Мұстафа Шоқай және тұтас Түркістан идеясы

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе . . .

Кіріспе . . .:

Кіріспе . . .: Тарау - І. Түркістанның ұлы перзенттерінің бірі- Мұстафа Шоқай . .

2: 7

Кіріспе . . .:

Кіріспе . . .: Тарау -ІІ. ІІІ. Мұстафа Шоқай және тұтас Түркістан идеясы . . .

2: 14

Кіріспе . . .:

Тарау-ІІІ. Мұстафа Шоқай ХХғ. басындағы Қазақстан мен

Түркістанның қоғамдық - саяси өмірі туралы . . .

Кіріспе . . .: 21

Кіріспе . . .:

Кіріспе . . .: Тарау-ІV. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы және Мұстафа Шоқай . . .

2: 27

Кіріспе . . .:

Кіріспе . . .: Тарау-V. Мұстафа Шоқай эмиграцияда . . .

2: 41

Кіріспе . . .:

Кіріспе . . .: Қорытынды . . .

2: 52

Кіріспе . . .:

Кіріспе . . .: Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . .

2: 54

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының әлем қауымдастығы қатарынан егемен ел ретінде өз орнын тауып, тәуелсіздік туын тіккен осы бір өзгерістер заманында еліміздің өткен тарихына деген көзқарас та мүлдем жаңа сипатқа ие болды. Оның бір көрінісі осы уақытқа дейін бұрмаланып, ақиқаты айтылмаған немесе біржақты қаралған тарихи құбылыстарды ой елегінен өткізіп, оларға объективті баға беруге деген талпыныс. Қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылықты қамтамасыз етіп, демократиялық мемлекет құруды мақсат тұтқан елімізде төл тарихымыздың олқылау жазылған тұстарын толықтыра түсуге барынша жағдай жасалып жатқаны белгілі. Осынау сәтте, яғни халқымыздың тарихи санасын қалыптастыруға бағытталған шаралар жүзеге асырылып жатқан мезгілде, қазақ халқының тарихында өзіндік терең із қалдырған қайраткерлердің ғұмырнамасын жасауды да қолға алғанымыз абзал. Мұндай ғұмырнамалық зерттеулер жекелеген қайраткерлердің өмір жолын танып білумен бірге, олар өмір сүрген дәуірдің қыр- сырын түсінуге де өз септігін тигізеді.

Өткен тарихымызды еркін қорытып, одан объективті теориялық тұжырымдар жасауға жол ашылып отыр. Еліміздің Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің жарлығымен өткен 1997 жылды саяси қуғын- сүргінге ұшырағандарды еске алу жылы деп мәлімдеген болса, ал 1998 жылды Халық бірігі және ұлттық тарих жылы деп жариялады. Бұл аса маңызды мемлекеттік шараның негізгі мақсаты да халық санасында өткен тарих туралы әділ түсінік қалыптастырып, сол арқылы оған бүгінгі алдында тұрған басты міндеттерін айқындауға көмектесу.

Жүріп өткен жолымыздың ешқандай да бұрмалаусыз, тура қорытудың бірден-бір жолы- өз уақытында халқымыздың болашағы үшін бар ғұмырын күресте өткізген зиялыларымыздың артында қалдырған рухани мұрасын қалың оқырманның, әсіресе, жас ұрпақтың қолына жеткізу болса керек. Халқымыз үшін сондай ардақты есімдердің бірі- Мұстафа Шоқайұлы. Оның бірлі- жарым еңбектерімен оқушы қауым тек соңғы жылдары ғана таныса бастады. Дегенмен, бұл белгілі қайраткердің зор шығармашылық таланты мен ұстанған позициясының «Яш Түркістан» (1929-1939) журналы арқылы жарқырап, толық көрінгенін әркімнің біле бермеуі де мүмкін.

Мәселенің зерттелу деңгейі. М. Шоқайұлының қоғамдық- саяси қызметі мен шығармашылық мұралары отандық тарих ғылымында арнайы зерттеу объектісі ретінде қарастырыла қойған жоқ. Ғылыми әдебиеттерде М. Шоқайдың қоғамдық- саяси қызметінің түрлі кезеңдеріне қатысты және оның шығармашылық мұраларына байланысты бағалар берілген. Ондай бағалар өзінің әркелкілігімен ерекшеленеді.

Бұл есімді ауызға алғанда отандастарымыздың ойына «Мұстафа Шоқай кім? Өз басының мүддесін қуып, жыраққа кетіп, саяқ жүріп бақыт іздеген бейбақ па, әлде фашистер тұтқынындағы шерменде отандастарын біріктіріп еліне жеңіс тұғырында қайта оралуды армандаған сатқын ба» деген сияқты негізінен кеңестік идеологиялық жүйе жасап кеткен түрлі сауалдар оралады. XX ғасырдағы қазақ тарихында терең із қалдырған бұл қайраткердің өмірі мен қызметіне байланысты қойылған осы сияқты сауалдарға соңғы жылдарға дейін ғылыми дәлелденген жауап іздеу мүмкін болмай келді. Тек енді ғана Қазақстан Республикасы Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті архиві құжаттары мен Мұстафа Шоқайдың шетелдердегі мұрасы зерттеушілердің қолына түсе бастауына байланысты бұл тақырыпқа арналған түрлі мақалалар жарық көріп отыр. Жинақтап айтқанда ол еңбектердің өзі де бұл үлкен мәселені игерудегі алғашқы жасалған әрекет есебінде ғана. Өйткені Мұстафа Шоқай қызметіне байланысты отандық және шетелдік архивтік құжаттардың басым бөлігі әлі де ашылмаған күйінде қалып отыр. Сол сияқты оның түрлі басылымдарда жарық көрген шығармашылық мұрасы да зерттеушілердің қолына түсе қойған жоқ.

Азаматтық міндетін ең жоғары адамгершілік деңгейде орындап, бірақ көзі тірісінде соның түпкілікті нәтижесін көре алмай өкініште өткен бұл қайраткерді бүгінгі отандастары қалай түсініп, бағалауы керек? Мұстафа Шоқайұлының мұраларын жинастырып, оларға ғылыми талдау жасауда шетелдік әріптестеріміздің, әсіресе, түркиялық ғылымдардың біраз нәтижелі іс бітіргенін үлкен ризашылықпен айтқан жөн. Бұл ретте алдымен түркістандық эмигранттар Анкара университетінің профессоры Тазир Шағатайдың және дәрігер Әбдулақап Оқтайдың есімдері құрметпен аталуға лайық. Олар 1942 жылы М. Шоқайұлының қайтыс болуына жыл толуына орай Ыстамбұлда «Мұстафа Шоқай альбомын» даярлап, басып шығарады. Ал 1950жылы олар М. Шоқайұлының туғанына 60 жыл толуына арнап «Түркістан ұлттық қозғалысы және Мұстафа Шоқай» деген кітап даярлайды. Міне осы кісілердің және Т. Шағатайдың жары, профессор Саадат Исхаки Шағатайдың тікелей басшылығымен 1972 жылы Мария Шоқайдың және 1988 жылы Мұстафа Шоқайдың естеліктері жеке кітап болып жарық көрді. [1]

Мұстафа Шоқайұлының өмірі мен қоғамдық қызметін талдауға алған дискуссиялық мақалалар мен құжаттық материалдар елімізде де біраз жарияланды.

Мәселен: «Туркестан под властью Советов» атты зерттеуі, 1917 жылға арналған естеліктерінің қысқартылған нұсқасы болып шықты.

Түркістанның қилы тағдыры, Алматы: Жалын. 1992ж. Мұстафа Шоқай. Таңдамалы 2-томдық Алматы: Қайнар. 1998-1999ж. Мустафа Чокаев и большевизм: Сборник статей/сост. С. Ж. Сапанов Алматы: Қазақ университеті, 2000. Мария Чокай: Я пишу Вам из Ножана. (Воспаминания, письма, документы) Алматы: Қайнар. 2001. Бақыт Сыздықованың Мұстафа Чокай. Алматы: Алаш. 2004ж. Туркестанские легионеры мен Деловая неделя газетінде соңғы уақытта Мұстафа Шоқай өмірі мен қызметінің көп тұстары жариялануда. М. Қойгелдиевтің Ұлттық саяси элита атты еңбегінде «Мұстафа Шоқай және Тұтас Түркістан идеясы» деп Мұстафа Шоқай туралы кең мағлұмат береді. Мұстафа туралы шындықты бастан-аяқ жазған аса көрнекті түрік тарихшысы - публицисі Хасен Оралтайдың кітабы (Стамбул 1986ж) Мұстафа Шоқай өміріне арналған зерттеулер неше қайтара Оксфорд баспаларында шықты. Берклиде 1960ж Калифорния, АҚШ), Кембридже (1957, 1964жж) жарық көрді, талай мәрте Берлинде, Парижде, Мюнхенде (1950, 1960жж) Кельнде 1962ж Нью-Йоркте 1957ж жарияланды.

Міне, осы атқарылған істер оқырман қауымға Мұстафа Шоқайұлының еліміздің тарихында, түркістандық және қазақ қоғамдық ойында алатын орнынан біраз хабар берсе керек. Дегенмен, бұл қайраткерлердің күрес жолы мен артында қалдырған рухани мұрасын бүгінгі өзгерістер арасында зерттеп тану енді ғана қолға алына бастады деп айтуға негіз бар. Ал бұл атқарылмақ жұмыс, әрине, Мұстафа Шоқайұлының еңбектерін жариялаудан басталғаны жөн.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом мақсаты- М. Шоқайдың ғұмырының барлық кезеңдерін қамти отырып, оның қоғамдық-саяси қызметін, шығармашылығын бұрын ғылыми айналымға тартылмаған деректерге сүйеніп зерттеу. Сөйтіп, М. Шоқайдың ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі атқарған қоғамдық-саяси қызметіне сай толық келбетін ашып көрсету. Осы мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысында мынандай міндеттер алға қойылды:

-М. Шоқайдың өскен және білім алған ортасын, оның көзқарасының қалыптасуына әсер еткен жағдайларды айқындау;

-ХХғасыр басында М. Шоқайдың қоғамдық-саяси өмірге атсалысуына объективті баға беру мақсатында бірінші орыс революция тұсындағы, Мемлекеттік думадағы мұсылман фракциясы жанындағы және т. б. қызметіне талдау жасау;

-М. Шоқайдың шығармашылық қызметінің ерекшелігін ашып көрсету;

-1917 жылғы ақпан революциясынан кейінгі қоғамдық-саяси өмірдің М. Шоқайдың әсерін анықтау;

-М. Шоқайдың Түркістан мұхтариятына және кеңестер билігіне көзқарасынан және қызметіне талдау жасау;

Зерттеу жұмысының деректік негізі. Диплом жұмысында негізгі деректер мұрағат құжаттарынан, мерзімді баспасөз мәліметтерінен, жарияланған құжаттар мен материалдар жинақтарынан, естеліктерден және ғылыми зерттеулерде берілген ақпараттардан алынды. Сондай-ақ М. Шоқайдың өзінің шығармалары дерек көзі ретінде алынды.

Зерттеу жұмысының методикалық негізі. Диплом жұмысында қойылған мәселелерді ғылыми тұрғыдан ашып көрсету мақсатында тарихи зерттеудің диалектикалық тәсілдерімен тығыз байланыстағы тарихилық, объективтілік сияқты негізгі методологиялық принциптер басшылыққа алынды. Сондай-ақ соңғы жылдары көрнекті қайраткерлердің өмірі мен қызметін зерттеуді қалыптасқан жаңа концепциялар да ескерілді.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Нақтылы деректер негізінде М. Шоқайдың қоғамдық-саяси, шығармашылық қызметі қазіргі заман талабына сай және объективті тұрғыда жан-жақты талданып көрсетілді.

Зерттеу жұмысының құрылымы Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытынды мен әдебиеттер тізімінен құралған.

Тарау- І. Түркістанның ұлы перзенттерінің бірі- Мұстафа Шоқай.

Ата тегі орта жүздегі қыпашақ руының ақсүйектерінен шыққан Мұстафа Шоқай әкесі Торғайұлы Шоқайдың үйінде Ақмешіт уезінде дүниеге келген. Ақмешіт-Қызылорда қаласының ескі аты, оны орыстар кезінде Перовск атаған. Мұстафаның анасы Хиуа хандары әулетінен. Шоқайұлы бастауыш білімді ауыл мектебінде, орта білімді Ташкенттегі орыс гимназиясында алады да, кейін Петербург университетінің құқықтану факультетінде оқып, оны үздік бітірді. Сөйтіп, Еуропа мен Шығыс дәстүрінде тағылым алды. Шоқайұлы орыс, түрік, француз, ағылшын және поляк тілдерін жетік білетін. [2]

Петербургте Шоқайұлы қазақ және Түркістан басшыларынан Мемлекеттік дума мүшесі Әлихан Бөкейхан және Махмуд Қожа Беһбуди, Мүнуар Кари, Сералі Лапин, Ахмет Байтұрсынмен танысып, жақын дос болды. Әлихан Бөкейханұлының ұсынысымен Мұстафа Шоқай думадағы мұсылман тобының (фракциясының) мұсылман мәселелері жөніндегі хатшысы қызметіне тағайындалды және бұл қызметін 1917 жылғы ақпанға дейін, яғни Петербургтен Түркістанға қайтақанша атқарды.

Ақпан революциясы басталғанда Түркістандағы саяси жағдай қатты шиеленсіп жатқан-ды. Орыстар басып алған отарларда орыс әкімдері нәсілдік шектеу, нәсілдік кемісту саясатын жүргізгендіктер, жергілікті зиялылар арасында орыстарға жаппай өшпенділік өрши түсті.

Ташкенте шығатын «Тараққий» газеті 1906 жылғы 19 тамыздағы санында: «Біз, Түркістан мұсылмандары, өзімізді осынша қасіретке, кедейлік пен мешеулікке душар еткен орыс бюрократиясынан мейірім күтпейміз», - деп жазған еді.

Ақпан революциясының Түркістан зор ілтипатпен, қуана қарсы алды. Мұсылман зиялылар Александр Керенский Түркістанда туғандықтан, түркістандықтарға қарасады, мәселелерімізді ойдағыдай шешуге көмектеседі деп алданып қалды. Осы кезде Ташкент қалалық кеңесін большевиктер билейтін, ал елге билігі жүретін жалғыз күш- солшыл социалистер еді. Бұлардың басты мақсаты-мұсылмандарды әкімшілік маңына жолатпау болатын.

Бұған қарсы мұсылмандар екі саяси ұйымды- әсіресе діншіл «Ғұлама қоғамы» мен прогресшіл «Шораи исламия» ұйымдарын құрумен жауап берді. Осы екі ұйым бірлесіп, 1917 жылғы наурыз айында Ташкентте Түркістан мұсылмандарының құрылтайын өткізді және Ұлттық орталық- Түркістан мұсылмандарының кеңесін сайлады. Ұлттық орталық құрамына Орта Азияның барлық өңірлерінен өкілдер енгізілді. Өкілдер арасында мұсылмандар ұлттық қозғалысының танымал қайраткерлерінен Махмуд Беһбуди ( Бұхара), Убайдулла Қожа, Асадулла Қожа, Насырхан Төре (Ферғана), Мұхамеджан Тынышбай (Жетісу), Ораз Сардар (Түркіменстан) бар еді. Мұстафа Шоқай Ұлттық орталық төрағалығына сайланды. [3]

Мұстафа Шоқай мұсылман қауымының саяси санасын оятуда басты рөл атқарды Ол Ресейдегі сияқты бәсең пантураншылдық, тәуелсіздіктен гөрі автономия жолын құру дұрыс деп тапты. Оның басты мұраты- бүкіл Түркістанның басын қосу еді.

М. Шоқай 1917 жылғы сәуірде орта Азияда ең беделді газет есептелінген «Үлкен Түркістанның » шығарушылар алқасының құрамына өтті. Бұл газет Түркістан Татарлары басқармасы тарапынан басылатын әрі түрікшілдер мен исламшылдардың мүдделерін көздейтін. «Үлкен Түркістан» газетінің редакторы 1917 жылы 30-сәуірде Мұстафа Шоқайұлының идеясын қолдап: «Татарлар, сарттар мен қазақтар жойылсын, түрікшілдік пен ислам жасасын! » [4] деп жазған болатын.

1917 жылғы маусымда Мұстафа Шоқай Алашорда партиясының бір топ мүшелері және Түркістандықтармен ( Міржақып Дулат, Сұлтанбек Қожан, Әлібек Күміс) бірлесіп, Ташкентте тура түрікшіл әрі исламшыл «Бірлік туы » газетін шығарды. Оның бас редакторы Мұстафа Шоқай еді.

Қазан революциясы орыстар мен байырғы мұсылман қауымының қарым-қатынасын бұрынғыдан бетер шиеленістірді. Кеңес өкіметі күтпеген жерден жергілікті орыс қауымынан шыққан мемлекет қызметкерлерінің, саудагерлердің, офицерлер мен бай егіншілердің басты қамқоршысына айналды. Түбінде әлеуметтік тұрғыдан коммунизмге дұшпан болып шығатын орыстардың осы тобы жергілікті мұсылман халықтан қауіптенді. 1917 жылғы 16 қарашада ұйымдастырылған Түркістан халық комиссарлары кеңесінің 15 мүшесінің бәрі орыстар мен еуропалықтар еді. Халық комиссарлары кеңесінің бірінші сессиясы қарсаныңда оның төрағасы Колесов: «Жоғары органдарға, яғни революция әкімшілігіне мұсылмандарды қатыстыруға болмайды. өйикені бізге байырғы тұрғындардың ниеті белгісіз әрі олардың ешқандай пролетарлық ұйымы жоқ», - мәлімдеген болатын.

1917 жылғы 22 қарашада бүкіл мұсылман ұйымдарының өкілдері бұрынғы хан ордасы Қоқанда бас қосып, Бүкілтүркістан мұсылмандар құрылтайын өткізді. Құрылтай «Халық кеңесі» деп аталған Түркістан автономиялы өкіметін құрды. Оның бірінші төрағасы Мұхамеджан Тынышбай еді. Тынышбайұлы орнынан түскеннен соң, Мұстафа Шоқай төрағалыққа сайланды.

1918 жылғы қаңтарда Ташкент кеңесі мұсылман өкіметін жою жөнінде шешім қабылдады. Қызыләскерлер (қызыл жұмысшылар бригадасы, армяндардың Дашнакцутун партиясының қарулы милиция күштері мен Ташкент гарнизонының бөлімшелері) Қоқанға жіберілді. Қызыләскер бөлімшелері мұсылман өкіметінің орталығына 5 ақпанда жетіп, ертеңінде таң алдында шабуылға шықты. Қоқанды қорғап тұрған аз ғана мұсылман әскери бөлімшелерінің қарсылығы тойтарылды, қала қанға бөкті. Үш күнге жалғасқан жаппай қырғын мен ұрлық, талан-тараждан кейін басқыншылар қаланы өртеді. Байырғы мұсылман тұқымдарынан қырылғандар саны белгісіз, әйтеуір олардың көп екені анық. өйткені Қоқан қаласында 1897 жылы 120 000 адам тұрса, 1926 жылы 69 300 адам қалған.

Мұстафа Шоқай жаппай қырғыннан әрең аман қалды. Ол әуелі кеңеске қарсы партизан соғысын жүргізіп жатқан бектер (баспашылар) арасында, 1919 жылы тәуелсіз Гүржістанда (Грузияда) бас сауғалады. Тбилисиде Шоқайұлы Кавказ мұсылмандары қоғамның саяси істеріне белсене қатысты және орыс тілінде басылатын «йени дүния» газеттеріне Солтүстік Кавказ тау халықтарының саяси мұраттарын бейнелейтін мақалалар жазды.

1920 жылы Қызыл Армия Гүржістанға шабуыл жасап, басып алған соң Шоқайұлы Түркияға қашты және сол жақтан Берлинге келді, ақыры Париж маңындағы Ногент-Сюр- Марнда орналасты. Шет елде Мұстафа Шоқай мұсылман елауғандарының (эмигранттарының) ең беделді басшысы ретінде танылды. Ол маңызды екі журнал шығарды:

- «Йени Туркистан» ( «жаңа Түркістан»), ай сайын шығатын журнал, 1927 жылғы маусымнан 1931 жылғы қыркүйекке дейін Ыстамбұлда шығарылды;

- «Ёш Туркистон» («Жас Түркістан») 1929-1939 жылдары Берлинде басылды.

Түріктер елі - Түркістанның тарихын бес саусағындай білген ол мәдениеттің, саясат пен заң ілімінің дамуына деген дара көзқарасын түркі ғана емес, сонымен бірге тәжік, орыс, ағылшын, француз, неміс тілдерінде шырғармасын шығармай баяндап беруге қатал еді. Әлбетте, оның Мемлекеттік Думадағы Мұсылман фракциясының Саяси бюросында Түркістан халықтарының бірінші, әрі белгілі бір мерзім ішіндегі бірден-бір өкілі болуының өзі де әбден табиғи, әрі заңды, өйткені сол кездегі тарихи ахуалдың өзі, оқиғалар барысы жас Мұстафаны осы соқтықпалы соқпаққа салған, Түркістан халықтарының теңдігі мен тәуелсіздігі үшін, оларды қорлық-зорлық пен рухани құлдықтан құтқару үшін аса зор жауапкершілікті арқалауға бар, болып көрмеген қан шеңгел құрылысқа қарсы ауыр да айырықша күрделі идеологиялық һәм саяси күресте басын тігуге әзір тұғыры заңғар тұлғаны алдағы тағдырына арна тартқан. Содан ол қазаға ұшырағанша осы жолынан тайған емес. [5]

Думаның зорлық-зомбылық пен жүгенсіздікті тоқтату шараларын белгілеуіне де, казак-орыстар мен жазалаушылардың 1916 жылғы көтеріліске қатысушыларға көрсеткен айуандығын тексеру үшін тергеу комиссиясын құруға да шешуші ықпал жасаған- Мұстафа Шоқай. Тергеуге бейбіт халыққа жасалған жауыздық жайлы құжаттар мен деректер, тонау, әйелдерді зорлау, өлтіру жайында айғақтар табыстаған да, қиратылған, өртелген, тоналған ауылдардың, қышлақтар мен қалалардың санын көрсетіп, аттарын атап берген де -Мұстафа Шоқай. Құрылтай жиналыстағы Түркістан халықтарының құқықтарын қорғау жөніндегі өкілдер комиссиясына басшылық еткен де Мұстафа Шоқай. Сонымен бірге Мұстафа Шоқай тобы біртұтас Түркістан конференциясының құрамында Түркістан ұлттық автономияларын құруға бел байлаған. Ресейдегі революциялық ахуал: монархияның құлатылуы, 1917 жылғы Ақпан төңкерісі, Уақытша өкіметтің құрылуы оны осындай ойға жетелеген. Алайда сол Уақытша өкіметтің дәл өзі Түркістан халықтарының өзін-өзі билеу құқығына ашықтан-ашық қарсы шығып, империялық саясатты жалғастыруды жақтаған. Осыған байланысты Мустафа Шоқайдан қалған естелік бар: ол Петербордан Түркістанға жүрер алдында өзінің төңкерістен талай уақыт бұрынғы ежелгі танысы Петербор солдат және жұмысшы депутаттары кеңесінің төрағасы, IV Мемлекеттік Думадағы социал-демократтар партиясының жөн сілтеушісі Н. С. Чхеидзеге кірді. Чхеидзе оның алдағы жоспарын сұрағанда Мустафа Түркістанға автономия әперуге күш салатынын, соның әзірлігімен айналысатынын айтқан. Сонда Мустафа жауабынан ыршып түскен Чхеидзе «Құдай үшін, Шоқаев жолдас, отандастарыңызға автономия жайында айту әлі ерте, екіншіден, халқының мәдениеті мен заты мүлде басқа, тілі мен діні басқа сіздің Түркістан сияқты елдегі автономия- тұп-тұра оқшаулыққа бастайтын жол, ал төңкерісшіл демократияшыл Ресейден тысқары оқшаулықтан сіздің халыққа пайда жоқ» [6]

Ташкент пен Верныйда, Бішкек пен Бұхарада, Самарқан мен Ашхабадта ендігі жерде «жаңа төңкерісшіл ұлттық саясат» ұранымен бәз-баяғы қалпында орыс өктемдігі нығайтылып жатты. Ақпан төңкерісінен большевиктер мен солшыл төңкерісшіл социал-демократтар офицер, солдат, көпес пен патша әкімшілігінің шенеуліктерінен тұратын жергілікті орыстар қауымының табан астында көрсеткен қолдауына сүйеніп, Ташкентте жаппай қуғын-сүргін ұйымдастырған болатын, империя басына төнген қауіп-қатер негізінен бұратаналар тарапынан таралып отыр деп топшылайтын бұл қауым бұрын қаншама қырғи-қабақ болса да большевиктерге бет берген. Жаппай қуғын-сүргін Орта Азия мен Қазақстанның барлық шаһарларын шарпыды. Орыстарға қарсылық сезімі қайтадан белең алды. Жойқын қысымның күшіне қарсы тұру қамымен мұсылман саяси ұйымдары: ғалымдар ассоциациясы (Үлем жамиғаты) мен Мұсылмандар кеңесі (Шуро-и-исләми), сондай-ақ қазақ ұлттық «Алаш Орда» партиясы құрылды. Олар күш біріктіре келе 1917 жылғы наурызда Ташкентте Түркістан мұсылмандарының конгресін шақырып, онда Орталық комитет сайлап, Мұсылман орталығын құрады.

Большевиктер 1917 жылғы сәуірде Петерборда өткен өз конференциясында мынандай мәлімдеме жасады: «Ресейдің құрамына іретін езілген халықтарға Ресей мемлекетінің құрамында қалу немесе дербес мемлекет болып бөлініп шығу мәселесін өздігінен шешуге құқық берілуге тиіс» [7]

Дәл осы конференцияда қабылданған қарарда мынандай жазу бар: «Ресейдің құрамына кіретін барлық ұлттардың емін-еркін бөлінуге және дербес мемлекет құруға деген хұқы танылуға тиіс. Мұндай хұқты жоққа шығаруға және оны іс жүзінде жүзеге асыруға кепілдік беретін шаралар қолданбау-басып алу немесе жаулап алу саясатына барабар» [8]

Осыдан кейінірек большевиктер Ресей мен Шығыстың мұсылман еңбекшілеріне Үндеу жолдады:

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.