Мұстафа Шоқайұлының Тәуелсіздік жолындағы саяси қызметі
Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І .тарау. Мұстафа Шоқайұлыынң өмірі мен мақсаты ... ... ... ... ..
ІІ.тарау.1916 . 1927 жылдардарғы қоғамдық саяси ахуал және Мұстафа Шоқай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1.алаш қозғалысы мен Алашорда партиясындағы қызметі. Түркістан автономиясын құрудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ.тарау.Эмиграцияға кетуі және сол кездегі еңбектері ... ... ...
ІV.тарау. Түркістан легионы мұстафа Шоқай ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І .тарау. Мұстафа Шоқайұлыынң өмірі мен мақсаты ... ... ... ... ..
ІІ.тарау.1916 . 1927 жылдардарғы қоғамдық саяси ахуал және Мұстафа Шоқай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1.алаш қозғалысы мен Алашорда партиясындағы қызметі. Түркістан автономиясын құрудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ.тарау.Эмиграцияға кетуі және сол кездегі еңбектері ... ... ...
ІV.тарау. Түркістан легионы мұстафа Шоқай ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе.
Ғасырлар бойы жеке шаңырақ көтеріп, өз алдымызға еркіндік, азаттық алуды арамандаған халқымыз, өз арман, тілегіне де жетті.
Қазақстан өз алдына тәуелсіз мемлекет болып, ұмытыла бастаған салт – санамызға, мәдениетіміз бен тарихымызға жаңа леппен ден қоя бастады.
Осындай Тәуелсіздігіміздің 15 жылдығын тойлау қарсаңында, «елім деп еңіреген алпамсадай арыстандарымыздың» арман тілегі орындалып отырғанда, осы арыстандарымыздың өмір жолы мен қызметтерін ашып баяндап, бұрмаланған фактілерді ақиқат арнасына бұру, ұрпақтардың алдында олардың мәртебесін көтеру біздің және болашақ ұрпақтың борыгы болмақ.
Олай болса, тәуелсіздік алғанға дейін "халық жауы", "пантюркист", "ұлтшыл", "әлемдік буржуазия жансызы" деп айыпталған Мұстафа Шоқай есімі ортамызға қайта оралды.
Қазақстан мен Түркістанның тәуелсіздігі жолында қаншама тер, қаншама қан төккен Алаш азаматтарының арасында оның алар орны биік. XX ғасыр басында Алаш қозғалысы мен партиясының көрнекті басшыларының бірі М.Шоқайдың өмірі мен қызметі Автономия кұру жолында жан алып, жан беріскен ерлік күреске толы.
Қазіргі Конституциямызға көрсетілген демократия принциптерін Мұстафа сонау 1917 жылы-ақ айтқан болатын. М.Шоқайдың тағы бір ерекшелігі Алаш қайраткерлері сияқты Кеңес өкіметін амалсыз мойындамай, шет елге эмиграцияға кетіп сол жақта Кеңес өкіметінің отарлық саясатын әшкерелеуі Жаңа өкіметтің аз халықтарға теңдік, еркіндік береміз дегені бос сөз, алдамшы уәде екенін өз еңбектері мен нақты дәлелдер арқылы дәлелдейді.
Еңбекті оқыған адам Түркістан халқының патшалы Ресей мен Қызыл империя кезеңіндегі қиын тағдыры мен ауыр халінен көп мағлұмат алады. Герман лагерлерінде Сталин мен Гитлер сынды екі диктатор арасында езіліп-жаншылған миллиондаған Отандастарына М.Шоқай қолдан келген көмегін аямаған.
М.Шоқайда білім десең - білім (6-7 тілде еркін сөйлеген), байлық десең - байлық (7 атасынан ақсүйек), қызмет десең -қызмет (министр қызметінен бас тартқан) бәрі болды, бірақ ол қиыншылық пен қауіп-қатерде Түркістанның тәуелсіздігі үшін бүкіл өмір бойы күресіп өтті. Алты алаштың ұлттық басшысы, ұлт-азаттық күрестің лидері болған М.Шоқайдың өмірі мен еңбектерін оқып-үйрену XXI ғасыр ұрпақтарына үлгі-өнеге болары сөзсіз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «1997 жыл жалпы ұлттық татулық пен саяси құғын – сүргін құрбандықтарын еске алу жылы деп жариялау туралы». Алашорда үкіметін құрған жетекшілеріне тікелей қатысты. Яғни, сол жеткіншектердің бірі Мұсатафа Шоқай.
Мұстафа Шоқай ХХ ғасыр басындағы қазақ интелегенциясының көш – басшысы, 1917 жылғы Алаш партиясын құрушы, Алашорда үкіметінің төрағасы, сонымен қатар Мұстафа Шоқай – қазақтың, жалпы түркі халқының жанашыры, саяси қызметкер және тарихшы ғалым.
Тәуелсіздік алуымыз қарсаңында аталған тақырып, Мұстафа Шоқайдың өмір жолы мен мақсаты және азаттық алу жолындағы саяси қызметін ашып көрсетуімен өзекті Мұстафа Шоқайдың Алаш қозғалысы мен партиясындағы қызметін, сондай – ақ Автономиялық республика құруда оның жалпы қазақ съезіндегі алатын орны анықталып, шет елге эмидацияға кетуі себептермен ондағы еңбектері анықталған.
Түркістан легионы Мұстафа Шоқайдың қатыссыз екендігі бейнеленген.
Тақырыптың зерттеу мақсаты. Ұлттық интелегенция көсемдерінің бірі, Мұстафа Шоқайдың қоғамдық саяси қызметтерін зерттеу, белгілі дәрежеде оның табиғи болмысын тыныс тіршілігін әлеуметтік күш есебінде биік қасиеттер мен идеяларын да танып білу. Басқаша айтқанда біз үшін бұрынғылардың қандай тарихи іс тындыырп емес, сондай дәрежеде олардың қайраткер ретінде бар болмысымен кім болғаны да мәнді. Өйткені барлық өркениетті қоғамда әрбір ұрпақ өзінің ерекшелігін тіптен тарихи борыш міндеттерін тарихи контексте ғана терең әрі толық түсіне аламыз.
Сондай –ақ тақырыптағы басты мақсат Мұстафа Шоқайұлының мақсаты мен саяси өміріндегі тарихи маңыздылығын ашып көрсету. Және Мұстафа Шоқайға тағылған айыптардың кереғарлығын анықтап, оған өзіндік баға беру.
Тақырыптың зерттеу міндеті. Тәуелсіздік жолындағы мұстафа Шоқайұлының саяси қызметі мен еңбектеріне байланысты нақты мағлұматтар жинастыру, әрбір материалдың ғылыми құндылығын айтқандар, тұлға өмірі мен қызметін бұрын зерттеген тарих ғалымдарының тақырыпқа деген пікірлерін зерделей отырып, оның мәніне көз жеткізу.
Сонымен қоса, тақырыптың маңыздылығын айқындау бүгінгі күн Үшін және болашақ ұрпақ үшін маңызыдылық байланысын көрсету. Тәуелсіздік үшін Мұстафа Шоқайдың сіңірген еңбегі мен «Түркістан идеясы» ұранын жандандыру.
- М.Шоқайдың өмірлік мақсатын, идеяларын айқындау.
- Алаш партиясы мен Алашорда автономиясындағы рөлін көрсете отырып, сол кезеңдердегі қоғамдық саяси ахуалды ашу.
- Эмиграцияға кету жолын, себебін ашып көрсетіп сол кездегі еңбектерін зерттеу.
- Түркістан легионымен қаншалықты байланысын ашып көрсету яғни бұрмаланған фактілерді тарихи ақиқат арнасына қайта бұру.
Зерттеу әдістері.
- Тарихи дерек көздерін ақпаратты жинақтау әдісі.
- Талдау әдісі.
- Хронологиялық әдіс.
- Зерттелеген еңбекке сай ой пікірлерді салыстыру әдісі.
Ғасырлар бойы жеке шаңырақ көтеріп, өз алдымызға еркіндік, азаттық алуды арамандаған халқымыз, өз арман, тілегіне де жетті.
Қазақстан өз алдына тәуелсіз мемлекет болып, ұмытыла бастаған салт – санамызға, мәдениетіміз бен тарихымызға жаңа леппен ден қоя бастады.
Осындай Тәуелсіздігіміздің 15 жылдығын тойлау қарсаңында, «елім деп еңіреген алпамсадай арыстандарымыздың» арман тілегі орындалып отырғанда, осы арыстандарымыздың өмір жолы мен қызметтерін ашып баяндап, бұрмаланған фактілерді ақиқат арнасына бұру, ұрпақтардың алдында олардың мәртебесін көтеру біздің және болашақ ұрпақтың борыгы болмақ.
Олай болса, тәуелсіздік алғанға дейін "халық жауы", "пантюркист", "ұлтшыл", "әлемдік буржуазия жансызы" деп айыпталған Мұстафа Шоқай есімі ортамызға қайта оралды.
Қазақстан мен Түркістанның тәуелсіздігі жолында қаншама тер, қаншама қан төккен Алаш азаматтарының арасында оның алар орны биік. XX ғасыр басында Алаш қозғалысы мен партиясының көрнекті басшыларының бірі М.Шоқайдың өмірі мен қызметі Автономия кұру жолында жан алып, жан беріскен ерлік күреске толы.
Қазіргі Конституциямызға көрсетілген демократия принциптерін Мұстафа сонау 1917 жылы-ақ айтқан болатын. М.Шоқайдың тағы бір ерекшелігі Алаш қайраткерлері сияқты Кеңес өкіметін амалсыз мойындамай, шет елге эмиграцияға кетіп сол жақта Кеңес өкіметінің отарлық саясатын әшкерелеуі Жаңа өкіметтің аз халықтарға теңдік, еркіндік береміз дегені бос сөз, алдамшы уәде екенін өз еңбектері мен нақты дәлелдер арқылы дәлелдейді.
Еңбекті оқыған адам Түркістан халқының патшалы Ресей мен Қызыл империя кезеңіндегі қиын тағдыры мен ауыр халінен көп мағлұмат алады. Герман лагерлерінде Сталин мен Гитлер сынды екі диктатор арасында езіліп-жаншылған миллиондаған Отандастарына М.Шоқай қолдан келген көмегін аямаған.
М.Шоқайда білім десең - білім (6-7 тілде еркін сөйлеген), байлық десең - байлық (7 атасынан ақсүйек), қызмет десең -қызмет (министр қызметінен бас тартқан) бәрі болды, бірақ ол қиыншылық пен қауіп-қатерде Түркістанның тәуелсіздігі үшін бүкіл өмір бойы күресіп өтті. Алты алаштың ұлттық басшысы, ұлт-азаттық күрестің лидері болған М.Шоқайдың өмірі мен еңбектерін оқып-үйрену XXI ғасыр ұрпақтарына үлгі-өнеге болары сөзсіз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «1997 жыл жалпы ұлттық татулық пен саяси құғын – сүргін құрбандықтарын еске алу жылы деп жариялау туралы». Алашорда үкіметін құрған жетекшілеріне тікелей қатысты. Яғни, сол жеткіншектердің бірі Мұсатафа Шоқай.
Мұстафа Шоқай ХХ ғасыр басындағы қазақ интелегенциясының көш – басшысы, 1917 жылғы Алаш партиясын құрушы, Алашорда үкіметінің төрағасы, сонымен қатар Мұстафа Шоқай – қазақтың, жалпы түркі халқының жанашыры, саяси қызметкер және тарихшы ғалым.
Тәуелсіздік алуымыз қарсаңында аталған тақырып, Мұстафа Шоқайдың өмір жолы мен мақсаты және азаттық алу жолындағы саяси қызметін ашып көрсетуімен өзекті Мұстафа Шоқайдың Алаш қозғалысы мен партиясындағы қызметін, сондай – ақ Автономиялық республика құруда оның жалпы қазақ съезіндегі алатын орны анықталып, шет елге эмидацияға кетуі себептермен ондағы еңбектері анықталған.
Түркістан легионы Мұстафа Шоқайдың қатыссыз екендігі бейнеленген.
Тақырыптың зерттеу мақсаты. Ұлттық интелегенция көсемдерінің бірі, Мұстафа Шоқайдың қоғамдық саяси қызметтерін зерттеу, белгілі дәрежеде оның табиғи болмысын тыныс тіршілігін әлеуметтік күш есебінде биік қасиеттер мен идеяларын да танып білу. Басқаша айтқанда біз үшін бұрынғылардың қандай тарихи іс тындыырп емес, сондай дәрежеде олардың қайраткер ретінде бар болмысымен кім болғаны да мәнді. Өйткені барлық өркениетті қоғамда әрбір ұрпақ өзінің ерекшелігін тіптен тарихи борыш міндеттерін тарихи контексте ғана терең әрі толық түсіне аламыз.
Сондай –ақ тақырыптағы басты мақсат Мұстафа Шоқайұлының мақсаты мен саяси өміріндегі тарихи маңыздылығын ашып көрсету. Және Мұстафа Шоқайға тағылған айыптардың кереғарлығын анықтап, оған өзіндік баға беру.
Тақырыптың зерттеу міндеті. Тәуелсіздік жолындағы мұстафа Шоқайұлының саяси қызметі мен еңбектеріне байланысты нақты мағлұматтар жинастыру, әрбір материалдың ғылыми құндылығын айтқандар, тұлға өмірі мен қызметін бұрын зерттеген тарих ғалымдарының тақырыпқа деген пікірлерін зерделей отырып, оның мәніне көз жеткізу.
Сонымен қоса, тақырыптың маңыздылығын айқындау бүгінгі күн Үшін және болашақ ұрпақ үшін маңызыдылық байланысын көрсету. Тәуелсіздік үшін Мұстафа Шоқайдың сіңірген еңбегі мен «Түркістан идеясы» ұранын жандандыру.
- М.Шоқайдың өмірлік мақсатын, идеяларын айқындау.
- Алаш партиясы мен Алашорда автономиясындағы рөлін көрсете отырып, сол кезеңдердегі қоғамдық саяси ахуалды ашу.
- Эмиграцияға кету жолын, себебін ашып көрсетіп сол кездегі еңбектерін зерттеу.
- Түркістан легионымен қаншалықты байланысын ашып көрсету яғни бұрмаланған фактілерді тарихи ақиқат арнасына қайта бұру.
Зерттеу әдістері.
- Тарихи дерек көздерін ақпаратты жинақтау әдісі.
- Талдау әдісі.
- Хронологиялық әдіс.
- Зерттелеген еңбекке сай ой пікірлерді салыстыру әдісі.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Мұстафа Шоқай. "Түркістанның қилы тағдыры" Алматы. 1992ж, 47-151 беттер
2. М.Шощй. Таңдамалы шығармалары I том. Құрастырғандар Нәрібаев, Жолдасбеков. Алматы. 1998
3. К.Нүрпейісов. " Алаш һәм алашорда" Алматы. 1995. 143-388 беттер
4. Ж.Құлиев. "Мұстафа-Бей Шоқайұлы кеш бізді... " Жас алаш 2000 жыл, 28 қараша.
5. "Жас Түркістан " журналы Алматы. 1998 ж. N2
6. "Түркістан " журналы Алматы. 1998ж. N3
7. К.Аманжолов. "Түркі халыктарының тарихы" 3-кітап Алматы. 1999 ЖЫЛ.
8. А.Оқтай. "М.Шоқай және түрікшілдік Түркістан" 1997. 58 бет
9. М.Шокай, Н.Төреқүлов, Ж.Аймауытов, Ж.Ақбаев Нискольскаялардың есімін есте қалдыру туралы. Алматы. ақшамы-1997ж. 30 мамыр
10. К.Нүрпейісов. "М.Шощй және Қазақстан мен Түркістанның 1917-1927
жылдардағы қоғамдық саяси өмірі" Қазақстан тарихы, 1997. N2
11. Т.Омарбеков. "М.Шоқайдың эмиграцияға кетуінің кейбір мөселелері" Қазақ тарихы-1997ж. N2. 26-бет
12. М. Қойгелдиев. "Тұтас Түркістан идеясы және М.Шоқай" Егемен
Қазақстан —1997ж. 1-ақпан
13. А.Кәкен. "Тағы да Мұстафа Шоқай". ("Түркістан легионы" туралы).
Түркістан. 1997ж. 1-7 қаңтар
14. Ә.Спанов. "М.Шоқайдың Маңғыстаудағы іздері" Жас алаш. 1996. 19- Желтоқсан.
15. А.Шульгин. "М.Шоқайдың адамилылығы " Қазақ тарихы. 1996ж. N5
16. А.Тәкенов. "М.Шоқай өмірінің кейбір қырлары" Қазақ тарихы. 1996ж.
N5
17. Ә.Бәкіров. "Түркістан ұлттық итеті" (М.Шоқай туралы) Егемен Қазақстан. 1996. 16-қаңтар.
18. Д.Досжан (М.Шоқай тур алы) Жалын.-1993. N5.
19. Ә.Байшуақұлы. "Түркістан лeгионы туралы шындық" (Ғалым, демократ, қоғам қайраткері М.Шоқай туралы Қазақ әдебиеті, 1992. 27-қараша
20. Қ.Бекниязов. "Өз заманының озығы" Шоқайұлы туралы (Коммунизм жолы) 1990. 13 қыркүйек
21. А.Нүсіпхан. Шоқай және оның Яш Түркістан журналынан соңғы деректер. Қазақ әдебиеті. 1998. 1-мамыр
22. Мария Шоқай. "Талықсып кетіп... оянбаған..." Қазақ тарихы. 1997 N2
45-бет
23. О.Хасен. "М.Шоқай және оның шет елдегі ізбасарлары" Қазақ тарихы.
1997. N2. 5-15беттер
24. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995жыл. 30 тамыз
25. Мұстафа Шок,ай және шетелдегі қазақ зиялылары Қазақ елі. 1997 жыл. 17 қаңтар, 5-бет
26. Мұстафа мен Мағжан (архив айғақ). Қазақ әдебиеті 1999 жыл. 5 ақпан, N6. 6 бет
27. Ф.Әли. "Мұстафа Шоқай" Жас алаш 1997. 23-шілде
28. Г.Көкебаева. "М.Шок,ай және түркістандық соғыс тұтқындары" Қазақ
тарихы. 1997. N2
29. К.Нүрпейісов. "Ғасыр басындағы ұлттық интелегенция" Егемен
Қазақстан. 1997. 5 желтоқсан.
30. А.Кәкен.О "Түркістан легионы"Алматы. 2000 106-107беттер 31. "Қазақ тарихы " 1997. N2 44-бет 32. Б.Дәрімбет. "50- мақала" Алматы. 2001. 184 бет
1. Мұстафа Шоқай. "Түркістанның қилы тағдыры" Алматы. 1992ж, 47-151 беттер
2. М.Шощй. Таңдамалы шығармалары I том. Құрастырғандар Нәрібаев, Жолдасбеков. Алматы. 1998
3. К.Нүрпейісов. " Алаш һәм алашорда" Алматы. 1995. 143-388 беттер
4. Ж.Құлиев. "Мұстафа-Бей Шоқайұлы кеш бізді... " Жас алаш 2000 жыл, 28 қараша.
5. "Жас Түркістан " журналы Алматы. 1998 ж. N2
6. "Түркістан " журналы Алматы. 1998ж. N3
7. К.Аманжолов. "Түркі халыктарының тарихы" 3-кітап Алматы. 1999 ЖЫЛ.
8. А.Оқтай. "М.Шоқай және түрікшілдік Түркістан" 1997. 58 бет
9. М.Шокай, Н.Төреқүлов, Ж.Аймауытов, Ж.Ақбаев Нискольскаялардың есімін есте қалдыру туралы. Алматы. ақшамы-1997ж. 30 мамыр
10. К.Нүрпейісов. "М.Шощй және Қазақстан мен Түркістанның 1917-1927
жылдардағы қоғамдық саяси өмірі" Қазақстан тарихы, 1997. N2
11. Т.Омарбеков. "М.Шоқайдың эмиграцияға кетуінің кейбір мөселелері" Қазақ тарихы-1997ж. N2. 26-бет
12. М. Қойгелдиев. "Тұтас Түркістан идеясы және М.Шоқай" Егемен
Қазақстан —1997ж. 1-ақпан
13. А.Кәкен. "Тағы да Мұстафа Шоқай". ("Түркістан легионы" туралы).
Түркістан. 1997ж. 1-7 қаңтар
14. Ә.Спанов. "М.Шоқайдың Маңғыстаудағы іздері" Жас алаш. 1996. 19- Желтоқсан.
15. А.Шульгин. "М.Шоқайдың адамилылығы " Қазақ тарихы. 1996ж. N5
16. А.Тәкенов. "М.Шоқай өмірінің кейбір қырлары" Қазақ тарихы. 1996ж.
N5
17. Ә.Бәкіров. "Түркістан ұлттық итеті" (М.Шоқай туралы) Егемен Қазақстан. 1996. 16-қаңтар.
18. Д.Досжан (М.Шоқай тур алы) Жалын.-1993. N5.
19. Ә.Байшуақұлы. "Түркістан лeгионы туралы шындық" (Ғалым, демократ, қоғам қайраткері М.Шоқай туралы Қазақ әдебиеті, 1992. 27-қараша
20. Қ.Бекниязов. "Өз заманының озығы" Шоқайұлы туралы (Коммунизм жолы) 1990. 13 қыркүйек
21. А.Нүсіпхан. Шоқай және оның Яш Түркістан журналынан соңғы деректер. Қазақ әдебиеті. 1998. 1-мамыр
22. Мария Шоқай. "Талықсып кетіп... оянбаған..." Қазақ тарихы. 1997 N2
45-бет
23. О.Хасен. "М.Шоқай және оның шет елдегі ізбасарлары" Қазақ тарихы.
1997. N2. 5-15беттер
24. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995жыл. 30 тамыз
25. Мұстафа Шок,ай және шетелдегі қазақ зиялылары Қазақ елі. 1997 жыл. 17 қаңтар, 5-бет
26. Мұстафа мен Мағжан (архив айғақ). Қазақ әдебиеті 1999 жыл. 5 ақпан, N6. 6 бет
27. Ф.Әли. "Мұстафа Шоқай" Жас алаш 1997. 23-шілде
28. Г.Көкебаева. "М.Шок,ай және түркістандық соғыс тұтқындары" Қазақ
тарихы. 1997. N2
29. К.Нүрпейісов. "Ғасыр басындағы ұлттық интелегенция" Егемен
Қазақстан. 1997. 5 желтоқсан.
30. А.Кәкен.О "Түркістан легионы"Алматы. 2000 106-107беттер 31. "Қазақ тарихы " 1997. N2 44-бет 32. Б.Дәрімбет. "50- мақала" Алматы. 2001. 184 бет
Тарих факультеті.
Қазақстан тарихы кафедрасы.
Бітіруші жұмыс
Мұстафа Шоқайұлының Тәуелсіздік жолындағы саяси қызметі
Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..
І -тарау. Мұстафа Шоқайұлыынң өмірі мен мақсаты ... ... ... ... ..
ІІ-тарау.1916 – 1927 жылдардарғы қоғамдық саяси ахуал және Мұстафа
Шоқай ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
2.1.алаш қозғалысы мен Алашорда партиясындағы қызметі. Түркістан
автономиясын құрудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ-тарау.Эмиграцияға кетуі және сол кездегі еңбектері ... ... ...
ІV-тарау. Түркістан легионы мұстафа Шоқай ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе.
Ғасырлар бойы жеке шаңырақ көтеріп, өз алдымызға еркіндік, азаттық
алуды арамандаған халқымыз, өз арман, тілегіне де жетті.
Қазақстан өз алдына тәуелсіз мемлекет болып, ұмытыла бастаған салт –
санамызға, мәдениетіміз бен тарихымызға жаңа леппен ден қоя бастады.
Осындай Тәуелсіздігіміздің 15 жылдығын тойлау қарсаңында, елім деп
еңіреген алпамсадай арыстандарымыздың арман тілегі орындалып отырғанда,
осы арыстандарымыздың өмір жолы мен қызметтерін ашып баяндап, бұрмаланған
фактілерді ақиқат арнасына бұру, ұрпақтардың алдында олардың мәртебесін
көтеру біздің және болашақ ұрпақтың борыгы болмақ.
Олай болса, тәуелсіздік алғанға дейін "халық жауы", "пантюркист",
"ұлтшыл", "әлемдік буржуазия жансызы" деп айыпталған Мұстафа Шоқай есімі
ортамызға қайта оралды.
Қазақстан мен Түркістанның тәуелсіздігі жолында қаншама тер, қаншама
қан төккен Алаш азаматтарының арасында оның алар орны биік. XX ғасыр
басында Алаш қозғалысы мен партиясының көрнекті басшыларының бірі
М.Шоқайдың өмірі мен қызметі Автономия кұру жолында жан алып, жан беріскен
ерлік күреске толы.
Қазіргі Конституциямызға көрсетілген демократия принциптерін Мұстафа
сонау 1917 жылы-ақ айтқан болатын. М.Шоқайдың тағы бір ерекшелігі Алаш
қайраткерлері сияқты Кеңес өкіметін амалсыз мойындамай, шет елге
эмиграцияға кетіп сол жақта Кеңес өкіметінің отарлық саясатын әшкерелеуі
Жаңа өкіметтің аз халықтарға теңдік, еркіндік береміз дегені бос сөз,
алдамшы уәде екенін өз еңбектері мен нақты дәлелдер арқылы дәлелдейді.
Еңбекті оқыған адам Түркістан халқының патшалы Ресей мен Қызыл
империя кезеңіндегі қиын тағдыры мен ауыр халінен көп мағлұмат алады.
Герман лагерлерінде Сталин мен Гитлер сынды екі диктатор арасында езіліп-
жаншылған миллиондаған Отандастарына М.Шоқай қолдан келген көмегін аямаған.
М.Шоқайда білім десең - білім (6-7 тілде еркін сөйлеген), байлық десең
- байлық (7 атасынан ақсүйек), қызмет десең -қызмет (министр қызметінен бас
тартқан) бәрі болды, бірақ ол қиыншылық пен қауіп-қатерде Түркістанның
тәуелсіздігі үшін бүкіл өмір бойы күресіп өтті. Алты алаштың ұлттық
басшысы, ұлт-азаттық күрестің лидері болған М.Шоқайдың өмірі мен еңбектерін
оқып-үйрену XXI ғасыр ұрпақтарына үлгі-өнеге болары сөзсіз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 1997 жыл жалпы
ұлттық татулық пен саяси құғын – сүргін құрбандықтарын еске алу жылы деп
жариялау туралы. Алашорда үкіметін құрған жетекшілеріне тікелей қатысты.
Яғни, сол жеткіншектердің бірі Мұсатафа Шоқай.
Мұстафа Шоқай ХХ ғасыр басындағы қазақ интелегенциясының көш –
басшысы, 1917 жылғы Алаш партиясын құрушы, Алашорда үкіметінің төрағасы,
сонымен қатар Мұстафа Шоқай – қазақтың, жалпы түркі халқының жанашыры,
саяси қызметкер және тарихшы ғалым.
Тәуелсіздік алуымыз қарсаңында аталған тақырып, Мұстафа Шоқайдың өмір
жолы мен мақсаты және азаттық алу жолындағы саяси қызметін ашып көрсетуімен
өзекті Мұстафа Шоқайдың Алаш қозғалысы мен партиясындағы қызметін, сондай –
ақ Автономиялық республика құруда оның жалпы қазақ съезіндегі алатын орны
анықталып, шет елге эмидацияға кетуі себептермен ондағы еңбектері
анықталған.
Түркістан легионы Мұстафа Шоқайдың қатыссыз екендігі бейнеленген.
Тақырыптың зерттеу мақсаты. Ұлттық интелегенция көсемдерінің бірі,
Мұстафа Шоқайдың қоғамдық саяси қызметтерін зерттеу, белгілі дәрежеде оның
табиғи болмысын тыныс тіршілігін әлеуметтік күш есебінде биік қасиеттер мен
идеяларын да танып білу. Басқаша айтқанда біз үшін бұрынғылардың қандай
тарихи іс тындыырп емес, сондай дәрежеде олардың қайраткер ретінде бар
болмысымен кім болғаны да мәнді. Өйткені барлық өркениетті қоғамда әрбір
ұрпақ өзінің ерекшелігін тіптен тарихи борыш міндеттерін тарихи контексте
ғана терең әрі толық түсіне аламыз.
Сондай –ақ тақырыптағы басты мақсат Мұстафа Шоқайұлының мақсаты мен
саяси өміріндегі тарихи маңыздылығын ашып көрсету. Және Мұстафа Шоқайға
тағылған айыптардың кереғарлығын анықтап, оған өзіндік баға беру.
Тақырыптың зерттеу міндеті. Тәуелсіздік жолындағы мұстафа Шоқайұлының
саяси қызметі мен еңбектеріне байланысты нақты мағлұматтар жинастыру, әрбір
материалдың ғылыми құндылығын айтқандар, тұлға өмірі мен қызметін бұрын
зерттеген тарих ғалымдарының тақырыпқа деген пікірлерін зерделей отырып,
оның мәніне көз жеткізу.
Сонымен қоса, тақырыптың маңыздылығын айқындау бүгінгі күн Үшін және
болашақ ұрпақ үшін маңызыдылық байланысын көрсету. Тәуелсіздік үшін Мұстафа
Шоқайдың сіңірген еңбегі мен Түркістан идеясы ұранын жандандыру.
- М.Шоқайдың өмірлік мақсатын, идеяларын айқындау.
- Алаш партиясы мен Алашорда автономиясындағы рөлін көрсете отырып,
сол кезеңдердегі қоғамдық саяси ахуалды ашу.
- Эмиграцияға кету жолын, себебін ашып көрсетіп сол кездегі
еңбектерін зерттеу.
- Түркістан легионымен қаншалықты байланысын ашып көрсету яғни
бұрмаланған фактілерді тарихи ақиқат арнасына қайта бұру.
Зерттеу әдістері.
- Тарихи дерек көздерін ақпаратты жинақтау әдісі.
- Талдау әдісі.
- Хронологиялық әдіс.
- Зерттелеген еңбекке сай ой пікірлерді салыстыру әдісі.
І – тарау.
МҰСТАФА ШОҚАЙҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН МАҚСАТЫ.
(1891 – 1941 жж.)
Әрбір түрік адамның екі атамекені бар.
Бірінші - өзінің туған жері, екіншісі – Түркия.
Мұстафа Шоқай 1918ж.
Ұлттық егемендік – шынжырларды балқытып, тәж бен тақтарды күйрететін
күшті нұр.
Ұлттардың құлдығына негізделген құрылым қайда болса да құлайтыны анық.
Мұстафа кемал Ататүрік 1924ж.
Мұстафа 1891 жылы 7 қаңтарда Оңтүстік Қазақстанда, бұрынғы Ақмешіт
(орысша атауы Петровск) қазіргі Қызылорда қаласында, Әулиетараңғыл деген
жерде ақсүйек отбасында туған. Ол Шоқайдан туған үш баланың (Сыдық,
Мұстафа, Нұртаза) ортаншысы. Руы қыпшақ. Мұстафаның үлкен атасы Торғай, Сыр
өңірінде өте беделді адам болып, датқа дәрежесіне көтерілген. Ал өз әкесі
Шоқай (Шоқмұхамед) 1916 жылы 80 жасында дүние салған. Мұстафа жастайынан
алғырлығымен, зеректігімен, қабілетімен көзге түскен. Ол алты жасында
әкесінің інісі Әліш салдырған бастауыш білім беретін төрт жылдық діни
мектепке барып, оны екі жылда үздік аяқтайды. Сегіз жасында Ташкент
қаласындағы гимназияға оқуға түсіп, оны алтын медальмен бітіреді. Білім
құмар бозбала әкесінің және туысқандарының көмегімен Петербурдың
Императорлық Университетінің Заң факультетіне түседі.
Ол орыс, түрік, ағылшын, неміс және поляк тілдерінде еркін сөйлеген.
Ресей астанасына Хиуа, Қоқан хандықтарынан келген өкілдерге тілмаш болып
жүріп Мұстафа жастай саясатқа араласады. Петербурда оқып жүрген түркі
зиялылары Ахмет Байтұрсынов, Сералы Лапин, Махмуд-Қожа Вехбуди, Мунесар
Кары секілді азаматтармен саясаткер ретінде пікіp алысып, түркі тілдес
халықтардың патшаның отарлық езгісінде отырғанын дәлелдеп, олардың
тәуелсіздікке қолын жеткізу жолдарын ойластырып жүрген.
Мұсатафа Петербор Университетінің заң факультетін үздік бітірісімен
Қазақстан емес, бүкіл байтақ Түркістан өлкесін орталық бұғаудан азат ету
жолында қызмет істеді. Мұстафаның ерекшелігі де осында. Тіпті Университетте
оқып жүргенің өһзінде ұлт – азаттық мәселесімен шұғылданған. 1912 жылы
Түрік – Балқан соғысы кезінде де өз қоныстарының жағында болды.
Қан төгісті жазалаудан кейін М.Шоқай әуелі Грузияға, ал содан соң
Түркияға, одан Францияға кетті. Эмиграцияда жүріп кеңестерге қарсы күресін
жалғастырды. 1940 жылғы маусы айында Парижді Герман армиясы басып алған
кезде Мұстафа Шоқайды фашистер қамауға алып, Компьендегі лагерьге жіберді.
Одан босатылғаннан кейін ол Берлинге апарылды.
1941 жылы маусымнан кейін ол өзінің түркістандық әскери тұтқын
отандастарының арасында болып, сол жылдың желтоқсан айында Берлинде қайтыс
болды.
М.Шоқай өз елінің (жалпы Түркістан республикаларының) Ресейдің отарлық
езгі-қанауынан құтылып, дербес те толық тәуелсіз ел болуын армандап, сол
жолда аянбай күрес жүргізген.
Бүгінгі Тәуелсіздік алған күндерімізден өзіміз орындауға ұмтылып
отырған идеяларды ол сонау 1917жылы ұсынған болатын.
Сол себептен де оған "түрікшіл", "исламшыл", "ұлтшыл", "әлемдік
буржуазияның жансызы" деген айдар тағылып, ізіне НКВД тыңшылары түсті. Оның
еңбектеріне ғана емес, тіпті есімін атауға қатаң тиым салынды, абайсызда
аты ауызына түсе қалған адам құрып кететін, ізім-ғайым жоғалатын.
Сонда жаңа құрылыстың қызыл империяның жандайшаптары құты қаша
қорыққан бұл кім еді, қандай жан еді деген сауал туады.
Ол сұңғыла ойшыл, сарапшыл ғалым, қайыспас дара күрескер, дәулескер
шешен (бұған оның француз компартиясы қайраткерлерімен атышулы айтысы
айғақ) еді.
Ол "Ақиқаттан артық ештеңе жоқ" дейтін қарапайым Дала заңының ұлы да
ұлағатты Мизамынан қия баспаған, жаным-арымның садағасы дейтін азамат еді.
Кез келген төңкерістің Бостандық пен Зорлық сияқты екі тамыры барын
терең пайымдаған ол зорлыққа қарсы тұрды. Ол большевизмнің империялық
саясатына қарсы тұрды. Ресейдің бұрынғы отар халықтарын қорлайтын
жәдігөйлік нәсілдік кемсітушілікке қарсы тұрды. Ол бірден-ақ енді-енді
біліне бастаған біліктің билікке, қатыгездің қара жер бұрын-соңды көрмеген
тоталитарлық тәртіпке, халықтардың тарихын, дәстүрін, әдет-ғұрпын,
мәдениетін тілі мен ғасырлық тұрмыс-салтын табан асты еткен бір беткей
идеологиясына қарсы шықты.
Осы орайда сталиндік тәртіптің темірден қаланған қабырғасына қажымай-
талмай жападан жалғыз қарсы тұрған ол бастан-аяқ саналы күрес жүргізіп,
Орта Азия мен Қазақстан халықтарының XX ғасыр 20,30,40 жылдардағы тұрмыс-
тіршілігінің ащы шындығына "салауатты Еуропа" көзін ашты, әрі сөзге
сүйенбей тек қана деректерге партиялық баспасөздің өз бетінен алынған
деректерге сүйене отырып ашты: аса қатаң цензура қойылғанына қарамастан
"Правда" мен жергілікті партиялық газеттерден, "За партию" журналының
жазғандарынан қатыгез болмыстың бірен-саран шынайы көріністері елес беріп
қалатын.
Азаматтық міндетін ең жоғары адамгершілік деңгейде орындап, бірақ
көзінің тірісінде, соның түпкілікті нәтижесін көре алмай өмірден өкініште
өткен бұл қайраткерді бүгінгі отандастары мен ұрпақтары қалай түсініп,
қалай бағалауы керек?
Менің түсінігімше, М.Шоқай өнегесі құндылығымыздың жүріп өткен жолын,
әсіресе XX ғасырдағы тағдырын жаңа тарихи контекстте қорытуға, сол арқылы
бүгінгі жағдайымыз, ұлттық мүддемізді тура және жоғары сапада түсінуге
түрткі болуында. Ал жаңа тарихи контекст дегенде алдымен ойға оралар ғылыми
және тарихи ұғым — "Түркістан" немесе "Түркі елі" идеясы.
... Түркістан — түркітер елі деген сөз. Сонау VI ғасырдың өзінде-ақ
моңғол дәуіріне дейінгі көшпенділер империясын түркі жұрты қанатын жая
қоныстанған кең байтақ аймақты Сасанид әулеті кезендегі (III-VII ғғ.)
ирандықтар осылай деп атай бастаған екен. Бұл көшпелі түрікілер
империясының территориясы Қытай шекарасынан Персия мен Византия шекарасына
дейін созылып, солтүстікке қарай онымен сасанидтер мемлекетінің арасындағы
шекара қызметін атқарған Әмудариядан бастап, шығысында Индке дейін.
Батыста түркілер түрікше Даикс (яғни Жайық) атымен белгілі болған Орал
өзенінен төңкеріліп жатты. Түркістанның тұрғылықты халқы саны жағынан тең
емес eкі жұртынан- түркілер мен тәжіктерден тұрды. Алғашқыларын Еуропада
"қазақ", "қарақалпақ", "қырғыз", "түркімен" және "өзбек" атымен біледі.
Олардың бәрі де мұзды мұхиттан Адриат теңізіне дейінгі барлық түркілерге
ортақ түркі тілінде сөйлеген (Түркілердің шамамен 115 бөлігін құрайтын
тәжіктерге келетін болсақ, бұл халық тілі мен қаны жағынан иран текті болып
саналады). Бірақ та олардың бәрі де өздерін, расында да бір халықпыз деп
есептейді — мұны Түркістан мен түркілердің тарихын біршама білемін
дейтіндердің ешқайсысы да жоққа шығара алмайды.
М.Шоқай үшін Түркістан тұтастығымен Түркістан еркіндігі егіз ұғымдар.
Ал ресейлік езгіден құтылу — Түркістан халықтарына біртұтас тәуелсіз
мемлекеттер, федерациясын құруға жол ашумен бірдей. Дегенмен, Алаш
қозғалысы халқымыздың өз зиялылары арқылы мемлекеттік дербестік ,
тәуелсіздік туралы тұңғыш рет саналы түрде мәселе қойып, сол үшін мақсатты
әрекетке көшу болатын. Бұл орта ғасырлық мешеулік пен отарлық үстемдіктің
құрсауында түншыққан қазақ халқы үшін жаңа мазмұндағы өркениетке көшу, XX
ғасырдағы жаңа сападағы мәдениетке бет түзеген адамзаттың көшіне еруді
мақсат етіп қойған табиғи ұмтылыс болатын. Бірақ өкінішке орай, Алаш
зиялылары бастаған қазақ жұртының бұл табиғи қайта жаңғыруы, рухани түлеуі
өзінің логикалық шегіне жете алмады, империялық, партиялық өктемдіктің
жазықсыз құрбаны болып, елінің Тәуелсіздігі үшін қанатымен су сепкен
қарлығаштай шырылдап өткен ол, тарих қойнауына енді.
Мұстафаның жете алмай кеткен арманы Тәуелсіздік болатын,
Қазақстан Республикасы қазірдің өзінде саяси Тәуелсіз болғанымен басқа
мемлекеттерге экономикалық Тәуелсіздігіміз көрініп тұр. Толық Тәуелсіздікке
жету үшін қазіргі ұрпақ көп жұмыс атқаруы тиіс. Мұны жүзеге асыра алмау —
бізге сын!
1924 жылдан бастап Түркістандағы "ұлттық межелеу" деп аталған "тарихи
датадан" кейін елдің тарихи атауына қатаң тиым салынды. Түркістанның орнына
Кеңестік әкімшілік жарғон ("Кеңестік Қазақстан" және "Кеңестік Орта Азия")
дегенді қолдана бастады. Өз кезегінде соңғы атаудың өзі төрт, әрине,
"дербес ұлттық" республикаларға — Қырғызстанға, Өзбекстанға, Тәжікстанға
және Түрікменстанға бөлінді. Өзбекстанның құрамына тағы да "Автономиялық
республика" Қарақалпақстан және Тәжікстанға ерекше автономиялық облыс Таулы
Бадахшан кірді.
Түркістанды бұлайша бірнеше дербес мемлекеттік бірліктерге жасанды
түрде және күштеп бөлшектеу Кеңес үкіметіне, біріншіден, Кеңес туы астында
болса да түркістандық түркілердің өздерінің ұлттық-саяси біртұтастығың
нығайтуға ұмтылысына қарсы күрес үшін, екіншіден, большевиктік, яки
Сталиннің анықтамасы бойынша, "аты-жөнінен ғана ұлттық, ішкі мазмұны
бойынша интернационалдық және социалистік" "ұлт саясатын" табысты енгізу
үшін керек болды.
ІІ– тарау.
1916-1927 жылдардағы қоғамдық-саяси ахуал және Мұстафа ІПоқай.
Алаш немесе XX ғасырдың алғашқы ширегіндегі ұлт-азаттық қозғалыстың
бірден көзге ілінер екі кезеңі болды. Бірі шамамен 1905 жылдан бастап Алаш
қозғалысы қалыптасып, Алашорда өкіметі құрылған.
1917 жылдың желтоқсанына дейінгі аралықты қамтыса, екінші азамат
соғысы және кеңестік билік біржола орнаған уақыттан бастап, 20-30
жылдардағы Алаш зиялыларын жазалау мақсатында ұйымдастырған сот
үрдістерімен аяқталды.
Мұстафа Шоқайұлы ұлт-азаттық қозғалыстың бұл екі кезеңінде де оның
жетекші басшыларына лайық жұмыстар атқарып, ұлт- азаттық
күрестің лидері дәрежесіне көтерілді. Бұл тарихи кезендердің алғашқысында
ол патшалық және кеңестік билікке қарсы ұлттық тәуелсіздік туын көтерген
Түркістан (Қоқан) Алашорда өкіметтерін құруға тікелей атсалысса, соңғысында
Еуропадағы түркістандық эмиграцияның басшысы ретінде сталиндік тоталитарлық
жүйенің Түркістандағы саясаттың отарлық мазмұнын ашып көрсетіп, өзінің
жариялаған еңбектері мен үздіксіз шығарып тұрған басылымдары арқылы біздің
тарихымызда бұрын болмаған жаңа мазмұндағы саяси қызметті бастап берді.
Негізгі тіршілік көзі — атамекенінен айырылу қаупі енді осы Түркістан
елдеріне төнді. Ал Ресей отаршылыдығы сияқты мемлекеттік деңгейде
ұйымдасқан дүлей күшке қарсы түра алу үшін соған деңгейлес ұйымдасқан
материалдық және рухани күш Түркістан бірлігі мен тұтастығы қажет еді.
М.Шоқайдың саясаткер ретінде тұңғыш көрінуі 1912 жылы Түрік-Балқан
соғысы кезі еді. Әсіресе 1916 жыл патшалықтың қол астындағы түркі тектес
халықтар үшін өте ауыр жыл болған. Патшаның 19 бен 31 жастың аралығындағы
қазақ жастарын майдандағы "қара жұмысқа" алу туралы "маусым жарлығы" шықты.
Осы жарлыққа Мұстафа қатты наразы болды. Бұл туралы "Туркестанские
ведомости" газетінің 1917 жылғы N122-шi санында мынандай мәлімет
жарияланған.
1916 жылы Мұстафа Шоқаев пен Қасымов деген азаматтар Перовскіде
халықты мешітке жинап 1916 жылғы көтерілісті қаталдықпен басу кезінде
қиыншылық көрген қазақтардың М.Шоқайдың саясаткер ретінде тұңғыш көрінуі
1912 жылы Түрік-Балқан соғысы кезі еді. Әсіресе 1916 жыл патшалықтың қол
астындағы түркі тектес халықтар үшін өте ауыр жыл болған. Патшаның 19 бен
31 жастың аралығындағы қазақ жастарын майдандағы "қара жұмысқа" алу туралы
"маусым жарлығы" шықты. Осы жарлықк,а Мұстафа қатты наразы болды. Бұл
туралы "Туркестанские ведомости" газетінің 1917 жылғы N122-шi санында
мынандай мәлімет жарияланған.
1916 жылы Мұстафа Шоқаев пен Қасымов деген азаматтар Перовскіде
халықты мешітке жинап 1916 жылғы көтерілісті қаталдықпен басу кезінде
қиыншылық көрген қазақтардың Құлжаға қарай өтіп кетуіне жағдай жасау үшін
халықтан қаражат жинап, жалпы көлемі 1178 сом ақшаны кетіп бара жатқан
қазақтарға көмек ретінде берген. Мұстафа Шоқай 1916 жылы Қазан қаласына
келіп, "Түркістан бірлестігі" деп аталатын ұйым ашты.
1916 жыл құлдықтың қиямет-қайым қыспағында, әр қарекетін қалт жібермей
қадағалаған патша күзетінің астында Түркістанның (мындаған жылдардың өн
бойында әлемге талай-талай ұлы ғалым берген, ғайса дүниеге келмей жатып,
көптеген цивилизацияның іргесін қалаған құт мекеннің) зиялыларының жаңа
дүрмегі өз халықтарының болашағы жолында күш-жігерлерін біріктіру қамын
жасады. Олардың бұл бағыттағы алғашқы қадамы Мемлекеттік Думаның тура өз
ішінде Мұсылман фракциясында (ресейдің еуропалық бөлігінін татар, башқұрт,
азербайжан мұсылмандарынан құрылған)ұйымдастырылған Саяси бюро мінбесін
Түркістандағы отаршылдардың бейбақтастығы туралы Ақиқатты баян ету үшін
пайдаланып қалу мақсатын көздеп, Түркістан өкілін енгізуі еді. Ал осы
бюрода Орта Азия мен Қазақстан халықтарынын мүддесін алғаш білдірген адам
Мұстафа Шоқайұлы болды. Өзінің алғашқы Думаны дүр сілкіндірген сөзін
24 жасар Мұстафа патшалықтың ресейлік Орталық Азиядағы отаршыл
саясатын әшкерелеуге арнайды.1
1916 жылғы Түркістандағы ұлт-азаттық қозғалысты патша үкіметі аяусыз
басып-жаншыған кезде демократиялық топтар үкіметке қарсы оппазиция құрады,
бұл мәселе желтоқсан айында Мемлекеттік Думада талқыланды. Осы мәселе
бойынша баяндамаға дайындалу үшін Түркістанға арнайы келген депутат әсер
А.Ф.Керенскийге материал даярлауға тікелей көмектескен де Мұсылман
фракциясының хатшысы Мұстафа Шоқай болатын.
Түріктер елі — Түркістанның тарихын бес саусағындай білген, ол
мәдениеттің, саясат пен заң ілімінің дамуына деген дара көзқарасын түркі
ғана емес, тәжік, орыс, ағылшын, француз, неміс тілдерінде шығарған
шығармасында баяндап беруге арнап еді. Әлбетте, оның Мемлекеттік Думадағы
Мұсылман фракциясының Саяси бюросында Түркістан халықтарының бірінші, әрі
белгілі бір мерзім ішіндегі бірден-бір өкілі болуының өзі де әбден табиғи,
әрі занды, өйткені, сол кездегі тарихи ахуалдың өзі, оқиғалар барысы жас
Мұстафаны осы соқтықпалы соқпаққа салған.
Түркістан халықтарының теңдігі мен тәуелсіздігі үшін оларды қорлық-
зорлықпен рухани кұлдықтан құтқару үшін аса зор жауапкершілікті арқалауға
барып, болып көрмеген қан шеңгел кұрылысқа қарсы ауыр да айрықша күрделі
идеялогиялық, һәм саяси күресте басын тігуге әзір тұғыры заңғар тұлғаның
алдағы тағдырына арна тартқан. Содан ол қазаға ұшырағанша, осы жолынан
тайған емес.
Ол басқа қазақ зиялылары сияқты Ақптан төңкерісі нәтижелерін үлкен
ынтамен қолдап, Уақытша өкімет орындарының шараларына, қазақ даласында
құрылып жатқан Комитеттерінің жұмысына қызу араласады. Дегенмен,
Уақытша өкімет, әсіресе, оның орнына көзқарасын түркі ғана емес, тәжік,
орыс, ағылшын, француз, неміс тілдерінде шығарған шығармасында баяндап
беруге арнап еді. Әлбетте, оның Мемлекеттік Думадағы Мұсылман фракциясының
Саяси бюросында Түркістан халықтарының бірінші, әрі белгілі бір мерзім
ішіндегі бірден-бір өкілі болуының өзі де әбден табиғи, әрі заңды, өйткені,
сол кездегі тарихи ахуалдың өзі, оқиғалар барысы жас Мұстафаны осы
соқтықпалы соқпаққа салған.
Түркістан халықтарының теңдігі мен тәуелсіздігі үшін оларды қорлық-
зорлықпен рухани кұлдықтан құтқару үшін аса зор жауапкершілікті арқалауға
барып, болып көрмеген қан шеңгел құрылысқа қарсы ауыр да айрықша күрделі
идеялогиялық, һәм саяси күресте басын тігуге әзір тұғыры заңғар тұлғаның
алдағы тағдырына арна тартқан. Содан ол қазаға ұшырағанша, осы жолынан
тайған емес.
Ол басқа қазақ зиялылары сияқты Ақпан төңкерісі нәтижелерін үлкен
ынтамен қолдап, Уақытша өкімет орындарының шараларына, қазақ даласында
құрылып жатқан Комитеттерінің жұмысына қызу араласады. Дегенмен, Уақытша
өкімет, әсіресе, оның орнына келген Кеңестік билік Түркістан
халықтарының өздерін-өзі билеу құқын мойындамады.
В.И.Леннинің өз қолымен жазған жұмыстарға, солдаттар мен шаруаларға!
атты үлгілерінде жаңа өкімет, Кеңес өкімеьі Ресейді мекендеген барлық
ұлттардың өзін - өзі билеуіне шын мәніндегі құқық беретіндігін көрсетеді.
Кеңес өкіметі өз қызметінде ұлт мәселесі жөнінде мынадай принцптерді
ұсынатынын танытты.
1. Ресей халықтарының теңдігі мен суверинитеті.
2. Ресей халықтарының бөлініп шығып, дербес мемелекет құруға дейін барып,
ерікті түрде өзін өзі билеу құқы.
3. Ұлттық артықшылықтар мен шектеушілердің қандайын болса да бәрін түгел
жою.
4. Ресей территориясын мекендейтін аз ұлттар мен этникалық топтардың
еркін дамуы.
Орыс революцияшыл демократтарға іс жүзінде сынақтан өте алмайды. Олар
патшалық заманында орыстан өзге халықтардың өкілдерін жатырқамағанымен,
билікке қолы жеткен кезде оларды шеттетіп, маңайына жолатпай қойды.
Қазан Социалистік төңкерісін Түркістан жұрты тендікке қолым жетті деп
зор ілтипатпен ынта-ықыласымен қарсы алды. Алайда, Ташкентте 1917 жылғы 16
қарашада құрылған Түркістан Халық Комиссарлары Кеңесі үміт отын су
сепкендей өшірді. Халком кеңесінің 17 мүшесінің ішінде бірде-бір
түркістандық болмай шықты. Демек Кеңес өкіметі жеңді деу бос сөз.
Отаршылдық өзінің түрін ғана өзгертті. Халқом кеңестің алғашқа мәжілісі
ашыларына бір күн қалғанда, оның төрағасы большевик Колесов: "... Жоғарғы
органға мұсылмандарды енгізу олардың бірде-бір пролетарлық ұйымы
болмағандықтан ғана емес, сонымен қатар жергілікті халықтың оларға
деген көзқарасы әртүрлі болып отырғандықтан да мүмкін емес"1-деп
мәлімдеді.
Түркістан Кеңестерінің 3-съезі өзінің 1917 жылғы 19 қарашадағы
қарарында жеріне жеткізе кесіп айтты: "Қазіргі кезде мұсылмандарды жоғары
өлкелік, төңкерісшіл өкімет органдарына енгізуге мүлде болмайды".
Тағы да қорлау! Тағы да Орта Азия мен Қазақстан халықтарының ары мен
абыройына күйе жағу! Арада аз ғана уақыт өтісімен,большевиктік Отарлықтан
өкілене шыққан Сталиннің үні естіліп, бәрін де орын —орнына қойып берді:
"Төңкерістің қазіргі кезеңінде шет аймақтардың бөлінуін талап ету
түбірімен төңкеріске қарсы!2
Түркістанның ішінде Мұстафа Шоқай бар басшылары оқшауланушылар деп
жарияланды. "Тұрмыс-тіршіліктеріңізді... өз салт-дәстүрлеріңізге сай қалау-
ықтиярларыңызға орай құру..." деген бұрынғы ұран-үндеулер сөз болып шықты,
дәлірек айтқанда, мұның өзін ұлттардың теңдігі мен автономиясы жолындағы
айрықша белсенді күрескерлерді анықтап, артынан айдар тағып айдап тастау
үшін аярлықпен жасалған арандатушылық деп санауға болар еді. Алайда,
Мұстафа Шоқай мен оның үзеңгілес серіктері бағыттарынан бас тарта қойған
жоқ.
2.1. Алаш қозғалысы мен Алашорда партиясындағы қызметі. Түркістан
автономиясын құрудағы рөлі.
Түркістан үшін өлу,
Түркістан үшін жанберу,
Бәрімізге бір мақсат.
М.Шоқай.
Ақпан төңкерісінен кейін 1905 жылдан бастап өмір сүрген алаш
қозғалысы қайта жанданды. 1917 жылғы сәуір-мамыр айларында Алаш партиясының
облыстық, ішінара уездік съездері болып өтті. Алаш партиясының мақсаты
"программа минимум —Автономия құру, программа максимум — Тәуелсіздікке
жету" болды.
"Ташкенттегі орыс қауымы тек Түркістанда автономиялық басқару
мекемесінің ашылуына қарсы болып қоймастан, басқару түркістандықтардың
орыстармен құқы тең болуына да қарсы еді."1
Бұл жағдай М.Шоқайұлы төрағалық еткен "Түркістан өлкесі мұсылмандары
Кеңесін" нақты әрекеттерге көшуге итермеледі.
1917 жылы 10 желтоқсанда Түркістан-автономиясын жариялай отырып,
М.Шоқай мен оның серіктері бұл мақсатты іске асырудың қаншалықты азапты,
күрделі екендігін жақсы түсінді.
Осыған байланысты М.Шоқайдан қалған естелік бар: ол Петербордан
Түркістанға жүрер алдында өзінің төңкерістен бұрынғы ежелгі танысы Петербор
солдат және жұмысшы депутаттары кеңесінің төрағасы, IV Мемлекеттік Думадағы
социал-демократтар партиясының жөн сілтеушісі Н.С.Чехидзеге кіреді. Чехидзе
оның алдағы жоспарының жай-жапсарын сұрағанда Мұстафа Түркістанға автономия
әперуге күш салатынын, соның әзірлігімен айналысатынын айтқан. Сонда
Мұстафаның айтқан жауабынан Чехидзе ыршып түседі: "Құдай үшін, Шоқаев
жолдас, отандастарыңызға автономия жайында айта көрмеңіз, себебі, бұл
туралы айту әлі ерте, екіншіден халқының мәдениеті мен салты мүлде басқа,
тілі мен діні басқа Сіздің Түркістан сияқты елдегі автономия — тұп-тура
оқшаулыққа бастайтын жол, ал төңкерісшіл , демократияшыл Ресейден тысқары
оқшаулыққа бастайтын жол, ал төңкерісшіл демократияшыл Ресейден тысқары
оқшаулықтың сіздің халыққа пайдасы жоқ"2 Қысқасы, "орыстың" Орталық Азияда
егеменді автономия құруға, оның үстіне конфедерация құруға ырық беру,
ешкімнің ойы түгіл, түсіне де кірмеген.
Мұстафа Шоқайұлы өмірінің соңғы сәтіне дейін Түркістан халықтарының
тәуелсіздігі олардың мемлекеттік тұтастығына байланысты деген ойда болған.
1917 жылы шілденің 21-26-сында Орынборда 1-ші Жалпықазақ съезі болып
бұл съезде 14 мәселе талқылауға түсті. Алдымен мемлекет құрылысы қаралды:
Русия демократическая, парламентарская республика болып, қазақ облыстары
қоныс ұлт жегіне қарай облыстық автономия алуға тиіс1 деп ең негізгі
мәселені шешкеннен соң, жер проблемасы жайында 14 баптан тұратын тұратын
қаулы қабылдады2 ең мықтап айта алғандары: қазақ халқы қазақ жері ешкімге
берілмесін3. осындай дұрыс ой – пікір күні бүінге дейін күшін жойған жоқ
Ақмола, Семей, Торғай, Орал, Жетісу, Сырдария, Ферғана облыстары мен Ішкі
Бөкей Ордасынан делегаттар қатысты.
Қарашаның 22-інде Ферғана Хандығының бұрынғы астанасы Қоқан қаласында
Бүкілтүркістандық Төтенше IV съезд ашылды. Оны Мұстафа Шоқай ашты.
Съезд Ұлы Ресей революциясы жариялаған негізде өлкені мекендейтін
халықтардың еркін білдіре отырып, "Түркістан территориялық жағынан Ресей
Федерациясының құрамындағы автономиялы республика" деп жариялады және
Түркістан автономиясы нормаларын белгілеуді Құрылтай жиналысына тапсырды.
Съезде Түркістанды мекендейтін аз ұлттардың құқытарын барынша сақталады деп
салтанатты түрде мәлімдеді.
Сезъд Түркістан өкілеті – Уақытша Кеңесінің құрылғанын жариялады.
Уақытша Кеңестің құрамына Бұкілресейлік құрылтай жиналысындағы Түркістан
өкілдерінің санына сәйкес 32 адам сайланды, олардың қатарында Сырдария
облысынан – 9, Жетісу облысынан – 6 адам болды.
Автономиялық Түркістанның (Қоқан автономиясының) Уақытша үкіметінің
төрағасы, әрі ішкі істер министрі болып Мұхаммеджан Тынышбаев сайланды.
М.Тынышбаев қызметтен босағаннан кейін, оның орнына М.Шоқай президент
болып тағайындалды. Жаңа мемлекеттік құрылым "Туркистони мухтариат"
("Түркистан автономиясы") деп аталды. Ислам автономияда мемлекеттік дін
деп танылды.
1917 жылғы желтоқсанның 5-13-терінде Орынборда болған ІІ-ші Жалпықазақ
съезіне баға берген кезде мейлінше айқын көрінді. Съезд Түркістан
автономиясының басшысы М.Шоқай баяндамасын тыңдады.
Осыдан кейін қазақ халқының автономиясы туралы мәселе қаралды. Съезд
былай деп қаулы етті:
1. Тегі бір, мәдениетті, тарихы бір және тілі бір қазақ (қырғыз) халқы
басым тұтас аймақ болып табылатын Бөкей Ордасы, Орал, Торғай, Ақмола Семей,
Жетісу, Сырдария облыстары мен Фергғна, Самарқан қырғыз (қазақ) уездерінің,
Каспий сырты облысы
Әмудария бөлімінің Алтай губерниясындағы қазақ аралас тұратын
болыстарының территориялық-ұлттық автономиясы құрылсын.
2. Қазақ (қырғыз) облыстарының автономиясына Алаш атауы берілсін.
3.Жер бетіндегі барлық табиғи байлықтарымен, суымен, сондай-
ақ жер қойнауымен қоса автономиялық Алаш облыстарының территориясы Алаштың
мемлекеттік меншігі болып табылады.
4.Алаш автономиясының Конституциясын Бүкілресейлік құрылтай жиналысы
бекітеді.
5.Қазақ (қырғыз) арасында тұратындардың бәріне азшылық кұқығына
кепілдік беріледі. Алаш автономиясының барлық мекемелерінде барлық
ұлттардан пропорциалы түрде өкілдер болуға тиіс...
6. Алаш облыстарын жалпы күйреу мен анархиядан құтқару мақсатында 25
мүшеден тұратын Алашорда Уақытша Халық Кеңесі құрылып, олардың 10 орны
қазақ-қырғыздар арасында тұратын орыс және басқа халықтарға берілсін.
Алашорданың Уақытша орналасатын жері болып Семей қаласы таңдап алынсын.
Қазақ (қырғыз) халқында бүкіл атқарушы өкімет билігін Алашорда дереу өз
қолына алуға тиіс.1
Бүкілқазақтық Алашорда Кеңесінің мүшелері сайланды. Олар: У.Танашев
(Бөкей Ордасы), Х.Досмүхамедов (Орал облысы), А.Тұрлыбаев (Ақмола облысы),
А.Бірімжанов (Торғай облысы), Х.Ғаббасов (Семей облысы), С.Аманжолов
(жетісу облысы), М.Шоқай (Сырдария облысы). Облыстардан тыс Алашорда
қүрамына Ә.Бөкейханов, Ж.Досмұхамедов, Ә.Ермеков, М.Тынышбаев, Б.Құлманов,
Ж.Ақбаев, Б.Мамытов, О.Әлжанов болды. Үкіметтің осы 15 мүшесіне
орынбасарлар болып, қазақ өлкесінің әр түрлі өңірлерінен тағы да 15 кісінің
кандидатуралары бекітілді.2
Съезд қарсаңында "Қазақ" газетінде"Алаш"партиясы бағдарламасының
жобасы жарияланды. Осы айтылғандармен 5-6-шы қаулыларынан демократиялық
принциптері айқын көрінеді. Алаш партиясының атынан қазіргі
демократиямыздың принциптерін М.Шоқай сол 1917 жылы-ақ айтқан болатын. Осы
бағыттарды бағалағанымыз абзал. Ол конституциямыздың бірінші бабында
"Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықгық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы — адам
және адамның өмірі, құқтары мен бостандықтары " екені айтылған.1
1917 жылғы қараша – 1918 жылғы қаңтар аралығында өткен сайлау қазақ
еңбекшілерінің басым көпшілігі Алаш партиясының бағдарламалық талаптарын
қолдайтынын көрсетті. Жетісу губерниясында Алаш партиясының блогы
сайлаушылар дауысының 27,5% - іш алды. Алаш партиясы Семей уезінде 85,6%,
Торғай, Орал губернияларында 75% бұдан да басым жеңіске жетті. Сайлау
нәтижесінің көрсеткеніндей, Алаш партиясы өкімет билігі жолындағы күресте
большевикткпге елеулі оппозиция болды.%%
Әрине, Мұстафа Шоқай және басқа қазақ зиялылары бастап шаңырақ
көтерген Қоқан автономиясы (мән маңызын төмендету үшін большевиктер қала
деңгейіне түсіріп, әдейі осылай атады, ал дұрысы — Түркістан автономиясының
уақытша Үкіметі) совет өкіметінің мақсат мүдделеріне сай келе қоймады.
Сондықтан да оның өмірі ұзаққа бармады: большевиктер ешқандай ымыраға
келмеді, қайта түркістандық басшыларды қырып-жоюға кірісті.
Сондықтан 1918 жылдың ақпан айының алғашқы аптасында қандықол
большевиктер Қоқан қаласын атқылап, өртеп, автономиялық үкіметті
озбырлықпен құлатты. Қоқан автономиясының жеңілу себептері: оның
орнықты идеясы және нақты бағдарламасы болмағандығы айтылады.
Революция берген мүмкіндікгерді Қазақстан мен Түркістан халықтарының
ұлттық азаттығы үшін пайдалана алмауы, М.Шоқайдың пікірінше, екі
тосқауылдың болуынан еді. Біріншісі- шын мәніндегі тәуелсіздікті танығысы
келмеген уақытша үкіметтің, ал содан кейін оны алмастырған Кеңес өкіметінің
қарсылығы болса, екіншісі — ұлттық күштердің алауыздығы және олардың
саяси тұрғыдан нашар ұйымдасуы мен саяси күрес тәжірибесінің
жетімсіздігі еді, (Сөз ретіне орай бүгінгі күнгі Қазақстанның тәуелсіз
мемлекет болып нығаюы кезінде Шоқай атап өткен осы екінші тосқауылдың
белгілі дәрежеде орын алып отырғандығын ащы болса да айтуымыз қажет).
Тәуелсіз Қазақстанның азаттық алғанын мерекелеп жатқанымызда осы биікке
апарар бұралаң да тар соқпақтың бастауында тұрған алаштың ұлы азаматтарын
еске түсіруге борыштымыз. Солардың шағын шоғырында Мұстафа Шоқайдың
алыстағы жарық жұлдыздай жарқыраған тарихи тұлғасының да өзіндік орны бар.
Солардың бірі- қазақ қана емес, бүкіл түркі халықтарының ортақ
қайраткері, саясаткер Мұстафа Шоқай.
ІІІ-тарау.
Эмиграцияға кетуі және сол кездеп еңбектері.
Алыста ауыр азап шеккен бауырым,
Қуарған бәйшешектей кепкен
бауырым,
Қамалған қалың жаудың ортасында,
Көл қылып көздің жасын төккен бауырым.
Мағжан.
Мұстафа Шоқайдың тел тарихнамадан өзіндік орнын ала алмай, көп қағажу
көруіне бірден-бір басты себеп-оның Кеңес Өкіметі орнағаннан кейін басқа
"Алаш Орда" қайраткерлеріндей Қазақстанда қалып қоймай, шет елге кетіп
қалуы, сонда жүріп кеңестік сұрқия саясатқа қарсы күресін тоқтатпауы.
Әсіресе бұрынғы Кеңес Одағы тарихшыларының көбі оны кеңес-герман соғысы
кезінде фашизмнен одақтасты деп жазғырады. Егер М.Шоқайдың өмірбаяны мен
қайраткерлік, ғалымдық іс-әрекеттері түбегейлі зерттелсе, оны
жазғырушылардың аузына құм күйылуы да мүмкін. Әйтсе де Мұстафа Шоқайұлы
архиві тек Парижде ғана сақталғандықтан, еңбектерінің басым көпшілігі туған
топырағына жетпегендіктен, оны алғызып, зерттеуге ешкім білек сыбанып
кіріспегендіктен бұл іс ілгерілемей отыр.
Кезінде, дәлірек айтсақ, 1925 жылы И.Сталиннің өзі "Ак, жол" газеті
туралы хатында "қара бояуды" қалың жаққан М.Шоқайды ұлттың ұлы қайраткеріне
айналдыру оңайға түспейтінін осы соңғы жылдар көрсетіп келеді.
Бүгінгі қоғамымыздың интеллектуалдық деңгейі тәуелсіздік үшін күрестегі
ірі саяси тұлға Мұстафаның сіңірген қыруар еңбегін, қалдырған терең ізін
толық түйсінетін және барынша ардақтайтын биікке әлі де көтеріле алған жоқ.
Мұстафа өмірінің кейбір түстарын айқындай түсуге архив құжаттарымен
қатар естелік-деректердің де көп үлес қосары белгілі.
Батыс саясаткерлерінің, әсіресе, олардың ішіндегі Шығыс тарихына және
Орталық Азия халықтарының тағдырына ден қойған саясаткерлердің арасында
Мұстафа Шоқайдың ағартушы-демократ ретінде дәрібі асып, аты ауызға ілінеді.
Көз көргендердің айтуынша, ол өз ойын ағылшын мен француз, неміс пен
түрік тілдерінде әсерлі де әрлі етіп емін-еркін баян ете білген. Еуропада
жүріп араб тілін үйренген. Ғұлама ғалым, зерек тілгер, басынан сөз
асырмайтын шешен, дуалы сөзді танымал публицист Мұстафа мәмлегерлер мен
саясаткерлердің де, ғалымдар мен білімдарлардың да ортасында сағына күтетін
мейманы болған...
Мұстафа Шоқай Түркістан халықтарының тіршілігін әмбеге әйгілейтін
журнал-газеттер ұйымдастырып, шығаруға қатысады. Ол Мәскеу, Ташкент,
Алматы, Орынборда басылатын большевиктік газет-журналдардан алынған нақтылы
мысалдар мен деректерге негізделген Кеңестік Ресей мен Орталық Азия жайлы
сұңғыла мақалаларын, теориялық зерттеулерін, тарихи һәм саяси шолуларын
Стамбул мен Парижде, Берлин мен Лондонда, Варшавада жариялап жатты.
Әйткенмен, оның жаны өзінің төл перзенттері Стамбулда шығатын "Жаңа
Түркістан", Берлинде шығатын "Жас Түркістан" журналдарының үстінде, сөйте
тұра Лондонда-ағылшын, Парювде-француз, Варшавада-поляк тілінде шығуын
тоқтатпаған. Орыс императорлық қоғамының "Азиатское ревью" хабаршыларының
жарияланымдарына белсене жәрдем жасайды. Сөйтіп, ол Батыс елдерінде ғана
емес, сонымен қатар Түркия, Қытай, Америкада жүрген мұсылман елауғандарының
(эмигранттар) айтулы көсеміне айналды. Ой мен ісіндегі, табан тірер
тұғырының беріктігі ұлттардың тендігі мен автономиясы жолындағы айрықша
белсенді күрескерлерді анықтап, артынан айдар тағып, айдап тастау үшін
аярлықпен жасалған арандатушылық деп санауға болар еді. Алайда
Мұстафа Шоқай мен оның үзеңгілестері бағыттарынан бас тарта қойған жоқ.
Бұл естелік-дерек қайраткердің қазақ жеріндегі тарихи іздерінің
бізге белгісіз тұсын айтарлықтай толықтырады. Осы кезге дейін тарихи
әдебиетте Мұстафаның шет елге эмиграцияға кетуі Грузия-Туркия-Франция
арқылы жүзеге асқаны айтылып жүр.1
Мұстафа Маңғыстауға өзі басқарған Түркістан (Қоқан) автономиясы
талқандалғаннан кейін келген. Бұл туралы 1918 жылы 7 наурызда "Бірлік туы"
газетінде басылған ең соңғы хатында2 Мұстафаның өзі былай дейді:
"Болшевиктердің оғынан қашып, Қоқанды қаласындағы қышлақтарды сарт
ағайындардың ішінде 5-10 күн жүрдім... Екі күн жаяу жүріп, осындай
бейнеттер шегіп, Дағыстан деген қышлаққа келдім. Сонда тоғыз жүз сомға ат
алып, екі жүз тоқсан сомға жолдас жалдап, "қазақ-қырғыз қайдасың?" деп
қарлы таулар асып жөнеліп кеттім... "Бірлік туы" арқылы алаш азаматтарына
сәлем. Құдай тірлікте күліп-ойнап жолықтырсын. Жатқан жерім белгісіз, жария
қылып болмайды"2
Бұдан ары қарай, Мұстафа Кавказға өзіміздің Маңғыстау жері арқылы,
дәлірек айтсақ Форт Шевченко (Бұрынғы Форт Александровск) су жолы арқылы
аттанғаны дәлелдене түседі.3
Бұл деректердің тағы бір құндылығы сол - онда Мұстафаның Кавказ
жерінің тұңғыш революциялық комитетінің төрағасы, кейіннен Ф.Голощекин
"адай князі" деп аталған осы өнірдің арыс азаматы сенімді Тобинияз
Әлниязұлының және оның сенімді жігіттері-Отарбай Иманғазиев пен Шағыр
Бекназаровтың тікелей көмек көрсеткендері айтылған.1
Осы дерекке сүйенсек, адай жерінің азаматтары өздерінің кемелерімен
Красновдск-Баку су жолымен жүретін паронға Мұстафаны теңіз арқылы жеткізіп,
мінгізіп жіберген деуге негіз бар.
1919 жылдың басында ол Кавказға барды. Сол кездегі Тәуелсіз Грузияның
астанасы Тифлис қаласында тұрып, туған елінің ұлттық тәуелсіздігі үшін
күресін жалғастырады. Өзі атап көрсеткеніндей, баспасөзге "Біртұтас
Түркістан республикалары" туралы көптеген мақалалар жазады. Осы мақалалары
"Вольные горцы" ' ("Еркін таулықтар") апталығында және осында
түркістандықтар мен украиндықтар бірлесіп шығарған "На рубеже-тарихи
кезенде" атты орысша журналда басылады. Ол мақалаларын тікелей өз атымен
және "М.Жанай", "Желия" деген бүркеніш аттармен жариялайды.2
Ал 1920 жылы Солтүстік Кавказдың үйымы мен Түркістанның ұлттық
орталығы бірлесе отырып Тифлис қаласында "Жаңа дүние" деген газет шығарады.
Онда да Мұстафа Шоқайдың құнды мақалалары басылды.3
Кеңестік басқыншы қызыл қосындардың Тифлис қаласына кіруіне байланысты
1921жылдың ақпан айында М.Шоқайұлы кемемен Түркияға барады.4 Осы арада
мынандай бір детальды айта кетейін.
Ол Грузияда журнал шығарып тұрған шағында Ташкенттегі Сұлтанбек
Қожанұлынан телефонограмма алады. Онда алдымен істеп алып, артынан кешірім
сұрайтын Кеңес үкіметінің Қоқан автономистеріне амнистия жарияланғандығы,
соған байланысты Мұстафа кейін, Ташкентке қайта орала беруіне
болатындығы жөнінде айтылған еді. Бір ғажабы Мұстафа бұл арада да өте
тиімді шешімге келе білді. Ол кейін оралған жоқ. Сөйтіп оның
ғұмырының соңына шейін ұласқан эмиграциялық қызметі басталды.
Өмірдің өзі көрсетіп бергендей ешқандай да эмиграциялық
жолға бармай, Отанында қалған Алаш зиялыларының тағдырында мынандай екі
бағыт байқалады. Бірі кеңестік билікті ішкі дүниесімен қабылдамады,
бірақ мойындауға мәжбүр болды. Ә.Бөкейхан тергеушілеріне берген жауабында:
"Мен Кеңес үкіметін сүйемін, бірақ мойындамаймын",- деп көрсетсе,
А.Байтұрсынұлы: "Мен елімнің мәдени өркендеуін қамтамасыз ете алатын
билікті ғана қолдаймын",- деп кеңестердің бұл міндетін толық атқара
алмайтындығына күмән келтіреді. Бұл бағыттағылар алдымен қуғын-сүргінге
түсіп, алдын ала түгелдей дерлік атылды.
Екіншілері Алаштық идеологиядан (яғни ұлт-азаттық) бас
тартатындықтарын ресми түрде ашық мойындап, (М.Әуезов, Ә.Ермеков, т.б.)
кеңестік тәртіппен ымыраға келу жолына түсті. Бұл бағыттағылардың бәрі
бірдей атылған жоқ. Бірақ олар кеңестік билікпен іштей толық жарасымдылықта
өмір сүрді деп айту да тым үстірт болар еді. Өз Отанында қалған алаш
зиялылары өздеріне тиесілі басқа үлес қосқан жоқтын.
Мұны М.Шоқайұлы жақсы түсінді. Түсінгендіктен де саналы түрде эмигрант
тағдырын таңдап алды. Оның мұндай қадамға баруы, белгілі дәрежеде азаматтық
ерлікпен бірдей болатын. Өйткені, қазақ баласының өз елінен жырақта жүріп
саяси күресті кәсіпке айналдыруы қалыптаспаған құбылыс еді.
Осы күрес түркиялық халықтың да аса бір ауыр жағдайдағы кезеңі еді.
Өйткені, Түркияның Егей теңізі жағалауындағы Измер қаласынан бастап
елдің қазіргі астанасы Анкарадан 60 километр қашықтықтағы Полатли
қалашығына дейінгі Түркияның барлық жерін Греция басып алған-ды. Сол үшін
де М.Шоқай көп аялдамай Францияға өтеді. Франция астанасы Парижден ол 1931
жылдың маусым айынан осы жылдың қыркүйек айына дейін Ахмет Зәки Уәлиди
Тоғанның редакторлығымен Стамбулда шығып тұрған "Жаңа Түркістан" журналына
атсалысып, аса құнды мақалалар жазады.
М.Шоқай 1929 жылдың желтоқсан айында өзі Францияның астанасы Парижде
түрғанымен, Германия астанасы Берлинде әйгілі "Жас Түркістан" журналын
шығара бастады.
Журнал Шағатай тілінде басылды. 1939 жылдың тамыз айына дейін
журналдың 117 саны жарық көрді. Ондағы жарияланған Мұстафа Шоқай
мақалаларының тақырыптары сан алуан. Барлығы сайып келгенде, ұлттық
тәуелсіздік пен түрік халықтарының бірлігі мәселелерін қозғайды.
Оларда түрікшілдік идеялап уағыздамады. Мұстафа Шоқай бір мақаласында
былай деп жазған: Халықты ұят деңгейіне көтеру, яғни жері, суы, қазынасы,
тіл мен діні бір болған халық бұқарасын бірлестіріп, олардың санасын санаға
жеткізу – ұлы тарихи міндеттің маңызды бір бөлігі.
Ол "Жас Түркістан" журналының 1933 жылғы қазан айындағы 47-санының 20-
24 беттерінде өзінің студенттік кезіне Петербургтегі түрік тектес
студенттердің Түркияға көмектесу үшін құпия даярлық істегендері туралы
жазады1.
Ал оның 1936 жылғы Түркістан жастарына деген үндеуі де осындай
идеяларға толы: Бүгін Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызыстан, Қарақалпақстан,
Түркменстан һәм, Тәжікстан деп хат үкімет күшін алты????? Бөліп тұрған
Түркістан – бөлінбес, айрылмас бір өлке халқының қаны бір, діні бір,
мақсаты бір.
Түркістанның мақсаты - өзінің миллет үкіметін құрып, дербес боп, өз
алдында бір үкімет болып тұру. Халқы көптен бұл жұмысқа алысып, шалысып,
қан төгіп, соғысып келеді. Үмітіміз зор, мемлекетіміздің болашағына
иланамыз.
Түркістан жастары айрықша бұл мақсатымызға жеткізуге таланып, тырбанып
жатыр.
Біздің мақсатымыз жалғыз Түркістанның ғана емес, бүтін түрік
өлкелерінің бүтін түрік халқының дос болып, өзара бірлігін нығайту.
Түркістанды формасы жағынан да, мазмұны жағынан да ұлттық мемлекет құру,
өйткені тек осылайша ғана халқымыз өз Отанында өз тағдырының толық құқықты
иесі бола алады дейді өз мақаласында.
Мұстафа ІПоқай саяси теоретик ретінде Кеңес Үкіметі билеген
Түркістанның тағдырына бейтарап қарамай, Отанында болып жатқан әр оқиғаны
талдап отырады. Осы кезде оның "Кеңестер билеген Түркістан" және "Кіндік
Азиядағы Кеңестерде" еңбектері жарық көрді.
Ол тіпті кейін өз естеліктерінде де тек автономия жағында
болмағанын айтады. Меніңше, Мұстафа Шоқай автономия идеясын місе
тұтпаған, қашанда Түркістанның толық тәуелсіздігі мен, біртұтастығын
армандаған, тек сол үшін күрескен болса керек.
М.Шоқайдың бұдан арғы тағдыры туралы А.З.У. Тоған "Түркістан
бүтіндей дерлік большевиктердің қолына өтті.
Түркістанның азаттығы туралы идеяларын шет елдерге түсіндіріп, бәлкім
көмек сұрауға болар ма еді? Шетелдіктермен азды-көпті жұмыс істеліп жүрді.
Дегенмен, жағдай бірте-бірте түгелдей Кеңестердің пайдасына қарай өзгере
бастады. сондықтан ендігі жерде Түркістан проблемасын Еуропаға, әлемге
түсіндіру үшін Мұстафа Шоқайды шет елге жіберу ұйғарылды. Сол бір
тұста Ресейдің мүшелерінен құрылған бір делегация Еуропаға бара жатты. Сол
делегацияның құрамында Түркістан, Қазақстан және, Башқұртстан атынан Баку
жолы арқылы біз де Мұстафа Шоқайды Еуропаға жібердік,- деп жазады. (Ахмет
Зәки Уәлиди кітабының 376-бетінде). Демек, бүгінде кейбіреулер ойлап
жүргендей Мұстафа Шоқай шет елге (Еуропаға) бас сауғалап қашқан жоқ, арнайы
тапсырмамен Түркістан үшін күресті жалғастыруға кеткен. "Түркістан атына
сыртта жүргізілген жұмыстар" деген кітаптың IV бөліміне енгізілген. 6-
тарауда автор Мұстафа Шоқайдың Еуропада жүріп, Түркістанды, Түркістан
мәселесін таныту жолындағы еңбегіне тоқталады. Парижде бірнеше жыл бойына
орыстың эмиграциялық баспасөзіне (Мысалы, Меликов пен Керинскийдің
газеттеріне) кейбір француз, поляк газеттеріне Түркістандағы
большевиктердің саясаты туралы мақалалар жазады.1
Мұстафа Шоқай үлкен ағартушы, Орта Азия мен Қазақстан халықтарының
байырғы да бай мәдениеті мен тарихының баяншысы Орталық Азияның ғұлама
ғалым - кемеңгерлерінің еңбектерін уағыздаушы болды. Ол тыным таппай Батыс
әлемін Түркістанмен таныстырып, табыстырумен болды.
"Мұстафаның Париждегі, Лондондағы, Женевадағы және басқа Батыс
орталықтарындағы қызметінің сан қырлы да сапалы болғаны соншалық, оны
есептеп жату мүмкін емес",- деп жазады Мемлекеттік Думаның бұрынғы мүшесі,
Грузияның сыртқы істер министрі А.Шенгелия.
Ол әрбір мүмкіндікті және өзінің "Әлемнің аса көрнекті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан тарихы кафедрасы.
Бітіруші жұмыс
Мұстафа Шоқайұлының Тәуелсіздік жолындағы саяси қызметі
Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..
І -тарау. Мұстафа Шоқайұлыынң өмірі мен мақсаты ... ... ... ... ..
ІІ-тарау.1916 – 1927 жылдардарғы қоғамдық саяси ахуал және Мұстафа
Шоқай ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
2.1.алаш қозғалысы мен Алашорда партиясындағы қызметі. Түркістан
автономиясын құрудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ-тарау.Эмиграцияға кетуі және сол кездегі еңбектері ... ... ...
ІV-тарау. Түркістан легионы мұстафа Шоқай ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе.
Ғасырлар бойы жеке шаңырақ көтеріп, өз алдымызға еркіндік, азаттық
алуды арамандаған халқымыз, өз арман, тілегіне де жетті.
Қазақстан өз алдына тәуелсіз мемлекет болып, ұмытыла бастаған салт –
санамызға, мәдениетіміз бен тарихымызға жаңа леппен ден қоя бастады.
Осындай Тәуелсіздігіміздің 15 жылдығын тойлау қарсаңында, елім деп
еңіреген алпамсадай арыстандарымыздың арман тілегі орындалып отырғанда,
осы арыстандарымыздың өмір жолы мен қызметтерін ашып баяндап, бұрмаланған
фактілерді ақиқат арнасына бұру, ұрпақтардың алдында олардың мәртебесін
көтеру біздің және болашақ ұрпақтың борыгы болмақ.
Олай болса, тәуелсіздік алғанға дейін "халық жауы", "пантюркист",
"ұлтшыл", "әлемдік буржуазия жансызы" деп айыпталған Мұстафа Шоқай есімі
ортамызға қайта оралды.
Қазақстан мен Түркістанның тәуелсіздігі жолында қаншама тер, қаншама
қан төккен Алаш азаматтарының арасында оның алар орны биік. XX ғасыр
басында Алаш қозғалысы мен партиясының көрнекті басшыларының бірі
М.Шоқайдың өмірі мен қызметі Автономия кұру жолында жан алып, жан беріскен
ерлік күреске толы.
Қазіргі Конституциямызға көрсетілген демократия принциптерін Мұстафа
сонау 1917 жылы-ақ айтқан болатын. М.Шоқайдың тағы бір ерекшелігі Алаш
қайраткерлері сияқты Кеңес өкіметін амалсыз мойындамай, шет елге
эмиграцияға кетіп сол жақта Кеңес өкіметінің отарлық саясатын әшкерелеуі
Жаңа өкіметтің аз халықтарға теңдік, еркіндік береміз дегені бос сөз,
алдамшы уәде екенін өз еңбектері мен нақты дәлелдер арқылы дәлелдейді.
Еңбекті оқыған адам Түркістан халқының патшалы Ресей мен Қызыл
империя кезеңіндегі қиын тағдыры мен ауыр халінен көп мағлұмат алады.
Герман лагерлерінде Сталин мен Гитлер сынды екі диктатор арасында езіліп-
жаншылған миллиондаған Отандастарына М.Шоқай қолдан келген көмегін аямаған.
М.Шоқайда білім десең - білім (6-7 тілде еркін сөйлеген), байлық десең
- байлық (7 атасынан ақсүйек), қызмет десең -қызмет (министр қызметінен бас
тартқан) бәрі болды, бірақ ол қиыншылық пен қауіп-қатерде Түркістанның
тәуелсіздігі үшін бүкіл өмір бойы күресіп өтті. Алты алаштың ұлттық
басшысы, ұлт-азаттық күрестің лидері болған М.Шоқайдың өмірі мен еңбектерін
оқып-үйрену XXI ғасыр ұрпақтарына үлгі-өнеге болары сөзсіз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 1997 жыл жалпы
ұлттық татулық пен саяси құғын – сүргін құрбандықтарын еске алу жылы деп
жариялау туралы. Алашорда үкіметін құрған жетекшілеріне тікелей қатысты.
Яғни, сол жеткіншектердің бірі Мұсатафа Шоқай.
Мұстафа Шоқай ХХ ғасыр басындағы қазақ интелегенциясының көш –
басшысы, 1917 жылғы Алаш партиясын құрушы, Алашорда үкіметінің төрағасы,
сонымен қатар Мұстафа Шоқай – қазақтың, жалпы түркі халқының жанашыры,
саяси қызметкер және тарихшы ғалым.
Тәуелсіздік алуымыз қарсаңында аталған тақырып, Мұстафа Шоқайдың өмір
жолы мен мақсаты және азаттық алу жолындағы саяси қызметін ашып көрсетуімен
өзекті Мұстафа Шоқайдың Алаш қозғалысы мен партиясындағы қызметін, сондай –
ақ Автономиялық республика құруда оның жалпы қазақ съезіндегі алатын орны
анықталып, шет елге эмидацияға кетуі себептермен ондағы еңбектері
анықталған.
Түркістан легионы Мұстафа Шоқайдың қатыссыз екендігі бейнеленген.
Тақырыптың зерттеу мақсаты. Ұлттық интелегенция көсемдерінің бірі,
Мұстафа Шоқайдың қоғамдық саяси қызметтерін зерттеу, белгілі дәрежеде оның
табиғи болмысын тыныс тіршілігін әлеуметтік күш есебінде биік қасиеттер мен
идеяларын да танып білу. Басқаша айтқанда біз үшін бұрынғылардың қандай
тарихи іс тындыырп емес, сондай дәрежеде олардың қайраткер ретінде бар
болмысымен кім болғаны да мәнді. Өйткені барлық өркениетті қоғамда әрбір
ұрпақ өзінің ерекшелігін тіптен тарихи борыш міндеттерін тарихи контексте
ғана терең әрі толық түсіне аламыз.
Сондай –ақ тақырыптағы басты мақсат Мұстафа Шоқайұлының мақсаты мен
саяси өміріндегі тарихи маңыздылығын ашып көрсету. Және Мұстафа Шоқайға
тағылған айыптардың кереғарлығын анықтап, оған өзіндік баға беру.
Тақырыптың зерттеу міндеті. Тәуелсіздік жолындағы мұстафа Шоқайұлының
саяси қызметі мен еңбектеріне байланысты нақты мағлұматтар жинастыру, әрбір
материалдың ғылыми құндылығын айтқандар, тұлға өмірі мен қызметін бұрын
зерттеген тарих ғалымдарының тақырыпқа деген пікірлерін зерделей отырып,
оның мәніне көз жеткізу.
Сонымен қоса, тақырыптың маңыздылығын айқындау бүгінгі күн Үшін және
болашақ ұрпақ үшін маңызыдылық байланысын көрсету. Тәуелсіздік үшін Мұстафа
Шоқайдың сіңірген еңбегі мен Түркістан идеясы ұранын жандандыру.
- М.Шоқайдың өмірлік мақсатын, идеяларын айқындау.
- Алаш партиясы мен Алашорда автономиясындағы рөлін көрсете отырып,
сол кезеңдердегі қоғамдық саяси ахуалды ашу.
- Эмиграцияға кету жолын, себебін ашып көрсетіп сол кездегі
еңбектерін зерттеу.
- Түркістан легионымен қаншалықты байланысын ашып көрсету яғни
бұрмаланған фактілерді тарихи ақиқат арнасына қайта бұру.
Зерттеу әдістері.
- Тарихи дерек көздерін ақпаратты жинақтау әдісі.
- Талдау әдісі.
- Хронологиялық әдіс.
- Зерттелеген еңбекке сай ой пікірлерді салыстыру әдісі.
І – тарау.
МҰСТАФА ШОҚАЙҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН МАҚСАТЫ.
(1891 – 1941 жж.)
Әрбір түрік адамның екі атамекені бар.
Бірінші - өзінің туған жері, екіншісі – Түркия.
Мұстафа Шоқай 1918ж.
Ұлттық егемендік – шынжырларды балқытып, тәж бен тақтарды күйрететін
күшті нұр.
Ұлттардың құлдығына негізделген құрылым қайда болса да құлайтыны анық.
Мұстафа кемал Ататүрік 1924ж.
Мұстафа 1891 жылы 7 қаңтарда Оңтүстік Қазақстанда, бұрынғы Ақмешіт
(орысша атауы Петровск) қазіргі Қызылорда қаласында, Әулиетараңғыл деген
жерде ақсүйек отбасында туған. Ол Шоқайдан туған үш баланың (Сыдық,
Мұстафа, Нұртаза) ортаншысы. Руы қыпшақ. Мұстафаның үлкен атасы Торғай, Сыр
өңірінде өте беделді адам болып, датқа дәрежесіне көтерілген. Ал өз әкесі
Шоқай (Шоқмұхамед) 1916 жылы 80 жасында дүние салған. Мұстафа жастайынан
алғырлығымен, зеректігімен, қабілетімен көзге түскен. Ол алты жасында
әкесінің інісі Әліш салдырған бастауыш білім беретін төрт жылдық діни
мектепке барып, оны екі жылда үздік аяқтайды. Сегіз жасында Ташкент
қаласындағы гимназияға оқуға түсіп, оны алтын медальмен бітіреді. Білім
құмар бозбала әкесінің және туысқандарының көмегімен Петербурдың
Императорлық Университетінің Заң факультетіне түседі.
Ол орыс, түрік, ағылшын, неміс және поляк тілдерінде еркін сөйлеген.
Ресей астанасына Хиуа, Қоқан хандықтарынан келген өкілдерге тілмаш болып
жүріп Мұстафа жастай саясатқа араласады. Петербурда оқып жүрген түркі
зиялылары Ахмет Байтұрсынов, Сералы Лапин, Махмуд-Қожа Вехбуди, Мунесар
Кары секілді азаматтармен саясаткер ретінде пікіp алысып, түркі тілдес
халықтардың патшаның отарлық езгісінде отырғанын дәлелдеп, олардың
тәуелсіздікке қолын жеткізу жолдарын ойластырып жүрген.
Мұсатафа Петербор Университетінің заң факультетін үздік бітірісімен
Қазақстан емес, бүкіл байтақ Түркістан өлкесін орталық бұғаудан азат ету
жолында қызмет істеді. Мұстафаның ерекшелігі де осында. Тіпті Университетте
оқып жүргенің өһзінде ұлт – азаттық мәселесімен шұғылданған. 1912 жылы
Түрік – Балқан соғысы кезінде де өз қоныстарының жағында болды.
Қан төгісті жазалаудан кейін М.Шоқай әуелі Грузияға, ал содан соң
Түркияға, одан Францияға кетті. Эмиграцияда жүріп кеңестерге қарсы күресін
жалғастырды. 1940 жылғы маусы айында Парижді Герман армиясы басып алған
кезде Мұстафа Шоқайды фашистер қамауға алып, Компьендегі лагерьге жіберді.
Одан босатылғаннан кейін ол Берлинге апарылды.
1941 жылы маусымнан кейін ол өзінің түркістандық әскери тұтқын
отандастарының арасында болып, сол жылдың желтоқсан айында Берлинде қайтыс
болды.
М.Шоқай өз елінің (жалпы Түркістан республикаларының) Ресейдің отарлық
езгі-қанауынан құтылып, дербес те толық тәуелсіз ел болуын армандап, сол
жолда аянбай күрес жүргізген.
Бүгінгі Тәуелсіздік алған күндерімізден өзіміз орындауға ұмтылып
отырған идеяларды ол сонау 1917жылы ұсынған болатын.
Сол себептен де оған "түрікшіл", "исламшыл", "ұлтшыл", "әлемдік
буржуазияның жансызы" деген айдар тағылып, ізіне НКВД тыңшылары түсті. Оның
еңбектеріне ғана емес, тіпті есімін атауға қатаң тиым салынды, абайсызда
аты ауызына түсе қалған адам құрып кететін, ізім-ғайым жоғалатын.
Сонда жаңа құрылыстың қызыл империяның жандайшаптары құты қаша
қорыққан бұл кім еді, қандай жан еді деген сауал туады.
Ол сұңғыла ойшыл, сарапшыл ғалым, қайыспас дара күрескер, дәулескер
шешен (бұған оның француз компартиясы қайраткерлерімен атышулы айтысы
айғақ) еді.
Ол "Ақиқаттан артық ештеңе жоқ" дейтін қарапайым Дала заңының ұлы да
ұлағатты Мизамынан қия баспаған, жаным-арымның садағасы дейтін азамат еді.
Кез келген төңкерістің Бостандық пен Зорлық сияқты екі тамыры барын
терең пайымдаған ол зорлыққа қарсы тұрды. Ол большевизмнің империялық
саясатына қарсы тұрды. Ресейдің бұрынғы отар халықтарын қорлайтын
жәдігөйлік нәсілдік кемсітушілікке қарсы тұрды. Ол бірден-ақ енді-енді
біліне бастаған біліктің билікке, қатыгездің қара жер бұрын-соңды көрмеген
тоталитарлық тәртіпке, халықтардың тарихын, дәстүрін, әдет-ғұрпын,
мәдениетін тілі мен ғасырлық тұрмыс-салтын табан асты еткен бір беткей
идеологиясына қарсы шықты.
Осы орайда сталиндік тәртіптің темірден қаланған қабырғасына қажымай-
талмай жападан жалғыз қарсы тұрған ол бастан-аяқ саналы күрес жүргізіп,
Орта Азия мен Қазақстан халықтарының XX ғасыр 20,30,40 жылдардағы тұрмыс-
тіршілігінің ащы шындығына "салауатты Еуропа" көзін ашты, әрі сөзге
сүйенбей тек қана деректерге партиялық баспасөздің өз бетінен алынған
деректерге сүйене отырып ашты: аса қатаң цензура қойылғанына қарамастан
"Правда" мен жергілікті партиялық газеттерден, "За партию" журналының
жазғандарынан қатыгез болмыстың бірен-саран шынайы көріністері елес беріп
қалатын.
Азаматтық міндетін ең жоғары адамгершілік деңгейде орындап, бірақ
көзінің тірісінде, соның түпкілікті нәтижесін көре алмай өмірден өкініште
өткен бұл қайраткерді бүгінгі отандастары мен ұрпақтары қалай түсініп,
қалай бағалауы керек?
Менің түсінігімше, М.Шоқай өнегесі құндылығымыздың жүріп өткен жолын,
әсіресе XX ғасырдағы тағдырын жаңа тарихи контекстте қорытуға, сол арқылы
бүгінгі жағдайымыз, ұлттық мүддемізді тура және жоғары сапада түсінуге
түрткі болуында. Ал жаңа тарихи контекст дегенде алдымен ойға оралар ғылыми
және тарихи ұғым — "Түркістан" немесе "Түркі елі" идеясы.
... Түркістан — түркітер елі деген сөз. Сонау VI ғасырдың өзінде-ақ
моңғол дәуіріне дейінгі көшпенділер империясын түркі жұрты қанатын жая
қоныстанған кең байтақ аймақты Сасанид әулеті кезендегі (III-VII ғғ.)
ирандықтар осылай деп атай бастаған екен. Бұл көшпелі түрікілер
империясының территориясы Қытай шекарасынан Персия мен Византия шекарасына
дейін созылып, солтүстікке қарай онымен сасанидтер мемлекетінің арасындағы
шекара қызметін атқарған Әмудариядан бастап, шығысында Индке дейін.
Батыста түркілер түрікше Даикс (яғни Жайық) атымен белгілі болған Орал
өзенінен төңкеріліп жатты. Түркістанның тұрғылықты халқы саны жағынан тең
емес eкі жұртынан- түркілер мен тәжіктерден тұрды. Алғашқыларын Еуропада
"қазақ", "қарақалпақ", "қырғыз", "түркімен" және "өзбек" атымен біледі.
Олардың бәрі де мұзды мұхиттан Адриат теңізіне дейінгі барлық түркілерге
ортақ түркі тілінде сөйлеген (Түркілердің шамамен 115 бөлігін құрайтын
тәжіктерге келетін болсақ, бұл халық тілі мен қаны жағынан иран текті болып
саналады). Бірақ та олардың бәрі де өздерін, расында да бір халықпыз деп
есептейді — мұны Түркістан мен түркілердің тарихын біршама білемін
дейтіндердің ешқайсысы да жоққа шығара алмайды.
М.Шоқай үшін Түркістан тұтастығымен Түркістан еркіндігі егіз ұғымдар.
Ал ресейлік езгіден құтылу — Түркістан халықтарына біртұтас тәуелсіз
мемлекеттер, федерациясын құруға жол ашумен бірдей. Дегенмен, Алаш
қозғалысы халқымыздың өз зиялылары арқылы мемлекеттік дербестік ,
тәуелсіздік туралы тұңғыш рет саналы түрде мәселе қойып, сол үшін мақсатты
әрекетке көшу болатын. Бұл орта ғасырлық мешеулік пен отарлық үстемдіктің
құрсауында түншыққан қазақ халқы үшін жаңа мазмұндағы өркениетке көшу, XX
ғасырдағы жаңа сападағы мәдениетке бет түзеген адамзаттың көшіне еруді
мақсат етіп қойған табиғи ұмтылыс болатын. Бірақ өкінішке орай, Алаш
зиялылары бастаған қазақ жұртының бұл табиғи қайта жаңғыруы, рухани түлеуі
өзінің логикалық шегіне жете алмады, империялық, партиялық өктемдіктің
жазықсыз құрбаны болып, елінің Тәуелсіздігі үшін қанатымен су сепкен
қарлығаштай шырылдап өткен ол, тарих қойнауына енді.
Мұстафаның жете алмай кеткен арманы Тәуелсіздік болатын,
Қазақстан Республикасы қазірдің өзінде саяси Тәуелсіз болғанымен басқа
мемлекеттерге экономикалық Тәуелсіздігіміз көрініп тұр. Толық Тәуелсіздікке
жету үшін қазіргі ұрпақ көп жұмыс атқаруы тиіс. Мұны жүзеге асыра алмау —
бізге сын!
1924 жылдан бастап Түркістандағы "ұлттық межелеу" деп аталған "тарихи
датадан" кейін елдің тарихи атауына қатаң тиым салынды. Түркістанның орнына
Кеңестік әкімшілік жарғон ("Кеңестік Қазақстан" және "Кеңестік Орта Азия")
дегенді қолдана бастады. Өз кезегінде соңғы атаудың өзі төрт, әрине,
"дербес ұлттық" республикаларға — Қырғызстанға, Өзбекстанға, Тәжікстанға
және Түрікменстанға бөлінді. Өзбекстанның құрамына тағы да "Автономиялық
республика" Қарақалпақстан және Тәжікстанға ерекше автономиялық облыс Таулы
Бадахшан кірді.
Түркістанды бұлайша бірнеше дербес мемлекеттік бірліктерге жасанды
түрде және күштеп бөлшектеу Кеңес үкіметіне, біріншіден, Кеңес туы астында
болса да түркістандық түркілердің өздерінің ұлттық-саяси біртұтастығың
нығайтуға ұмтылысына қарсы күрес үшін, екіншіден, большевиктік, яки
Сталиннің анықтамасы бойынша, "аты-жөнінен ғана ұлттық, ішкі мазмұны
бойынша интернационалдық және социалистік" "ұлт саясатын" табысты енгізу
үшін керек болды.
ІІ– тарау.
1916-1927 жылдардағы қоғамдық-саяси ахуал және Мұстафа ІПоқай.
Алаш немесе XX ғасырдың алғашқы ширегіндегі ұлт-азаттық қозғалыстың
бірден көзге ілінер екі кезеңі болды. Бірі шамамен 1905 жылдан бастап Алаш
қозғалысы қалыптасып, Алашорда өкіметі құрылған.
1917 жылдың желтоқсанына дейінгі аралықты қамтыса, екінші азамат
соғысы және кеңестік билік біржола орнаған уақыттан бастап, 20-30
жылдардағы Алаш зиялыларын жазалау мақсатында ұйымдастырған сот
үрдістерімен аяқталды.
Мұстафа Шоқайұлы ұлт-азаттық қозғалыстың бұл екі кезеңінде де оның
жетекші басшыларына лайық жұмыстар атқарып, ұлт- азаттық
күрестің лидері дәрежесіне көтерілді. Бұл тарихи кезендердің алғашқысында
ол патшалық және кеңестік билікке қарсы ұлттық тәуелсіздік туын көтерген
Түркістан (Қоқан) Алашорда өкіметтерін құруға тікелей атсалысса, соңғысында
Еуропадағы түркістандық эмиграцияның басшысы ретінде сталиндік тоталитарлық
жүйенің Түркістандағы саясаттың отарлық мазмұнын ашып көрсетіп, өзінің
жариялаған еңбектері мен үздіксіз шығарып тұрған басылымдары арқылы біздің
тарихымызда бұрын болмаған жаңа мазмұндағы саяси қызметті бастап берді.
Негізгі тіршілік көзі — атамекенінен айырылу қаупі енді осы Түркістан
елдеріне төнді. Ал Ресей отаршылыдығы сияқты мемлекеттік деңгейде
ұйымдасқан дүлей күшке қарсы түра алу үшін соған деңгейлес ұйымдасқан
материалдық және рухани күш Түркістан бірлігі мен тұтастығы қажет еді.
М.Шоқайдың саясаткер ретінде тұңғыш көрінуі 1912 жылы Түрік-Балқан
соғысы кезі еді. Әсіресе 1916 жыл патшалықтың қол астындағы түркі тектес
халықтар үшін өте ауыр жыл болған. Патшаның 19 бен 31 жастың аралығындағы
қазақ жастарын майдандағы "қара жұмысқа" алу туралы "маусым жарлығы" шықты.
Осы жарлыққа Мұстафа қатты наразы болды. Бұл туралы "Туркестанские
ведомости" газетінің 1917 жылғы N122-шi санында мынандай мәлімет
жарияланған.
1916 жылы Мұстафа Шоқаев пен Қасымов деген азаматтар Перовскіде
халықты мешітке жинап 1916 жылғы көтерілісті қаталдықпен басу кезінде
қиыншылық көрген қазақтардың М.Шоқайдың саясаткер ретінде тұңғыш көрінуі
1912 жылы Түрік-Балқан соғысы кезі еді. Әсіресе 1916 жыл патшалықтың қол
астындағы түркі тектес халықтар үшін өте ауыр жыл болған. Патшаның 19 бен
31 жастың аралығындағы қазақ жастарын майдандағы "қара жұмысқа" алу туралы
"маусым жарлығы" шықты. Осы жарлықк,а Мұстафа қатты наразы болды. Бұл
туралы "Туркестанские ведомости" газетінің 1917 жылғы N122-шi санында
мынандай мәлімет жарияланған.
1916 жылы Мұстафа Шоқаев пен Қасымов деген азаматтар Перовскіде
халықты мешітке жинап 1916 жылғы көтерілісті қаталдықпен басу кезінде
қиыншылық көрген қазақтардың Құлжаға қарай өтіп кетуіне жағдай жасау үшін
халықтан қаражат жинап, жалпы көлемі 1178 сом ақшаны кетіп бара жатқан
қазақтарға көмек ретінде берген. Мұстафа Шоқай 1916 жылы Қазан қаласына
келіп, "Түркістан бірлестігі" деп аталатын ұйым ашты.
1916 жыл құлдықтың қиямет-қайым қыспағында, әр қарекетін қалт жібермей
қадағалаған патша күзетінің астында Түркістанның (мындаған жылдардың өн
бойында әлемге талай-талай ұлы ғалым берген, ғайса дүниеге келмей жатып,
көптеген цивилизацияның іргесін қалаған құт мекеннің) зиялыларының жаңа
дүрмегі өз халықтарының болашағы жолында күш-жігерлерін біріктіру қамын
жасады. Олардың бұл бағыттағы алғашқы қадамы Мемлекеттік Думаның тура өз
ішінде Мұсылман фракциясында (ресейдің еуропалық бөлігінін татар, башқұрт,
азербайжан мұсылмандарынан құрылған)ұйымдастырылған Саяси бюро мінбесін
Түркістандағы отаршылдардың бейбақтастығы туралы Ақиқатты баян ету үшін
пайдаланып қалу мақсатын көздеп, Түркістан өкілін енгізуі еді. Ал осы
бюрода Орта Азия мен Қазақстан халықтарынын мүддесін алғаш білдірген адам
Мұстафа Шоқайұлы болды. Өзінің алғашқы Думаны дүр сілкіндірген сөзін
24 жасар Мұстафа патшалықтың ресейлік Орталық Азиядағы отаршыл
саясатын әшкерелеуге арнайды.1
1916 жылғы Түркістандағы ұлт-азаттық қозғалысты патша үкіметі аяусыз
басып-жаншыған кезде демократиялық топтар үкіметке қарсы оппазиция құрады,
бұл мәселе желтоқсан айында Мемлекеттік Думада талқыланды. Осы мәселе
бойынша баяндамаға дайындалу үшін Түркістанға арнайы келген депутат әсер
А.Ф.Керенскийге материал даярлауға тікелей көмектескен де Мұсылман
фракциясының хатшысы Мұстафа Шоқай болатын.
Түріктер елі — Түркістанның тарихын бес саусағындай білген, ол
мәдениеттің, саясат пен заң ілімінің дамуына деген дара көзқарасын түркі
ғана емес, тәжік, орыс, ағылшын, француз, неміс тілдерінде шығарған
шығармасында баяндап беруге арнап еді. Әлбетте, оның Мемлекеттік Думадағы
Мұсылман фракциясының Саяси бюросында Түркістан халықтарының бірінші, әрі
белгілі бір мерзім ішіндегі бірден-бір өкілі болуының өзі де әбден табиғи,
әрі занды, өйткені, сол кездегі тарихи ахуалдың өзі, оқиғалар барысы жас
Мұстафаны осы соқтықпалы соқпаққа салған.
Түркістан халықтарының теңдігі мен тәуелсіздігі үшін оларды қорлық-
зорлықпен рухани кұлдықтан құтқару үшін аса зор жауапкершілікті арқалауға
барып, болып көрмеген қан шеңгел кұрылысқа қарсы ауыр да айрықша күрделі
идеялогиялық, һәм саяси күресте басын тігуге әзір тұғыры заңғар тұлғаның
алдағы тағдырына арна тартқан. Содан ол қазаға ұшырағанша, осы жолынан
тайған емес.
Ол басқа қазақ зиялылары сияқты Ақптан төңкерісі нәтижелерін үлкен
ынтамен қолдап, Уақытша өкімет орындарының шараларына, қазақ даласында
құрылып жатқан Комитеттерінің жұмысына қызу араласады. Дегенмен,
Уақытша өкімет, әсіресе, оның орнына көзқарасын түркі ғана емес, тәжік,
орыс, ағылшын, француз, неміс тілдерінде шығарған шығармасында баяндап
беруге арнап еді. Әлбетте, оның Мемлекеттік Думадағы Мұсылман фракциясының
Саяси бюросында Түркістан халықтарының бірінші, әрі белгілі бір мерзім
ішіндегі бірден-бір өкілі болуының өзі де әбден табиғи, әрі заңды, өйткені,
сол кездегі тарихи ахуалдың өзі, оқиғалар барысы жас Мұстафаны осы
соқтықпалы соқпаққа салған.
Түркістан халықтарының теңдігі мен тәуелсіздігі үшін оларды қорлық-
зорлықпен рухани кұлдықтан құтқару үшін аса зор жауапкершілікті арқалауға
барып, болып көрмеген қан шеңгел құрылысқа қарсы ауыр да айрықша күрделі
идеялогиялық, һәм саяси күресте басын тігуге әзір тұғыры заңғар тұлғаның
алдағы тағдырына арна тартқан. Содан ол қазаға ұшырағанша, осы жолынан
тайған емес.
Ол басқа қазақ зиялылары сияқты Ақпан төңкерісі нәтижелерін үлкен
ынтамен қолдап, Уақытша өкімет орындарының шараларына, қазақ даласында
құрылып жатқан Комитеттерінің жұмысына қызу араласады. Дегенмен, Уақытша
өкімет, әсіресе, оның орнына келген Кеңестік билік Түркістан
халықтарының өздерін-өзі билеу құқын мойындамады.
В.И.Леннинің өз қолымен жазған жұмыстарға, солдаттар мен шаруаларға!
атты үлгілерінде жаңа өкімет, Кеңес өкімеьі Ресейді мекендеген барлық
ұлттардың өзін - өзі билеуіне шын мәніндегі құқық беретіндігін көрсетеді.
Кеңес өкіметі өз қызметінде ұлт мәселесі жөнінде мынадай принцптерді
ұсынатынын танытты.
1. Ресей халықтарының теңдігі мен суверинитеті.
2. Ресей халықтарының бөлініп шығып, дербес мемелекет құруға дейін барып,
ерікті түрде өзін өзі билеу құқы.
3. Ұлттық артықшылықтар мен шектеушілердің қандайын болса да бәрін түгел
жою.
4. Ресей территориясын мекендейтін аз ұлттар мен этникалық топтардың
еркін дамуы.
Орыс революцияшыл демократтарға іс жүзінде сынақтан өте алмайды. Олар
патшалық заманында орыстан өзге халықтардың өкілдерін жатырқамағанымен,
билікке қолы жеткен кезде оларды шеттетіп, маңайына жолатпай қойды.
Қазан Социалистік төңкерісін Түркістан жұрты тендікке қолым жетті деп
зор ілтипатпен ынта-ықыласымен қарсы алды. Алайда, Ташкентте 1917 жылғы 16
қарашада құрылған Түркістан Халық Комиссарлары Кеңесі үміт отын су
сепкендей өшірді. Халком кеңесінің 17 мүшесінің ішінде бірде-бір
түркістандық болмай шықты. Демек Кеңес өкіметі жеңді деу бос сөз.
Отаршылдық өзінің түрін ғана өзгертті. Халқом кеңестің алғашқа мәжілісі
ашыларына бір күн қалғанда, оның төрағасы большевик Колесов: "... Жоғарғы
органға мұсылмандарды енгізу олардың бірде-бір пролетарлық ұйымы
болмағандықтан ғана емес, сонымен қатар жергілікті халықтың оларға
деген көзқарасы әртүрлі болып отырғандықтан да мүмкін емес"1-деп
мәлімдеді.
Түркістан Кеңестерінің 3-съезі өзінің 1917 жылғы 19 қарашадағы
қарарында жеріне жеткізе кесіп айтты: "Қазіргі кезде мұсылмандарды жоғары
өлкелік, төңкерісшіл өкімет органдарына енгізуге мүлде болмайды".
Тағы да қорлау! Тағы да Орта Азия мен Қазақстан халықтарының ары мен
абыройына күйе жағу! Арада аз ғана уақыт өтісімен,большевиктік Отарлықтан
өкілене шыққан Сталиннің үні естіліп, бәрін де орын —орнына қойып берді:
"Төңкерістің қазіргі кезеңінде шет аймақтардың бөлінуін талап ету
түбірімен төңкеріске қарсы!2
Түркістанның ішінде Мұстафа Шоқай бар басшылары оқшауланушылар деп
жарияланды. "Тұрмыс-тіршіліктеріңізді... өз салт-дәстүрлеріңізге сай қалау-
ықтиярларыңызға орай құру..." деген бұрынғы ұран-үндеулер сөз болып шықты,
дәлірек айтқанда, мұның өзін ұлттардың теңдігі мен автономиясы жолындағы
айрықша белсенді күрескерлерді анықтап, артынан айдар тағып айдап тастау
үшін аярлықпен жасалған арандатушылық деп санауға болар еді. Алайда,
Мұстафа Шоқай мен оның үзеңгілес серіктері бағыттарынан бас тарта қойған
жоқ.
2.1. Алаш қозғалысы мен Алашорда партиясындағы қызметі. Түркістан
автономиясын құрудағы рөлі.
Түркістан үшін өлу,
Түркістан үшін жанберу,
Бәрімізге бір мақсат.
М.Шоқай.
Ақпан төңкерісінен кейін 1905 жылдан бастап өмір сүрген алаш
қозғалысы қайта жанданды. 1917 жылғы сәуір-мамыр айларында Алаш партиясының
облыстық, ішінара уездік съездері болып өтті. Алаш партиясының мақсаты
"программа минимум —Автономия құру, программа максимум — Тәуелсіздікке
жету" болды.
"Ташкенттегі орыс қауымы тек Түркістанда автономиялық басқару
мекемесінің ашылуына қарсы болып қоймастан, басқару түркістандықтардың
орыстармен құқы тең болуына да қарсы еді."1
Бұл жағдай М.Шоқайұлы төрағалық еткен "Түркістан өлкесі мұсылмандары
Кеңесін" нақты әрекеттерге көшуге итермеледі.
1917 жылы 10 желтоқсанда Түркістан-автономиясын жариялай отырып,
М.Шоқай мен оның серіктері бұл мақсатты іске асырудың қаншалықты азапты,
күрделі екендігін жақсы түсінді.
Осыған байланысты М.Шоқайдан қалған естелік бар: ол Петербордан
Түркістанға жүрер алдында өзінің төңкерістен бұрынғы ежелгі танысы Петербор
солдат және жұмысшы депутаттары кеңесінің төрағасы, IV Мемлекеттік Думадағы
социал-демократтар партиясының жөн сілтеушісі Н.С.Чехидзеге кіреді. Чехидзе
оның алдағы жоспарының жай-жапсарын сұрағанда Мұстафа Түркістанға автономия
әперуге күш салатынын, соның әзірлігімен айналысатынын айтқан. Сонда
Мұстафаның айтқан жауабынан Чехидзе ыршып түседі: "Құдай үшін, Шоқаев
жолдас, отандастарыңызға автономия жайында айта көрмеңіз, себебі, бұл
туралы айту әлі ерте, екіншіден халқының мәдениеті мен салты мүлде басқа,
тілі мен діні басқа Сіздің Түркістан сияқты елдегі автономия — тұп-тура
оқшаулыққа бастайтын жол, ал төңкерісшіл , демократияшыл Ресейден тысқары
оқшаулыққа бастайтын жол, ал төңкерісшіл демократияшыл Ресейден тысқары
оқшаулықтың сіздің халыққа пайдасы жоқ"2 Қысқасы, "орыстың" Орталық Азияда
егеменді автономия құруға, оның үстіне конфедерация құруға ырық беру,
ешкімнің ойы түгіл, түсіне де кірмеген.
Мұстафа Шоқайұлы өмірінің соңғы сәтіне дейін Түркістан халықтарының
тәуелсіздігі олардың мемлекеттік тұтастығына байланысты деген ойда болған.
1917 жылы шілденің 21-26-сында Орынборда 1-ші Жалпықазақ съезі болып
бұл съезде 14 мәселе талқылауға түсті. Алдымен мемлекет құрылысы қаралды:
Русия демократическая, парламентарская республика болып, қазақ облыстары
қоныс ұлт жегіне қарай облыстық автономия алуға тиіс1 деп ең негізгі
мәселені шешкеннен соң, жер проблемасы жайында 14 баптан тұратын тұратын
қаулы қабылдады2 ең мықтап айта алғандары: қазақ халқы қазақ жері ешкімге
берілмесін3. осындай дұрыс ой – пікір күні бүінге дейін күшін жойған жоқ
Ақмола, Семей, Торғай, Орал, Жетісу, Сырдария, Ферғана облыстары мен Ішкі
Бөкей Ордасынан делегаттар қатысты.
Қарашаның 22-інде Ферғана Хандығының бұрынғы астанасы Қоқан қаласында
Бүкілтүркістандық Төтенше IV съезд ашылды. Оны Мұстафа Шоқай ашты.
Съезд Ұлы Ресей революциясы жариялаған негізде өлкені мекендейтін
халықтардың еркін білдіре отырып, "Түркістан территориялық жағынан Ресей
Федерациясының құрамындағы автономиялы республика" деп жариялады және
Түркістан автономиясы нормаларын белгілеуді Құрылтай жиналысына тапсырды.
Съезде Түркістанды мекендейтін аз ұлттардың құқытарын барынша сақталады деп
салтанатты түрде мәлімдеді.
Сезъд Түркістан өкілеті – Уақытша Кеңесінің құрылғанын жариялады.
Уақытша Кеңестің құрамына Бұкілресейлік құрылтай жиналысындағы Түркістан
өкілдерінің санына сәйкес 32 адам сайланды, олардың қатарында Сырдария
облысынан – 9, Жетісу облысынан – 6 адам болды.
Автономиялық Түркістанның (Қоқан автономиясының) Уақытша үкіметінің
төрағасы, әрі ішкі істер министрі болып Мұхаммеджан Тынышбаев сайланды.
М.Тынышбаев қызметтен босағаннан кейін, оның орнына М.Шоқай президент
болып тағайындалды. Жаңа мемлекеттік құрылым "Туркистони мухтариат"
("Түркистан автономиясы") деп аталды. Ислам автономияда мемлекеттік дін
деп танылды.
1917 жылғы желтоқсанның 5-13-терінде Орынборда болған ІІ-ші Жалпықазақ
съезіне баға берген кезде мейлінше айқын көрінді. Съезд Түркістан
автономиясының басшысы М.Шоқай баяндамасын тыңдады.
Осыдан кейін қазақ халқының автономиясы туралы мәселе қаралды. Съезд
былай деп қаулы етті:
1. Тегі бір, мәдениетті, тарихы бір және тілі бір қазақ (қырғыз) халқы
басым тұтас аймақ болып табылатын Бөкей Ордасы, Орал, Торғай, Ақмола Семей,
Жетісу, Сырдария облыстары мен Фергғна, Самарқан қырғыз (қазақ) уездерінің,
Каспий сырты облысы
Әмудария бөлімінің Алтай губерниясындағы қазақ аралас тұратын
болыстарының территориялық-ұлттық автономиясы құрылсын.
2. Қазақ (қырғыз) облыстарының автономиясына Алаш атауы берілсін.
3.Жер бетіндегі барлық табиғи байлықтарымен, суымен, сондай-
ақ жер қойнауымен қоса автономиялық Алаш облыстарының территориясы Алаштың
мемлекеттік меншігі болып табылады.
4.Алаш автономиясының Конституциясын Бүкілресейлік құрылтай жиналысы
бекітеді.
5.Қазақ (қырғыз) арасында тұратындардың бәріне азшылық кұқығына
кепілдік беріледі. Алаш автономиясының барлық мекемелерінде барлық
ұлттардан пропорциалы түрде өкілдер болуға тиіс...
6. Алаш облыстарын жалпы күйреу мен анархиядан құтқару мақсатында 25
мүшеден тұратын Алашорда Уақытша Халық Кеңесі құрылып, олардың 10 орны
қазақ-қырғыздар арасында тұратын орыс және басқа халықтарға берілсін.
Алашорданың Уақытша орналасатын жері болып Семей қаласы таңдап алынсын.
Қазақ (қырғыз) халқында бүкіл атқарушы өкімет билігін Алашорда дереу өз
қолына алуға тиіс.1
Бүкілқазақтық Алашорда Кеңесінің мүшелері сайланды. Олар: У.Танашев
(Бөкей Ордасы), Х.Досмүхамедов (Орал облысы), А.Тұрлыбаев (Ақмола облысы),
А.Бірімжанов (Торғай облысы), Х.Ғаббасов (Семей облысы), С.Аманжолов
(жетісу облысы), М.Шоқай (Сырдария облысы). Облыстардан тыс Алашорда
қүрамына Ә.Бөкейханов, Ж.Досмұхамедов, Ә.Ермеков, М.Тынышбаев, Б.Құлманов,
Ж.Ақбаев, Б.Мамытов, О.Әлжанов болды. Үкіметтің осы 15 мүшесіне
орынбасарлар болып, қазақ өлкесінің әр түрлі өңірлерінен тағы да 15 кісінің
кандидатуралары бекітілді.2
Съезд қарсаңында "Қазақ" газетінде"Алаш"партиясы бағдарламасының
жобасы жарияланды. Осы айтылғандармен 5-6-шы қаулыларынан демократиялық
принциптері айқын көрінеді. Алаш партиясының атынан қазіргі
демократиямыздың принциптерін М.Шоқай сол 1917 жылы-ақ айтқан болатын. Осы
бағыттарды бағалағанымыз абзал. Ол конституциямыздың бірінші бабында
"Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықгық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы — адам
және адамның өмірі, құқтары мен бостандықтары " екені айтылған.1
1917 жылғы қараша – 1918 жылғы қаңтар аралығында өткен сайлау қазақ
еңбекшілерінің басым көпшілігі Алаш партиясының бағдарламалық талаптарын
қолдайтынын көрсетті. Жетісу губерниясында Алаш партиясының блогы
сайлаушылар дауысының 27,5% - іш алды. Алаш партиясы Семей уезінде 85,6%,
Торғай, Орал губернияларында 75% бұдан да басым жеңіске жетті. Сайлау
нәтижесінің көрсеткеніндей, Алаш партиясы өкімет билігі жолындағы күресте
большевикткпге елеулі оппозиция болды.%%
Әрине, Мұстафа Шоқай және басқа қазақ зиялылары бастап шаңырақ
көтерген Қоқан автономиясы (мән маңызын төмендету үшін большевиктер қала
деңгейіне түсіріп, әдейі осылай атады, ал дұрысы — Түркістан автономиясының
уақытша Үкіметі) совет өкіметінің мақсат мүдделеріне сай келе қоймады.
Сондықтан да оның өмірі ұзаққа бармады: большевиктер ешқандай ымыраға
келмеді, қайта түркістандық басшыларды қырып-жоюға кірісті.
Сондықтан 1918 жылдың ақпан айының алғашқы аптасында қандықол
большевиктер Қоқан қаласын атқылап, өртеп, автономиялық үкіметті
озбырлықпен құлатты. Қоқан автономиясының жеңілу себептері: оның
орнықты идеясы және нақты бағдарламасы болмағандығы айтылады.
Революция берген мүмкіндікгерді Қазақстан мен Түркістан халықтарының
ұлттық азаттығы үшін пайдалана алмауы, М.Шоқайдың пікірінше, екі
тосқауылдың болуынан еді. Біріншісі- шын мәніндегі тәуелсіздікті танығысы
келмеген уақытша үкіметтің, ал содан кейін оны алмастырған Кеңес өкіметінің
қарсылығы болса, екіншісі — ұлттық күштердің алауыздығы және олардың
саяси тұрғыдан нашар ұйымдасуы мен саяси күрес тәжірибесінің
жетімсіздігі еді, (Сөз ретіне орай бүгінгі күнгі Қазақстанның тәуелсіз
мемлекет болып нығаюы кезінде Шоқай атап өткен осы екінші тосқауылдың
белгілі дәрежеде орын алып отырғандығын ащы болса да айтуымыз қажет).
Тәуелсіз Қазақстанның азаттық алғанын мерекелеп жатқанымызда осы биікке
апарар бұралаң да тар соқпақтың бастауында тұрған алаштың ұлы азаматтарын
еске түсіруге борыштымыз. Солардың шағын шоғырында Мұстафа Шоқайдың
алыстағы жарық жұлдыздай жарқыраған тарихи тұлғасының да өзіндік орны бар.
Солардың бірі- қазақ қана емес, бүкіл түркі халықтарының ортақ
қайраткері, саясаткер Мұстафа Шоқай.
ІІІ-тарау.
Эмиграцияға кетуі және сол кездеп еңбектері.
Алыста ауыр азап шеккен бауырым,
Қуарған бәйшешектей кепкен
бауырым,
Қамалған қалың жаудың ортасында,
Көл қылып көздің жасын төккен бауырым.
Мағжан.
Мұстафа Шоқайдың тел тарихнамадан өзіндік орнын ала алмай, көп қағажу
көруіне бірден-бір басты себеп-оның Кеңес Өкіметі орнағаннан кейін басқа
"Алаш Орда" қайраткерлеріндей Қазақстанда қалып қоймай, шет елге кетіп
қалуы, сонда жүріп кеңестік сұрқия саясатқа қарсы күресін тоқтатпауы.
Әсіресе бұрынғы Кеңес Одағы тарихшыларының көбі оны кеңес-герман соғысы
кезінде фашизмнен одақтасты деп жазғырады. Егер М.Шоқайдың өмірбаяны мен
қайраткерлік, ғалымдық іс-әрекеттері түбегейлі зерттелсе, оны
жазғырушылардың аузына құм күйылуы да мүмкін. Әйтсе де Мұстафа Шоқайұлы
архиві тек Парижде ғана сақталғандықтан, еңбектерінің басым көпшілігі туған
топырағына жетпегендіктен, оны алғызып, зерттеуге ешкім білек сыбанып
кіріспегендіктен бұл іс ілгерілемей отыр.
Кезінде, дәлірек айтсақ, 1925 жылы И.Сталиннің өзі "Ак, жол" газеті
туралы хатында "қара бояуды" қалың жаққан М.Шоқайды ұлттың ұлы қайраткеріне
айналдыру оңайға түспейтінін осы соңғы жылдар көрсетіп келеді.
Бүгінгі қоғамымыздың интеллектуалдық деңгейі тәуелсіздік үшін күрестегі
ірі саяси тұлға Мұстафаның сіңірген қыруар еңбегін, қалдырған терең ізін
толық түйсінетін және барынша ардақтайтын биікке әлі де көтеріле алған жоқ.
Мұстафа өмірінің кейбір түстарын айқындай түсуге архив құжаттарымен
қатар естелік-деректердің де көп үлес қосары белгілі.
Батыс саясаткерлерінің, әсіресе, олардың ішіндегі Шығыс тарихына және
Орталық Азия халықтарының тағдырына ден қойған саясаткерлердің арасында
Мұстафа Шоқайдың ағартушы-демократ ретінде дәрібі асып, аты ауызға ілінеді.
Көз көргендердің айтуынша, ол өз ойын ағылшын мен француз, неміс пен
түрік тілдерінде әсерлі де әрлі етіп емін-еркін баян ете білген. Еуропада
жүріп араб тілін үйренген. Ғұлама ғалым, зерек тілгер, басынан сөз
асырмайтын шешен, дуалы сөзді танымал публицист Мұстафа мәмлегерлер мен
саясаткерлердің де, ғалымдар мен білімдарлардың да ортасында сағына күтетін
мейманы болған...
Мұстафа Шоқай Түркістан халықтарының тіршілігін әмбеге әйгілейтін
журнал-газеттер ұйымдастырып, шығаруға қатысады. Ол Мәскеу, Ташкент,
Алматы, Орынборда басылатын большевиктік газет-журналдардан алынған нақтылы
мысалдар мен деректерге негізделген Кеңестік Ресей мен Орталық Азия жайлы
сұңғыла мақалаларын, теориялық зерттеулерін, тарихи һәм саяси шолуларын
Стамбул мен Парижде, Берлин мен Лондонда, Варшавада жариялап жатты.
Әйткенмен, оның жаны өзінің төл перзенттері Стамбулда шығатын "Жаңа
Түркістан", Берлинде шығатын "Жас Түркістан" журналдарының үстінде, сөйте
тұра Лондонда-ағылшын, Парювде-француз, Варшавада-поляк тілінде шығуын
тоқтатпаған. Орыс императорлық қоғамының "Азиатское ревью" хабаршыларының
жарияланымдарына белсене жәрдем жасайды. Сөйтіп, ол Батыс елдерінде ғана
емес, сонымен қатар Түркия, Қытай, Америкада жүрген мұсылман елауғандарының
(эмигранттар) айтулы көсеміне айналды. Ой мен ісіндегі, табан тірер
тұғырының беріктігі ұлттардың тендігі мен автономиясы жолындағы айрықша
белсенді күрескерлерді анықтап, артынан айдар тағып, айдап тастау үшін
аярлықпен жасалған арандатушылық деп санауға болар еді. Алайда
Мұстафа Шоқай мен оның үзеңгілестері бағыттарынан бас тарта қойған жоқ.
Бұл естелік-дерек қайраткердің қазақ жеріндегі тарихи іздерінің
бізге белгісіз тұсын айтарлықтай толықтырады. Осы кезге дейін тарихи
әдебиетте Мұстафаның шет елге эмиграцияға кетуі Грузия-Туркия-Франция
арқылы жүзеге асқаны айтылып жүр.1
Мұстафа Маңғыстауға өзі басқарған Түркістан (Қоқан) автономиясы
талқандалғаннан кейін келген. Бұл туралы 1918 жылы 7 наурызда "Бірлік туы"
газетінде басылған ең соңғы хатында2 Мұстафаның өзі былай дейді:
"Болшевиктердің оғынан қашып, Қоқанды қаласындағы қышлақтарды сарт
ағайындардың ішінде 5-10 күн жүрдім... Екі күн жаяу жүріп, осындай
бейнеттер шегіп, Дағыстан деген қышлаққа келдім. Сонда тоғыз жүз сомға ат
алып, екі жүз тоқсан сомға жолдас жалдап, "қазақ-қырғыз қайдасың?" деп
қарлы таулар асып жөнеліп кеттім... "Бірлік туы" арқылы алаш азаматтарына
сәлем. Құдай тірлікте күліп-ойнап жолықтырсын. Жатқан жерім белгісіз, жария
қылып болмайды"2
Бұдан ары қарай, Мұстафа Кавказға өзіміздің Маңғыстау жері арқылы,
дәлірек айтсақ Форт Шевченко (Бұрынғы Форт Александровск) су жолы арқылы
аттанғаны дәлелдене түседі.3
Бұл деректердің тағы бір құндылығы сол - онда Мұстафаның Кавказ
жерінің тұңғыш революциялық комитетінің төрағасы, кейіннен Ф.Голощекин
"адай князі" деп аталған осы өнірдің арыс азаматы сенімді Тобинияз
Әлниязұлының және оның сенімді жігіттері-Отарбай Иманғазиев пен Шағыр
Бекназаровтың тікелей көмек көрсеткендері айтылған.1
Осы дерекке сүйенсек, адай жерінің азаматтары өздерінің кемелерімен
Красновдск-Баку су жолымен жүретін паронға Мұстафаны теңіз арқылы жеткізіп,
мінгізіп жіберген деуге негіз бар.
1919 жылдың басында ол Кавказға барды. Сол кездегі Тәуелсіз Грузияның
астанасы Тифлис қаласында тұрып, туған елінің ұлттық тәуелсіздігі үшін
күресін жалғастырады. Өзі атап көрсеткеніндей, баспасөзге "Біртұтас
Түркістан республикалары" туралы көптеген мақалалар жазады. Осы мақалалары
"Вольные горцы" ' ("Еркін таулықтар") апталығында және осында
түркістандықтар мен украиндықтар бірлесіп шығарған "На рубеже-тарихи
кезенде" атты орысша журналда басылады. Ол мақалаларын тікелей өз атымен
және "М.Жанай", "Желия" деген бүркеніш аттармен жариялайды.2
Ал 1920 жылы Солтүстік Кавказдың үйымы мен Түркістанның ұлттық
орталығы бірлесе отырып Тифлис қаласында "Жаңа дүние" деген газет шығарады.
Онда да Мұстафа Шоқайдың құнды мақалалары басылды.3
Кеңестік басқыншы қызыл қосындардың Тифлис қаласына кіруіне байланысты
1921жылдың ақпан айында М.Шоқайұлы кемемен Түркияға барады.4 Осы арада
мынандай бір детальды айта кетейін.
Ол Грузияда журнал шығарып тұрған шағында Ташкенттегі Сұлтанбек
Қожанұлынан телефонограмма алады. Онда алдымен істеп алып, артынан кешірім
сұрайтын Кеңес үкіметінің Қоқан автономистеріне амнистия жарияланғандығы,
соған байланысты Мұстафа кейін, Ташкентке қайта орала беруіне
болатындығы жөнінде айтылған еді. Бір ғажабы Мұстафа бұл арада да өте
тиімді шешімге келе білді. Ол кейін оралған жоқ. Сөйтіп оның
ғұмырының соңына шейін ұласқан эмиграциялық қызметі басталды.
Өмірдің өзі көрсетіп бергендей ешқандай да эмиграциялық
жолға бармай, Отанында қалған Алаш зиялыларының тағдырында мынандай екі
бағыт байқалады. Бірі кеңестік билікті ішкі дүниесімен қабылдамады,
бірақ мойындауға мәжбүр болды. Ә.Бөкейхан тергеушілеріне берген жауабында:
"Мен Кеңес үкіметін сүйемін, бірақ мойындамаймын",- деп көрсетсе,
А.Байтұрсынұлы: "Мен елімнің мәдени өркендеуін қамтамасыз ете алатын
билікті ғана қолдаймын",- деп кеңестердің бұл міндетін толық атқара
алмайтындығына күмән келтіреді. Бұл бағыттағылар алдымен қуғын-сүргінге
түсіп, алдын ала түгелдей дерлік атылды.
Екіншілері Алаштық идеологиядан (яғни ұлт-азаттық) бас
тартатындықтарын ресми түрде ашық мойындап, (М.Әуезов, Ә.Ермеков, т.б.)
кеңестік тәртіппен ымыраға келу жолына түсті. Бұл бағыттағылардың бәрі
бірдей атылған жоқ. Бірақ олар кеңестік билікпен іштей толық жарасымдылықта
өмір сүрді деп айту да тым үстірт болар еді. Өз Отанында қалған алаш
зиялылары өздеріне тиесілі басқа үлес қосқан жоқтын.
Мұны М.Шоқайұлы жақсы түсінді. Түсінгендіктен де саналы түрде эмигрант
тағдырын таңдап алды. Оның мұндай қадамға баруы, белгілі дәрежеде азаматтық
ерлікпен бірдей болатын. Өйткені, қазақ баласының өз елінен жырақта жүріп
саяси күресті кәсіпке айналдыруы қалыптаспаған құбылыс еді.
Осы күрес түркиялық халықтың да аса бір ауыр жағдайдағы кезеңі еді.
Өйткені, Түркияның Егей теңізі жағалауындағы Измер қаласынан бастап
елдің қазіргі астанасы Анкарадан 60 километр қашықтықтағы Полатли
қалашығына дейінгі Түркияның барлық жерін Греция басып алған-ды. Сол үшін
де М.Шоқай көп аялдамай Францияға өтеді. Франция астанасы Парижден ол 1931
жылдың маусым айынан осы жылдың қыркүйек айына дейін Ахмет Зәки Уәлиди
Тоғанның редакторлығымен Стамбулда шығып тұрған "Жаңа Түркістан" журналына
атсалысып, аса құнды мақалалар жазады.
М.Шоқай 1929 жылдың желтоқсан айында өзі Францияның астанасы Парижде
түрғанымен, Германия астанасы Берлинде әйгілі "Жас Түркістан" журналын
шығара бастады.
Журнал Шағатай тілінде басылды. 1939 жылдың тамыз айына дейін
журналдың 117 саны жарық көрді. Ондағы жарияланған Мұстафа Шоқай
мақалаларының тақырыптары сан алуан. Барлығы сайып келгенде, ұлттық
тәуелсіздік пен түрік халықтарының бірлігі мәселелерін қозғайды.
Оларда түрікшілдік идеялап уағыздамады. Мұстафа Шоқай бір мақаласында
былай деп жазған: Халықты ұят деңгейіне көтеру, яғни жері, суы, қазынасы,
тіл мен діні бір болған халық бұқарасын бірлестіріп, олардың санасын санаға
жеткізу – ұлы тарихи міндеттің маңызды бір бөлігі.
Ол "Жас Түркістан" журналының 1933 жылғы қазан айындағы 47-санының 20-
24 беттерінде өзінің студенттік кезіне Петербургтегі түрік тектес
студенттердің Түркияға көмектесу үшін құпия даярлық істегендері туралы
жазады1.
Ал оның 1936 жылғы Түркістан жастарына деген үндеуі де осындай
идеяларға толы: Бүгін Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызыстан, Қарақалпақстан,
Түркменстан һәм, Тәжікстан деп хат үкімет күшін алты????? Бөліп тұрған
Түркістан – бөлінбес, айрылмас бір өлке халқының қаны бір, діні бір,
мақсаты бір.
Түркістанның мақсаты - өзінің миллет үкіметін құрып, дербес боп, өз
алдында бір үкімет болып тұру. Халқы көптен бұл жұмысқа алысып, шалысып,
қан төгіп, соғысып келеді. Үмітіміз зор, мемлекетіміздің болашағына
иланамыз.
Түркістан жастары айрықша бұл мақсатымызға жеткізуге таланып, тырбанып
жатыр.
Біздің мақсатымыз жалғыз Түркістанның ғана емес, бүтін түрік
өлкелерінің бүтін түрік халқының дос болып, өзара бірлігін нығайту.
Түркістанды формасы жағынан да, мазмұны жағынан да ұлттық мемлекет құру,
өйткені тек осылайша ғана халқымыз өз Отанында өз тағдырының толық құқықты
иесі бола алады дейді өз мақаласында.
Мұстафа ІПоқай саяси теоретик ретінде Кеңес Үкіметі билеген
Түркістанның тағдырына бейтарап қарамай, Отанында болып жатқан әр оқиғаны
талдап отырады. Осы кезде оның "Кеңестер билеген Түркістан" және "Кіндік
Азиядағы Кеңестерде" еңбектері жарық көрді.
Ол тіпті кейін өз естеліктерінде де тек автономия жағында
болмағанын айтады. Меніңше, Мұстафа Шоқай автономия идеясын місе
тұтпаған, қашанда Түркістанның толық тәуелсіздігі мен, біртұтастығын
армандаған, тек сол үшін күрескен болса керек.
М.Шоқайдың бұдан арғы тағдыры туралы А.З.У. Тоған "Түркістан
бүтіндей дерлік большевиктердің қолына өтті.
Түркістанның азаттығы туралы идеяларын шет елдерге түсіндіріп, бәлкім
көмек сұрауға болар ма еді? Шетелдіктермен азды-көпті жұмыс істеліп жүрді.
Дегенмен, жағдай бірте-бірте түгелдей Кеңестердің пайдасына қарай өзгере
бастады. сондықтан ендігі жерде Түркістан проблемасын Еуропаға, әлемге
түсіндіру үшін Мұстафа Шоқайды шет елге жіберу ұйғарылды. Сол бір
тұста Ресейдің мүшелерінен құрылған бір делегация Еуропаға бара жатты. Сол
делегацияның құрамында Түркістан, Қазақстан және, Башқұртстан атынан Баку
жолы арқылы біз де Мұстафа Шоқайды Еуропаға жібердік,- деп жазады. (Ахмет
Зәки Уәлиди кітабының 376-бетінде). Демек, бүгінде кейбіреулер ойлап
жүргендей Мұстафа Шоқай шет елге (Еуропаға) бас сауғалап қашқан жоқ, арнайы
тапсырмамен Түркістан үшін күресті жалғастыруға кеткен. "Түркістан атына
сыртта жүргізілген жұмыстар" деген кітаптың IV бөліміне енгізілген. 6-
тарауда автор Мұстафа Шоқайдың Еуропада жүріп, Түркістанды, Түркістан
мәселесін таныту жолындағы еңбегіне тоқталады. Парижде бірнеше жыл бойына
орыстың эмиграциялық баспасөзіне (Мысалы, Меликов пен Керинскийдің
газеттеріне) кейбір француз, поляк газеттеріне Түркістандағы
большевиктердің саясаты туралы мақалалар жазады.1
Мұстафа Шоқай үлкен ағартушы, Орта Азия мен Қазақстан халықтарының
байырғы да бай мәдениеті мен тарихының баяншысы Орталық Азияның ғұлама
ғалым - кемеңгерлерінің еңбектерін уағыздаушы болды. Ол тыным таппай Батыс
әлемін Түркістанмен таныстырып, табыстырумен болды.
"Мұстафаның Париждегі, Лондондағы, Женевадағы және басқа Батыс
орталықтарындағы қызметінің сан қырлы да сапалы болғаны соншалық, оны
есептеп жату мүмкін емес",- деп жазады Мемлекеттік Думаның бұрынғы мүшесі,
Грузияның сыртқы істер министрі А.Шенгелия.
Ол әрбір мүмкіндікті және өзінің "Әлемнің аса көрнекті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz