонда 1- желтоқсан.
45. Климов С. Военно-организаторская деятельность Коммунистической партии в Средней Азии в 1917—1924 гг. Ташкент, 1987, с. 17.
46. Түркістанның қилы тағдыры. 56-б.
47. Г. Сафаров «Колониальная революция.. 73-б.
48. Мустафа Чокаев и большевизм. 58-б.
49. Ақиқат. 1993. № 3
50. Мұстафа Шоқай. Таңдамалы. 88-б.
51. Сонда 91-б.
52. Қымбатқа түскен совет үкіметі. «Қазақ әдебиеті», 1992ж. 15 мамыр.
53. Шәкібаев С. Үлкен Түркістанның күйреуі. Алматы, 1968ж. 36-б.
54. Түркістанның қилы тағдыры. 61-б.
55. Мария Чокай: Я пишу Вам из Ножана., 78-б.
56. Сонда 87-б.
57. Рыскулов Тұрар Төңкеріс және Түркістанның түп халқы.Мембаспа, Ташкент 1925ж 101-б.
58. Сонда 77-б.
59. Жас Түркістан. Париж. 30-б.
60. Мария Чокай: Я пишу Вам из Ножана. 98-б.
61. Деловая неделя. 2005. 7-январь
62. Бақыт Сыздықова. Мұстафа Чокай. 47-б
63. Деловая неделя. 2005. 10-январь
1. Мұстафа Шоқай, Мария Шоқай. Естеліктер 1988ж 28-б.
2. Мұстафа Шоқай. Таңдамалы. Том-1., Алматы, «Қайнар», 1998ж 7-б.
3. Сонда 11-б.
4. Бақыт Сыздықова. Мұстафа Чокай. Алматы, Алаш. 2004ж. с.33
5. Түркістанның қилы тағдыры, Алматы, Жалын. 1992ж. б-14.
6. Жас Түркістан. Мұстафа Шоқай мырзаның рухына. Париж 1949-50ж 6- б.
7. Төңкеріс және ұлттық мәселе. Мәскеу 1930ж. Т.3. б-8.
8. Сонда 26-б.
9. Алаш-Орда. сб. документов. Сост. Н. Мартыненко. Кызыл-Орда, 1927. С.73-76.
10. Қазақ тарихы. 1997ж. №2 13-15б.
11. Сонда 17-б.
12. Қойгелдиев М. Ұлттық саяси элита. Алматы, 2004ж, 191-б.
13. Алаштың азаматы, олар кімдер еді? «Қазақстан коммунисті», 1991ж. №8,9,10.
14. Байшуақұлы Ә. Түркістан легионы туралы шындық. «Қазақ әдебиеті», 1992ж. 27 қараша, 4 желтоқсан.
15. Мұстафин А. Аңызы қайсы, ақиқаты қайсы. «Ана тілі», 1990ж. 8 тамыз.
16. Нүрпейісов К.Н. Алаш һәм Алашорда. Алматы, 1996ж. 54-б.
17. Казахстанская правда. 1932. 10 июль.
18. Мұстафа Шоқай. Таңдамалы 2-томдық Алматы: Қайнар. 1998ж. 24-25б.
19. Қазақ тарихы. 2001ж. №2 31-32б.
20. Ақиқат. 1993ж.№3 71-б.
21. Бақыт Сыздықова. Мұстафа Чокай. 112-б.
22. Мария Чокай: Я пишу Вам из Ножана...(Воспаминания, письма, документы) Алматы: Қайнар. 2001.-206с
23. Мустафа Чокаев и большевизм: Сборник статей //сост. С.Ж. Сапанов Алматы: Қазақ университеті, 2000. 87-б.
24. Қойгелдиев М. Ұлттық саяси элита. 197-б.
25. Ибрашев С. Мұстафа Шоқайұлы. «Лениншіл жас», 1991ж. 27-28 маусым.
26. Шоқайұлы М. Советтер билеген Түркістан. «Социалистік Қазақстан», 1991 ж. 11,12 қаңтар.
27. Султанғалиев М. Статьи. Выступления. Документы. Казань. 1992. С.469.
28. Торайғыров С. Таңдамалы. 1998ж. 141-б.
29. Әбішұлы Қ., Мектептегі А., Әнес-тегі. Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан.// Ана тілі. 1992.23 шілде
30. Ақиқат.1993ж. № 3
31. Қазақ тарихы 2000ж № 4-5
32. Мұстафа Шоқай. Таңдамалы. 56-57б.
33. Елуов Т. Народно-освободительное восстание 1916 года в Казахстане. А, 1955ж.
34. Байшуақұлы Ә. Түркістан легионы туралы шындық. «Қазақ әдебиеті», 1992ж. 27 қараша, 4 желтоқсан.
35. Сыздыкова Б. Туркестанские легионеры Алматы, 2002ж.
36. Правда, 1929, 6 маусым, № 127
37. Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? А, 1993ж 44-б.
38. Қойгелдиев М. Ұлттық саяси элита. 201-б.
39. Әлімжанов Ә. Мұстафа Шоқай-ол кім? «Қазақ әдебиеті», 1991ж. 24,31 мамыр.
40. Қоңыратбаев О. Т.Рысқұлов. Қоғамдық- саяси және мемлекеттік қызметі.Түркістан кезеңі. Алматы. 1994ж. 315-б.
41. Очерки истории Коммунистической партии Узбекистана. Ташкент, 1974, с 54
42. Г. Сафаров «Колониальная революция» Ташкент. 70-71б.
43. «Туркестанский вестник» газеті, 1917, 9 желтоқсан.
44. Сонда 1- желтоқсан.
45. Климов С. Военно-организаторская деятельность Коммунистической партии в Средней Азии в 1917—1924 гг. Ташкент, 1987, с. 17.
46. Түркістанның қилы тағдыры. 56-б.
47. Г. Сафаров «Колониальная революция.. 73-б.
48. Мустафа Чокаев и большевизм. 58-б.
49. Ақиқат. 1993. № 3
50. Мұстафа Шоқай. Таңдамалы. 88-б.
51. Сонда 91-б.
52. Қымбатқа түскен совет үкіметі. «Қазақ әдебиеті», 1992ж. 15 мамыр.
53. Шәкібаев С. Үлкен Түркістанның күйреуі. Алматы, 1968ж. 36-б.
54. Түркістанның қилы тағдыры. 61-б.
55. Мария Чокай: Я пишу Вам из Ножана., 78-б.
56. Сонда 87-б.
57. Рыскулов Тұрар Төңкеріс және Түркістанның түп халқы.Мембаспа, Ташкент 1925ж 101-б.
58. Сонда 77-б.
59. Жас Түркістан. Париж. 30-б.
60. Мария Чокай: Я пишу Вам из Ножана. 98-б.
61. Деловая неделя. 2005. 7-январь
62. Бақыт Сыздықова. Мұстафа Чокай. 47-б
63. Деловая неделя. 2005. 10-январь
Мазмұны
Кіріспе 2
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Тарау - І. Түркістанның ұлы перзенттерінің бірі- Мұстафа Шоқай .. 7
Тарау –ІІ. ІІІ.Мұстафа Шоқай және тұтас Түркістан идеясы 14
... ... ... .
Тарау-ІІІ. Мұстафа Шоқай ХХғ.басындағы Қазақстан мен
Түркістанның қоғамдық - саяси өмірі туралы ... ... ... ... ...
21
Тарау-ІV. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы және Мұстафа Шоқай ... .. 27
Тарау-V. Мұстафа Шоқай эмиграцияда 41
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
Қорытынды 52
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 54
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының әлем қауымдастығы қатарынан
егемен ел ретінде өз орнын тауып, тәуелсіздік туын тіккен осы бір
өзгерістер заманында еліміздің өткен тарихына деген көзқарас та мүлдем жаңа
сипатқа ие болды. Оның бір көрінісі осы уақытқа дейін бұрмаланып, ақиқаты
айтылмаған немесе біржақты қаралған тарихи құбылыстарды ой елегінен
өткізіп, оларға объективті баға беруге деген талпыныс. Қоғамдық татулық пен
саяси тұрақтылықты қамтамасыз етіп, демократиялық мемлекет құруды мақсат
тұтқан елімізде төл тарихымыздың олқылау жазылған тұстарын толықтыра түсуге
барынша жағдай жасалып жатқаны белгілі. Осынау сәтте, яғни халқымыздың
тарихи санасын қалыптастыруға бағытталған шаралар жүзеге асырылып жатқан
мезгілде, қазақ халқының тарихында өзіндік терең із қалдырған
қайраткерлердің ғұмырнамасын жасауды да қолға алғанымыз абзал. Мұндай
ғұмырнамалық зерттеулер жекелеген қайраткерлердің өмір жолын танып білумен
бірге, олар өмір сүрген дәуірдің қыр- сырын түсінуге де өз септігін
тигізеді.
Өткен тарихымызды еркін қорытып, одан объективті теориялық тұжырымдар
жасауға жол ашылып отыр. Еліміздің Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
өзінің жарлығымен өткен 1997 жылды саяси қуғын- сүргінге ұшырағандарды еске
алу жылы деп мәлімдеген болса, ал 1998 жылды Халық бірігі және ұлттық тарих
жылы деп жариялады. Бұл аса маңызды мемлекеттік шараның негізгі мақсаты да
халық санасында өткен тарих туралы әділ түсінік қалыптастырып, сол арқылы
оған бүгінгі алдында тұрған басты міндеттерін айқындауға көмектесу.
Жүріп өткен жолымыздың ешқандай да бұрмалаусыз, тура қорытудың бірден-
бір жолы- өз уақытында халқымыздың болашағы үшін бар ғұмырын күресте
өткізген зиялыларымыздың артында қалдырған рухани мұрасын қалың оқырманның,
әсіресе, жас ұрпақтың қолына жеткізу болса керек. Халқымыз үшін сондай
ардақты есімдердің бірі- Мұстафа Шоқайұлы. Оның бірлі- жарым еңбектерімен
оқушы қауым тек соңғы жылдары ғана таныса бастады. Дегенмен, бұл белгілі
қайраткердің зор шығармашылық таланты мен ұстанған позициясының Яш
Түркістан (1929-1939) журналы арқылы жарқырап, толық көрінгенін әркімнің
біле бермеуі де мүмкін.
Мәселенің зерттелу деңгейі. М. Шоқайұлының қоғамдық- саяси қызметі мен
шығармашылық мұралары отандық тарих ғылымында арнайы зерттеу объектісі
ретінде қарастырыла қойған жоқ. Ғылыми әдебиеттерде М. Шоқайдың қоғамдық-
саяси қызметінің түрлі кезеңдеріне қатысты және оның шығармашылық
мұраларына байланысты бағалар берілген. Ондай бағалар өзінің әркелкілігімен
ерекшеленеді.
Бұл есімді ауызға алғанда отандастарымыздың ойына Мұстафа Шоқай кім?
Өз басының мүддесін қуып, жыраққа кетіп, саяқ жүріп бақыт іздеген бейбақ
па, әлде фашистер тұтқынындағы шерменде отандастарын біріктіріп еліне жеңіс
тұғырында қайта оралуды армандаған сатқын ба деген сияқты негізінен
кеңестік идеологиялық жүйе жасап кеткен түрлі сауалдар оралады. XX
ғасырдағы қазақ тарихында терең із қалдырған бұл қайраткердің өмірі мен
қызметіне байланысты қойылған осы сияқты сауалдарға соңғы жылдарға дейін
ғылыми дәлелденген жауап іздеу мүмкін болмай келді. Тек енді ғана Қазақстан
Республикасы Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті архиві құжаттары мен Мұстафа
Шоқайдың шетелдердегі мұрасы зерттеушілердің қолына түсе бастауына
байланысты бұл тақырыпқа арналған түрлі мақалалар жарық көріп отыр.
Жинақтап айтқанда ол еңбектердің өзі де бұл үлкен мәселені игерудегі
алғашқы жасалған әрекет есебінде ғана. Өйткені Мұстафа Шоқай қызметіне
байланысты отандық және шетелдік архивтік құжаттардың басым бөлігі әлі де
ашылмаған күйінде қалып отыр. Сол сияқты оның түрлі басылымдарда жарық
көрген шығармашылық мұрасы да зерттеушілердің қолына түсе қойған жоқ.
Азаматтық міндетін ең жоғары адамгершілік деңгейде орындап, бірақ көзі
тірісінде соның түпкілікті нәтижесін көре алмай өкініште өткен бұл
қайраткерді бүгінгі отандастары қалай түсініп, бағалауы керек? Мұстафа
Шоқайұлының мұраларын жинастырып, оларға ғылыми талдау жасауда шетелдік
әріптестеріміздің, әсіресе, түркиялық ғылымдардың біраз нәтижелі іс
бітіргенін үлкен ризашылықпен айтқан жөн. Бұл ретте алдымен түркістандық
эмигранттар Анкара университетінің профессоры Тазир Шағатайдың және дәрігер
Әбдулақап Оқтайдың есімдері құрметпен аталуға лайық. Олар 1942 жылы М.
Шоқайұлының қайтыс болуына жыл толуына орай Ыстамбұлда Мұстафа Шоқай
альбомын даярлап, басып шығарады. Ал 1950жылы олар М. Шоқайұлының туғанына
60 жыл толуына арнап Түркістан ұлттық қозғалысы және Мұстафа Шоқай деген
кітап даярлайды. Міне осы кісілердің және Т. Шағатайдың жары, профессор
Саадат Исхаки Шағатайдың тікелей басшылығымен 1972 жылы Мария Шоқайдың және
1988 жылы Мұстафа Шоқайдың естеліктері жеке кітап болып жарық көрді.[1]
Мұстафа Шоқайұлының өмірі мен қоғамдық қызметін талдауға алған
дискуссиялық мақалалар мен құжаттық материалдар елімізде де біраз
жарияланды.
Мәселен: Туркестан под властью Советов атты зерттеуі, 1917 жылға
арналған естеліктерінің қысқартылған нұсқасы болып шықты.
Түркістанның қилы тағдыры, Алматы: Жалын. 1992ж. Мұстафа Шоқай. Таңдамалы 2-
томдық Алматы: Қайнар. 1998-1999ж. Мустафа Чокаев и большевизм: Сборник
статейсост. С.Ж. Сапанов Алматы: Қазақ университеті, 2000. Мария Чокай: Я
пишу Вам из Ножана. (Воспаминания, письма, документы) Алматы: Қайнар. 2001.
Бақыт Сыздықованың Мұстафа Чокай. Алматы: Алаш. 2004ж. Туркестанские
легионеры мен Деловая неделя газетінде соңғы уақытта Мұстафа Шоқай өмірі
мен қызметінің көп тұстары жариялануда. М. Қойгелдиевтің Ұлттық саяси элита
атты еңбегінде Мұстафа Шоқай және Тұтас Түркістан идеясы деп Мұстафа
Шоқай туралы кең мағлұмат береді. Мұстафа туралы шындықты бастан-аяқ жазған
аса көрнекті түрік тарихшысы - публицисі Хасен Оралтайдың кітабы (Стамбул
1986ж) Мұстафа Шоқай өміріне арналған зерттеулер неше қайтара Оксфорд
баспаларында шықты. Берклиде 1960ж Калифорния, АҚШ), Кембридже (1957,
1964жж) жарық көрді, талай мәрте Берлинде, Парижде, Мюнхенде (1950, 1960жж)
Кельнде 1962ж Нью-Йоркте 1957ж жарияланды.
Міне, осы атқарылған істер оқырман қауымға Мұстафа Шоқайұлының
еліміздің тарихында, түркістандық және қазақ қоғамдық ойында алатын орнынан
біраз хабар берсе керек. Дегенмен, бұл қайраткерлердің күрес жолы мен
артында қалдырған рухани мұрасын бүгінгі өзгерістер арасында зерттеп тану
енді ғана қолға алына бастады деп айтуға негіз бар. Ал бұл атқарылмақ
жұмыс, әрине, Мұстафа Шоқайұлының еңбектерін жариялаудан басталғаны жөн.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом мақсаты- М.Шоқайдың
ғұмырының барлық кезеңдерін қамти отырып, оның қоғамдық-саяси қызметін,
шығармашылығын бұрын ғылыми айналымға тартылмаған деректерге сүйеніп
зерттеу. Сөйтіп, М. Шоқайдың ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас
кезіндегі атқарған қоғамдық-саяси қызметіне сай толық келбетін ашып
көрсету. Осы мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысында мынандай міндеттер алға
қойылды:
-М.Шоқайдың өскен және білім алған ортасын, оның көзқарасының
қалыптасуына әсер еткен жағдайларды айқындау;
-ХХғасыр басында М. Шоқайдың қоғамдық-саяси өмірге атсалысуына
объективті баға беру мақсатында бірінші орыс революция тұсындағы,
Мемлекеттік думадағы мұсылман фракциясы жанындағы және т.б. қызметіне
талдау жасау;
-М. Шоқайдың шығармашылық қызметінің ерекшелігін ашып көрсету;
-1917 жылғы ақпан революциясынан кейінгі қоғамдық-саяси өмірдің М.
Шоқайдың әсерін анықтау;
-М. Шоқайдың Түркістан мұхтариятына және кеңестер билігіне көзқарасынан
және қызметіне талдау жасау;
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Диплом жұмысында негізгі деректер
мұрағат құжаттарынан, мерзімді баспасөз мәліметтерінен, жарияланған
құжаттар мен материалдар жинақтарынан, естеліктерден және ғылыми
зерттеулерде берілген ақпараттардан алынды. Сондай-ақ М. Шоқайдың өзінің
шығармалары дерек көзі ретінде алынды.
Зерттеу жұмысының методикалық негізі. Диплом жұмысында қойылған
мәселелерді ғылыми тұрғыдан ашып көрсету мақсатында тарихи зерттеудің
диалектикалық тәсілдерімен тығыз байланыстағы тарихилық, объективтілік
сияқты негізгі методологиялық принциптер басшылыққа алынды. Сондай-ақ соңғы
жылдары көрнекті қайраткерлердің өмірі мен қызметін зерттеуді қалыптасқан
жаңа концепциялар да ескерілді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Нақтылы деректер негізінде М.
Шоқайдың қоғамдық-саяси, шығармашылық қызметі қазіргі заман талабына сай
және объективті тұрғыда жан-жақты талданып көрсетілді.
Зерттеу жұмысының құрылымы Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан және
қорытынды мен әдебиеттер тізімінен құралған.
Тарау- І. Түркістанның ұлы перзенттерінің бірі- Мұстафа Шоқай.
Ата тегі орта жүздегі қыпашақ руының ақсүйектерінен шыққан Мұстафа
Шоқай әкесі Торғайұлы Шоқайдың үйінде Ақмешіт уезінде дүниеге келген.
Ақмешіт-Қызылорда қаласының ескі аты, оны орыстар кезінде Перовск атаған.
Мұстафаның анасы Хиуа хандары әулетінен. Шоқайұлы бастауыш білімді ауыл
мектебінде,орта білімді Ташкенттегі орыс гимназиясында алады да, кейін
Петербург университетінің құқықтану факультетінде оқып, оны үздік бітірді.
Сөйтіп, Еуропа мен Шығыс дәстүрінде тағылым алды. Шоқайұлы орыс, түрік,
француз, ағылшын және поляк тілдерін жетік білетін. [2]
Петербургте Шоқайұлы қазақ және Түркістан басшыларынан Мемлекеттік
дума мүшесі Әлихан Бөкейхан және Махмуд Қожа Беһбуди, Мүнуар Кари,Сералі
Лапин, Ахмет Байтұрсынмен танысып, жақын дос болды.Әлихан Бөкейханұлының
ұсынысымен Мұстафа Шоқай думадағы мұсылман тобының (фракциясының) мұсылман
мәселелері жөніндегі хатшысы қызметіне тағайындалды және бұл қызметін 1917
жылғы ақпанға дейін,яғни Петербургтен Түркістанға қайтақанша атқарды.
Ақпан революциясы басталғанда Түркістандағы саяси жағдай қатты
шиеленсіп жатқан-ды.Орыстар басып алған отарларда орыс әкімдері нәсілдік
шектеу, нәсілдік кемісту саясатын жүргізгендіктер, жергілікті зиялылар
арасында орыстарға жаппай өшпенділік өрши түсті.
Ташкенте шығатын Тараққий газеті 1906 жылғы 19 тамыздағы санында:
Біз, Түркістан мұсылмандары, өзімізді осынша қасіретке, кедейлік пен
мешеулікке душар еткен орыс бюрократиясынан мейірім күтпейміз,- деп жазған
еді.
Ақпан революциясының Түркістан зор ілтипатпен, қуана қарсы алды.
Мұсылман зиялылар Александр Керенский Түркістанда туғандықтан,
түркістандықтарға қарасады, мәселелерімізді ойдағыдай шешуге көмектеседі
деп алданып қалды. Осы кезде Ташкент қалалық кеңесін большевиктер билейтін,
ал елге билігі жүретін жалғыз күш- солшыл социалистер еді. Бұлардың басты
мақсаты-мұсылмандарды әкімшілік маңына жолатпау болатын.
Бұған қарсы мұсылмандар екі саяси ұйымды- әсіресе діншіл Ғұлама
қоғамы мен прогресшіл Шораи исламия ұйымдарын құрумен жауап берді. Осы
екі ұйым бірлесіп, 1917 жылғы наурыз айында Ташкентте Түркістан
мұсылмандарының құрылтайын өткізді және Ұлттық орталық- Түркістан
мұсылмандарының кеңесін сайлады. Ұлттық орталық құрамына Орта Азияның
барлық өңірлерінен өкілдер енгізілді. Өкілдер арасында мұсылмандар ұлттық
қозғалысының танымал қайраткерлерінен Махмуд Беһбуди ( Бұхара), Убайдулла
Қожа, Асадулла Қожа, Насырхан Төре (Ферғана), Мұхамеджан Тынышбай (Жетісу),
Ораз Сардар (Түркіменстан) бар еді. Мұстафа Шоқай Ұлттық орталық
төрағалығына сайланды. [3]
Мұстафа Шоқай мұсылман қауымының саяси санасын оятуда басты рөл
атқарды Ол Ресейдегі сияқты бәсең пантураншылдық, тәуелсіздіктен гөрі
автономия жолын құру дұрыс деп тапты. Оның басты мұраты- бүкіл Түркістанның
басын қосу еді.
М. Шоқай 1917 жылғы сәуірде орта Азияда ең беделді газет есептелінген
Үлкен Түркістанның шығарушылар алқасының құрамына өтті. Бұл газет
Түркістан Татарлары басқармасы тарапынан басылатын әрі түрікшілдер мен
исламшылдардың мүдделерін көздейтін. Үлкен Түркістан газетінің редакторы
1917 жылы 30-сәуірде Мұстафа Шоқайұлының идеясын қолдап: Татарлар, сарттар
мен қазақтар жойылсын, түрікшілдік пен ислам жасасын! [4] деп жазған
болатын.
1917 жылғы маусымда Мұстафа Шоқай Алашорда партиясының бір топ
мүшелері және Түркістандықтармен ( Міржақып Дулат, Сұлтанбек Қожан, Әлібек
Күміс) бірлесіп, Ташкентте тура түрікшіл әрі исламшыл Бірлік туы газетін
шығарды. Оның бас редакторы Мұстафа Шоқай еді.
Қазан революциясы орыстар мен байырғы мұсылман қауымының қарым-
қатынасын бұрынғыдан бетер шиеленістірді. Кеңес өкіметі күтпеген жерден
жергілікті орыс қауымынан шыққан мемлекет қызметкерлерінің, саудагерлердің,
офицерлер мен бай егіншілердің басты қамқоршысына айналды. Түбінде
әлеуметтік тұрғыдан коммунизмге дұшпан болып шығатын орыстардың осы тобы
жергілікті мұсылман халықтан қауіптенді. 1917 жылғы 16 қарашада
ұйымдастырылған Түркістан халық комиссарлары кеңесінің 15 мүшесінің бәрі
орыстар мен еуропалықтар еді. Халық комиссарлары кеңесінің бірінші сессиясы
қарсаныңда оның төрағасы Колесов: Жоғары органдарға, яғни революция
әкімшілігіне мұсылмандарды қатыстыруға болмайды. өйикені бізге байырғы
тұрғындардың ниеті белгісіз әрі олардың ешқандай пролетарлық ұйымы жоқ,-
мәлімдеген болатын.
1917 жылғы 22 қарашада бүкіл мұсылман ұйымдарының өкілдері бұрынғы хан
ордасы Қоқанда бас қосып, Бүкілтүркістан мұсылмандар құрылтайын өткізді.
Құрылтай Халық кеңесі деп аталған Түркістан автономиялы өкіметін құрды.
Оның бірінші төрағасы Мұхамеджан Тынышбай еді. Тынышбайұлы орнынан
түскеннен соң, Мұстафа Шоқай төрағалыққа сайланды.
1918 жылғы қаңтарда Ташкент кеңесі мұсылман өкіметін жою жөнінде шешім
қабылдады. Қызыләскерлер (қызыл жұмысшылар бригадасы, армяндардың
Дашнакцутун партиясының қарулы милиция күштері мен Ташкент гарнизонының
бөлімшелері) Қоқанға жіберілді. Қызыләскер бөлімшелері мұсылман өкіметінің
орталығына 5 ақпанда жетіп, ертеңінде таң алдында шабуылға шықты. Қоқанды
қорғап тұрған аз ғана мұсылман әскери бөлімшелерінің қарсылығы тойтарылды,
қала қанға бөкті. Үш күнге жалғасқан жаппай қырғын мен ұрлық, талан-
тараждан кейін басқыншылар қаланы өртеді. Байырғы мұсылман тұқымдарынан
қырылғандар саны белгісіз, әйтеуір олардың көп екені анық. өйткені Қоқан
қаласында 1897 жылы 120 000 адам тұрса, 1926 жылы 69 300 адам қалған.
Мұстафа Шоқай жаппай қырғыннан әрең аман қалды. Ол әуелі кеңеске қарсы
партизан соғысын жүргізіп жатқан бектер (баспашылар) арасында, 1919 жылы
тәуелсіз Гүржістанда (Грузияда) бас сауғалады. Тбилисиде Шоқайұлы Кавказ
мұсылмандары қоғамның саяси істеріне белсене қатысты және орыс тілінде
басылатын йени дүния газеттеріне Солтүстік Кавказ тау халықтарының саяси
мұраттарын бейнелейтін мақалалар жазды.
1920 жылы Қызыл Армия Гүржістанға шабуыл жасап, басып алған соң
Шоқайұлы Түркияға қашты және сол жақтан Берлинге келді, ақыры Париж
маңындағы Ногент-Сюр- Марнда орналасты. Шет елде Мұстафа Шоқай мұсылман
елауғандарының (эмигранттарының) ең беделді басшысы ретінде танылды. Ол
маңызды екі журнал шығарды:
- Йени Туркистан ( жаңа Түркістан), ай сайын шығатын журнал, 1927
жылғы маусымнан 1931 жылғы қыркүйекке дейін Ыстамбұлда шығарылды;
- Ёш Туркистон (Жас Түркістан) 1929-1939 жылдары Берлинде басылды.
Түріктер елі - Түркістанның тарихын бес саусағындай білген ол
мәдениеттің, саясат пен заң ілімінің дамуына деген дара көзқарасын түркі
ғана емес, сонымен бірге тәжік, орыс, ағылшын, француз, неміс тілдерінде
шырғармасын шығармай баяндап беруге қатал еді. Әлбетте, оның Мемлекеттік
Думадағы Мұсылман фракциясының Саяси бюросында Түркістан халықтарының
бірінші, әрі белгілі бір мерзім ішіндегі бірден-бір өкілі болуының өзі де
әбден табиғи, әрі заңды, өйткені сол кездегі тарихи ахуалдың өзі, оқиғалар
барысы жас Мұстафаны осы соқтықпалы соқпаққа салған, Түркістан халықтарының
теңдігі мен тәуелсіздігі үшін, оларды қорлық-зорлық пен рухани құлдықтан
құтқару үшін аса зор жауапкершілікті арқалауға бар, болып көрмеген қан
шеңгел құрылысқа қарсы ауыр да айырықша күрделі идеологиялық һәм саяси
күресте басын тігуге әзір тұғыры заңғар тұлғаны алдағы тағдырына арна
тартқан. Содан ол қазаға ұшырағанша осы жолынан тайған емес. [5]
Думаның зорлық-зомбылық пен жүгенсіздікті тоқтату шараларын
белгілеуіне де, казак-орыстар мен жазалаушылардың 1916 жылғы көтеріліске
қатысушыларға көрсеткен айуандығын тексеру үшін тергеу комиссиясын құруға
да шешуші ықпал жасаған- Мұстафа Шоқай. Тергеуге бейбіт халыққа жасалған
жауыздық жайлы құжаттар мен деректер, тонау, әйелдерді зорлау, өлтіру
жайында айғақтар табыстаған да, қиратылған, өртелген, тоналған ауылдардың,
қышлақтар мен қалалардың санын көрсетіп, аттарын атап берген де –Мұстафа
Шоқай. Құрылтай жиналыстағы Түркістан халықтарының құқықтарын қорғау
жөніндегі өкілдер комиссиясына басшылық еткен де Мұстафа Шоқай. Сонымен
бірге Мұстафа Шоқай тобы біртұтас Түркістан конференциясының құрамында
Түркістан ұлттық автономияларын құруға бел байлаған. Ресейдегі
революциялық ахуал: монархияның құлатылуы, 1917 жылғы Ақпан төңкерісі,
Уақытша өкіметтің құрылуы оны осындай ойға жетелеген. Алайда сол Уақытша
өкіметтің дәл өзі Түркістан халықтарының өзін-өзі билеу құқығына ашықтан-
ашық қарсы шығып, империялық саясатты жалғастыруды жақтаған. Осыған
байланысты Мустафа Шоқайдан қалған естелік бар: ол Петербордан Түркістанға
жүрер алдында өзінің төңкерістен талай уақыт бұрынғы ежелгі танысы
Петербор солдат және жұмысшы депутаттары кеңесінің төрағасы, IV Мемлекеттік
Думадағы социал-демократтар партиясының жөн сілтеушісі Н.С.Чхеидзеге
кірді.Чхеидзе оның алдағы жоспарын сұрағанда Мустафа Түркістанға автономия
әперуге күш салатынын, соның әзірлігімен айналысатынын айтқан. Сонда
Мустафа жауабынан ыршып түскен Чхеидзе Құдай үшін, Шоқаев жолдас,
отандастарыңызға автономия жайында айту әлі ерте, екіншіден, халқының
мәдениеті мен заты мүлде басқа, тілі мен діні басқа сіздің Түркістан сияқты
елдегі автономия- тұп-тұра оқшаулыққа бастайтын жол, ал төңкерісшіл
демократияшыл Ресейден тысқары оқшаулықтан сіздің халыққа пайда жоқ [6]
Ташкент пен Верныйда, Бішкек пен Бұхарада, Самарқан мен Ашхабадта
ендігі жерде жаңа төңкерісшіл ұлттық саясат ұранымен бәз-баяғы қалпында
орыс өктемдігі нығайтылып жатты. Ақпан төңкерісінен большевиктер мен
солшыл төңкерісшіл социал-демократтар офицер, солдат, көпес пен патша
әкімшілігінің шенеуліктерінен тұратын жергілікті орыстар қауымының табан
астында көрсеткен қолдауына сүйеніп,Ташкентте жаппай қуғын-сүргін
ұйымдастырған болатын, империя басына төнген қауіп-қатер негізінен
бұратаналар тарапынан таралып отыр деп топшылайтын бұл қауым бұрын қаншама
қырғи-қабақ болса да большевиктерге бет берген. Жаппай қуғын-сүргін Орта
Азия мен Қазақстанның барлық шаһарларын шарпыды. Орыстарға қарсылық сезімі
қайтадан белең алды. Жойқын қысымның күшіне қарсы тұру қамымен мұсылман
саяси ұйымдары: ғалымдар ассоциациясы (Үлем жамиғаты) мен Мұсылмандар
кеңесі (Шуро-и-исләми), сондай-ақ қазақ ұлттық Алаш Орда партиясы
құрылды. Олар күш біріктіре келе 1917 жылғы наурызда Ташкентте Түркістан
мұсылмандарының конгресін шақырып, онда Орталық комитет сайлап, Мұсылман
орталығын құрады.
Большевиктер 1917 жылғы сәуірде Петерборда өткен өз конференциясында
мынандай мәлімдеме жасады: Ресейдің құрамына іретін езілген халықтарға
Ресей мемлекетінің құрамында қалу немесе дербес мемлекет болып бөлініп шығу
мәселесін өздігінен шешуге құқық берілуге тиіс [7]
Дәл осы конференцияда қабылданған қарарда мынандай жазу бар:
Ресейдің құрамына кіретін барлық ұлттардың емін-еркін бөлінуге және дербес
мемлекет құруға деген хұқы танылуға тиіс. Мұндай хұқты жоққа шығаруға және
оны іс жүзінде жүзеге асыруға кепілдік беретін шаралар қолданбау-басып алу
немесе жаулап алу саясатына барабар [8]
Осыдан кейінірек большевиктер Ресей мен Шығыстың мұсылман
еңбекшілеріне Үндеу жолдады:
Уақытты өткізіп алмаңдар, ғасырлар бойы жерлеріңізді жаулап алып
келегендерді серпіп тастаңыздар! Ендігі жерде күлге айналған жерлеріңізді
олардың тонауына жол бермеңіздер! Өз елдеріңіздің қожайыны өздеріңіз болуға
тиіссіздер! Тұрмыс - тіршіліктеріңізді Сіздер өздеріңіздің салт-
дәстүрлеріңізге сай, өз қалау ықтиярларыңызға орай құруға тиіссіздер!..
Автономия аңсаған түркістандықтардың арман-мүддесін осыдан артық қолдау
бола ма! Большевиктер ұранымен көңіл демдеген Мұсылман орталығы енді шыға
бастаған өз газеттері Ұлы Түркістан мен Бірлік туы автономия құруға
әзірілік жасай бастайды. Ұлы Түркістан Орталықтың Мұстафа Шоқайұлы
бастаған мүшелерінің қанатының астында шығып тұрса, Бірлік туы болса
Алашорда [9] қазақ ұлттық партиясының органына айналып, оған осы партия
басшыларының бірі Міржақып Дулатов редакторлық етті. Орыс, бұрынғы патша
әкімшілігіне және жер-жердегі оның сойылын соғушыларға қарсылықтың күшеюіне
байланысты Түркістан ұлттық саяси партиялары тегіс біріге бастады.
Тарау-ІІ. Мұстафа Шоқай және Тұтас Түркістан идеясы.
М. Шоқай өнегесінің құндылығы — халқымыздың жүріп өткен жолын, әсіресе
XX ғасырдағы тағдырын жаңа тарихи контексте қорытуға, сол арқылы бүгінгі
жағдайымызды, ұлттық мүддемізді тура және жаңа сапада түсінуге түрткі
болуында. Ал жаңа тарихи контекст дегенде алдымен ойға оралар ғылыми және
тарихи ұғым — Түркістан немесе Түркі-елі идеясы.[10] Олай дейтініміз
Мұстафа Шоқайды тек қазақ жұртына ғана таңып, оның қызметін бүгінгі
тәуелсіз Қазақстаннын тарихи мүддесімен ғана байланыстырар болсақ, онда
Мұстафа Шоқай феноменін, ол көтерген мәселені дәл басып түсіндіре
алмаушылыққа ұрынған болар едік. Өйткені М. Шоқай Қазақстан тәуелсіздігін
Түркістанды көне замандардан бері атамекен еткен басқа халықтардың
тәуелсіздігінен бөліп алып қараған емес. М. Шоқай үшін Түркістан тұтастығы
мен Түркістан еркіндігі егіз ұғымдар. Ал ресейлік езгіден кұтылу —
Түркістан халықтарына біртұтас тәуелсіз мемлекеттер федерациясын құруға жол
ашумен бірдей.
Ал енді осы тұтас Түркістан идеясы қашан және қалай пайда болған?
Оның өмірге келу мезгілі түркі халықтарының тарих сахнасына шығып, өзін
қоршаған түрлі этникалық мемлекеттік кұрылымдармен қатынасқа түсе бастаған
біздің эрамызға дейінгі мыңжылдықтың соңы және біздің эрамыздың алғашқы
жүзжылдықтарына тұс келеді Ал оның өмірге келіп түрлі електен өтіп,
әлеуметтік-саяси және рухани фактор есебінде халықаралық қатынаста біржола
орнығуы Тұран — Қытай, Тұран — Иран, Тұран — Эллиндер әлемі, Тұран — Араб
халифаты, Тұран — Монғол, Тұран — Жоңғар, Тұран — Ресей сияқты өзара
сабақтас қатынастар ағымында түркі халықтарының өздерінің ортақ тарихи
мүддесін ұғынып, сол үшін саналы күрес жүргізуімен тікелей байланысты.
Орталық Азия тарихында өшпестей із қалдырған түркі-қытай, түркі-парсы,
түркі-араб, түркі-жоңғар соғыстары тұтас Түркістан идеясының өміршеңдік
сипатын нығайта түспесе, әлсіреткен емес. Ресей империясы Түркістанға
біржола және жедел орнығып алмайынша Англия және Қытай сияқты
бақталастарымен күресте тарихи ұтылысқа ұшырайтындығын жақсы түсінді, қазір
де солай.
Басқаша айтқанда Тұтас Түркістан идеясы түркі халықтарымен бірге
өмірге келіп, заманалар тезінен өтіп, олар үшін түрлі ауыр тарихи
кезеңдерде қорганыс иммунитеті міндетін атқарған аса маңызды фактор болып
келді. Ал бұл идеяның авторы жоғарыда аталған тарих сындарынан сабақ алған
түркі жұрты. Түрлі тарихи заманаларда бұл идеяны білдірушілер қатарында
Кұлтегін жазуының авторы, Жүсіп Баласағұн, Әлішер Науаи, Мағжан Жұмабаев
және осы сияқты басқа да заңғар тұлғалар бар. Көне Түркістан жеріне түрлі,
тарихи дәуірлерде келіп орын тауіп, бірін-бірі ығыстыруға тырысқан діни,
таптық, этниқалық, мәдени және басқа идеологиялық тұжырымдамалардан тұтас
Түркістан идеясының өміршең болғандығын өмірдің өзі көрсетіп берді.
Түркістан жұрты мен жерін ауыр азапқа салған қоғамдық қатаклизмдерден соң
бұл идея мәңгі өлмейтін сфинкстей қайта жаңғырып отырды.
Мұстафа Шоқай, міне, осы тарих тезінде өмірге келіп, заманнан-заманға,
ұрпақтан-ұрпаққа ұласып отырған тұтас Түркістан (басқаша Ұлы Түркістан)
идеясының тағдыр тартқан жаңа күрделі дәуірдегі жалғастырушысы болды.
Түркістан ұғымының тарихи шындық және өмірлік сұраныстан туған қажеттілік
екендігін жалынды насихаттаушы ғана емес, сонымен бірге бұл идеяға өмірін
арнаған ұлы күрескер дәрежесіне көтерілді. Сондай-ақ бұл идеяға М. Шоқаймен
бір мезгілде онымен тағдырлас эмигрант отандасымыз, саяси қайраткер және
ғалым Зәкі Валиди Тоған және басқалардың да қызмет жасағанын айтпай өту
әділетсіздік болар еді. [11]
1924-1925 жылдары кеңес өкіметі іске асырған территориялық әкімшілік
жіктелуден соң Ресей империясы құрамындағы бұрынғы Түркістанның орнына
Қазақстан, Қырғызыстан, Өзбекістан (құрамында Қарақалпақстан автономиясы
бар), Түркіменстан және Тәжікістан аталатын бес республика өмірге келді.
Ендігі уақытта бұл республикалар бұрынғы жинақы Түркістан атымен емес,
Орта Азия және Қазақстан республикалары атанып, Кеңес Одағының құрамдас
бөлігін құрды. 1985 жылы басталып, 1991 жылдың желтоқсанында біржола
аяқталған Кеңестер Одағының ыдырауы көне Түркістан жерінде дербес бес
мемлекеттің өмірге келуіне негіз болып қана қойған жоқ, сонымен бірге
белгілі дәрежеде тарихи Түркістан ұғымының қайта жаңғыруына да түрткі
болды. Мұндай құбылыстың бастау кезінде көне Түркістан халықтарының табиғи
мүддесі жатыр. Басқаша айтқанда, Түркістан халықтары бұдан да бұрын түрлі
тарихи кезеңдерді басынан кешірген тарихи жағдайда қайтадан жолдықты. Яғни
белгілі бір империялық үстемдіктің ыдырауы, онымен бірге өмірге келген
идеологиялық және мәдени-рухани құндылықтардың іргесін сөгілуі түркістан
халықтары алдында түрлі замандарында әлденеше рет енді не болмақ?,
адамзат керуенімен бірге қандай жолмен және қайда бет алмақпыз? деген
сияқты сан-салалы сауалдар қойған. Бүгінде сол жағдайдың жаңа мазмұнда
көлденең тартылып отырғандығын аңғару қиын емес.
Ішкі себептер дегенде алдымен аталары, әрине, түркістандық
мемлекеттердің өзара экономикалық байланыстарын заман талабы мен ағымына
сай жаңа сапаға көтеру қажеттігі екендігі түсінікті. Бұл белгілі дәрежеде,
ілгері замандардан үзілмей келе жатқан өзара дәстүрлі, тиімді экономикалық
және сауда қатынастарын одан әрі жетілдіре түсу деген ұғымды білдіретін
және ешқандай да дай тудырмайтын бағыт.Осы өзара жан-жақты байланыстарға
ықпалын тигізбей қоймакйтын сыртқы факторларға келгенде мынандай
жағдайларды есепке алуға тура келеді. [12] Біріншіден, Түркістан өлкесін
ХІХ ғасырдың 60 жылдарының срңынан бері билеп-төстеген Ресей (кейіннен
Кеңестер Одағы) империя ыдырағанымен, оның қайтып оралу пиғылында жоқ деп
ешкім де айта алмас. Бағдарламалық деңгейде тұжырымдалған ондай пікірдің
ресейлік басылымдар жариялады да, ал мемлекеттік саясат ісінде мұндай
мазмұндағы әрекеттердің ісі көрініп те жүр. Белгілі дәрежеде ондай
жасалынған тұжырмдар мен әрекеттерге таңырқауға да болмас, өйткені Ресей
белгілі бір геосаяси кеңістікте өзінің түкпілікті мүддесін көздеуге құқылы.
Ал оның бұл әрекеттері Түркістан халықтарының бұдан былайғы кезеңдегі
табиғи мүддесіне қаншалықты сәйкес келеджі, мәселе сонда.
Екіншіден, Түркістанның келесі бір көршісі - Қытай. Түркістанның шығыс
бөлігі осы мемлекеттің құрамында. Тарихи тәжірибе көрсетіп отырғанда,
Түркістан халықтарының бұл мемлекетпен қарым-қатынасы жалпы алғанда бейбіт.
Дегенмен болашақта түрлі себептерге байланысты Түркістан-Қытай қарым-
қатынастарының өзгеріске ұшыпауы әбден мүмкін ғой. Сондықтан да Түркістан
халықтары ондай өзгерістерге даяр болғаны жөн.
Үшіншіден, Түркістан қазіргі кезеңде белгілі дәрежеде АҚШ, Батыс
Еуропа және Жапония сияқты ірі экономикалық, саяси және мәдени
орталықтардың мүддесі тоғысқан аймаққа айналып отырғандығы да ьар. Бұл
айәмақта өз мүддесін көздеген бастық мемлекеттер коммунистік идеологияның
босап қалған орнын шама шарқынша батыстық өркениеттің құндылықтарымен
толтыруға күш салуда.
М.Шоқай басқа қазақ зиялылары сияқты Ақпан төңкерісі нәтижелерін үлкен
ынтамен қолдап, Уақытша өкімет орындарының шараларына, қазақ даласында
құрылып жатқан Қазақ комитеттерінің жұмысына қызу араласады. 1917 жылдың
жазында Уақытша үкіметтің Түркістанды басқару үшін құрған тоғыз адамнан
тұратын Түркістан Комитетінің құрамына енгізіледі. [13] Дегенмен, Уақытша
үкімет, әсіресе, оның орнына келген Кеңестік билік Түркістан халықтарының
өздерін-өзі билеу кұқын мойындамайды. 1917 жылы 22-қарашада өз жұмысын
аяқтаған Түркістан өлкелік Кеңестер съезі Түркістан Халық Комиссарлары
Кеңесі аталатын үкіметтің құрылғанын жариялап, бірақ оның құрамына
жергілікті мұсылман елдерінен (бірде-бір өкіл енгізбейді. Бұл жағдай М.
Шоқай төрағалық еткен Түркістан өлкесі мұсылмандары Кеңесін нақты
әрекеттерге көшуге итермелейді. Осы жылдың 26-қарашасында Қоқан қаласында
өз жұмысын бастаған төтенше өлкелік мұсылмандар съезі Түркістан
халықтарының өзін-өзі билеуіне ықылас білдіре отырып, Түркістанды Ресей
Федеративтік Республикасымен ынтымағы бір территориялық автономия деп
жариялап, Түркістан Уақытша Кеңесі үкіметің құрады. М. Шоқай әуелде бұл
үкімет құрамына сыртқы істер министрі есебінде еніп, екі жеті өткен соң
оның төрағасы болып сайланады. [14] Түркістан автономиясын жариялай отырып,
М. Шоқай мен оның серіктері бұл мақсатты іске асырудың қаңшалықты азапты,
күрделі екендігін жақсы түсінеді. Ол съезде сөйлеген сөзінде: Сіздер
бірден толыққанды мемлекет құрғыларыңыз келеді. Ал ол үшін бізде адам жоқ,
тәжірибе жоқ, мумкіндік жетімсіз, әскер қурылмаған. Россия қаншалықты
құлдырау кезеңінде десек те, бізден әлдеқайда қуатты. Жариялай салу оңай,
алайда біздің жағдайымызда оны сақтап қалу өте қиын, [15] — деген ойды
айтады.
1917 жылдың аласапыранында мұндай ой жалғыз М. Шоқайды қинаған жоқ
еді. Тура осындай пікірді Алашорда автономиясын құруға байланысты Әлихан
Бөкейхан да білдірген болатын. [16]
Ал осы 1918 жылдың 11-ақпанында большевиктер күшпен Қоқан ойранын
жасап, таратып жіберген Түркістан (Қоқан) автономиялық үкіметі нені
көздеді? Кеңестік тарихнама саналы түрде мағынасын бұрмалап, клерикал-
феодалдық мазмұнда көрсетуге тырысқан Түркістан автономиясы жай бір қалалық
құбылыс емес, Түркістан халықтарының өзін-өзі билей алу құқығын мойындамай
ескі империялық түсінік шеңберінде қалып қойған Тәшкендегі Кеңестік билікке
балама билік есебінде өмірге келген жалпытүркістандық құбылыс болатын. Бұл
үкімет алдына ешқандай да сепаратистік мақсат қойған емес. Ал большевиктер
билігі болса Қоқан автономистерін күшпен тарата отырып, жергілікті халық
алдында өздерінің ұлттар теңдігіне қалай қарайтындығын іс жүзінде көрсеткен
еді. Ал Қоқан Үкіметінің мүшелері өздерінің таудан Түркістан Кеңестері
съезіне жолдаған хатында жаңа билік пен идеологияның халыққа зорлықпен
таңылып отырғандығын айтып: Никакая власть, возглавляемая даже самой
гениальной личностью, не может, не в силах дать народу идеи, идеала, раз в
нем самом не существует их зародыша [17] — деп көрсетеді.
1917 жылдың желтоқсан айында М. Шоқай Орынборда өткен екінші
жалпықазақ съезіне қатынасып, съезд сайлаған Алашорда үкіметінің құрамына
енеді. Сөйтіп ол жаңа құрылған екі үкіметтің де мүшесі болады. [18] Оның
себептері туралы не айтуға болады? Біріншіден, Қоқанда Түркістан
автономиясы жарияланып, үкіметі құрылғанда М. Шоқайұлы айға жетер-жетпес
мезгілде Алашорда үкіметінің өмірге келерін білген жоқ еді және оны ойлауға
уақыт ағымы мұрсат та берген жоқ-тын. Екіншіден, Алашорда үкіметінің
құрамына енуге келісім беруі орынсыз деп айту қиын. Өйткені Алашорда
үкіметін сайлаған желтоқсан съезі Бір айдың ішінде Алашорда Түркістан
қазағын бүкіл Алашқа қосып алады, қосып ала алмаса да бір айдан кейін
халыққа білдіреді, — деген шешім қабылдайды.
Оқырманға мәселе толығырақ түсінікті болуы үшін косымша мына жағдайды
айта кету қажет. 1917 жылғы дүрбелең тұсында қазақ зиялылары арасында қазақ
елінің мемлекеттік тұтастығы жөнінде ортақ пікір болған жоқ. М. Дулатұлы
бұл мәселеге байланысты мынадай түсінік берген-ді: Ол кезде Түркістан мен
қазақ бірігуі керек деушілердің дәлелі орыстың отаршылдығынан құтылу үшін,
күшті болып ұлт тілегімізді жүзеге асыру үшін Орта Азия елдері бірігуіміз
керек дейтін, Бөкейханұлы Әлихан пікірі: Орта Азия болып (өзбек және
басқалармен) бірігуге болмайды, оларда ескішілдік (консерватизм),
діншілдік, дін жолында ұстағанынан айырылмаушылық (религиозный фанатизм)
күшті, оларды ишан, қожа-молда билеп келе жатқан халық, шариғат жолынан
тезарада арылмайтын халық, шаруа түрі бізден басқа, мәдениет жолында бізден
де төмен, сондықтан екі соқыр қол ұстасып жүріп күн көре алмаймыз дейтін
пікірде болатын. Бөкейханұлының бұл пікіріне біз де қосылатынбыз. Тура осы
автор М. Шоқайұлының бұл мәселеге қатысты пікірі жөнінде: Съездің соңына
қарай Қоқаннан Шоқайұлы Мұстафа келді. Шоқайұлы Қазақ автономиясының өз
алдына жеке құрылуына қарсы болды. Түркістанмен қосылуды жақтады [19] —
деп көрсетті.
Оқиғалар ағымы бұл екі автономияның да ғұмырын ұзақ еткен жоқ.
Құрамындағы халықтардың өзін-өзі басқару құқығын мансұқ еткен түрлі саяси
топтардың өзара арпалысты күресі жағдайында мәселенің басқаша шешілуін күту
қисынсыз еді. Бірақ бізге мәлім басы ашық жағдай М. Шоқайұлы өмірінің соңғы
сәтіне дейін Түркістан халықтарының тәуелсіздігі олардың мемлекеттік
тұтастығына байланысты деген ойда болған. Осы ойдың жалынды насихатшысы
болып өмірден өтеді. Өз уағында айтылған бұл пікірдің XX ғасырдың соңына
қарай іске асу мүмкіндігінің қаншалықты қиын екендігін түсіне отырып,
сонымен бірге оның стратегиялық тұрғыдан қаншалықты терең және дәл
айтылғандығын уақыттың өзі әлі талай рет көрсетіп беретіңдігіне біздің
ешқандай да шүбәміз жоқ.
Тарау-ІІІ. Мұстафа Шоқай ХХғ.басындағы Қазақстан мен
Түркістанның қоғамдық-саяси өмірі туралы.
Мұстафа Шоқайдың сан салалы қайраткерлік, ғылыми-зерттеушілік
қызметінің бір қыры — саясаттанушы-политологтығы. Ол шетелге саяси
эмиграцияға кеткен күндерінен бастап өмірінің соңғы сәттеріне дейін
Қазақстан мен Түркістанның қоғамдық-саяси өмірін саясаттанушы ретіңде жан-
жақты әрі терең зерттеп, осы мәселелер жөнінде ғылыми-танымдық және саяси-
қолданбалы еңбектер қалдырады. 1917 жыл туралы естеліктер, Кеңестер
қоластындағы Түркістан кітаптары, басқа да ғылыми-зерттеу және көсемсөздік
шығармалары күні бүгінге дейін маңызын жойған жоқ.
1917 жыл туралы естеліктерінде М. Шоқай 1917 жылғы қос революция
тарихына, олардың Қазақстан мен Түркістанға тигізген ықпалы жөнінде
салиқалы талдаулар жасаған. Атап айтқанда, осы екі революция аралығындағы
өлкенің қоғамдық-саяси өмірінің ерекшеліктері, ұлттық-тәуелсіздік идеясының
пайда болуы және оны жүзеге асырудағы қиыншылықтар, Түркістан (Қоқан)
автономиясының құрылуы мен күйреуінің тарихы, ұлт-азаттық қозғалысқа тән әр
түрлі ағымдар, уақытша үкімет пен жергілікті ұлттық-демократиялық
интеллигенцияның арақатынастары, буржуазияшыл демократия мен пролетариат
диктатурасының саяси формасы болған Кеңестердің текетіресі мен қарулы
қақтығыстары сияқты мәселелер саясаттанушы Мұстафа Шоқайдың назарынан тыс
қалмаған.
Сонымен бірге М. Шоқай сол кездегі Түркістан мен Қазақстанның қоғамдық-
саяси өмірінің белгілі қайраткерлеріне — Әлихан Бөкейхановқа, Ахмет
Байтұрсыновқа, Мұхаметжан Тынышбаевқа, Сералы Лапинге, Садри Мақсұтиге,
Ералы Қасымұлына, тағы басқаларға баға берген. Мұстафа Шоқайдың
пайымдауынша, Қазақстан мен Түркістанның демократияшыл интеллигенциясы 1917
жылға дейін ұлттық тағдырдың мәселелерін тәуелсіздік тұрғысынан көтере
қойған жоқ. Өйткені, дейді ол, патшалық құлап, орыс революцияшыл
демократтары (ең алдымен кадеттер) билік басына келсе, орыс мемлекетінің
бізге жасаған қиянаты жабылатынына сенетінбіз. [20]
Сондықтан да М. Шоқай және басқа да ұлттық-демократиялық бағыттағы
зиялылар қауымы 1917 жылғы Ақпан революциясын қуана қарсы алып, оның
жеңісінен кейінгі қоғамның саяси өміріне белсене араласады. Бұл жағдайды М.
Шоқай Түркістан мен Қазақстанның оңтүстік өңірінде құрылып, саяси күрес
аренасына шыкқан Шоро-и-исламия, Ғұлама қоғамы және оның өзі басқарған
Түркістан өлкесі мұсылмандарының орталық кеңесі сияқты ұйымдардың іс-
әрекеті арқылы көрсетеді. [21] Кеңестік тарихнамада көптеген уақыт бойы
1917 жылғы қос революция арасындағы саяси күрес бір жағынан уақытша
үкіметтің жергілікті органдарының, екінші жағынан, жұмысшы-солдат
депутаттары кеңестерінің мысалында зерттеліп келсе, Шоқай еңбектері осы
күреске қатынасушы ұйымдардың әлдеқайда көп болғандығын және оның шеңбері
тек қосөкіметтілікпен шектелмегендігін айқындайды.
Егер кеңестік билік үстем болып тұрған кезде біздер Шоро-и-исламия
мен Ғұлама қоғамын Кеңеске қарсы тұрған ортақ жау деп қана ұғып, олардың
саяси бағдарламаларындағы қайшылықтарды көрмей, сонымен қатар М. Шоқай
жетекшілік еткен Түркістан өлкесі мұсылмандарының орталық кеңесі туралы
жұмған аузымызды ашпай келсек, енді Мұстафа Шоқай шығармалары арқылы осы
ұйымдар жөнінде шындыққа сай тұжырымдар жасаға мүмкіндіктер тууда.
Букіл Түркістан тұрғындарының көңіл-күйіне ықпал жасамақ болған осы
екі ұйым — Шоро-и-исламия мен Ғұлама қоғамы,— дейді М. Шоқай, бір-
бірімен қырқысып жатты, ал Түркістан өлкесі мұсылмандарының кеңесі осы
екеуін жақындастыра алмай әуреге түсті. Осы екі ұйым арасындағы алауыздық
біздің ұлттық тәуелсіздік жолындағы күресімізді бәсеңдетіп, жұмысымызды
былықтырды. Екіншіден, дейді одан әрі Мұстафа Шоқай, Ғұлама қоғамының
негізінен мұсылмандық, мемлекет құруға бағытталған бағдарламасы (немесе
дұғамен саяси табысқа жетуге тырысушылық) ұлттық қозғалысымыздың ашық
дұшпандарының қолына бізге қарсы жұмсайтын қару берді. [22]
Ал Ақпан революциясы ұлттық мәселені азаттық тұрғысынан күн тәртібіне
қоюға мүмкіндік бергенімен, деп көрсетті М. Шоқай, бізде білікті саяси
қайраткерлер, қалың бұқараны топтастыратын саяси ұйым (партия) жоқ еді.
Шоро-и-исламия мен Ғұлама қоғамы ондай рөлді атқаруға дәрменсіз болды,
ал Алаш партиясы 1917 жылғы шілдеде ғана өзінің құрылғандығын жариялады.
1917 жылдың бірінші жартысындағы жағдайға баға бере келіп, Мұстафа
Шоқай тәуелсіздікке деген ұлттық ынта мен талпыныстың олардың әлеуметтік-
экономиқалық және қоғамдық-саяси негізі болмаса, шын мәніндегі азаттыққа
қол жеткізу мүмкін емес [23] деген ой түйеді. Меніңше, Мұстафа Шоқайдың
осы тұжырымы бүгінгі Қазақстан бастан кешіріп отырған жағдайды дұрыс
түсінуге септігін тигізері даусыз.
1917 жылы Қазақстан мен Түркістанның Ресей құрамынан шығып, жеке
мемлекеттік құра алмауының тағы бір себебін М. Шоқай өз талдауларында
айқындап берді. Осыған орай ол былай деп баса көрсетті: біз сол кезде
саяси құрылысы өзімізден әлдеқайда озық, үлкен халықтың (яғни орыстың)
шеңгеліне түсіп қалдық. Бұл халықтың шеңгелінен шығу үшін, ұлт-азаттығы
жолында жургізген күресіміздің жемісті болуы үшін саяси дайындығымыздың
деңгейі едәуір биік болуы керек еді. Ал осындай дайындығы бар екі халық
(Польша мен Фин халықтары) Ресей шеңгелінен сол жылдары шығып кеткені
белгілі.
Революция берген мүмкіндіктерді Қазақстан мен Түркістан халықтарының
ұлттық азаттығы үшін пайдалана алмауы, М. Шоқайдың пікірінше, екі
тосқауылдың болуынан еді: біріншісі — шын мәніндегі тәуелсіздікті танығысы
келмеген уақытша үкіметтің, ал содан кейін оны алмастырған Кеңес үкіметінің
қарсылығы болса, екіншісі — ұлттық күштердің алауыздығы және олардың саяси
тұрғыдан нашар ұйымдасуымен саяси күрес тәжірибесінің жетімсіздігі еді.
[24] (Сөз ретіне орай бүгінгі күнгі Қазақстанның тәуелсіз мемлекет болып
нығаюы кезінде Шоқай атап өткен осы екінші тосқауылдың белгілі дәрежеде
орын алып отырғандығын ащы болса да айтуымыз қажет).
Қазақстан мен Түркістанның 1917 жылғы Қазан революциясы қарсаңындағы
қоғамдық-саяси өміріне талдау жасай келіп, М. Шоқай бұл кезеңде саяси
күштердің ара салмағы Уақытша үкіметтің Түркістан комитеті мен күннен-күнге
күш алып келе жатқан жұмысшы-солдат кеңестерінің іс-әрекеттеріне байланысты
болғандығын баса көрсетеді. Енді ұлт-азаттық қозғалыстың тағдыры осылардың
өзара күресіне тәуелді болғандығын айтады. Жергілікті ұлт-азаттық күштер
шарасыз жағдайға тап болды, дейді М. Шоқай, өйткені олар өздеріне жау екі
саяси күштің қыспағында қалды: Уақытша үкіметке (оның жергілікті
комитетіне) біз наразы болдық, — солай бола тұрса да онымен күрескіміз
келмеді. Өйткені бізге одан да қауіпті күш — жұмысшы, солдат депутаттарының
кеңесі — осы, үкімет комитетінің орнына көз салып тұрған еді [25], — деп
түйіндейді.
Осындай шарасыздықтан дәрменсіздік туындайтыны әлімсақтан белгілі.
1917 жылғы Қазан төңкерісі соның тағы бір дәлелі болды. Біздің Бұл
дәрменсіздігізді — дейді М. Шоқай, — халық та сезген. Жұмысшы-солдат
депутаттары кеңестері де түсінген болатын. Сондықтан олар бізді көзге
ілмеді. Көпшіліктің 96-98 проценті болғанымызбен біз кеңестерге қарсы тұра
алмадық. [26].
Мұстафа Шоқайдың еңбектерінде Түркістан (Қоқан) автономиясының құрылуы
мен күйреу тарихына тікелей қатынасы бар деректемелік мәліметтер мен
теориялық тұжырымдар көптеп кездеседі. Олар оқырманды М: Шоқай мен оның
серіктерінің 1917-1918 жылдардың жағдайында ұлттық-мемлекеттік құрылыс
мәселесін Федерациялық Ресей мемлекетінің құрамындағы автономия ретінде
қалай түсінгендіктері жөнінде хабардар етеді. Осыған орай, М. Шоқай былай
деп жазады: Түркістанда Ресейден біржола бөлініп кету жөніндегі пікірді
мақұлдай қоятын психология, рухани әзірлік болмағандықтан біз авптономияны
былай түсінгенбіз: Түркістанның дербес ел басқаратын мекемелері мен атқару
органдары, яғни заң шығаратын парламенті мен іс жүргізетін үкіметі болуға
тиіс. Сыртқы саясат, қаражат, жол, әскери істер Бүкілресей Федерсациясы
үкіметінің ісі деп есептейтінбіз. Оқу-ағарту ісі, жергілікті мекемелер, заң
және жер мәселесінің бәрі автономиялы үкіметтің ісі деп қарайтынбыз. [27]
М. Шоқайдың осы пікірлерін Алаш партиясының мемлекеттік құрылыс
жөніндегі бағдарламалық тұжырымдарымен салыстырсақ және оларға байыппен
баға берсек, Шоқай бастаған түркістандық және Бөкейхан бастаған
қазақстандық ұлттық-демократиялық интеллигенция өкілдері Түркістан (Қоқан)
автономиясын да, Алаш автономиясын да Ресеймен іс жүзінде конфедерациялық
қарым-қатынаста болуға тиісті мемлекеттер ретінде көргісі келгендеріне көз
жеткіземіз, олардың түптеп келгенде егеменді елдер болатындығына сенімді
болғандықтарын ұғамыз.
Сондықтан да Мұстафа Шоқай екі ай ғана өмір сүргеннен соң кеңестер
талқандаған Түркістан автономиясын Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының
бастау көзі деп бағалады. Сондықтан да Сұлтанмахмұт Торайғыров:
Алаш туы астында
Күн сөнгенше сөнбейміз.
Енді Алашты ешкімнің
Қорлығына бермейміз! —
деп жар салды. [28]
Жоғарыда айтылғандай, Мұстафа Шоқайдың бізге жеткен еңбектерінің
қатарында оның Кеңестер қоластындағы Түркістан шығармасының орны ерекше.
Бұл еңбек туралы мен көп сөйлемеймін, өйткені ол туралы менен кейінгі
шешендер арнайы хабарламалар жасайды.
Осыған орай айтайын дегенім мынау еді: Мұстафа Шоқай осы шығармасы
арқылы өзін саяси көсемсөздің (публицистиканың) асқан шебері, саяси
айтыстың асқан майталманы екендігін паш етті. Сонымен қатар ол Кеңес
Одағында, оның құрамдас бөлігі Қазақстан мен Түркістанда, әкімшіл-әміршіл
тоталитарлық жүйенің қалыптасып, бел алған кезеңін тайға таңба басқандай
айқындап берді.
Мұстафа Шоқай еңбектерінде оның өзі жақсы білген, достық немесе қызмет
бабында тығыз қарым-қатынаста болған, сол сияқты күресте одақтас немесе
қарсылас болған көптеген қайраткерлердің саяси портретін, кісілік-адами
бейнесін жасауға арналған сәтті талпыныстар молынан кездеседі. Ол әсіресе
Ахмет Байтұрсынов жөнінде тебірене, ыстық ықыласпен жазса, Әлихан
Бөкейханов пен Мұхаметжан Тынышбаев туралы жазғанда салқынқандылық
көрсетіп, аса елжірей қоймайды. Ал большевиктер партиясы мең Кеңес
өкіметінің одақтық, қазақстаңдық және түркістандық деңгейіндегі басшы
қызметкерлері жөнінде жазғанда ащы мысқыл, өткір сарказмге барады. Мұндай
жәйттерді Кеңестер қоластындағы Түркістан кітабынан көптеп кездестіреміз.
М. Шоқайдың осы саладағы қалдырған мұрасы да біздің рухани өмірімізде кенже
қалған саяси портрет жанрын дамытуға оңды әсерін тигізері хақ.
Сіздер мен біздердің бүгінгі басқосуымыз халқымыздың біртуар ұлы,
бүкіл түрік әлемінің аса көрнекті қайраткерлерінің бірі Мұстафа Шоқайдың өз
елімен шын мәнінде қауышуының, оның рухани, ғылыми мұрасының отандастарына
оралуының, жан-жақты шоқайтанудың бастамасы деп бағалағанымыз орынды.
М. Шоқай қалдырған бай мұраның айтарлықтай бөлігі әлі де болса
көпшілігімізге белгісіз. Оны іздестіріп, елге жеткізіп, жан-жақты әрі терең
зерттеу, оларды том-том етіп бастырып шығару қажет. Сондықтан да оны
көлденең көк аттыға жем қылмай, астанамызда Шоқайтану ғылыми-зерттеу
орталығын құруды көпшілік болып ойластыруымыз қажет.
Тарау-ІV. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы және Мұстафа Шоқай.
Қоғамдық қозғалыс және жеке қайраткерлер. Олардың өзара тығыз
байланысы бар деп айту жетімсіз, олар бірінсіз бірі жоқ. Бұл екі ұғымның
бір-бірімен байланысының тереңдігі сондай қайсыбір мәселелерде қоғамның
өзінің атқарған ісі мен жеке ірі қайраткерлердің ерік, жігері, көрегендігі
нәтижесінде біткен істің ара жігін ашып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 2
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Тарау - І. Түркістанның ұлы перзенттерінің бірі- Мұстафа Шоқай .. 7
Тарау –ІІ. ІІІ.Мұстафа Шоқай және тұтас Түркістан идеясы 14
... ... ... .
Тарау-ІІІ. Мұстафа Шоқай ХХғ.басындағы Қазақстан мен
Түркістанның қоғамдық - саяси өмірі туралы ... ... ... ... ...
21
Тарау-ІV. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы және Мұстафа Шоқай ... .. 27
Тарау-V. Мұстафа Шоқай эмиграцияда 41
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
Қорытынды 52
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 54
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының әлем қауымдастығы қатарынан
егемен ел ретінде өз орнын тауып, тәуелсіздік туын тіккен осы бір
өзгерістер заманында еліміздің өткен тарихына деген көзқарас та мүлдем жаңа
сипатқа ие болды. Оның бір көрінісі осы уақытқа дейін бұрмаланып, ақиқаты
айтылмаған немесе біржақты қаралған тарихи құбылыстарды ой елегінен
өткізіп, оларға объективті баға беруге деген талпыныс. Қоғамдық татулық пен
саяси тұрақтылықты қамтамасыз етіп, демократиялық мемлекет құруды мақсат
тұтқан елімізде төл тарихымыздың олқылау жазылған тұстарын толықтыра түсуге
барынша жағдай жасалып жатқаны белгілі. Осынау сәтте, яғни халқымыздың
тарихи санасын қалыптастыруға бағытталған шаралар жүзеге асырылып жатқан
мезгілде, қазақ халқының тарихында өзіндік терең із қалдырған
қайраткерлердің ғұмырнамасын жасауды да қолға алғанымыз абзал. Мұндай
ғұмырнамалық зерттеулер жекелеген қайраткерлердің өмір жолын танып білумен
бірге, олар өмір сүрген дәуірдің қыр- сырын түсінуге де өз септігін
тигізеді.
Өткен тарихымызды еркін қорытып, одан объективті теориялық тұжырымдар
жасауға жол ашылып отыр. Еліміздің Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
өзінің жарлығымен өткен 1997 жылды саяси қуғын- сүргінге ұшырағандарды еске
алу жылы деп мәлімдеген болса, ал 1998 жылды Халық бірігі және ұлттық тарих
жылы деп жариялады. Бұл аса маңызды мемлекеттік шараның негізгі мақсаты да
халық санасында өткен тарих туралы әділ түсінік қалыптастырып, сол арқылы
оған бүгінгі алдында тұрған басты міндеттерін айқындауға көмектесу.
Жүріп өткен жолымыздың ешқандай да бұрмалаусыз, тура қорытудың бірден-
бір жолы- өз уақытында халқымыздың болашағы үшін бар ғұмырын күресте
өткізген зиялыларымыздың артында қалдырған рухани мұрасын қалың оқырманның,
әсіресе, жас ұрпақтың қолына жеткізу болса керек. Халқымыз үшін сондай
ардақты есімдердің бірі- Мұстафа Шоқайұлы. Оның бірлі- жарым еңбектерімен
оқушы қауым тек соңғы жылдары ғана таныса бастады. Дегенмен, бұл белгілі
қайраткердің зор шығармашылық таланты мен ұстанған позициясының Яш
Түркістан (1929-1939) журналы арқылы жарқырап, толық көрінгенін әркімнің
біле бермеуі де мүмкін.
Мәселенің зерттелу деңгейі. М. Шоқайұлының қоғамдық- саяси қызметі мен
шығармашылық мұралары отандық тарих ғылымында арнайы зерттеу объектісі
ретінде қарастырыла қойған жоқ. Ғылыми әдебиеттерде М. Шоқайдың қоғамдық-
саяси қызметінің түрлі кезеңдеріне қатысты және оның шығармашылық
мұраларына байланысты бағалар берілген. Ондай бағалар өзінің әркелкілігімен
ерекшеленеді.
Бұл есімді ауызға алғанда отандастарымыздың ойына Мұстафа Шоқай кім?
Өз басының мүддесін қуып, жыраққа кетіп, саяқ жүріп бақыт іздеген бейбақ
па, әлде фашистер тұтқынындағы шерменде отандастарын біріктіріп еліне жеңіс
тұғырында қайта оралуды армандаған сатқын ба деген сияқты негізінен
кеңестік идеологиялық жүйе жасап кеткен түрлі сауалдар оралады. XX
ғасырдағы қазақ тарихында терең із қалдырған бұл қайраткердің өмірі мен
қызметіне байланысты қойылған осы сияқты сауалдарға соңғы жылдарға дейін
ғылыми дәлелденген жауап іздеу мүмкін болмай келді. Тек енді ғана Қазақстан
Республикасы Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті архиві құжаттары мен Мұстафа
Шоқайдың шетелдердегі мұрасы зерттеушілердің қолына түсе бастауына
байланысты бұл тақырыпқа арналған түрлі мақалалар жарық көріп отыр.
Жинақтап айтқанда ол еңбектердің өзі де бұл үлкен мәселені игерудегі
алғашқы жасалған әрекет есебінде ғана. Өйткені Мұстафа Шоқай қызметіне
байланысты отандық және шетелдік архивтік құжаттардың басым бөлігі әлі де
ашылмаған күйінде қалып отыр. Сол сияқты оның түрлі басылымдарда жарық
көрген шығармашылық мұрасы да зерттеушілердің қолына түсе қойған жоқ.
Азаматтық міндетін ең жоғары адамгершілік деңгейде орындап, бірақ көзі
тірісінде соның түпкілікті нәтижесін көре алмай өкініште өткен бұл
қайраткерді бүгінгі отандастары қалай түсініп, бағалауы керек? Мұстафа
Шоқайұлының мұраларын жинастырып, оларға ғылыми талдау жасауда шетелдік
әріптестеріміздің, әсіресе, түркиялық ғылымдардың біраз нәтижелі іс
бітіргенін үлкен ризашылықпен айтқан жөн. Бұл ретте алдымен түркістандық
эмигранттар Анкара университетінің профессоры Тазир Шағатайдың және дәрігер
Әбдулақап Оқтайдың есімдері құрметпен аталуға лайық. Олар 1942 жылы М.
Шоқайұлының қайтыс болуына жыл толуына орай Ыстамбұлда Мұстафа Шоқай
альбомын даярлап, басып шығарады. Ал 1950жылы олар М. Шоқайұлының туғанына
60 жыл толуына арнап Түркістан ұлттық қозғалысы және Мұстафа Шоқай деген
кітап даярлайды. Міне осы кісілердің және Т. Шағатайдың жары, профессор
Саадат Исхаки Шағатайдың тікелей басшылығымен 1972 жылы Мария Шоқайдың және
1988 жылы Мұстафа Шоқайдың естеліктері жеке кітап болып жарық көрді.[1]
Мұстафа Шоқайұлының өмірі мен қоғамдық қызметін талдауға алған
дискуссиялық мақалалар мен құжаттық материалдар елімізде де біраз
жарияланды.
Мәселен: Туркестан под властью Советов атты зерттеуі, 1917 жылға
арналған естеліктерінің қысқартылған нұсқасы болып шықты.
Түркістанның қилы тағдыры, Алматы: Жалын. 1992ж. Мұстафа Шоқай. Таңдамалы 2-
томдық Алматы: Қайнар. 1998-1999ж. Мустафа Чокаев и большевизм: Сборник
статейсост. С.Ж. Сапанов Алматы: Қазақ университеті, 2000. Мария Чокай: Я
пишу Вам из Ножана. (Воспаминания, письма, документы) Алматы: Қайнар. 2001.
Бақыт Сыздықованың Мұстафа Чокай. Алматы: Алаш. 2004ж. Туркестанские
легионеры мен Деловая неделя газетінде соңғы уақытта Мұстафа Шоқай өмірі
мен қызметінің көп тұстары жариялануда. М. Қойгелдиевтің Ұлттық саяси элита
атты еңбегінде Мұстафа Шоқай және Тұтас Түркістан идеясы деп Мұстафа
Шоқай туралы кең мағлұмат береді. Мұстафа туралы шындықты бастан-аяқ жазған
аса көрнекті түрік тарихшысы - публицисі Хасен Оралтайдың кітабы (Стамбул
1986ж) Мұстафа Шоқай өміріне арналған зерттеулер неше қайтара Оксфорд
баспаларында шықты. Берклиде 1960ж Калифорния, АҚШ), Кембридже (1957,
1964жж) жарық көрді, талай мәрте Берлинде, Парижде, Мюнхенде (1950, 1960жж)
Кельнде 1962ж Нью-Йоркте 1957ж жарияланды.
Міне, осы атқарылған істер оқырман қауымға Мұстафа Шоқайұлының
еліміздің тарихында, түркістандық және қазақ қоғамдық ойында алатын орнынан
біраз хабар берсе керек. Дегенмен, бұл қайраткерлердің күрес жолы мен
артында қалдырған рухани мұрасын бүгінгі өзгерістер арасында зерттеп тану
енді ғана қолға алына бастады деп айтуға негіз бар. Ал бұл атқарылмақ
жұмыс, әрине, Мұстафа Шоқайұлының еңбектерін жариялаудан басталғаны жөн.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом мақсаты- М.Шоқайдың
ғұмырының барлық кезеңдерін қамти отырып, оның қоғамдық-саяси қызметін,
шығармашылығын бұрын ғылыми айналымға тартылмаған деректерге сүйеніп
зерттеу. Сөйтіп, М. Шоқайдың ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас
кезіндегі атқарған қоғамдық-саяси қызметіне сай толық келбетін ашып
көрсету. Осы мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысында мынандай міндеттер алға
қойылды:
-М.Шоқайдың өскен және білім алған ортасын, оның көзқарасының
қалыптасуына әсер еткен жағдайларды айқындау;
-ХХғасыр басында М. Шоқайдың қоғамдық-саяси өмірге атсалысуына
объективті баға беру мақсатында бірінші орыс революция тұсындағы,
Мемлекеттік думадағы мұсылман фракциясы жанындағы және т.б. қызметіне
талдау жасау;
-М. Шоқайдың шығармашылық қызметінің ерекшелігін ашып көрсету;
-1917 жылғы ақпан революциясынан кейінгі қоғамдық-саяси өмірдің М.
Шоқайдың әсерін анықтау;
-М. Шоқайдың Түркістан мұхтариятына және кеңестер билігіне көзқарасынан
және қызметіне талдау жасау;
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Диплом жұмысында негізгі деректер
мұрағат құжаттарынан, мерзімді баспасөз мәліметтерінен, жарияланған
құжаттар мен материалдар жинақтарынан, естеліктерден және ғылыми
зерттеулерде берілген ақпараттардан алынды. Сондай-ақ М. Шоқайдың өзінің
шығармалары дерек көзі ретінде алынды.
Зерттеу жұмысының методикалық негізі. Диплом жұмысында қойылған
мәселелерді ғылыми тұрғыдан ашып көрсету мақсатында тарихи зерттеудің
диалектикалық тәсілдерімен тығыз байланыстағы тарихилық, объективтілік
сияқты негізгі методологиялық принциптер басшылыққа алынды. Сондай-ақ соңғы
жылдары көрнекті қайраткерлердің өмірі мен қызметін зерттеуді қалыптасқан
жаңа концепциялар да ескерілді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Нақтылы деректер негізінде М.
Шоқайдың қоғамдық-саяси, шығармашылық қызметі қазіргі заман талабына сай
және объективті тұрғыда жан-жақты талданып көрсетілді.
Зерттеу жұмысының құрылымы Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан және
қорытынды мен әдебиеттер тізімінен құралған.
Тарау- І. Түркістанның ұлы перзенттерінің бірі- Мұстафа Шоқай.
Ата тегі орта жүздегі қыпашақ руының ақсүйектерінен шыққан Мұстафа
Шоқай әкесі Торғайұлы Шоқайдың үйінде Ақмешіт уезінде дүниеге келген.
Ақмешіт-Қызылорда қаласының ескі аты, оны орыстар кезінде Перовск атаған.
Мұстафаның анасы Хиуа хандары әулетінен. Шоқайұлы бастауыш білімді ауыл
мектебінде,орта білімді Ташкенттегі орыс гимназиясында алады да, кейін
Петербург университетінің құқықтану факультетінде оқып, оны үздік бітірді.
Сөйтіп, Еуропа мен Шығыс дәстүрінде тағылым алды. Шоқайұлы орыс, түрік,
француз, ағылшын және поляк тілдерін жетік білетін. [2]
Петербургте Шоқайұлы қазақ және Түркістан басшыларынан Мемлекеттік
дума мүшесі Әлихан Бөкейхан және Махмуд Қожа Беһбуди, Мүнуар Кари,Сералі
Лапин, Ахмет Байтұрсынмен танысып, жақын дос болды.Әлихан Бөкейханұлының
ұсынысымен Мұстафа Шоқай думадағы мұсылман тобының (фракциясының) мұсылман
мәселелері жөніндегі хатшысы қызметіне тағайындалды және бұл қызметін 1917
жылғы ақпанға дейін,яғни Петербургтен Түркістанға қайтақанша атқарды.
Ақпан революциясы басталғанда Түркістандағы саяси жағдай қатты
шиеленсіп жатқан-ды.Орыстар басып алған отарларда орыс әкімдері нәсілдік
шектеу, нәсілдік кемісту саясатын жүргізгендіктер, жергілікті зиялылар
арасында орыстарға жаппай өшпенділік өрши түсті.
Ташкенте шығатын Тараққий газеті 1906 жылғы 19 тамыздағы санында:
Біз, Түркістан мұсылмандары, өзімізді осынша қасіретке, кедейлік пен
мешеулікке душар еткен орыс бюрократиясынан мейірім күтпейміз,- деп жазған
еді.
Ақпан революциясының Түркістан зор ілтипатпен, қуана қарсы алды.
Мұсылман зиялылар Александр Керенский Түркістанда туғандықтан,
түркістандықтарға қарасады, мәселелерімізді ойдағыдай шешуге көмектеседі
деп алданып қалды. Осы кезде Ташкент қалалық кеңесін большевиктер билейтін,
ал елге билігі жүретін жалғыз күш- солшыл социалистер еді. Бұлардың басты
мақсаты-мұсылмандарды әкімшілік маңына жолатпау болатын.
Бұған қарсы мұсылмандар екі саяси ұйымды- әсіресе діншіл Ғұлама
қоғамы мен прогресшіл Шораи исламия ұйымдарын құрумен жауап берді. Осы
екі ұйым бірлесіп, 1917 жылғы наурыз айында Ташкентте Түркістан
мұсылмандарының құрылтайын өткізді және Ұлттық орталық- Түркістан
мұсылмандарының кеңесін сайлады. Ұлттық орталық құрамына Орта Азияның
барлық өңірлерінен өкілдер енгізілді. Өкілдер арасында мұсылмандар ұлттық
қозғалысының танымал қайраткерлерінен Махмуд Беһбуди ( Бұхара), Убайдулла
Қожа, Асадулла Қожа, Насырхан Төре (Ферғана), Мұхамеджан Тынышбай (Жетісу),
Ораз Сардар (Түркіменстан) бар еді. Мұстафа Шоқай Ұлттық орталық
төрағалығына сайланды. [3]
Мұстафа Шоқай мұсылман қауымының саяси санасын оятуда басты рөл
атқарды Ол Ресейдегі сияқты бәсең пантураншылдық, тәуелсіздіктен гөрі
автономия жолын құру дұрыс деп тапты. Оның басты мұраты- бүкіл Түркістанның
басын қосу еді.
М. Шоқай 1917 жылғы сәуірде орта Азияда ең беделді газет есептелінген
Үлкен Түркістанның шығарушылар алқасының құрамына өтті. Бұл газет
Түркістан Татарлары басқармасы тарапынан басылатын әрі түрікшілдер мен
исламшылдардың мүдделерін көздейтін. Үлкен Түркістан газетінің редакторы
1917 жылы 30-сәуірде Мұстафа Шоқайұлының идеясын қолдап: Татарлар, сарттар
мен қазақтар жойылсын, түрікшілдік пен ислам жасасын! [4] деп жазған
болатын.
1917 жылғы маусымда Мұстафа Шоқай Алашорда партиясының бір топ
мүшелері және Түркістандықтармен ( Міржақып Дулат, Сұлтанбек Қожан, Әлібек
Күміс) бірлесіп, Ташкентте тура түрікшіл әрі исламшыл Бірлік туы газетін
шығарды. Оның бас редакторы Мұстафа Шоқай еді.
Қазан революциясы орыстар мен байырғы мұсылман қауымының қарым-
қатынасын бұрынғыдан бетер шиеленістірді. Кеңес өкіметі күтпеген жерден
жергілікті орыс қауымынан шыққан мемлекет қызметкерлерінің, саудагерлердің,
офицерлер мен бай егіншілердің басты қамқоршысына айналды. Түбінде
әлеуметтік тұрғыдан коммунизмге дұшпан болып шығатын орыстардың осы тобы
жергілікті мұсылман халықтан қауіптенді. 1917 жылғы 16 қарашада
ұйымдастырылған Түркістан халық комиссарлары кеңесінің 15 мүшесінің бәрі
орыстар мен еуропалықтар еді. Халық комиссарлары кеңесінің бірінші сессиясы
қарсаныңда оның төрағасы Колесов: Жоғары органдарға, яғни революция
әкімшілігіне мұсылмандарды қатыстыруға болмайды. өйикені бізге байырғы
тұрғындардың ниеті белгісіз әрі олардың ешқандай пролетарлық ұйымы жоқ,-
мәлімдеген болатын.
1917 жылғы 22 қарашада бүкіл мұсылман ұйымдарының өкілдері бұрынғы хан
ордасы Қоқанда бас қосып, Бүкілтүркістан мұсылмандар құрылтайын өткізді.
Құрылтай Халық кеңесі деп аталған Түркістан автономиялы өкіметін құрды.
Оның бірінші төрағасы Мұхамеджан Тынышбай еді. Тынышбайұлы орнынан
түскеннен соң, Мұстафа Шоқай төрағалыққа сайланды.
1918 жылғы қаңтарда Ташкент кеңесі мұсылман өкіметін жою жөнінде шешім
қабылдады. Қызыләскерлер (қызыл жұмысшылар бригадасы, армяндардың
Дашнакцутун партиясының қарулы милиция күштері мен Ташкент гарнизонының
бөлімшелері) Қоқанға жіберілді. Қызыләскер бөлімшелері мұсылман өкіметінің
орталығына 5 ақпанда жетіп, ертеңінде таң алдында шабуылға шықты. Қоқанды
қорғап тұрған аз ғана мұсылман әскери бөлімшелерінің қарсылығы тойтарылды,
қала қанға бөкті. Үш күнге жалғасқан жаппай қырғын мен ұрлық, талан-
тараждан кейін басқыншылар қаланы өртеді. Байырғы мұсылман тұқымдарынан
қырылғандар саны белгісіз, әйтеуір олардың көп екені анық. өйткені Қоқан
қаласында 1897 жылы 120 000 адам тұрса, 1926 жылы 69 300 адам қалған.
Мұстафа Шоқай жаппай қырғыннан әрең аман қалды. Ол әуелі кеңеске қарсы
партизан соғысын жүргізіп жатқан бектер (баспашылар) арасында, 1919 жылы
тәуелсіз Гүржістанда (Грузияда) бас сауғалады. Тбилисиде Шоқайұлы Кавказ
мұсылмандары қоғамның саяси істеріне белсене қатысты және орыс тілінде
басылатын йени дүния газеттеріне Солтүстік Кавказ тау халықтарының саяси
мұраттарын бейнелейтін мақалалар жазды.
1920 жылы Қызыл Армия Гүржістанға шабуыл жасап, басып алған соң
Шоқайұлы Түркияға қашты және сол жақтан Берлинге келді, ақыры Париж
маңындағы Ногент-Сюр- Марнда орналасты. Шет елде Мұстафа Шоқай мұсылман
елауғандарының (эмигранттарының) ең беделді басшысы ретінде танылды. Ол
маңызды екі журнал шығарды:
- Йени Туркистан ( жаңа Түркістан), ай сайын шығатын журнал, 1927
жылғы маусымнан 1931 жылғы қыркүйекке дейін Ыстамбұлда шығарылды;
- Ёш Туркистон (Жас Түркістан) 1929-1939 жылдары Берлинде басылды.
Түріктер елі - Түркістанның тарихын бес саусағындай білген ол
мәдениеттің, саясат пен заң ілімінің дамуына деген дара көзқарасын түркі
ғана емес, сонымен бірге тәжік, орыс, ағылшын, француз, неміс тілдерінде
шырғармасын шығармай баяндап беруге қатал еді. Әлбетте, оның Мемлекеттік
Думадағы Мұсылман фракциясының Саяси бюросында Түркістан халықтарының
бірінші, әрі белгілі бір мерзім ішіндегі бірден-бір өкілі болуының өзі де
әбден табиғи, әрі заңды, өйткені сол кездегі тарихи ахуалдың өзі, оқиғалар
барысы жас Мұстафаны осы соқтықпалы соқпаққа салған, Түркістан халықтарының
теңдігі мен тәуелсіздігі үшін, оларды қорлық-зорлық пен рухани құлдықтан
құтқару үшін аса зор жауапкершілікті арқалауға бар, болып көрмеген қан
шеңгел құрылысқа қарсы ауыр да айырықша күрделі идеологиялық һәм саяси
күресте басын тігуге әзір тұғыры заңғар тұлғаны алдағы тағдырына арна
тартқан. Содан ол қазаға ұшырағанша осы жолынан тайған емес. [5]
Думаның зорлық-зомбылық пен жүгенсіздікті тоқтату шараларын
белгілеуіне де, казак-орыстар мен жазалаушылардың 1916 жылғы көтеріліске
қатысушыларға көрсеткен айуандығын тексеру үшін тергеу комиссиясын құруға
да шешуші ықпал жасаған- Мұстафа Шоқай. Тергеуге бейбіт халыққа жасалған
жауыздық жайлы құжаттар мен деректер, тонау, әйелдерді зорлау, өлтіру
жайында айғақтар табыстаған да, қиратылған, өртелген, тоналған ауылдардың,
қышлақтар мен қалалардың санын көрсетіп, аттарын атап берген де –Мұстафа
Шоқай. Құрылтай жиналыстағы Түркістан халықтарының құқықтарын қорғау
жөніндегі өкілдер комиссиясына басшылық еткен де Мұстафа Шоқай. Сонымен
бірге Мұстафа Шоқай тобы біртұтас Түркістан конференциясының құрамында
Түркістан ұлттық автономияларын құруға бел байлаған. Ресейдегі
революциялық ахуал: монархияның құлатылуы, 1917 жылғы Ақпан төңкерісі,
Уақытша өкіметтің құрылуы оны осындай ойға жетелеген. Алайда сол Уақытша
өкіметтің дәл өзі Түркістан халықтарының өзін-өзі билеу құқығына ашықтан-
ашық қарсы шығып, империялық саясатты жалғастыруды жақтаған. Осыған
байланысты Мустафа Шоқайдан қалған естелік бар: ол Петербордан Түркістанға
жүрер алдында өзінің төңкерістен талай уақыт бұрынғы ежелгі танысы
Петербор солдат және жұмысшы депутаттары кеңесінің төрағасы, IV Мемлекеттік
Думадағы социал-демократтар партиясының жөн сілтеушісі Н.С.Чхеидзеге
кірді.Чхеидзе оның алдағы жоспарын сұрағанда Мустафа Түркістанға автономия
әперуге күш салатынын, соның әзірлігімен айналысатынын айтқан. Сонда
Мустафа жауабынан ыршып түскен Чхеидзе Құдай үшін, Шоқаев жолдас,
отандастарыңызға автономия жайында айту әлі ерте, екіншіден, халқының
мәдениеті мен заты мүлде басқа, тілі мен діні басқа сіздің Түркістан сияқты
елдегі автономия- тұп-тұра оқшаулыққа бастайтын жол, ал төңкерісшіл
демократияшыл Ресейден тысқары оқшаулықтан сіздің халыққа пайда жоқ [6]
Ташкент пен Верныйда, Бішкек пен Бұхарада, Самарқан мен Ашхабадта
ендігі жерде жаңа төңкерісшіл ұлттық саясат ұранымен бәз-баяғы қалпында
орыс өктемдігі нығайтылып жатты. Ақпан төңкерісінен большевиктер мен
солшыл төңкерісшіл социал-демократтар офицер, солдат, көпес пен патша
әкімшілігінің шенеуліктерінен тұратын жергілікті орыстар қауымының табан
астында көрсеткен қолдауына сүйеніп,Ташкентте жаппай қуғын-сүргін
ұйымдастырған болатын, империя басына төнген қауіп-қатер негізінен
бұратаналар тарапынан таралып отыр деп топшылайтын бұл қауым бұрын қаншама
қырғи-қабақ болса да большевиктерге бет берген. Жаппай қуғын-сүргін Орта
Азия мен Қазақстанның барлық шаһарларын шарпыды. Орыстарға қарсылық сезімі
қайтадан белең алды. Жойқын қысымның күшіне қарсы тұру қамымен мұсылман
саяси ұйымдары: ғалымдар ассоциациясы (Үлем жамиғаты) мен Мұсылмандар
кеңесі (Шуро-и-исләми), сондай-ақ қазақ ұлттық Алаш Орда партиясы
құрылды. Олар күш біріктіре келе 1917 жылғы наурызда Ташкентте Түркістан
мұсылмандарының конгресін шақырып, онда Орталық комитет сайлап, Мұсылман
орталығын құрады.
Большевиктер 1917 жылғы сәуірде Петерборда өткен өз конференциясында
мынандай мәлімдеме жасады: Ресейдің құрамына іретін езілген халықтарға
Ресей мемлекетінің құрамында қалу немесе дербес мемлекет болып бөлініп шығу
мәселесін өздігінен шешуге құқық берілуге тиіс [7]
Дәл осы конференцияда қабылданған қарарда мынандай жазу бар:
Ресейдің құрамына кіретін барлық ұлттардың емін-еркін бөлінуге және дербес
мемлекет құруға деген хұқы танылуға тиіс. Мұндай хұқты жоққа шығаруға және
оны іс жүзінде жүзеге асыруға кепілдік беретін шаралар қолданбау-басып алу
немесе жаулап алу саясатына барабар [8]
Осыдан кейінірек большевиктер Ресей мен Шығыстың мұсылман
еңбекшілеріне Үндеу жолдады:
Уақытты өткізіп алмаңдар, ғасырлар бойы жерлеріңізді жаулап алып
келегендерді серпіп тастаңыздар! Ендігі жерде күлге айналған жерлеріңізді
олардың тонауына жол бермеңіздер! Өз елдеріңіздің қожайыны өздеріңіз болуға
тиіссіздер! Тұрмыс - тіршіліктеріңізді Сіздер өздеріңіздің салт-
дәстүрлеріңізге сай, өз қалау ықтиярларыңызға орай құруға тиіссіздер!..
Автономия аңсаған түркістандықтардың арман-мүддесін осыдан артық қолдау
бола ма! Большевиктер ұранымен көңіл демдеген Мұсылман орталығы енді шыға
бастаған өз газеттері Ұлы Түркістан мен Бірлік туы автономия құруға
әзірілік жасай бастайды. Ұлы Түркістан Орталықтың Мұстафа Шоқайұлы
бастаған мүшелерінің қанатының астында шығып тұрса, Бірлік туы болса
Алашорда [9] қазақ ұлттық партиясының органына айналып, оған осы партия
басшыларының бірі Міржақып Дулатов редакторлық етті. Орыс, бұрынғы патша
әкімшілігіне және жер-жердегі оның сойылын соғушыларға қарсылықтың күшеюіне
байланысты Түркістан ұлттық саяси партиялары тегіс біріге бастады.
Тарау-ІІ. Мұстафа Шоқай және Тұтас Түркістан идеясы.
М. Шоқай өнегесінің құндылығы — халқымыздың жүріп өткен жолын, әсіресе
XX ғасырдағы тағдырын жаңа тарихи контексте қорытуға, сол арқылы бүгінгі
жағдайымызды, ұлттық мүддемізді тура және жаңа сапада түсінуге түрткі
болуында. Ал жаңа тарихи контекст дегенде алдымен ойға оралар ғылыми және
тарихи ұғым — Түркістан немесе Түркі-елі идеясы.[10] Олай дейтініміз
Мұстафа Шоқайды тек қазақ жұртына ғана таңып, оның қызметін бүгінгі
тәуелсіз Қазақстаннын тарихи мүддесімен ғана байланыстырар болсақ, онда
Мұстафа Шоқай феноменін, ол көтерген мәселені дәл басып түсіндіре
алмаушылыққа ұрынған болар едік. Өйткені М. Шоқай Қазақстан тәуелсіздігін
Түркістанды көне замандардан бері атамекен еткен басқа халықтардың
тәуелсіздігінен бөліп алып қараған емес. М. Шоқай үшін Түркістан тұтастығы
мен Түркістан еркіндігі егіз ұғымдар. Ал ресейлік езгіден кұтылу —
Түркістан халықтарына біртұтас тәуелсіз мемлекеттер федерациясын құруға жол
ашумен бірдей.
Ал енді осы тұтас Түркістан идеясы қашан және қалай пайда болған?
Оның өмірге келу мезгілі түркі халықтарының тарих сахнасына шығып, өзін
қоршаған түрлі этникалық мемлекеттік кұрылымдармен қатынасқа түсе бастаған
біздің эрамызға дейінгі мыңжылдықтың соңы және біздің эрамыздың алғашқы
жүзжылдықтарына тұс келеді Ал оның өмірге келіп түрлі електен өтіп,
әлеуметтік-саяси және рухани фактор есебінде халықаралық қатынаста біржола
орнығуы Тұран — Қытай, Тұран — Иран, Тұран — Эллиндер әлемі, Тұран — Араб
халифаты, Тұран — Монғол, Тұран — Жоңғар, Тұран — Ресей сияқты өзара
сабақтас қатынастар ағымында түркі халықтарының өздерінің ортақ тарихи
мүддесін ұғынып, сол үшін саналы күрес жүргізуімен тікелей байланысты.
Орталық Азия тарихында өшпестей із қалдырған түркі-қытай, түркі-парсы,
түркі-араб, түркі-жоңғар соғыстары тұтас Түркістан идеясының өміршеңдік
сипатын нығайта түспесе, әлсіреткен емес. Ресей империясы Түркістанға
біржола және жедел орнығып алмайынша Англия және Қытай сияқты
бақталастарымен күресте тарихи ұтылысқа ұшырайтындығын жақсы түсінді, қазір
де солай.
Басқаша айтқанда Тұтас Түркістан идеясы түркі халықтарымен бірге
өмірге келіп, заманалар тезінен өтіп, олар үшін түрлі ауыр тарихи
кезеңдерде қорганыс иммунитеті міндетін атқарған аса маңызды фактор болып
келді. Ал бұл идеяның авторы жоғарыда аталған тарих сындарынан сабақ алған
түркі жұрты. Түрлі тарихи заманаларда бұл идеяны білдірушілер қатарында
Кұлтегін жазуының авторы, Жүсіп Баласағұн, Әлішер Науаи, Мағжан Жұмабаев
және осы сияқты басқа да заңғар тұлғалар бар. Көне Түркістан жеріне түрлі,
тарихи дәуірлерде келіп орын тауіп, бірін-бірі ығыстыруға тырысқан діни,
таптық, этниқалық, мәдени және басқа идеологиялық тұжырымдамалардан тұтас
Түркістан идеясының өміршең болғандығын өмірдің өзі көрсетіп берді.
Түркістан жұрты мен жерін ауыр азапқа салған қоғамдық қатаклизмдерден соң
бұл идея мәңгі өлмейтін сфинкстей қайта жаңғырып отырды.
Мұстафа Шоқай, міне, осы тарих тезінде өмірге келіп, заманнан-заманға,
ұрпақтан-ұрпаққа ұласып отырған тұтас Түркістан (басқаша Ұлы Түркістан)
идеясының тағдыр тартқан жаңа күрделі дәуірдегі жалғастырушысы болды.
Түркістан ұғымының тарихи шындық және өмірлік сұраныстан туған қажеттілік
екендігін жалынды насихаттаушы ғана емес, сонымен бірге бұл идеяға өмірін
арнаған ұлы күрескер дәрежесіне көтерілді. Сондай-ақ бұл идеяға М. Шоқаймен
бір мезгілде онымен тағдырлас эмигрант отандасымыз, саяси қайраткер және
ғалым Зәкі Валиди Тоған және басқалардың да қызмет жасағанын айтпай өту
әділетсіздік болар еді. [11]
1924-1925 жылдары кеңес өкіметі іске асырған территориялық әкімшілік
жіктелуден соң Ресей империясы құрамындағы бұрынғы Түркістанның орнына
Қазақстан, Қырғызыстан, Өзбекістан (құрамында Қарақалпақстан автономиясы
бар), Түркіменстан және Тәжікістан аталатын бес республика өмірге келді.
Ендігі уақытта бұл республикалар бұрынғы жинақы Түркістан атымен емес,
Орта Азия және Қазақстан республикалары атанып, Кеңес Одағының құрамдас
бөлігін құрды. 1985 жылы басталып, 1991 жылдың желтоқсанында біржола
аяқталған Кеңестер Одағының ыдырауы көне Түркістан жерінде дербес бес
мемлекеттің өмірге келуіне негіз болып қана қойған жоқ, сонымен бірге
белгілі дәрежеде тарихи Түркістан ұғымының қайта жаңғыруына да түрткі
болды. Мұндай құбылыстың бастау кезінде көне Түркістан халықтарының табиғи
мүддесі жатыр. Басқаша айтқанда, Түркістан халықтары бұдан да бұрын түрлі
тарихи кезеңдерді басынан кешірген тарихи жағдайда қайтадан жолдықты. Яғни
белгілі бір империялық үстемдіктің ыдырауы, онымен бірге өмірге келген
идеологиялық және мәдени-рухани құндылықтардың іргесін сөгілуі түркістан
халықтары алдында түрлі замандарында әлденеше рет енді не болмақ?,
адамзат керуенімен бірге қандай жолмен және қайда бет алмақпыз? деген
сияқты сан-салалы сауалдар қойған. Бүгінде сол жағдайдың жаңа мазмұнда
көлденең тартылып отырғандығын аңғару қиын емес.
Ішкі себептер дегенде алдымен аталары, әрине, түркістандық
мемлекеттердің өзара экономикалық байланыстарын заман талабы мен ағымына
сай жаңа сапаға көтеру қажеттігі екендігі түсінікті. Бұл белгілі дәрежеде,
ілгері замандардан үзілмей келе жатқан өзара дәстүрлі, тиімді экономикалық
және сауда қатынастарын одан әрі жетілдіре түсу деген ұғымды білдіретін
және ешқандай да дай тудырмайтын бағыт.Осы өзара жан-жақты байланыстарға
ықпалын тигізбей қоймакйтын сыртқы факторларға келгенде мынандай
жағдайларды есепке алуға тура келеді. [12] Біріншіден, Түркістан өлкесін
ХІХ ғасырдың 60 жылдарының срңынан бері билеп-төстеген Ресей (кейіннен
Кеңестер Одағы) империя ыдырағанымен, оның қайтып оралу пиғылында жоқ деп
ешкім де айта алмас. Бағдарламалық деңгейде тұжырымдалған ондай пікірдің
ресейлік басылымдар жариялады да, ал мемлекеттік саясат ісінде мұндай
мазмұндағы әрекеттердің ісі көрініп те жүр. Белгілі дәрежеде ондай
жасалынған тұжырмдар мен әрекеттерге таңырқауға да болмас, өйткені Ресей
белгілі бір геосаяси кеңістікте өзінің түкпілікті мүддесін көздеуге құқылы.
Ал оның бұл әрекеттері Түркістан халықтарының бұдан былайғы кезеңдегі
табиғи мүддесіне қаншалықты сәйкес келеджі, мәселе сонда.
Екіншіден, Түркістанның келесі бір көршісі - Қытай. Түркістанның шығыс
бөлігі осы мемлекеттің құрамында. Тарихи тәжірибе көрсетіп отырғанда,
Түркістан халықтарының бұл мемлекетпен қарым-қатынасы жалпы алғанда бейбіт.
Дегенмен болашақта түрлі себептерге байланысты Түркістан-Қытай қарым-
қатынастарының өзгеріске ұшыпауы әбден мүмкін ғой. Сондықтан да Түркістан
халықтары ондай өзгерістерге даяр болғаны жөн.
Үшіншіден, Түркістан қазіргі кезеңде белгілі дәрежеде АҚШ, Батыс
Еуропа және Жапония сияқты ірі экономикалық, саяси және мәдени
орталықтардың мүддесі тоғысқан аймаққа айналып отырғандығы да ьар. Бұл
айәмақта өз мүддесін көздеген бастық мемлекеттер коммунистік идеологияның
босап қалған орнын шама шарқынша батыстық өркениеттің құндылықтарымен
толтыруға күш салуда.
М.Шоқай басқа қазақ зиялылары сияқты Ақпан төңкерісі нәтижелерін үлкен
ынтамен қолдап, Уақытша өкімет орындарының шараларына, қазақ даласында
құрылып жатқан Қазақ комитеттерінің жұмысына қызу араласады. 1917 жылдың
жазында Уақытша үкіметтің Түркістанды басқару үшін құрған тоғыз адамнан
тұратын Түркістан Комитетінің құрамына енгізіледі. [13] Дегенмен, Уақытша
үкімет, әсіресе, оның орнына келген Кеңестік билік Түркістан халықтарының
өздерін-өзі билеу кұқын мойындамайды. 1917 жылы 22-қарашада өз жұмысын
аяқтаған Түркістан өлкелік Кеңестер съезі Түркістан Халық Комиссарлары
Кеңесі аталатын үкіметтің құрылғанын жариялап, бірақ оның құрамына
жергілікті мұсылман елдерінен (бірде-бір өкіл енгізбейді. Бұл жағдай М.
Шоқай төрағалық еткен Түркістан өлкесі мұсылмандары Кеңесін нақты
әрекеттерге көшуге итермелейді. Осы жылдың 26-қарашасында Қоқан қаласында
өз жұмысын бастаған төтенше өлкелік мұсылмандар съезі Түркістан
халықтарының өзін-өзі билеуіне ықылас білдіре отырып, Түркістанды Ресей
Федеративтік Республикасымен ынтымағы бір территориялық автономия деп
жариялап, Түркістан Уақытша Кеңесі үкіметің құрады. М. Шоқай әуелде бұл
үкімет құрамына сыртқы істер министрі есебінде еніп, екі жеті өткен соң
оның төрағасы болып сайланады. [14] Түркістан автономиясын жариялай отырып,
М. Шоқай мен оның серіктері бұл мақсатты іске асырудың қаңшалықты азапты,
күрделі екендігін жақсы түсінеді. Ол съезде сөйлеген сөзінде: Сіздер
бірден толыққанды мемлекет құрғыларыңыз келеді. Ал ол үшін бізде адам жоқ,
тәжірибе жоқ, мумкіндік жетімсіз, әскер қурылмаған. Россия қаншалықты
құлдырау кезеңінде десек те, бізден әлдеқайда қуатты. Жариялай салу оңай,
алайда біздің жағдайымызда оны сақтап қалу өте қиын, [15] — деген ойды
айтады.
1917 жылдың аласапыранында мұндай ой жалғыз М. Шоқайды қинаған жоқ
еді. Тура осындай пікірді Алашорда автономиясын құруға байланысты Әлихан
Бөкейхан да білдірген болатын. [16]
Ал осы 1918 жылдың 11-ақпанында большевиктер күшпен Қоқан ойранын
жасап, таратып жіберген Түркістан (Қоқан) автономиялық үкіметі нені
көздеді? Кеңестік тарихнама саналы түрде мағынасын бұрмалап, клерикал-
феодалдық мазмұнда көрсетуге тырысқан Түркістан автономиясы жай бір қалалық
құбылыс емес, Түркістан халықтарының өзін-өзі билей алу құқығын мойындамай
ескі империялық түсінік шеңберінде қалып қойған Тәшкендегі Кеңестік билікке
балама билік есебінде өмірге келген жалпытүркістандық құбылыс болатын. Бұл
үкімет алдына ешқандай да сепаратистік мақсат қойған емес. Ал большевиктер
билігі болса Қоқан автономистерін күшпен тарата отырып, жергілікті халық
алдында өздерінің ұлттар теңдігіне қалай қарайтындығын іс жүзінде көрсеткен
еді. Ал Қоқан Үкіметінің мүшелері өздерінің таудан Түркістан Кеңестері
съезіне жолдаған хатында жаңа билік пен идеологияның халыққа зорлықпен
таңылып отырғандығын айтып: Никакая власть, возглавляемая даже самой
гениальной личностью, не может, не в силах дать народу идеи, идеала, раз в
нем самом не существует их зародыша [17] — деп көрсетеді.
1917 жылдың желтоқсан айында М. Шоқай Орынборда өткен екінші
жалпықазақ съезіне қатынасып, съезд сайлаған Алашорда үкіметінің құрамына
енеді. Сөйтіп ол жаңа құрылған екі үкіметтің де мүшесі болады. [18] Оның
себептері туралы не айтуға болады? Біріншіден, Қоқанда Түркістан
автономиясы жарияланып, үкіметі құрылғанда М. Шоқайұлы айға жетер-жетпес
мезгілде Алашорда үкіметінің өмірге келерін білген жоқ еді және оны ойлауға
уақыт ағымы мұрсат та берген жоқ-тын. Екіншіден, Алашорда үкіметінің
құрамына енуге келісім беруі орынсыз деп айту қиын. Өйткені Алашорда
үкіметін сайлаған желтоқсан съезі Бір айдың ішінде Алашорда Түркістан
қазағын бүкіл Алашқа қосып алады, қосып ала алмаса да бір айдан кейін
халыққа білдіреді, — деген шешім қабылдайды.
Оқырманға мәселе толығырақ түсінікті болуы үшін косымша мына жағдайды
айта кету қажет. 1917 жылғы дүрбелең тұсында қазақ зиялылары арасында қазақ
елінің мемлекеттік тұтастығы жөнінде ортақ пікір болған жоқ. М. Дулатұлы
бұл мәселеге байланысты мынадай түсінік берген-ді: Ол кезде Түркістан мен
қазақ бірігуі керек деушілердің дәлелі орыстың отаршылдығынан құтылу үшін,
күшті болып ұлт тілегімізді жүзеге асыру үшін Орта Азия елдері бірігуіміз
керек дейтін, Бөкейханұлы Әлихан пікірі: Орта Азия болып (өзбек және
басқалармен) бірігуге болмайды, оларда ескішілдік (консерватизм),
діншілдік, дін жолында ұстағанынан айырылмаушылық (религиозный фанатизм)
күшті, оларды ишан, қожа-молда билеп келе жатқан халық, шариғат жолынан
тезарада арылмайтын халық, шаруа түрі бізден басқа, мәдениет жолында бізден
де төмен, сондықтан екі соқыр қол ұстасып жүріп күн көре алмаймыз дейтін
пікірде болатын. Бөкейханұлының бұл пікіріне біз де қосылатынбыз. Тура осы
автор М. Шоқайұлының бұл мәселеге қатысты пікірі жөнінде: Съездің соңына
қарай Қоқаннан Шоқайұлы Мұстафа келді. Шоқайұлы Қазақ автономиясының өз
алдына жеке құрылуына қарсы болды. Түркістанмен қосылуды жақтады [19] —
деп көрсетті.
Оқиғалар ағымы бұл екі автономияның да ғұмырын ұзақ еткен жоқ.
Құрамындағы халықтардың өзін-өзі басқару құқығын мансұқ еткен түрлі саяси
топтардың өзара арпалысты күресі жағдайында мәселенің басқаша шешілуін күту
қисынсыз еді. Бірақ бізге мәлім басы ашық жағдай М. Шоқайұлы өмірінің соңғы
сәтіне дейін Түркістан халықтарының тәуелсіздігі олардың мемлекеттік
тұтастығына байланысты деген ойда болған. Осы ойдың жалынды насихатшысы
болып өмірден өтеді. Өз уағында айтылған бұл пікірдің XX ғасырдың соңына
қарай іске асу мүмкіндігінің қаншалықты қиын екендігін түсіне отырып,
сонымен бірге оның стратегиялық тұрғыдан қаншалықты терең және дәл
айтылғандығын уақыттың өзі әлі талай рет көрсетіп беретіңдігіне біздің
ешқандай да шүбәміз жоқ.
Тарау-ІІІ. Мұстафа Шоқай ХХғ.басындағы Қазақстан мен
Түркістанның қоғамдық-саяси өмірі туралы.
Мұстафа Шоқайдың сан салалы қайраткерлік, ғылыми-зерттеушілік
қызметінің бір қыры — саясаттанушы-политологтығы. Ол шетелге саяси
эмиграцияға кеткен күндерінен бастап өмірінің соңғы сәттеріне дейін
Қазақстан мен Түркістанның қоғамдық-саяси өмірін саясаттанушы ретіңде жан-
жақты әрі терең зерттеп, осы мәселелер жөнінде ғылыми-танымдық және саяси-
қолданбалы еңбектер қалдырады. 1917 жыл туралы естеліктер, Кеңестер
қоластындағы Түркістан кітаптары, басқа да ғылыми-зерттеу және көсемсөздік
шығармалары күні бүгінге дейін маңызын жойған жоқ.
1917 жыл туралы естеліктерінде М. Шоқай 1917 жылғы қос революция
тарихына, олардың Қазақстан мен Түркістанға тигізген ықпалы жөнінде
салиқалы талдаулар жасаған. Атап айтқанда, осы екі революция аралығындағы
өлкенің қоғамдық-саяси өмірінің ерекшеліктері, ұлттық-тәуелсіздік идеясының
пайда болуы және оны жүзеге асырудағы қиыншылықтар, Түркістан (Қоқан)
автономиясының құрылуы мен күйреуінің тарихы, ұлт-азаттық қозғалысқа тән әр
түрлі ағымдар, уақытша үкімет пен жергілікті ұлттық-демократиялық
интеллигенцияның арақатынастары, буржуазияшыл демократия мен пролетариат
диктатурасының саяси формасы болған Кеңестердің текетіресі мен қарулы
қақтығыстары сияқты мәселелер саясаттанушы Мұстафа Шоқайдың назарынан тыс
қалмаған.
Сонымен бірге М. Шоқай сол кездегі Түркістан мен Қазақстанның қоғамдық-
саяси өмірінің белгілі қайраткерлеріне — Әлихан Бөкейхановқа, Ахмет
Байтұрсыновқа, Мұхаметжан Тынышбаевқа, Сералы Лапинге, Садри Мақсұтиге,
Ералы Қасымұлына, тағы басқаларға баға берген. Мұстафа Шоқайдың
пайымдауынша, Қазақстан мен Түркістанның демократияшыл интеллигенциясы 1917
жылға дейін ұлттық тағдырдың мәселелерін тәуелсіздік тұрғысынан көтере
қойған жоқ. Өйткені, дейді ол, патшалық құлап, орыс революцияшыл
демократтары (ең алдымен кадеттер) билік басына келсе, орыс мемлекетінің
бізге жасаған қиянаты жабылатынына сенетінбіз. [20]
Сондықтан да М. Шоқай және басқа да ұлттық-демократиялық бағыттағы
зиялылар қауымы 1917 жылғы Ақпан революциясын қуана қарсы алып, оның
жеңісінен кейінгі қоғамның саяси өміріне белсене араласады. Бұл жағдайды М.
Шоқай Түркістан мен Қазақстанның оңтүстік өңірінде құрылып, саяси күрес
аренасына шыкқан Шоро-и-исламия, Ғұлама қоғамы және оның өзі басқарған
Түркістан өлкесі мұсылмандарының орталық кеңесі сияқты ұйымдардың іс-
әрекеті арқылы көрсетеді. [21] Кеңестік тарихнамада көптеген уақыт бойы
1917 жылғы қос революция арасындағы саяси күрес бір жағынан уақытша
үкіметтің жергілікті органдарының, екінші жағынан, жұмысшы-солдат
депутаттары кеңестерінің мысалында зерттеліп келсе, Шоқай еңбектері осы
күреске қатынасушы ұйымдардың әлдеқайда көп болғандығын және оның шеңбері
тек қосөкіметтілікпен шектелмегендігін айқындайды.
Егер кеңестік билік үстем болып тұрған кезде біздер Шоро-и-исламия
мен Ғұлама қоғамын Кеңеске қарсы тұрған ортақ жау деп қана ұғып, олардың
саяси бағдарламаларындағы қайшылықтарды көрмей, сонымен қатар М. Шоқай
жетекшілік еткен Түркістан өлкесі мұсылмандарының орталық кеңесі туралы
жұмған аузымызды ашпай келсек, енді Мұстафа Шоқай шығармалары арқылы осы
ұйымдар жөнінде шындыққа сай тұжырымдар жасаға мүмкіндіктер тууда.
Букіл Түркістан тұрғындарының көңіл-күйіне ықпал жасамақ болған осы
екі ұйым — Шоро-и-исламия мен Ғұлама қоғамы,— дейді М. Шоқай, бір-
бірімен қырқысып жатты, ал Түркістан өлкесі мұсылмандарының кеңесі осы
екеуін жақындастыра алмай әуреге түсті. Осы екі ұйым арасындағы алауыздық
біздің ұлттық тәуелсіздік жолындағы күресімізді бәсеңдетіп, жұмысымызды
былықтырды. Екіншіден, дейді одан әрі Мұстафа Шоқай, Ғұлама қоғамының
негізінен мұсылмандық, мемлекет құруға бағытталған бағдарламасы (немесе
дұғамен саяси табысқа жетуге тырысушылық) ұлттық қозғалысымыздың ашық
дұшпандарының қолына бізге қарсы жұмсайтын қару берді. [22]
Ал Ақпан революциясы ұлттық мәселені азаттық тұрғысынан күн тәртібіне
қоюға мүмкіндік бергенімен, деп көрсетті М. Шоқай, бізде білікті саяси
қайраткерлер, қалың бұқараны топтастыратын саяси ұйым (партия) жоқ еді.
Шоро-и-исламия мен Ғұлама қоғамы ондай рөлді атқаруға дәрменсіз болды,
ал Алаш партиясы 1917 жылғы шілдеде ғана өзінің құрылғандығын жариялады.
1917 жылдың бірінші жартысындағы жағдайға баға бере келіп, Мұстафа
Шоқай тәуелсіздікке деген ұлттық ынта мен талпыныстың олардың әлеуметтік-
экономиқалық және қоғамдық-саяси негізі болмаса, шын мәніндегі азаттыққа
қол жеткізу мүмкін емес [23] деген ой түйеді. Меніңше, Мұстафа Шоқайдың
осы тұжырымы бүгінгі Қазақстан бастан кешіріп отырған жағдайды дұрыс
түсінуге септігін тигізері даусыз.
1917 жылы Қазақстан мен Түркістанның Ресей құрамынан шығып, жеке
мемлекеттік құра алмауының тағы бір себебін М. Шоқай өз талдауларында
айқындап берді. Осыған орай ол былай деп баса көрсетті: біз сол кезде
саяси құрылысы өзімізден әлдеқайда озық, үлкен халықтың (яғни орыстың)
шеңгеліне түсіп қалдық. Бұл халықтың шеңгелінен шығу үшін, ұлт-азаттығы
жолында жургізген күресіміздің жемісті болуы үшін саяси дайындығымыздың
деңгейі едәуір биік болуы керек еді. Ал осындай дайындығы бар екі халық
(Польша мен Фин халықтары) Ресей шеңгелінен сол жылдары шығып кеткені
белгілі.
Революция берген мүмкіндіктерді Қазақстан мен Түркістан халықтарының
ұлттық азаттығы үшін пайдалана алмауы, М. Шоқайдың пікірінше, екі
тосқауылдың болуынан еді: біріншісі — шын мәніндегі тәуелсіздікті танығысы
келмеген уақытша үкіметтің, ал содан кейін оны алмастырған Кеңес үкіметінің
қарсылығы болса, екіншісі — ұлттық күштердің алауыздығы және олардың саяси
тұрғыдан нашар ұйымдасуымен саяси күрес тәжірибесінің жетімсіздігі еді.
[24] (Сөз ретіне орай бүгінгі күнгі Қазақстанның тәуелсіз мемлекет болып
нығаюы кезінде Шоқай атап өткен осы екінші тосқауылдың белгілі дәрежеде
орын алып отырғандығын ащы болса да айтуымыз қажет).
Қазақстан мен Түркістанның 1917 жылғы Қазан революциясы қарсаңындағы
қоғамдық-саяси өміріне талдау жасай келіп, М. Шоқай бұл кезеңде саяси
күштердің ара салмағы Уақытша үкіметтің Түркістан комитеті мен күннен-күнге
күш алып келе жатқан жұмысшы-солдат кеңестерінің іс-әрекеттеріне байланысты
болғандығын баса көрсетеді. Енді ұлт-азаттық қозғалыстың тағдыры осылардың
өзара күресіне тәуелді болғандығын айтады. Жергілікті ұлт-азаттық күштер
шарасыз жағдайға тап болды, дейді М. Шоқай, өйткені олар өздеріне жау екі
саяси күштің қыспағында қалды: Уақытша үкіметке (оның жергілікті
комитетіне) біз наразы болдық, — солай бола тұрса да онымен күрескіміз
келмеді. Өйткені бізге одан да қауіпті күш — жұмысшы, солдат депутаттарының
кеңесі — осы, үкімет комитетінің орнына көз салып тұрған еді [25], — деп
түйіндейді.
Осындай шарасыздықтан дәрменсіздік туындайтыны әлімсақтан белгілі.
1917 жылғы Қазан төңкерісі соның тағы бір дәлелі болды. Біздің Бұл
дәрменсіздігізді — дейді М. Шоқай, — халық та сезген. Жұмысшы-солдат
депутаттары кеңестері де түсінген болатын. Сондықтан олар бізді көзге
ілмеді. Көпшіліктің 96-98 проценті болғанымызбен біз кеңестерге қарсы тұра
алмадық. [26].
Мұстафа Шоқайдың еңбектерінде Түркістан (Қоқан) автономиясының құрылуы
мен күйреу тарихына тікелей қатынасы бар деректемелік мәліметтер мен
теориялық тұжырымдар көптеп кездеседі. Олар оқырманды М: Шоқай мен оның
серіктерінің 1917-1918 жылдардың жағдайында ұлттық-мемлекеттік құрылыс
мәселесін Федерациялық Ресей мемлекетінің құрамындағы автономия ретінде
қалай түсінгендіктері жөнінде хабардар етеді. Осыған орай, М. Шоқай былай
деп жазады: Түркістанда Ресейден біржола бөлініп кету жөніндегі пікірді
мақұлдай қоятын психология, рухани әзірлік болмағандықтан біз авптономияны
былай түсінгенбіз: Түркістанның дербес ел басқаратын мекемелері мен атқару
органдары, яғни заң шығаратын парламенті мен іс жүргізетін үкіметі болуға
тиіс. Сыртқы саясат, қаражат, жол, әскери істер Бүкілресей Федерсациясы
үкіметінің ісі деп есептейтінбіз. Оқу-ағарту ісі, жергілікті мекемелер, заң
және жер мәселесінің бәрі автономиялы үкіметтің ісі деп қарайтынбыз. [27]
М. Шоқайдың осы пікірлерін Алаш партиясының мемлекеттік құрылыс
жөніндегі бағдарламалық тұжырымдарымен салыстырсақ және оларға байыппен
баға берсек, Шоқай бастаған түркістандық және Бөкейхан бастаған
қазақстандық ұлттық-демократиялық интеллигенция өкілдері Түркістан (Қоқан)
автономиясын да, Алаш автономиясын да Ресеймен іс жүзінде конфедерациялық
қарым-қатынаста болуға тиісті мемлекеттер ретінде көргісі келгендеріне көз
жеткіземіз, олардың түптеп келгенде егеменді елдер болатындығына сенімді
болғандықтарын ұғамыз.
Сондықтан да Мұстафа Шоқай екі ай ғана өмір сүргеннен соң кеңестер
талқандаған Түркістан автономиясын Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының
бастау көзі деп бағалады. Сондықтан да Сұлтанмахмұт Торайғыров:
Алаш туы астында
Күн сөнгенше сөнбейміз.
Енді Алашты ешкімнің
Қорлығына бермейміз! —
деп жар салды. [28]
Жоғарыда айтылғандай, Мұстафа Шоқайдың бізге жеткен еңбектерінің
қатарында оның Кеңестер қоластындағы Түркістан шығармасының орны ерекше.
Бұл еңбек туралы мен көп сөйлемеймін, өйткені ол туралы менен кейінгі
шешендер арнайы хабарламалар жасайды.
Осыған орай айтайын дегенім мынау еді: Мұстафа Шоқай осы шығармасы
арқылы өзін саяси көсемсөздің (публицистиканың) асқан шебері, саяси
айтыстың асқан майталманы екендігін паш етті. Сонымен қатар ол Кеңес
Одағында, оның құрамдас бөлігі Қазақстан мен Түркістанда, әкімшіл-әміршіл
тоталитарлық жүйенің қалыптасып, бел алған кезеңін тайға таңба басқандай
айқындап берді.
Мұстафа Шоқай еңбектерінде оның өзі жақсы білген, достық немесе қызмет
бабында тығыз қарым-қатынаста болған, сол сияқты күресте одақтас немесе
қарсылас болған көптеген қайраткерлердің саяси портретін, кісілік-адами
бейнесін жасауға арналған сәтті талпыныстар молынан кездеседі. Ол әсіресе
Ахмет Байтұрсынов жөнінде тебірене, ыстық ықыласпен жазса, Әлихан
Бөкейханов пен Мұхаметжан Тынышбаев туралы жазғанда салқынқандылық
көрсетіп, аса елжірей қоймайды. Ал большевиктер партиясы мең Кеңес
өкіметінің одақтық, қазақстаңдық және түркістандық деңгейіндегі басшы
қызметкерлері жөнінде жазғанда ащы мысқыл, өткір сарказмге барады. Мұндай
жәйттерді Кеңестер қоластындағы Түркістан кітабынан көптеп кездестіреміз.
М. Шоқайдың осы саладағы қалдырған мұрасы да біздің рухани өмірімізде кенже
қалған саяси портрет жанрын дамытуға оңды әсерін тигізері хақ.
Сіздер мен біздердің бүгінгі басқосуымыз халқымыздың біртуар ұлы,
бүкіл түрік әлемінің аса көрнекті қайраткерлерінің бірі Мұстафа Шоқайдың өз
елімен шын мәнінде қауышуының, оның рухани, ғылыми мұрасының отандастарына
оралуының, жан-жақты шоқайтанудың бастамасы деп бағалағанымыз орынды.
М. Шоқай қалдырған бай мұраның айтарлықтай бөлігі әлі де болса
көпшілігімізге белгісіз. Оны іздестіріп, елге жеткізіп, жан-жақты әрі терең
зерттеу, оларды том-том етіп бастырып шығару қажет. Сондықтан да оны
көлденең көк аттыға жем қылмай, астанамызда Шоқайтану ғылыми-зерттеу
орталығын құруды көпшілік болып ойластыруымыз қажет.
Тарау-ІV. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы және Мұстафа Шоқай.
Қоғамдық қозғалыс және жеке қайраткерлер. Олардың өзара тығыз
байланысы бар деп айту жетімсіз, олар бірінсіз бірі жоқ. Бұл екі ұғымның
бір-бірімен байланысының тереңдігі сондай қайсыбір мәселелерде қоғамның
өзінің атқарған ісі мен жеке ірі қайраткерлердің ерік, жігері, көрегендігі
нәтижесінде біткен істің ара жігін ашып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz