Н. Келімбетовтің көркем әдеби мұрасы
Мазмұны
І Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.7
Бірінші тарау:
«Үміт үзгім келмейді», «Ұлыма хат» шығармаларының жанрлық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8—37
1.1. «Үміт үзгім келмейді» хикаят . монологының сюжеттік.композициялық желісі
1.2. «Ұлыма хат» эссесінің сюжеттік. композициялық желісі
1.3. «Үміт үзгім келмейді » хикаят.монологындағы көтерілген проблемалар.
Екінші тарау:
«Үміт үзгім келмейді » хикаят . монологындағы образдар жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38.65
2.1. Автордың (Ержанның) өз бейнесі.
2.2. Дәрігерлер бейнесі.
2.3. Ақылбек пен Мейіркүлдің махаббат хикаясы.
2.4. Бәкір бейнесі.
2.5. Ержан достарының бейнесі.
ІІІ Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66.67
ІV.Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68.69
І Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.7
Бірінші тарау:
«Үміт үзгім келмейді», «Ұлыма хат» шығармаларының жанрлық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8—37
1.1. «Үміт үзгім келмейді» хикаят . монологының сюжеттік.композициялық желісі
1.2. «Ұлыма хат» эссесінің сюжеттік. композициялық желісі
1.3. «Үміт үзгім келмейді » хикаят.монологындағы көтерілген проблемалар.
Екінші тарау:
«Үміт үзгім келмейді » хикаят . монологындағы образдар жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38.65
2.1. Автордың (Ержанның) өз бейнесі.
2.2. Дәрігерлер бейнесі.
2.3. Ақылбек пен Мейіркүлдің махаббат хикаясы.
2.4. Бәкір бейнесі.
2.5. Ержан достарының бейнесі.
ІІІ Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66.67
ІV.Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68.69
І Кіріспе
Зертеу жұмысының өзектілігі.
Немат Келімбетов – түрколог, ғалым, ұлағатты ұстаз, қарымды қаламгер, шебер аудармашы, филология ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы гуманитарлық ғылымдар академиясының академигі, Күлтегін атындағы сыйлықтың иегері. Түрколог ғалым сақтар мен ғұндар дәуірінің әдеби жәдігерліктерін тілдік, модельдік, әдеби, тарихи тұрғыдан терең зерттеу арқылы қазақ әдебиетінің қайнар бастаулары осыдан 27 ғасыр бұрын ғұмыр-кешкен сақтар мен ғұндар дәуірінде өмірге келген әдеби туындыларда жатқанын дәлелдеп берді. Бұл сөзімізге ақынның әр жылдары жарық көрген «Шәді ақын» (1974), «Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі» (1986), «Ежелгі түркі поэзиясы және қазақ әдебиетіндегі дәстүр жалғастығы», «Ежелгі әдеби жәдігерліктер» атты т.б. ғылыми еңбектері айғақ бола алады. Сондай-ақ Н.Келімбетов қаламынан көптеген көркем әдеби шығармалар туды. «Үміт үзгім келмейді», «Жарлы емеспін, зарлымын», «Ұлыма хат», «Қариялар» шығармаларында жарық дүниеге құштарлығын, ел мен халыққа деген махаббатын, ұлттық рух пен ұлттық құндылықтар, адамзаттық, азаматтық асыл мақсат-мұраттар туралы сөз болады.
Ол біраз уақыт көркем аударма жасаумен де шұғылданды. Атап айтар болсақ, Леонид Гурунцтың «Шіркін біздің Шушикент», (повесть, Алматы, 1977), Украин қаламгері Василь Козаченконың «Найзағай», (повесть, Алматы, 1979 ж), өзбек жазушылары Саид Ахмадтың «Көкжиек» (роман өзбек тілінен аударылған), Пірімқұл Қадыровтын «Жұлдызды түндер» ( роман өзбек тілінен аударылған Алматы, 1986), романдарын қазақ тілінде сөйлетті.Бұл жайында филология ғылымдарының докторы, профессор Гүлбану Қасымова былай дейді:
“Немат Келімбетов - қазақ әдебиеті мен мәдениетінің тарихы туралы және ежелгі дәуір жәдігерлері жайлы өте құнды да бағалы еңбектер жазған ғалым.
Немат Келімбетовтің тағы бір ерекшелігі - ол жазушылық қыры. Ол өз
өмірінде қиыншылықты көп көрген адам. Аударма жасады. Сондықтан оның өмірі жастарға үлгі болары хақ”.
Ғалым жазушы Немат Келімбетовтің өзі айтады: “Жазғанымыздың барлығын «іштен шыққан шұбар жылан» деп жатамыз ғой. Оған бөліп-жарып баға беру де қиын. Дегенмен «Ежелгі дәуір жәдігерліктері» деп аталатын зерттеуімнің жаңалығы көбірек болды-ау деп ойлаймын. Біз бұрын «Қазақ әдебиетенің қайнар бастаулары» түрік қағанаты тұсында өмірге келген «Күлтегін», «Білге қаған», «Тоныкөк» деп аталатын жырларда жатыр деп келдік. Соңғы жылдары түркология ғылымы едәуір алға басты. Сол ғылыми жетістіктердің арқасында тың пікірлер айтуға қол жеткіздік. VII ғасырда өмір сүрген ата-бабаларымыз – сақтардың «Алып Ер Тоңға», «Шу батыр» сияқты қаһармандық дастандары алғашқы қалпына келтірдік. Сонымен қатар ғұндар дәуірінің «Атилла», «Көкбөрі», «Ер-гөнекен» секілді ерлік дастандарын да толықтырылған жаңа нұсқасын жасадық,”-деп жазды
Шындығында солай сақтар мен ғұндар және көктүріктер дәуірінен бізге жеткен қаһармандық дастандар мен қазақтың батырлық жырлары арасындағы мазмұндық, тілдік, стильдік т.б. ұқсастықтарды яғни көркемдік дәстүр жалғастығын ғылыми тұрғыдан дәлелдеп шыққаны үшін Немат Келімбетовке «Филология ғылымдарының докторы» ғылыми дәрежесі және «Күлтегін» атындағы сыйлық берілді.
Ташкент қаласындағы қазақ тілді «Дидар» телеарнасының аға редакторы Замира Жиенбаева айтады: Немат ағаның «Жарлы емеспін, зарлымын» атты хикаяты маған қатты әсер етті. Кітап авторымен кездесіп, сұхбаттассам деп армандадым. Бір күні «Немат Келімбетов Сарыағашта демалып жатыр екен» деген әңгімені құлағым шалды. Дереу түсіру тобын ұйымдастырып, Сарыағашқа жеттік. Аты аңызға айналған ата туралы 20 минуттық хабар жасадым. Эфирге шықпастан бұрын бастықтарым көрді. Олар өзбек ұлтынан
еді. «Замира, сен бұл хабарды эфирден бір емес, төрт рет көрсет. Өйткені бұл хабардың ұрпақ тәрбиелеуге тигізер әсер-ықпалы зор» деді. Солай болды да,
хабар эфирден өтісімен біздің редакция хаттың астында қалды. Телефон соғушылар да өте көп болды. Олардың бәрі хабарды қайталап көрсетуді сұрады. Сондай-ақ осы тәріздес хабарларды көбірек дайындау қажеттігін айтты. Сөйтіп, мен осы хабар арқылы бүкіл Өзбекстанға қазақтың кім екенін таныттым”.
Жазушы Немат Келімбетов айтады: «...Тағдырыма ризамын. Мен күн сайын қаламгер және ғалым ретінде ел кәдесіне жарағаныма, менің азды-көпті еңбегімді ел-жұртым ескеріп, бүгін мені соншалықты ұлықтап жатқанына, қазақ қауымына екі ұл, бес немере тәрбиелеп бергеніме, ұлдарымның елге танымал азаматтар болып, халқына қызмет етіп жүргеніне, өмірлік досыма, айналамдағы адамдарға бәріне ризамын». [17,1-2].
Зерттеу барысында Н. Келімбетовтің көркем әдеби мұрасын сюжеттік- композициялық ерекшелігің талдау, жазушы қолтаңбасына тән ерекшелік, хикаят- монолог, эссесінде көтерілген проблемалар, имандылық,адамгершілік мәселелерін ашып көрсету өзекті орын алады.
Әдебиет көз алдыңда болып жатқанды бейнелі тілмен баяндайтын көркем жазылған күнделік емес. Ол-адамзаматтың әлі күнге көзін байлап келе жатқан беймәлімдік дүниесіне үздіксіз жасалып тұратын шабуыл. Ол не атымен белгісіз жайттарды паш етеді, не белгілі деп жүрген жайттардың атымен беймәлім, соңы қырларын ашып береді. Оның көркем әдеби мұрасы төл әдебиетіміздің пайымдық – парасаттық денгейін тереңдеткен көркемдік - бейнелеушілік денгейін биіктеткен сүбелі үлес болды.
Н.Келімбетов туындылары бүгінгі заманның ең зәру тебіреністерімен үстірт үндеспейді, тұнғиықтан жалғасып жаттатын жер асты ағындарындай әрі астарлы, әрі жұмбақты жүйелестік танытады.
Оқушысының аузына дайын ас ұсынбай, ойына тосын сауалдар ұялатып, жанын жаңа ізденістерге құлшынтады. Адамға адамнан жұмбақ ештеңе жоқ екенін ұқтырады.
Оған өз ұлытының күллі адамзатпен тарихи тағдырластығын, рухани өзектілігін жетік пайымдаған суреткер ғана жете алады. Н. Келімбетов бүгінгі әдебиетіміздегі сол өрге көтеріле алған сирек тұлғалардың бірі.
Суреткердің шығармаларын тақырыптық, идеялық тұрғыдан, сондай-ақ стильдік – көркемдік ерекшелігін жан-жақты танытудың өзі диплом жұмысының маңызын, мәнділігін көрсетпек.
Диплом жұмысының тақырыбы:
«Н. Келімбетовтің көркем әдеби мұрасы».
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Әрбір қаламгерді өзінше бір әлем десек, оның өзіндік ой тереңділігі, сөз саптау шеберлігі бар. Сол тылсымды тану талмай ізденуді, тапжылмай зертеуді талап етеді.
Ертіс пен Жайыққа, Алатау мен Алтайға бармаған адам қазақ жерін көрдім деп айта алмайтыны сияқты төл әдебиетіміздің Н. Келімбетовтей кемел суреткерінің құнарлы туындыларының тұнығы мен тұнғиығына бойламаған адам қазақ елін, қазақ ұлтын білдім деп айта алмасы хақ.
Дипалом жұмысының негізгі мақсаты- ұлыттық әдебиетімізде өзіндік дара қолтаңбасымен көрініп, прозаның дамуына үлкен үлес қосып жүрген Н. Келімбетовтің көркем әдеби мұрасын сюжеттік- композициялық ерекшелігін талдап, мазмұны мен көркемдік құндылығын көрсету, жазушы стилінің өзіндік ерекшелігін айқындау.
Бұл мақсатты орындау үшін алдымызға төмендегі міндеттерді қойдық:
1. Н. Келімбетовке қатысты материалдар мен деректер жинақтау.
2. Жазушының тіл ерекшелігінг айқындау, стиліне тоқталу.
3. Кейіпкерлер әлеміне талдау жасау, жазушының образ жасау
шеберлігін айқындау.
4. Жазушы шығармашылығы жайлы жазылған пікір, сыни көзқарастарға талдау жасау, ой қорыту.
5. Жазушының өмір шындығынан өнер туындысын жасау жолындағы шығармашылық ізденіс тәсілдерін саралау.
Зерттеудің дерек көздері:
Еңбекті жазу әрі тақырыпты ашу барысында біздің мақсатымызға сәйкес Н. Келімбетовтің туындыларына талдау жасап, тұжырым түйген баспа сөз беттерінде жарияланған Ә. Нүрпейісовтың, С. Елубайдың, Ә. Нұршайқовтың, Қ. Зарханқызының, З. Жиенбаеваның ғылыми мақалалары, З Қабдоловтың «Сөз өнері», Алпысбаевтың «Көркем шығарманы талдау жолдары», Н. Ғабдуллиннің «Уақыт сыры» деген енбектері пайдаланылды. Сонымен қатар мерзімді баспасөздер, ғылыми журналдар, ғаламтордағы материалдар қарастырылды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері:
Зерттеу барысында талдау,жүйелеу,жинақтау,салыстыру әдістерін қолдандық.
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі тарау және қорытынды бөлімінен тұрады. Соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі берілген
Зертеу жұмысының өзектілігі.
Немат Келімбетов – түрколог, ғалым, ұлағатты ұстаз, қарымды қаламгер, шебер аудармашы, филология ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы гуманитарлық ғылымдар академиясының академигі, Күлтегін атындағы сыйлықтың иегері. Түрколог ғалым сақтар мен ғұндар дәуірінің әдеби жәдігерліктерін тілдік, модельдік, әдеби, тарихи тұрғыдан терең зерттеу арқылы қазақ әдебиетінің қайнар бастаулары осыдан 27 ғасыр бұрын ғұмыр-кешкен сақтар мен ғұндар дәуірінде өмірге келген әдеби туындыларда жатқанын дәлелдеп берді. Бұл сөзімізге ақынның әр жылдары жарық көрген «Шәді ақын» (1974), «Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі» (1986), «Ежелгі түркі поэзиясы және қазақ әдебиетіндегі дәстүр жалғастығы», «Ежелгі әдеби жәдігерліктер» атты т.б. ғылыми еңбектері айғақ бола алады. Сондай-ақ Н.Келімбетов қаламынан көптеген көркем әдеби шығармалар туды. «Үміт үзгім келмейді», «Жарлы емеспін, зарлымын», «Ұлыма хат», «Қариялар» шығармаларында жарық дүниеге құштарлығын, ел мен халыққа деген махаббатын, ұлттық рух пен ұлттық құндылықтар, адамзаттық, азаматтық асыл мақсат-мұраттар туралы сөз болады.
Ол біраз уақыт көркем аударма жасаумен де шұғылданды. Атап айтар болсақ, Леонид Гурунцтың «Шіркін біздің Шушикент», (повесть, Алматы, 1977), Украин қаламгері Василь Козаченконың «Найзағай», (повесть, Алматы, 1979 ж), өзбек жазушылары Саид Ахмадтың «Көкжиек» (роман өзбек тілінен аударылған), Пірімқұл Қадыровтын «Жұлдызды түндер» ( роман өзбек тілінен аударылған Алматы, 1986), романдарын қазақ тілінде сөйлетті.Бұл жайында филология ғылымдарының докторы, профессор Гүлбану Қасымова былай дейді:
“Немат Келімбетов - қазақ әдебиеті мен мәдениетінің тарихы туралы және ежелгі дәуір жәдігерлері жайлы өте құнды да бағалы еңбектер жазған ғалым.
Немат Келімбетовтің тағы бір ерекшелігі - ол жазушылық қыры. Ол өз
өмірінде қиыншылықты көп көрген адам. Аударма жасады. Сондықтан оның өмірі жастарға үлгі болары хақ”.
Ғалым жазушы Немат Келімбетовтің өзі айтады: “Жазғанымыздың барлығын «іштен шыққан шұбар жылан» деп жатамыз ғой. Оған бөліп-жарып баға беру де қиын. Дегенмен «Ежелгі дәуір жәдігерліктері» деп аталатын зерттеуімнің жаңалығы көбірек болды-ау деп ойлаймын. Біз бұрын «Қазақ әдебиетенің қайнар бастаулары» түрік қағанаты тұсында өмірге келген «Күлтегін», «Білге қаған», «Тоныкөк» деп аталатын жырларда жатыр деп келдік. Соңғы жылдары түркология ғылымы едәуір алға басты. Сол ғылыми жетістіктердің арқасында тың пікірлер айтуға қол жеткіздік. VII ғасырда өмір сүрген ата-бабаларымыз – сақтардың «Алып Ер Тоңға», «Шу батыр» сияқты қаһармандық дастандары алғашқы қалпына келтірдік. Сонымен қатар ғұндар дәуірінің «Атилла», «Көкбөрі», «Ер-гөнекен» секілді ерлік дастандарын да толықтырылған жаңа нұсқасын жасадық,”-деп жазды
Шындығында солай сақтар мен ғұндар және көктүріктер дәуірінен бізге жеткен қаһармандық дастандар мен қазақтың батырлық жырлары арасындағы мазмұндық, тілдік, стильдік т.б. ұқсастықтарды яғни көркемдік дәстүр жалғастығын ғылыми тұрғыдан дәлелдеп шыққаны үшін Немат Келімбетовке «Филология ғылымдарының докторы» ғылыми дәрежесі және «Күлтегін» атындағы сыйлық берілді.
Ташкент қаласындағы қазақ тілді «Дидар» телеарнасының аға редакторы Замира Жиенбаева айтады: Немат ағаның «Жарлы емеспін, зарлымын» атты хикаяты маған қатты әсер етті. Кітап авторымен кездесіп, сұхбаттассам деп армандадым. Бір күні «Немат Келімбетов Сарыағашта демалып жатыр екен» деген әңгімені құлағым шалды. Дереу түсіру тобын ұйымдастырып, Сарыағашқа жеттік. Аты аңызға айналған ата туралы 20 минуттық хабар жасадым. Эфирге шықпастан бұрын бастықтарым көрді. Олар өзбек ұлтынан
еді. «Замира, сен бұл хабарды эфирден бір емес, төрт рет көрсет. Өйткені бұл хабардың ұрпақ тәрбиелеуге тигізер әсер-ықпалы зор» деді. Солай болды да,
хабар эфирден өтісімен біздің редакция хаттың астында қалды. Телефон соғушылар да өте көп болды. Олардың бәрі хабарды қайталап көрсетуді сұрады. Сондай-ақ осы тәріздес хабарларды көбірек дайындау қажеттігін айтты. Сөйтіп, мен осы хабар арқылы бүкіл Өзбекстанға қазақтың кім екенін таныттым”.
Жазушы Немат Келімбетов айтады: «...Тағдырыма ризамын. Мен күн сайын қаламгер және ғалым ретінде ел кәдесіне жарағаныма, менің азды-көпті еңбегімді ел-жұртым ескеріп, бүгін мені соншалықты ұлықтап жатқанына, қазақ қауымына екі ұл, бес немере тәрбиелеп бергеніме, ұлдарымның елге танымал азаматтар болып, халқына қызмет етіп жүргеніне, өмірлік досыма, айналамдағы адамдарға бәріне ризамын». [17,1-2].
Зерттеу барысында Н. Келімбетовтің көркем әдеби мұрасын сюжеттік- композициялық ерекшелігің талдау, жазушы қолтаңбасына тән ерекшелік, хикаят- монолог, эссесінде көтерілген проблемалар, имандылық,адамгершілік мәселелерін ашып көрсету өзекті орын алады.
Әдебиет көз алдыңда болып жатқанды бейнелі тілмен баяндайтын көркем жазылған күнделік емес. Ол-адамзаматтың әлі күнге көзін байлап келе жатқан беймәлімдік дүниесіне үздіксіз жасалып тұратын шабуыл. Ол не атымен белгісіз жайттарды паш етеді, не белгілі деп жүрген жайттардың атымен беймәлім, соңы қырларын ашып береді. Оның көркем әдеби мұрасы төл әдебиетіміздің пайымдық – парасаттық денгейін тереңдеткен көркемдік - бейнелеушілік денгейін биіктеткен сүбелі үлес болды.
Н.Келімбетов туындылары бүгінгі заманның ең зәру тебіреністерімен үстірт үндеспейді, тұнғиықтан жалғасып жаттатын жер асты ағындарындай әрі астарлы, әрі жұмбақты жүйелестік танытады.
Оқушысының аузына дайын ас ұсынбай, ойына тосын сауалдар ұялатып, жанын жаңа ізденістерге құлшынтады. Адамға адамнан жұмбақ ештеңе жоқ екенін ұқтырады.
Оған өз ұлытының күллі адамзатпен тарихи тағдырластығын, рухани өзектілігін жетік пайымдаған суреткер ғана жете алады. Н. Келімбетов бүгінгі әдебиетіміздегі сол өрге көтеріле алған сирек тұлғалардың бірі.
Суреткердің шығармаларын тақырыптық, идеялық тұрғыдан, сондай-ақ стильдік – көркемдік ерекшелігін жан-жақты танытудың өзі диплом жұмысының маңызын, мәнділігін көрсетпек.
Диплом жұмысының тақырыбы:
«Н. Келімбетовтің көркем әдеби мұрасы».
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Әрбір қаламгерді өзінше бір әлем десек, оның өзіндік ой тереңділігі, сөз саптау шеберлігі бар. Сол тылсымды тану талмай ізденуді, тапжылмай зертеуді талап етеді.
Ертіс пен Жайыққа, Алатау мен Алтайға бармаған адам қазақ жерін көрдім деп айта алмайтыны сияқты төл әдебиетіміздің Н. Келімбетовтей кемел суреткерінің құнарлы туындыларының тұнығы мен тұнғиығына бойламаған адам қазақ елін, қазақ ұлтын білдім деп айта алмасы хақ.
Дипалом жұмысының негізгі мақсаты- ұлыттық әдебиетімізде өзіндік дара қолтаңбасымен көрініп, прозаның дамуына үлкен үлес қосып жүрген Н. Келімбетовтің көркем әдеби мұрасын сюжеттік- композициялық ерекшелігін талдап, мазмұны мен көркемдік құндылығын көрсету, жазушы стилінің өзіндік ерекшелігін айқындау.
Бұл мақсатты орындау үшін алдымызға төмендегі міндеттерді қойдық:
1. Н. Келімбетовке қатысты материалдар мен деректер жинақтау.
2. Жазушының тіл ерекшелігінг айқындау, стиліне тоқталу.
3. Кейіпкерлер әлеміне талдау жасау, жазушының образ жасау
шеберлігін айқындау.
4. Жазушы шығармашылығы жайлы жазылған пікір, сыни көзқарастарға талдау жасау, ой қорыту.
5. Жазушының өмір шындығынан өнер туындысын жасау жолындағы шығармашылық ізденіс тәсілдерін саралау.
Зерттеудің дерек көздері:
Еңбекті жазу әрі тақырыпты ашу барысында біздің мақсатымызға сәйкес Н. Келімбетовтің туындыларына талдау жасап, тұжырым түйген баспа сөз беттерінде жарияланған Ә. Нүрпейісовтың, С. Елубайдың, Ә. Нұршайқовтың, Қ. Зарханқызының, З. Жиенбаеваның ғылыми мақалалары, З Қабдоловтың «Сөз өнері», Алпысбаевтың «Көркем шығарманы талдау жолдары», Н. Ғабдуллиннің «Уақыт сыры» деген енбектері пайдаланылды. Сонымен қатар мерзімді баспасөздер, ғылыми журналдар, ғаламтордағы материалдар қарастырылды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері:
Зерттеу барысында талдау,жүйелеу,жинақтау,салыстыру әдістерін қолдандық.
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі тарау және қорытынды бөлімінен тұрады. Соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі берілген
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. Алпысбаев.Қ. «Көркем мәтінді талдау әдістері» Алматы, «Қазақ университеті», 2004 ж..
2. Алпысбаев. Қ.«Көркем шығармаларды талдау жолдары» Алматы, Мектеп, 1905 ж.
3. Асылбекұлы. С. «Қазіргі қазақ повесттеріндегі заман шындығы» (1970-1989 ж.ж.) ф.ғ.к ғылыми дәрежеін алу үшін дайындалған диссертатцияның авторефераты. Алматы, 1997ж.
4. Ақшолақов. Т. «Көркем шығармаға талдау жасау» Алматы, «Мектеп» 1983 ж.
5. «Әдеби шығармашылық» Құрастырған Жанаев А. Шымкент,«R Diar», 2002 ж.
6. Дәдебаев. Ж. «Қазіргі қазақ әдебиеті» Алматы, «Қазақ университеті» 2002 ж.
7.Жұмабаев. М «Шығармалары» ІІІ том. Алматы, «Білім», 1996 ж
8.Жұртбай. Т «Көркем кеңістік пен уақыт және тарихи дәлел» Алматы, «Комплекс», 2002 ж.
9. Елеукенов. Ш. «Замандас парасаты» Алматы, «Жазушы», 1977 ж.
10.Есенбеков. Т «Әдеби талдауға кіріспе» ҚарМУ, 1991 ж.
11..Елубай.С.«Ғаламтор сайты»Алматы,2007 ж.
12. Елубай С “Қайғыдан бақыт жасаған” Егемен Қазақстан, 13 мамыр, 2008ж.
13. Елубай С “Қайғыдан бақыт жасаған” Егемен Қазақстан, 14 мамыр, 2008ж.
14.Келімбетов. Н.«Үміт үзгім келмейлі» Алматы,« Ратирет», 2005ж
15.Қаратаев .М. «Таңдамалы шығармалар» Алматы, 1974 ж , ІІІ-том
16 Қабдолов . З.«Арна»Алматы,« Жазушы», 1988 ж
17.Қабдолов.З. «Сөз өнері»Алматы, «Санат», 2007 ж.
18.«Қазақ әдебиетнің энциклопедиясы». Алматы,«Жазушы» 1989ж.
19. Қарлығаш Зарқанқызы «Қазақ әдебиетінің тереңдеткен ғалым» Алматы, 2007ж.
20. Қирабаев. С.«Шындық және шығармашылық» 1981 ж.
21. Н.Ғабдуллин. Н. «Уақыт сыры» Алматы, «Жазушы» 1981 ж.
22.Майтанов. Б. «Қазақ прозасындағы замандас бейнесі» Алматы, «Ғылым», 1982 ж.
23.Нұрпейісов. Ә.«Тектілік». Егемен Қазақстан, 17 сәуір, 2007 ж .
24.Піралиева. Г. «Көркем прозадағы психологизмнің кейбір мәселелері». (Түс көру, вивералды ишараттар заттық әлем) Алматы, «Алаш»,2003 ж.
25.Ыбырайымов. Б. «Көркемдік көкжиегі» Алматы,«Жазушы», 1981 ж.
1.
1. Алпысбаев.Қ. «Көркем мәтінді талдау әдістері» Алматы, «Қазақ университеті», 2004 ж..
2. Алпысбаев. Қ.«Көркем шығармаларды талдау жолдары» Алматы, Мектеп, 1905 ж.
3. Асылбекұлы. С. «Қазіргі қазақ повесттеріндегі заман шындығы» (1970-1989 ж.ж.) ф.ғ.к ғылыми дәрежеін алу үшін дайындалған диссертатцияның авторефераты. Алматы, 1997ж.
4. Ақшолақов. Т. «Көркем шығармаға талдау жасау» Алматы, «Мектеп» 1983 ж.
5. «Әдеби шығармашылық» Құрастырған Жанаев А. Шымкент,«R Diar», 2002 ж.
6. Дәдебаев. Ж. «Қазіргі қазақ әдебиеті» Алматы, «Қазақ университеті» 2002 ж.
7.Жұмабаев. М «Шығармалары» ІІІ том. Алматы, «Білім», 1996 ж
8.Жұртбай. Т «Көркем кеңістік пен уақыт және тарихи дәлел» Алматы, «Комплекс», 2002 ж.
9. Елеукенов. Ш. «Замандас парасаты» Алматы, «Жазушы», 1977 ж.
10.Есенбеков. Т «Әдеби талдауға кіріспе» ҚарМУ, 1991 ж.
11..Елубай.С.«Ғаламтор сайты»Алматы,2007 ж.
12. Елубай С “Қайғыдан бақыт жасаған” Егемен Қазақстан, 13 мамыр, 2008ж.
13. Елубай С “Қайғыдан бақыт жасаған” Егемен Қазақстан, 14 мамыр, 2008ж.
14.Келімбетов. Н.«Үміт үзгім келмейлі» Алматы,« Ратирет», 2005ж
15.Қаратаев .М. «Таңдамалы шығармалар» Алматы, 1974 ж , ІІІ-том
16 Қабдолов . З.«Арна»Алматы,« Жазушы», 1988 ж
17.Қабдолов.З. «Сөз өнері»Алматы, «Санат», 2007 ж.
18.«Қазақ әдебиетнің энциклопедиясы». Алматы,«Жазушы» 1989ж.
19. Қарлығаш Зарқанқызы «Қазақ әдебиетінің тереңдеткен ғалым» Алматы, 2007ж.
20. Қирабаев. С.«Шындық және шығармашылық» 1981 ж.
21. Н.Ғабдуллин. Н. «Уақыт сыры» Алматы, «Жазушы» 1981 ж.
22.Майтанов. Б. «Қазақ прозасындағы замандас бейнесі» Алматы, «Ғылым», 1982 ж.
23.Нұрпейісов. Ә.«Тектілік». Егемен Қазақстан, 17 сәуір, 2007 ж .
24.Піралиева. Г. «Көркем прозадағы психологизмнің кейбір мәселелері». (Түс көру, вивералды ишараттар заттық әлем) Алматы, «Алаш»,2003 ж.
25.Ыбырайымов. Б. «Көркемдік көкжиегі» Алматы,«Жазушы», 1981 ж.
1.
Қазқстан Республикасының Білім және Ғылым Министірлігі
Филология факультеті
Казақ әдебиеті кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: “Н. Келімбетовтің көркем әдеби мұрасы ”
Орындаған:
Ғылыми жетекшісі:
Қорғауға жіберілді
Кафедра менгерушісі:
____________20__ж
Мазмұны
І Кіріспе---------------------------- -----------------------------------
---------3-7
Бірінші тарау:
Үміт үзгім келмейді, Ұлыма хат шығармаларының жанрлық сипаты -------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
------------8—37
1. Үміт үзгім келмейді хикаят – монологының сюжеттік-композициялық
желісі
2. Ұлыма хат эссесінің сюжеттік- композициялық желісі
3. Үміт үзгім келмейді хикаят–монологындағы көтерілген проблемалар.
Екінші тарау:
Үміт үзгім келмейді хикаят – монологындағы образдар жүйесі.-----------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
-----------------38-65
1. Автордың (Ержанның) өз бейнесі.
2. Дәрігерлер бейнесі.
3. Ақылбек пен Мейіркүлдің махаббат хикаясы.
4. Бәкір бейнесі.
5. Ержан достарының бейнесі.
ІІІ Қорытынды-------------------------- -------------------------------
--------66-67
ІV.Пайдаланған әдебиеттер тізімі.---------------------------- ---------
----68-69
І Кіріспе
Зертеу жұмысының өзектілігі.
Немат Келімбетов – түрколог, ғалым, ұлағатты ұстаз, қарымды қаламгер,
шебер аудармашы, филология ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан
Республикасы гуманитарлық ғылымдар академиясының академигі, Күлтегін
атындағы сыйлықтың иегері. Түрколог ғалым сақтар мен ғұндар дәуірінің әдеби
жәдігерліктерін тілдік, модельдік, әдеби, тарихи тұрғыдан терең зерттеу
арқылы қазақ әдебиетінің қайнар бастаулары осыдан 27 ғасыр бұрын ғұмыр-
кешкен сақтар мен ғұндар дәуірінде өмірге келген әдеби туындыларда жатқанын
дәлелдеп берді. Бұл сөзімізге ақынның әр жылдары жарық көрген Шәді ақын
(1974), Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі (1986), Ежелгі түркі поэзиясы
және қазақ әдебиетіндегі дәстүр жалғастығы, Ежелгі әдеби жәдігерліктер
атты т.б. ғылыми еңбектері айғақ бола алады. Сондай-ақ Н.Келімбетов
қаламынан көптеген көркем әдеби шығармалар туды. Үміт үзгім келмейді,
Жарлы емеспін, зарлымын, Ұлыма хат, Қариялар шығармаларында жарық
дүниеге құштарлығын, ел мен халыққа деген махаббатын, ұлттық рух пен ұлттық
құндылықтар, адамзаттық, азаматтық асыл мақсат-мұраттар туралы сөз болады.
Ол біраз уақыт көркем аударма жасаумен де шұғылданды. Атап айтар
болсақ, Леонид Гурунцтың Шіркін біздің Шушикент, (повесть, Алматы, 1977),
Украин қаламгері Василь Козаченконың Найзағай, (повесть, Алматы, 1979 ж),
өзбек жазушылары Саид Ахмадтың Көкжиек (роман өзбек тілінен аударылған),
Пірімқұл Қадыровтын Жұлдызды түндер ( роман өзбек тілінен
аударылған Алматы, 1986), романдарын қазақ тілінде сөйлетті.Бұл жайында
филология ғылымдарының докторы, профессор Гүлбану Қасымова былай дейді:
“Немат Келімбетов - қазақ әдебиеті мен мәдениетінің тарихы туралы және
ежелгі дәуір жәдігерлері жайлы өте құнды да бағалы еңбектер жазған ғалым.
Немат Келімбетовтің тағы бір ерекшелігі - ол жазушылық қыры. Ол өз
өмірінде қиыншылықты көп көрген адам. Аударма жасады. Сондықтан оның өмірі
жастарға үлгі болары хақ”.
Ғалым жазушы Немат Келімбетовтің өзі айтады: “Жазғанымыздың барлығын
іштен шыққан шұбар жылан деп жатамыз ғой. Оған бөліп-жарып баға беру де
қиын. Дегенмен Ежелгі дәуір жәдігерліктері деп аталатын зерттеуімнің
жаңалығы көбірек болды-ау деп ойлаймын. Біз бұрын Қазақ әдебиетенің қайнар
бастаулары түрік қағанаты тұсында өмірге келген Күлтегін, Білге қаған,
Тоныкөк деп аталатын жырларда жатыр деп келдік. Соңғы жылдары түркология
ғылымы едәуір алға басты. Сол ғылыми жетістіктердің арқасында тың пікірлер
айтуға қол жеткіздік. VII ғасырда өмір сүрген ата-бабаларымыз – сақтардың
Алып Ер Тоңға, Шу батыр сияқты қаһармандық дастандары алғашқы қалпына
келтірдік. Сонымен қатар ғұндар дәуірінің Атилла, Көкбөрі, Ер-гөнекен
секілді ерлік дастандарын да толықтырылған жаңа нұсқасын жасадық,”-деп
жазды
Шындығында солай сақтар мен ғұндар және көктүріктер дәуірінен
бізге жеткен қаһармандық дастандар мен қазақтың батырлық жырлары арасындағы
мазмұндық, тілдік, стильдік т.б. ұқсастықтарды яғни көркемдік дәстүр
жалғастығын ғылыми тұрғыдан дәлелдеп шыққаны үшін Немат Келімбетовке
Филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесі және Күлтегін атындағы
сыйлық берілді.
Ташкент қаласындағы қазақ тілді Дидар телеарнасының аға редакторы
Замира Жиенбаева айтады: Немат ағаның Жарлы емеспін, зарлымын атты
хикаяты маған қатты әсер етті. Кітап авторымен кездесіп, сұхбаттассам деп
армандадым. Бір күні Немат Келімбетов Сарыағашта демалып жатыр екен деген
әңгімені құлағым шалды. Дереу түсіру тобын ұйымдастырып, Сарыағашқа жеттік.
Аты аңызға айналған ата туралы 20 минуттық хабар жасадым. Эфирге шықпастан
бұрын бастықтарым көрді. Олар өзбек ұлтынан
еді. Замира, сен бұл хабарды эфирден бір емес, төрт рет көрсет. Өйткені
бұл хабардың ұрпақ тәрбиелеуге тигізер әсер-ықпалы зор деді. Солай болды
да,
хабар эфирден өтісімен біздің редакция хаттың астында қалды. Телефон
соғушылар да өте көп болды. Олардың бәрі хабарды қайталап көрсетуді сұрады.
Сондай-ақ осы тәріздес хабарларды көбірек дайындау қажеттігін айтты.
Сөйтіп, мен осы хабар арқылы бүкіл Өзбекстанға қазақтың кім екенін
таныттым”.
Жазушы Немат Келімбетов айтады: ...Тағдырыма ризамын. Мен күн сайын
қаламгер және ғалым ретінде ел кәдесіне жарағаныма, менің азды-көпті
еңбегімді ел-жұртым ескеріп, бүгін мені соншалықты ұлықтап жатқанына, қазақ
қауымына екі ұл, бес немере тәрбиелеп бергеніме, ұлдарымның елге танымал
азаматтар болып, халқына қызмет етіп жүргеніне, өмірлік досыма, айналамдағы
адамдарға бәріне ризамын. [17,1-2].
Зерттеу барысында Н. Келімбетовтің көркем әдеби мұрасын
сюжеттік- композициялық ерекшелігің талдау, жазушы қолтаңбасына тән
ерекшелік, хикаят- монолог, эссесінде көтерілген проблемалар,
имандылық,адамгершілік мәселелерін ашып көрсету өзекті орын алады.
Әдебиет көз алдыңда болып жатқанды бейнелі тілмен баяндайтын
көркем жазылған күнделік емес. Ол-адамзаматтың әлі күнге көзін
байлап келе жатқан беймәлімдік дүниесіне үздіксіз жасалып тұратын
шабуыл. Ол не атымен белгісіз жайттарды паш етеді, не белгілі деп
жүрген жайттардың атымен беймәлім, соңы қырларын ашып береді. Оның
көркем әдеби мұрасы төл әдебиетіміздің пайымдық – парасаттық денгейін
тереңдеткен көркемдік - бейнелеушілік денгейін биіктеткен сүбелі үлес
болды.
Н.Келімбетов туындылары бүгінгі заманның ең зәру
тебіреністерімен үстірт үндеспейді, тұнғиықтан жалғасып жаттатын
жер асты ағындарындай әрі астарлы, әрі жұмбақты жүйелестік
танытады.
Оқушысының аузына дайын ас ұсынбай, ойына тосын сауалдар
ұялатып, жанын жаңа ізденістерге құлшынтады. Адамға адамнан жұмбақ
ештеңе жоқ екенін ұқтырады.
Оған өз ұлытының күллі адамзатпен тарихи тағдырластығын, рухани
өзектілігін жетік пайымдаған суреткер ғана жете алады. Н.
Келімбетов бүгінгі әдебиетіміздегі сол өрге көтеріле алған сирек
тұлғалардың бірі.
Суреткердің шығармаларын тақырыптық, идеялық тұрғыдан, сондай-
ақ стильдік – көркемдік ерекшелігін жан-жақты танытудың өзі диплом
жұмысының маңызын, мәнділігін көрсетпек.
Диплом жұмысының тақырыбы:
Н. Келімбетовтің көркем әдеби мұрасы.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Әрбір қаламгерді өзінше бір әлем десек, оның өзіндік ой
тереңділігі, сөз саптау шеберлігі бар. Сол тылсымды тану талмай
ізденуді, тапжылмай зертеуді талап етеді.
Ертіс пен Жайыққа, Алатау мен Алтайға бармаған адам қазақ
жерін көрдім деп айта алмайтыны сияқты төл әдебиетіміздің Н.
Келімбетовтей кемел суреткерінің құнарлы туындыларының тұнығы мен
тұнғиығына бойламаған адам қазақ елін, қазақ ұлтын білдім деп айта
алмасы хақ.
Дипалом жұмысының негізгі мақсаты- ұлыттық әдебиетімізде өзіндік
дара қолтаңбасымен көрініп, прозаның дамуына үлкен үлес қосып
жүрген Н. Келімбетовтің көркем әдеби мұрасын сюжеттік- композициялық
ерекшелігін талдап, мазмұны мен көркемдік құндылығын көрсету,
жазушы стилінің өзіндік ерекшелігін айқындау.
Бұл мақсатты орындау үшін алдымызға төмендегі міндеттерді
қойдық:
1. Н. Келімбетовке қатысты материалдар мен деректер жинақтау.
2. Жазушының тіл ерекшелігінг айқындау, стиліне тоқталу.
3. Кейіпкерлер әлеміне талдау жасау, жазушының образ жасау
шеберлігін айқындау.
4. Жазушы шығармашылығы жайлы жазылған пікір, сыни көзқарастарға
талдау жасау, ой қорыту.
5. Жазушының өмір шындығынан өнер туындысын жасау жолындағы
шығармашылық ізденіс тәсілдерін саралау.
Зерттеудің дерек көздері:
Еңбекті жазу әрі тақырыпты ашу барысында біздің мақсатымызға
сәйкес Н. Келімбетовтің туындыларына талдау жасап, тұжырым түйген
баспа сөз беттерінде жарияланған Ә. Нүрпейісовтың, С. Елубайдың,
Ә. Нұршайқовтың, Қ. Зарханқызының, З. Жиенбаеваның ғылыми мақалалары, З
Қабдоловтың Сөз өнері, Алпысбаевтың Көркем шығарманы
талдау жолдары, Н. Ғабдуллиннің Уақыт сыры деген енбектері
пайдаланылды. Сонымен қатар мерзімді баспасөздер, ғылыми журналдар,
ғаламтордағы материалдар қарастырылды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері:
Зерттеу барысында талдау,жүйелеу,жинақтау,салыстыру әдістерін
қолдандық.
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі тарау және қорытынды
бөлімінен тұрады. Соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі берілген.
Бірінші тарау
Үміт үзгім келмейді, Ұлыма хат шығармаларының жанрлық сипаты .
Үміт үзгім келмейді хикаят – монологы мен Ұлыма хат эссесі повесть
жанрында жазылған эпикалық шығармалар. Үміт үзгім келмейді хикаят-
монологы бір адамның сөйлеуі, сыр шертуі жағынан баяндалады.
...Сонау ауылдан анаңыз өмірден өтті деген хабар келгенде мен жұлын-
омыртқама аса күрделі нейро-хирургиялық операция жасатып, төсекте
шалажансар болып жатыр едім. Екі аяғым бірдей жансызданып, сал болып, екі
қолымның саусақтары дірілдеп, әрең қимылдайтын, өмірден әлі дәмем болса да,
қозғалуға дәрменім жоқ. Алыстағы ауыл түгілі, мені дәл мына күйімде осы
қала ішіндегі ауруханаға жедел жәрдем машинасымен жеткізудің өзі қиямет
еді. Алайда қазақ өлікті көп түнетпейді. Міне сол үшін мен анама дәл бүгін
жетуім керек деген тас түйін шешімге келдім.
Ақыры мен шалқамнан жатқан күйімде жедел жәрдем машинасының
зембіліне салып алып әуежайға жеткізді. Не керек сондағы жол азабы маған
көр азабынан кем болған жоқ. Ақыры өлдім-талдым дегенде ауылға да жеттік.
Анам марқұм табытта жатыр екен. Бетін жауып қойыпты. Туыстарым маған
аранайы бөлме дайындаған екен. Алайда мен анамның жанына жатқызуды өтіндім.
Сонан анамды жерлеуге алып кеткенше жанында болдым. Бала кезімде осылайша
анамның жанында жатуды ұнатушы едім. Ал қазір біріміз табытта, біріміз
табыт секілді зембілде жатырмыз. Арадағы бар айырмашылық мен сөйлеймін,
анам үнсіз ұйықтап жатқан сияқты. Сол жылы мен анаммен емес, өмірімнің
оралмас тұтас бір кезеңімен қоштасқандай болып қайттым. Тағдырыммен
егескендей күйге түстім. Енді анам үшін де, өзім үшін де өмір сүргім келді.
Өмір үшін, тіршілік үшін, бала-шағаны асырау үшін іштей тістеніп алып,
қасірет кітабын жазуға кірістім. Менің Үміт үзгім келмейді - монологым
осылайша өмірге келген еді. [11,1-2].
Әдебиет атты киелі әлемге жазушының араласқан кезеңі әр түрлі
аталғанымен, ол - өз заманының перзенті, яғни суреткер - өз заманының ұлы,
өз дәуірінің үні. Ол өзі өмір сүріп отырған мезгіл мен мекендегі қандай
құбылысқа болсын енжар, бейтарап қарай алмайды. Оны бәрі тебірентеді, ол
бәріне араласады. Ендеше оның қаламынан туған шығармалар да бір емес,
бірнеше тақырыпқа жазылады, бір емес бірнеше проблемаға құрылады. [16,106
].
Тақырып дегеннен шығады, тақырып пен идея диалектикалық бірлікте, яғни
филосифиялық категория екені белгілі. Сондай-ақ тақырыптың үлкен-кішісі,
жақсы не жаманы жоқ деп жатамыз. Дегенмен әр дәуірдің өз көркем шындығы
бар. Жаңа заманға тән өзіндік эстетикалық идеалы болатыны тағы бар.
Мәселен, кешегі Кеңес үкіметінің тұсындағы, тіпті, бүгінге дейін де,
алдыңғы қатарда тұрған келелі мәселенің бірі де, осы тақырып болғаны мәлім.
Жұмысшы табы, коллективтендіру, тың игеру, өндіріс т.б. күн тәртібінде
тұрған тақырыптар туралы жазылса, сол мықты шығарма ең қажет керекті туынды
деген көзқарас қалыпасты. Алайда, сол тақырыптың тасасында талай тағдырлар
көмескі тартып, көрінсе де екінші планға ығыстырылды емес пе?
Десек те, қарама-қайшылықсыз өмір жоқ. Ендеше сол қарама-қайшылықтан
туындап жатқан өмірлік тартыстар, тіпті жеке адам психологиясында болып
жатқан ала сапыран, сезімдік күйлер, көре білер, сезе білер суреткерге
дайын тақырып емес пе. Олай болса, мәселе тек тақырыпта ғана емес екен. Сол
тақырыпты талғай білер талантта бір сөзбен айтқанда сол өмірлік шындықты
творчестволықпен игерудегі жазушы танымында, ұсынар идеялық мұратында екен.
Ендеше Н.Келімбетовтің әдеби шығармашылығының ерекшелігі неде?
Н.Келімбетовті өзге әріптестерінен даралап тұрған қандай қасиет, танымны ең
жоғарғы сатысы болып табылатын интеллекті, қабілет-қарымы қандай? Деген
заңды сұрақ туады.
Ендеше сол тегеурінді топтың төл баласы Н.Келімбетов туындыларының
ішінде ерекше тоқталуды қажет ететін бітім болмысы бөлек дүниесі Үміт
үзгім келмейді хикаят – монологы. Біріншіден, Үміт үзгім келмейдіНемат
Келімбетовті талантты жазушы ретінде танытып, атағын шығарса, екіншіден
Үміт үзгім келмейді хикаят – монологын мақтауға да, мақтануға да тұратын
кесек дүние. Асыра мадақтап, қызыл сөздің көрігін қыздырудан
аулақпыз. Десек те, мұндай шығармалар қазақ прозасында саусақпен санарлық
екені анық. Оның себебі, біздің ойымызша Н.Келімбетов басынан өткен
қиыншылықты тақырып тосындығы болса, соған орай көркемдік ізденістің
авторлық таныммен шебер қиюласуында жатса керек.
Көркем шығарма арқылы адам жанының небір тылсым сырлары шертіледі, өмір
құпиялары ақтарылады. Шығармада суреттелініп отырған замандағы тірлік пен
күреске, қарым қатынас пен күрделі қайшылықтарға, әлеуметтік өмірдің өзіне
сырттай болса да араласып, соған куә боласың. Себебі, адам - әдебиеттің
жүрегі, адам өмірлік бейнелеуі - әдебиеттің түбегейлі мақсаты... [15,194
].
Ал көркемдік концепция термині бүкіл творчествоға да, белгілі бір
жанрда жазылған шығармаға да сондай-ақ шығарма шоқтығын асырып тұрған
сапалық ерекшелік - сипаттарға да қатысты айтылып жүргенін ескерсек [11,73
]. жазушы шығармаларының бұл қағидаларға қай тұрғыдан да толыққанды жауап
беретіні шындық.
Үміт үзгім келмейді хикая – монологында шымырлық пен шеберлік сияқты
жанр талабына тән қасиеттер бірден көзге шалынады. Автор бас кейіпкері –
Ержан арқылы адам санасындағы үздіксіз жүріп жатқан процесті, үрей мен
қорқынышты, өмір мен өлім арасындағы арпалысты, жан толғанысын көркемдікпен
кестелей білген.
Шіркін-ай, адамның қасында басы аман, бауыры бүтін боп, ауырмай-сырқамай
айдарынан жел есіп жүргеніне не жетсін! Алайда, ғұмырында бір
рет те қатты ауырып көрмеген ойда жоқта оқ жыландай орап алған науқас
қыспағынан жаны жарға таянбаған, үрейлі ажалдың өзімен бетпе-бет
кездеспеген адам өміріндегі көп жәйттерді терең түсіне де, сезіне де
алмайтын шығар. Ондай жандар мына аз күндік өмірдің шынайы қадір-қасиетін,
шексіз құндылығын, баға жетпес ләззатын ешқашан пайымдай алмайтыны хақ.
Жазушы бұл хикаяттың басты қаһарманы Ержан жұлын-омыртқасына жасалған аса
күрледі нейрохирургиялық операциядан кейін
ақырет азабын шегіп, күні-түні ажалмен арпалысып жатқан күйінде бейнелеген.
Жазушы Ержан мен Гауһарды монологты түрде сөйлетіп, Ержанның сырқаты
қауіпті сырқат екенін көрсетеді. Жазушы мұны былайша береді: ...Бұдан
кейінгі оқиғаның бәрі өзіңе жақсы мәлім ғой Гауһар. Есіңде ме осы
профессормен алғаш әңгімелескеніміз? Қасымда сен бар едің ғой.
- Доктор, айтыңызшы, операция аяғыма жасалама? – деп сұрадым мен.
- Жоқ.
- Енді қалай? Менің аяғым ғой ауратын, доктор.
- Жоқ. Гәп аяғыңызда емес жігітім.
- Енді неде?
- Омыртқада. Дәлірек айтсақ жұлында жатыр.
Сосын мені белаурыма дейін шешіндіріп, етпетімен төсекке жатқызды.
Сөйтті де қасыма келіп, отырып, арқама қолын салды. Сосын көк желкеден
бастап, құйымшақтың тұсына дейін созылып жатқан омыртқа сүйектің үстінен
алақанымен бір сипап өтті де:
-Міне, осы ұп-ұзын қаңқа сүйек омыртқа деп аталады, - деді. – Мұның
өзін бүкіл организмді тіреп тұрған ұстын деуге де болады. Сол омыртқа
ұстынның іші қуыс кеуек. Бірақ омыртқаның іші бос емес. Омыртқаның ішінде
ұзыннан-ұзақ түсіп жұлын жатыр. Жұлын да ми. Ол бас сүйектің ішіне
орналасқан орталық мидың жалғасы. Ұқтың ба? Сол жұлын сан миллиардтаған жіп-
жіңішке талшықтардан құралған. Әрбір осындай талшық
нервтің жіңішкелігі адам шашынан он мың есе жіңішке. Бірақ осы қылдай
талшықтын әрқайсысы адам өмірінде орасан зор қызмет атқарады. Солардың
бірі сәл науқасқа шалдықса адамның көзі жұмылмай қалады, екіншісі нашарласа
мына сіз тәрізді аяқтан қала бастайды, тағысын тағылар. Сіздің
омыртқаңыздың ішіне кішкене ісік- ет өсіп шыққан. Сол ісік әлгі талшық –
нервтің бірін басып, оның өз қызметін атқаруына бөгет болып тұр. Сондықтан
қатерлі ісікті алып тастау керек.
- Қалай аласыз? – деппін мен сасқалақтап.
- Қалай дейтіні бар ма?! Омыртқаны кесіп ашамызда, алып тастаймыз...
Профессор одан әрі не айтып, не қойғанын естіген де, тындағам да жоқ.
Омыртқаны кесіп ашамыз дегенде-ақ аз бойым қаза боп кетті...
[14 ,21-22 ].
Міне , бұл сырқат сиректе болса, өмірде кездеседі екен. Оны медицинада
нейропотологиялық ауру десе, әдебиеттануда адам ішіндегі адам деген тәсілді
жазушы тігісін жатқыза пайдалана білген. Шығарма сюжетін берудегі суреткер
шеберлігі сондай, хикаят-монологты оқып отырып, көз алдында өтіп жатқан
кинолента куәгердей кейіпкермен бірге қуанасың, бірге қайғырасын, тіпті
қорқасың да.
...Өмірлік материалды көп білу, көрген білгенін көңілге тоқып, өмір
құбылыстарын зерделеп ұғып, жадында сақтап, оны көркем шындыққа, өнер
туындысына, көркем шығармаға суреткерлікпен айналдыра білу – жазушы
бақыты... [2,89 ].
1.1. Үміт үзгім келмейді, хикаят-монологының сюжеттік- композициялық
желісі:
Тұтастай алғанда Немат Келімбетовтің жазушылық талантының құдырет күші
ең алдымен оның повестерінен айқын танылады.
Үміт үзгім келмейді повесть-монолог 1981 жылы жазылған. Негізгі
тақырыбы – адамның өмірге деген шексіз құштарлығы.
Идеясы – ауыр науқасқа шалlыққан, жандар үшін өмірге деген шексіз
құштарлығы, қайсарлығы, адамгершілілгі, мөлдір махаббаты дәріптеледі.
Повесть арқауы – екі аяғы бірден сал болып, ауруханаға түсіп, бірнеше
жыл ауруханада жатқан жанның өмір сүруге деген махаббаты сөз болады. Хикаят-
монологтың әрбір бөлімінде Ержанның аурухана табалдырығын аттаған сәттен
бастап, сол ауруханадағы жан-тебіренісі,өмірге деген сүйіспеншілігі,
қиыншылығы, науқасын жеңген кезге дейінгі бүкіл болмыс – бітімі хикаят-
монолог түрінде суреттеледі.
Бірінші бөлімінде: Ержанның ауруханада еріксіз тұтқын болып, төсекке
жіпсіз байланып, ой-қиялға шырмалып жатқаны, мұндай қатерлі науқас адамның
бойына ғана емес, ақыл ойына запыран зәрін құйып аяусыз улап тастағаны,
ауруының өте қатерлі екені суреттеледі.
Хикаяттың екінші бөлімінде: Ержан мен Гауһардың монологты түрде сыр
шерткені жайлы жазылған. Мысалы: Гауһар! Мына алма ағаштарының да адам
сияқты кейде жаны қиналады дегенге сенесің бе? Оларда құмды қалың ұйқыдағы
адам тәрізді қыс бойы маужырап, бусанып, толықсып жататы деген ше? Көктемгі
найзағайдың құдіретті гүрілі бір түнде-ақ сол ұйқыдағы тіршілік атаулының
апай-топайын шығарып, бәрін ұйқысынан оятып жіберетіні рас па деп
қалдым... [14,25 ]. Осы үзіндіден-ақ көктем мезгілін суреттеп, адам
жанын, ағашпен теңеу арқылы көрсетеді. Ержан осылай монологты түрде сыр
шертіп отырып, өзінің ойындағы ажал үрейінен құтылудың жолын іздейді.
Профессордың ертеңгі операцияға дайын бол! – деген сөзі есінен кетпейді.
Бұл оерация маған не сыйлар екен? – деген сұраудың қарамағында жауап
іздейді. Оның барлық қорқынышы Гауһар екеуінің арасындағы шексіз
махаббаттың үзіліп қалуынан қорқады. ...Мына өмірдің қызығына тойған ба
адам, сірә?! Жаман айтпай жақсы жоқ. Күні ертең қан жылап, қара жамылып
қалсаң, онда бәрін өзің-ақ түсінерсің. Мені кешірерсің онда, Гауһар...
[14,36 ].
Үшінші бөлімінде: Ержанның палатасындағы Ақылбек ағай мен Қайсар жайлы
баяндалады. Бұларда Ержан сияқты өмірге деген үміттерін үзбейді. Ержан
алатасындағы кісілерге де, жаны ашарлық көзбен қарап, шіркін-ай,
адам баласы туылып, мына жарық дүниеге келген соң қайғы-қасірет көрмей-ақ
өтіп кетсе ғой. Адам ауырмаса, қартаймаса, өлмесе не болар еді? Онда
мүмкін, мына өмірдің шексіз рахатын, бар қызығын жан тәнімізбен толық
сезе алмас па едік? Ащының дәмін татпай тәттінің қадіріне жету қиын ғой.
Сол үшін тағдыр бізді кейде қинап-қинап ала ма екен? – деп, біз тек қана
бұған төтеп беруіміз керек екен дей келе, жанындағы науқас жолдастарына да
демеу болады.
Төртінші бөлімінде: нейрохирургия бөліміндегі Бәкір ақсақал бойындағы
ізгілікті, қаншама қиыншылық көрсе де, оның көңіліндегі шаттық, екінші рет
операция жасатып аман қалғанын жазады. Бәкір ақсақалдың екі рет операция
жасатқан кездегі батырлығын ер азаматтың тірлгі жайлы әспеттеп жазады. Ал
мен болсам, ертеңгі операция қалай болады, аман қаламын ба? – деген ойдан
арыла алар емеспін. Күндіз күлкіден, түнде ұйқыдан айрылдым. Бірақ бәрібір
ертеңгі таң Ержанға не сыйлар екен?
Кейінгі бөлімдерінде Ержанның операция алдындағы,көңіл қобалжулары,
одан кейінгі мүгедек болып қалғаннан кейінгі жан күйзелістері мейлінше
шынайы суреттелген. Мысалы, ...Рас, бүгінгі операцияда өмір мен өлімнің
қайсысы жеңері әзірше беймәлім. Әйтсе де, менің өмірден үміт үзгім
келмейді. Тірі қалатыныма, профессор қолының жеңілдігіне, өзінің құлан таза
сауығып, қатарға қосылып кететініне, өзіңе талай-талай қуанышты күндер
сыйлайтыныма екі бірдей ұлымның алдында әкелік, елімнің алдымда азаматтық
борышымды қалайда өтейтініме кәміл сенгім келеді. Басыма бұлт айналса,
жанымда сенің болатыныңа иманымдай иланғым кеп тұр, Гауһар... [14,85 ].
Ержанның операция столынан шыққанан кейінгі палатадағы халі былай
суреттеледі. Мұндағы қуанышты жағдай Ержанның аман қалғандығы.
Нархоздан айрылудағы Ержанның кешелі бері не боп, не қойғанын бәрін
жаңағы дәрігер жігіттен естіп білдім. Операция бес сағат отыз минутқа
созылыпты. Нархоздың күші мен он екі сағаттай ұйықтасам керек. Профессор
операциядан кейін мені жүрегі мықты, өкпесі таза екендеп мақтапты. Бірақ
басқа ешнәрсе айтпапты. Демек, мен өз аяғыма мініп кете алам ба, жоқ па
,мына қолдарым негі қимылдамай қалған деген сауалдарға тек профессордың өзі
жауап бере алады деген сөз... [14,92 ].
Операциядан кейінгі күні Ержан палатасына профессор бір топ
дәрігерлермен кіріп келгенде, науқастың аянышты халін түсініп, біраз үн-
түнсіз болып қалады. Ержанның профессорды көргенде өкпесі аузына
тығылғандай болды. Не дер екен? Жүрем бе, жоқ па? Профессордың берген
жауабы: Қолдарың қимылдамай қалады деп қорықпа. Көп ұзамай-ақ жанданып
кетеді. Бес-алты ай шыда батырым. – Меніңше, аяқтарың осылай қалатын
шығар... Әйтсе де сен тірі қалғаныңа қуан. Осындай күрделі операциядан аман
шықтың. Бұл жарық дүниеге, мына өмірге қайта туып келуіңмен бірдей.Демек ,
сен ұмытпа, кешегі күн сенің қайта туған күнің!... [14,113 ]. Осы жолдарды
оқығанда ,көз алдында ағып жатқан өмір - өзен кілт тоқтап қалғандай болады
екен. Ержанның ойында Енді ешқашанда өз аяғыммен жен басып, жүре алмаймын
деген жалғыз суық ой ғана оқ жыландай басын қақшандатып, төбесінен ажалдай
төніп тұрғандай болды.
Ержан мүгедек болып қалса да, көңіліндегі үміт отын сөндіргісі
келмейтді. ...Белім бүгіліп қабырғам соғылып кетсе де мен өмірімнен
күдерімді үзбеймін. Сол үшін ажалдың өзімен де арпалысып, алыса берем.
Күрес әлі біткен жоқ. Айқас әлі алда... [14,120 ]. Бұл сөздерден ешқандай
қиындыққа мойымайтын Ержан бойындағы тектілік қасиетін көреміз.
Ержанның ауруханадан үйіне зембілге салынған күйі қайтып келеді.
Сол күні Бәкір деген туысы әйелімен көңіл сұраған болып келіп,
Ержанға:
Сенің мұндай халде масыл болып жатқаныңнан, гөрі мүгедектер үйіне
барғаның дұрыс болар.Балаларыңды интернатқа бер, әйеліңе ерік бер саған
байланып қалмасын, өз бақытын тапсын- деген ауыр сөздер айтады. Ержанға
бұл сөздер ауруынан бетер қатты тиеді. Бәкірдің өте іші тар, аяр адам
екені көрінеді. Өмірде қанша жаны қиналса да, жылап көрмеген
Ержан туысының осы сөздеріннен кейі көздерінен қалай жас шығып
кеткенін білмей қалады.. Оған асыл жары Гауһар ...Жыламашы! мына екі
баланың көзіне көрініп тірі жатсаң болғаны. Қалған өзге тірліктің бәрін мен
өзім мойныма алам-дейді. [14,133 ].
Хикаятта бұдан кейін Ержанға көмек қолын созған жан досы Нұрлыбек
пен әйелі Алма жайлы сыр шертіледі. Бұлар Ержанға туысқандарынан да артық
жақсылық жасайды.Бұлар Бәкір мен әйелінің жасап кеткен тірлігінен кейін,
Ержан мен Гауһардың көңілдерін көкке көтеріп жібергендей болады.
Күндердің күнінде Нұрлыбек Дастан деген жігітті ертіп келеді.Олар
Ержанның жазуға,аудармаға икемді екенін аңғарып,кітап беріп кетеді.Бұл бір
жағынан отбасына материалдық көмек,екінші жағынан аударма дегеніңіз,жазушы
боламын деген адамға таптырмайтын еңбек екені айтылады.
... Осы бір сары жігіт менің көңіліме жел беріп, өзімді рухтандырып,
жіберген еді...- дейді, Ержан.
Нұрлыбектің жалғыз өзі Ержанның үйіне келгені, Дастанның Ержанға бір
атап беріп жібергені, содан бастап Ержан өз бойындағы ауруын ұмытып
шығармашылықпен айналысуға бел байлағаны жазылады.Мұның барлығының Ержан
қолынан келетініне кәміл сенуге болғандықтан, Гауһар Ержанға шығармашылық
жұмыспен айналысу үшін барлық материалдық жағдайды жасайды. Досы
Нұрлыбекпен, әйелі Алманың Ержанның туылған
күндеріне сыйлаған сыйлығы бұларға ең үлкен материалдық көмек болады. Осы
кезеңнен бастап өзі сияқты жандарға арналған, хикаят жазуға кіріседі.
Былайша қарасақ хикаят кемтар жандар хақында емес, қайта аяқ-қолдан
қалса да кемтарлық көрмеген адамдар жөнінде болмақ. Себебі, Немат аға
мүгедек болып жатса да нарға жүгін салғысыз, нар атандай жандардың
талайымен сырлас, мұндас болды ғой.
Атар таңым алда- дегендей, тамылжыған тамыздың шуағына төрт жылдан
кейін, тысқа шығарып күн нұрын өзіне қабылдап, көңіліне шаттық,
жүзіне күлкі сыйлатқан Ержан бейнесін көруге болады. Ержан бұл күні өте
бақытты жан. Оның Гауһарға жасар жақсылығы шексіз. Сондықтан ол Гауһар үшін
ақ қағаз алып, кітабын жалғасытыра түскені, ...Гауһар! Күндей күлімдеп
аспанымда жарқырап сен тұрғанда, қос қанатымдай самғап, екі жағымда екі
ұлым жүргенде, білектегі күшімдей жаныма қайнап біткен достарым бар да, мен
неден қамығам? Қас қағымдай сәтке де, жабырқауға хақым жоқ. Басыма тағдыр
салған таудай тауқыметті көтере алмай белім бүгіліп, қабырғам сөгіліп кетсе
де бар ғой, мен өмір үшін күресті бір минутқа да тоқтатпаймын. Соңғы демім
біткенше күресе берем. Бұл саған берген соңғы сертім Гауһар.
Өмірден, сірә, үміт үзгім келмейді... [14,171 ].
Ержан мен Гауһардың арасындағы жеті жылдағы жасаған, ауруларының
кейінгі жемісі, қуанышы мен қайғысы баян етіледі. Осы бөлімді оқып
көрсеңіздер, бейне бір махаббат әлеміне саяхат жасап, махабаттың жемісі не
екенін көруімізге болады.
Келесі бөлімдерден Ержан палатасында бірге жатқан Ақылбек жайлы сыр
шертеді. Ақылбек бойындағы ізгілікті, мейірімділікті, білімділікті осы
бөлімнен көруімізге болады. Ақылбек-студент шағында ғылыммен айналысып,
ғылым докторы атанған кісі екен. Бірақ Ақылбек ойда жоқта ауыр дертке
шалдығып, төсек тартып жатып қалады. Ақылбек жары Раушан
кесірінен ашу үстінде аяқ-қолы істемей сал болыпты.Дәрігерлер миға қан
құйылған , яғни инсульт деп тапты.Осы науқасының арқасында бірнеше күн,
айлап ауруханада жатады. Бұған қарайтын, демеу болатын ауруханадағы
дәрігерлер, сондағы науқастар ғана болатын.Ал жары Раушан болса, мен
айналысамын, керек десең үш баламды да, ауылға апарып тастағынмын, науқас
болсаң өзіңе деп, Ақылбекке қарамайды. Раушан кезінде,өзінің анасында
ауылға тастап, науқастығына қарамай, мен білім аламын, оқимын деп тастап
кеткен екен. Мұндай адамнан не күтуге болады? – бұл жай ғана тас жүректің
бірі екен деп ұғынасың!
Ақылбек мүгедек боп қалғалы бері талай рет ауруханаға жатып шығады. Ол
оқтын-оқтын есінен танып, талып қала беретін дертке ұшыраған еді. Ауру
күннен-күнге мендеп бара жатты. Бір жолы ол ауруханада үш ай жатып қалады.
Кеселі асқынып кеткен екен. Дәрігерлердің күшімен тірі қалады. Ажал аузынан
аман шығады. Ақылбек қатты қиналып жатқан күндердің бірінде аурухананың бас
дәрігері Раушанды шақыртып алып, мына кризис өткенше аурудың жанында
күндіз-түні күзетіп отыратын адам керек. Мүмкін, өзіңіз отырарсыз дейді.
Күйеуінің халі өте нашар болса да, Раушан онда қалуға дәрігерге қарсы
болады. Бас дәрігер Раушанның осындай іс-әрекетін көріп ...Медсестра
әйелге қарап, көрдіңіз бе, қандай қатыгез әйелдер болады-дейді. Әйелі
Раушан қараманғанан кейін, оның қасында болып, аузына су тамызып, көз алмай
қарап отыратын медсестра, Ақылбектің алғашқы махаббаты Мейіркүл апай
бойындағы, пәк махаббатпен мейірімділікті көруге болады.
Он жетінші бөлімінде:Ақылбек аурухана төсегінде жатқан шағындағы он
тоғыз жылдан бері отау құрып келген, аяр жары Раушан жайлы ой-толғаныстары
жазылады. ...Ақылбек этимолог ғалым. Демек, жәндіктердің, шыбын-
шіркейлердің тіршілігін зерттейді. Өзі кейде әзіл-шынын араластырып: Біз
көктем келсе-ақ, тентек балалар арқылы сияқты көбелек
қуып кетеміз, - дейтін. Ол жыл сайын арнайы экспедицияны басқарып,
жәндіктерді мол тау мен тасты кезіп жүретін, сондай сапарға шыққанда әлгі
аяр араның шектен шыққан зұлымдығын, жәдігөйлігін, мейірімсіздігін талай
тамашалап жағасын ұстаған... [14,217 ]. Міне, осындағы аяр - араны
Раушанға теңейді.
Раушанның бойындағы арам пиғылды аналық махабаттың жоқтығы, көрсе
қызарлығы, зымиян, пиғылы барлығы осы жолдардан айқын көрініс табады. Мұның
бәрі Ақылбек ішінде қайнап жатқан өзінің мешелдігінен екі-үш есе ауыр дерт
болып санлатын. ...Раушан! Шындап келгенде, менің сенен бір
ғана артықшылығым бар-ау деймін. Мен адамдарға сенем. Күлгенімді де,
жылағанымды да жасырғым келмейді. Аузынан сөзі түскен, қолынан безі түскен
аңғырт дейтін шығар, біреулер мені мейлі дей берсін. Тек қана зымиян,
аяр, екі жүзді демесе екен... [14,223 ].
Келесі бөлімд:Ақылбектің сүйікті баласы Арман мен Мейіркүл арасындағы
сұхбатты оқи аласыздар. Осы бөлімде Мейіркүл апай Арманнан өтініш ретінде
ауылдағы екі бауыры Ләззат пен Мұратты әкесінің алдына алдыруды тапсырады.
Себебі, Ақылбектің науқасы өте ауыр, бұдан кейін бауырларыңды көру не
көрмеуі екі талай. Әкеңнің бар арманы үшеуіңді көру. Сол себепті Арман сен
бүгін поъезға отырып, алыстағы ауылыңа барып бауырларынды әкелуіңді
өтінемін дейді.
...Бұдан үш күн бұрын ол өзіне өзі келіп көзін ашты. Қасында Мейіркүл
отыр.
- Ләззатты көргің келе ме? – деді Мейіркүл күлімсіреп.
- Иә... Ол қайда? – Ақылбек елерін-екіленіп кетті. Әйтсе де, Мейіркүл
жауаптың орнына тағы да сауал берді.
- Мұратты көргің келе ме?
- Айтсайшы, олар қайда?...
- Осында.
Бүгін таңертең Мейіркүл шынын да, Ақылбек үш баласын палатаға ертіп
келді. Соларды көрген бойда-ақ Ақылбек өзінің науқас екенін бір жола ұмытып
кеткендей болды... [14,227].Ақылбек, көктен түскен қуанышқа сенерін де,
сенбесін де білмей тұрған адамша сасқалақтап, үш баласын алма-кезек аймалап
иіскелей берді. Ақылбек мұның бәрін жасаған Мейіркүлдің ісі екенін көрген
бойдан-ақ түсінді.
Ақылбек бұл күні шексіз бақытты еді.
Ақылбек ой-толғанысын Мейіркүлдің бейнесі жайлы жазады. Мейіркүл өткен
өмірінің өкінішті халі мен бүгінгі халінің нақ осы шағының бақытты күн
екенін ойына алып, оймен сыр шертеді.
Соңғы бөлімінен Ақылбек пен Мейіркүлдің соңғы махаббат хикаясы, Ақылбек
балаларының бақытты шағы, әйелі Раушанның басына қонған бақтын маңдайдан
тепкенін,қазір ғана түсінгендей болған кезін оқи аласыздар.
Немат аға Үміт үзгім келмейді туындысының эпилогын былай аяқтайды.
Басқа түскен таудай тауқыметті өмірлік серігім Гауһар (шынайы есімі
Қуаныш) екеуміз ұзақ жылдар бойы бірлесе көтеріп келеміз. Бір кездегі жас
Гауһар (Қуашыш) екі келіннің енесі, бес немересінің мейірімді әжесі болып
отыр. Мен өз тағдырыма, өмірлік серігім Қуанышқа, ұлдарым Мұхит пен
Қайратқа, немерелеріме, айналамдағы адал жандардың бәріне ризамын. Демек,
мен бақытты жанмын. Ұрпақтарымызға да Алланың нұры жауып, егеменді
еліміздің бақытты азаматтары болғай! Әумин!.
...Төсек тартып жатқаныма бес жыл өткенде барып менің саусақтарым
қимылдай бастады. Ол күн сен үшін, мен үшін және ұлдарымыз Мұхит, Қайрат
үшін бұл өмірдегі ең бақытты күннің бірі болды...
Мінекей сол күнен бері жазушы - ғалымның қолынан қалам түспеді.
Өмірінің отыз бес жылын аяқ үстінде, қалған отыз бес жылын төсекте
өткізген жазушы-ғалым Немат Келімбетовтің ғұмырбаяндық осы үзінділері
арқылы басынан таудай тауқыметі түскен қайсар тұлғаның төсекте жатып
қаламгер-күрескерге айналу эвалюциясын алдарыңызға көлденең тартқымыз
келді. Табиғатында әдебиетке деген сүйіспеншілік бола тұра тікелей ақ парақ
бетіне бейнелі көркем сөзді түсіруге келгенде қаламға төселмеген жанның
қаншалықты сұрапыл сындардан өткенін жазушының өз сөзімен айтқымыз келді.
Және бұл жолда Н. Келімбетов қаламының қалай ұшталғанын, кез-келгенге жалын
сипаттас көркем сөз атты құр асауды қалай жуасытқаны туралы толғауды
оқырман өз көзімен оқып, шындықты сезінуі керек шығар.
Жоғарыда келтірілген үзінділерді оқыған кімде-кім болмасын бір мүгедектің
ғана тірлік үшін тайталасы мен танысып қоймай, қаламынан нұр саулаған
қайсар жүректі қаламгер мен де тілдесіп, қауышары хақ еді. Үміт үзгім
келмейді , - жан жарына жазған жүрек жарды хаты. Хат иесі шығарманың
негізгі кейіпкеріне айналады. Оқырман негізгі кейіпкердің әйеліне жазған
хаттары арқылы сұрапыл сынға түскен адам тағдырына куә болады. Негізгі
кейіпкер мен біресе отқа түсіп, біресе суға түсіп, тіршілік үшін түнді-
түнге ұрып, жылдарға созылған ауыр күреске бейне өзі араласып кеткендей
болады. Шырыны үшін, халқы үшін тау қопарып, тас жарған тірі Фархадты
көргендей болады, шоқта жатып шыңдалған шарболатпен бірге шыңдалады,
өмірдің мәні, ерліктің нәні, тіршіліктің сәні дегендерге өзгеше бір көзбен
қарап, өзгеше бір таразыға салып, өзгеше бағалайды. Жас оқырман автордың
күрескерлік рухынан от алып, жасампаздық жолында жігерін қайрап, жалындай
түседі. Өйткені, Немат аға тағдыры – түгел ұрпаққа үлгі боларлық ғажайып
ғибратнама. Бұл кітаптың бір ерекшелігі, тағдыр, тақырыпты әдеттегідей
жазушы өмірден іздеп бас қатырмаған, тағдыр – тақырып бұл жолы адамын өзі
іздеп тауып, қағазға түскен қалтқысыз шындық авторды жазушыға айналдырған.
Мінекей, бұл өмір шындығының құдіреті. Біздіңше, осынау нағыз адам туралы
ақиқат – аңызды қанша данамен шығарсада,
көптік етпес еді. Мектептер үшін патриоттық азаматтық тәрбие саласында
таптырмас материал дер едік.
Жоғарыда баян еткендей, Үміт үзгім келмейді хикаят-монологының әрбір
бөлімінде психологиялық толғаныстар, философиялық ой, педагогикалық
шеберлік жатыр десек, еш уақытта жаңылыспаймыз.
Хикаят-монолог науқас жанның өмірге деген құштарлығы мен басталып, сол
Өмір атты алып өзеннің шыңы жеткен шақпен аяқталады. Бұл Н.Келімбетов
шығармашылығының композициялық-сюжеттік ерекшелігі десекте болады. Хикаят-
монолог Ержанның аурухана төсегінде жатқан кезеңінен басталып, сол адам
бойындағы азда болса кездесіп отыратын, ауыр науқас яғни жұлынға жасалған
нейрохирургиялық ауруды жеңіп үмітін үзбей, жалғыз өзі үшін емес балалар
үшінде күйініп, өмір сүремін, қайтсем де тірі қаламын деген ниетпен,
операциядан аман шығып, басынан өткен ауыр қиыншылықтың барлығын
көрмегендей болып артта тастап, бақытты өмір сүріп жатқан кезеңімен
аяқталады.
Осы жерде орыстың көрнекті ғалымы А.Ф.Лосевтің мынадай терең мағыналы
ойлары біздің әдебиеттегі ым мен емеурін мәселесі жөніндегі пікірлерімізді
тереңдете түсетіндей: Әрбір адамға тән келбеті, жүрісі, киім киісі, тіпті
тамаққа дейін қатаң қадағалау арқылы оның ішкі өміріне ене аламыз. Олардың
өзін қоршаған ортаға, - затқа т.б. деген көзқарастары ішкі әлемді танытар
бірден-бір көркемдік кілт [2,70 ].
Сюжеттік байланыс (орысша завязка) – адамдар арасындағы әрекеттің басы;
тартыстың басталыуы іспетті, шығарма арқауындағы негізгі оқиғаның әуелгі
туындау себебі. [22, 197 ]. Айталық, Үміт үзгім келмейді хикаят-
монологындағы сюжеттік байланыс: Ержанның ауруханаға түсіп, Гауһарға
монологты түрде сыр шертуімен басталады.
Шарықтау шегі: Ержанның операция бөлмесіне кірген сәті.
Шешімінде: Ержанның операциядан аман қалып, жан-жары Гауһармен,
балалары Мұхит пен Қайраттың бақытты сәттерін, әкелік махаббаттың
шексіздігімен аяқталады.
Жазушы тілінің шеберлігі сонша – ол суреттеген образдар, сөз саптауы,
сөйлем құрлысы барлығына дерлік жеңіл тілмен оқырман қауымға жеткізіп
берген.
Н.Келімбетовтің Үміт үзгім келмейді хикаят-монологында тек қана
өмірге құштарлық сезіммен шектелмей, адамгершілік, имандықыл мәселесін
алға тартады.
Қорта айтқанда, Үміт үзгім келмейді хикаят-монологы тек Немат ағаның
әдеби мұрасы ішінде ғана емес, бүкіл қазақ қаламгерлерінің ішіндегі алар
орны бөлек шығарма.
1.2.Ұлыма хат эссесінің сюжеттік-композициялық желісі:
Жазушы Н.Келімбетов Ұлыма хат атты эссе жазу арқылы өз хикаят-
монологын толықтыра түсіп, тіпті тың туындыға айналдырып жіберген деуге
болады. Сонымен, Ұлыма хат деп аталатын эссе, анығын айтқанда, Үміт
үзгім келмейді атты хикаят-монологтың логикалық жалғасы болып табылады.
Автор туған жерден алыста, шет елде оқып жүрген ұлына, хат жазу арқылы
алғашқы хикаят-монологта айтылған ойларын сюжеттік жағынан жалғастыра
түскен.
Кейіпкер психологиясын, жан тебіреністерін суреттеп отырып-ақ автор
адами құндылықтар мен адамгершілік қағидаларға философиялық астар береді.
[24,167 ].
Н.Келімбетов Ұлыма хат эссесінде ұлына жазған хаттарында бүгінгі
жастар үшін тәрбиелік мәні зор бір қатар моральдық-этикалық мәселелерді сөз
етеді. Мәселен, автор өзінің бір хатында: Ұлым менің! Сен өз ата-тегінді
жақсы білесін бе? Кешегі Кеңестік кезеңде ата-тегін сұрастырған адамды
рушыл, ұлтшыл, тіпті нәсілшіл деп айыптады. Өйткені кеңестік саясаттың
негізгі мақсаты күллі қазақтың ата-тегін мүлдем ұмыттырып жіберу еді.
Дәлірек айтсақ, халықты өз шежіресін, тарихын, шыққан тегін білмейтін
мәңгүрт етіп қою болатын. Ал, біздің ата-бабаларымыз өздерінің шықан тегін,
арғы түбін, яғни ата-тегін жіпке тізбегінденй етіп баяндайтын шежіре-
тарихын әкеден-балаға асыл мұра ретінде қалдырып, сан ғасырлар бойы осы
игі дәстүрді жалғасытырып келді. Өйткені ата-текті білу руға жіктелу,
тайпаға бөліну емес, керсінше қандас, тумалас, құдандалы адамдардың басын
қосу арқылы бүкіл қазақты ынтымаққа шақыру, біріктіру болып табылады -
деп жазды. [14, 111].
Жаңалық ашу – демек бәріміз көріп жүргенді көре білу, бірақ осыған
дейін ешкімнің ойына келмейді ойлай білу деген екен атақты венгр ғалымы А
– Сент-Дьерди.
Олай болса, Н.Келімбетовтің Үміт үзгім келмейді, Ұлыма хат,
Қариялар атты шығармаларын осындай жаңалықтардың қатарында атап өту
орынды. Немат аға шығармаларының өміршендігінің кілті де осында жатса
керек.
Н.Келімбетов тровчествосының ең бір өнімді, ең бір құнарлы саласын
көркем әдеби мұрасы құрайды.. Өзінің жоғарыдағы Үміт үзгім келмейді
повесін одан әрі айшықтап, стилін қалыптастырған Ұлыма хат эссесі қазақ
әдебиеті үшін маңызы ерекше.
Ұлыма хат эссесінің тақырыбы: адамдық сеніммен ынтымақ туралы. Автор
– табиғат пен адамзат арасындағы мәңгілік, бұзылмас заңдылық туралы
философиялық ой түйеді.
Ұлыма хат эссесінің негізгі идеясы: қазіргі жас ұрпақты ата-
бабаларымыз ту етіп көтерген отаншылдық рухында тәрбиелеу.
...Сан ғасырлар бойы ұрпақтар арасында жалғасып келе жатқан дәстүрлі
байланысты бір буыны шіріп, үзіліп қалған сияқты. Бұл буын аталар мұрасын
немерелеріне жеткізе алмай қалған қасыретті буын еді. Олар өзге
халықтарды Ұлы санап, өз ұлтың тобыр деп білді. Өзге тілдерге тәңірдей
табынып, ана тілінде сөйлеуге ұялып келді. Ия, ана тілінен ұялды. Демек,
мына жарық дүниеге өзін әкелген анасының ұлы болуға намыстанды. Өзіміздің
ата-тек шежіремізді емес, өзгелердің жалған тарихын танып білу зерделілік
өлшеміне айналды. Бұл көз жұмып қарауға болмайтын шындық,
кесел, дерт, - деп басталатын бұл ұлына жазылған хат сол үзілген рухани
жіпті жалғауға арналған.
Н.Келімбетовтің Ұлыма хат эссесі қазіргі кезде оқырман жұртшылықтың
ыстық ықыласына бөленген көркем туындысы. Жоғарыда айтып сөз еткендей,
Үміт үзгім келмейді хикаят-монологының желісі осы Ұлыма хат эссесінде
кейіпкердің жан толғаныстары арқылы терең ашылады. Яғни, Ұлыма хат
эссесінде кейіпкерді өткен күндерге,
шырғалаңды өмір жолдарына қиял көзімен қарату жазушының негізгі баяндау
амалы болған. Көзге бірден шалынар ерекшелік шығарма диапозонында сияқты.
Әдебиеттану ғылымында көп айтылып, талай талқыға түскен түйіткілді
мәселенің бірі көркемдік кеңістік пен көркем уақыттың арақатынасы, тарихи
шындық пен көркемдік шешімде бұл шығармада өз қисынымен шебер өрілген.
Көрнекті ғалым Т.Жұртбайдың: Көркем уақыт, сол замандағы қоғам және сол
қоғамда өмір сүрген адам психологиясы суреткердің басты бейнелеу құралы
болып табылады.
Көркем кеңістік - кәдімгі уақытқа тәуелсіз. Сондықтан да абсолютті
шындыққа жақын. Көркем уақытты бір сөзбен, бір сөйлеммен немесе бір-екі
ауыз екі пікір алмасумен қадым ғасырды бүгінгі күнге әкелуге, заманалар мен
дәуірдің орынын алмастыруға не белгілі бір мезетке тоқтатып қоюға болады.
Екі дүниені қатар қойып жарыстыра, салыстыруға да суреткердің еркі бар.
Бірақ бұл уақытқа шексіз өктемдік жасау деген бейпіл қағида емес. оның да
өзіндік логикасы мен заңдылығы бар. Уақытты тоқтата ма, соза ма, жоқ
тездетіп жүргізе ме, бәрібір, тек тарихи шындықпен сәйкес келетін
шартты уақыт межесін таңдап алуы тиіс. [8, 112 ]. деген пікіріне ден
қойсақ.
Бас кейіпкер Әке арқылы Ұлына жазған хаттары жан тебіренісі,
өзінің өмірінің өткеніне ой көзімен қарап, сол арқылы өзегін өртеген ащы
шындықты мойындауы, сізді де талай ойға жетелейді. Лирикалық шегініс арқылы
берілген, алғашқы хатында ата-текке қазақтың қаншалықты зор мән-
мағына беріп келгенін ...Майқы бидің толғау тектес болып келетін төменгі
нақыл сөздерінен анғару қиын емес:
Тұлпардан тұлпар туарды,
Сұңқардан сұңқар туады,
Асылдан асыл туады,
Жалқаудан масыл туады,
Тілзардан қылжаңбас туады –
Иә, құлыным, бұл жыр жолдары ұлы жыраудың ұшқыр қиялынан емес, талай-
талай ұрпақтың сан ғасырлық өмір тәжірибесінен туған заңды тұжырым екенін
пайымдап, түйсініп алғаның жөн шығар... [14, 254 ].
Оқиға желісіне қайта оралсақ. Жазушы үлкен ауқымдағы оқиғаларды
әсіреліп, әспеттемей-ақ бір сарынмен тігісін жатқызып бере білген.
Шындығында бұл әрбір оқиға бір-бір тақырып, бірнеше шығарманың сюжетіне жүк
болғандай. Алайда жазушы болған оқиғаның бүге-шүгесіне дейін қазбалап
жатпайды. Сөзін шығындап ұзақ сонар байандауларға да бармайды. Ұрымтал да,
ұтқыр детальдармен нағыз өмірдің өзіндік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Филология факультеті
Казақ әдебиеті кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: “Н. Келімбетовтің көркем әдеби мұрасы ”
Орындаған:
Ғылыми жетекшісі:
Қорғауға жіберілді
Кафедра менгерушісі:
____________20__ж
Мазмұны
І Кіріспе---------------------------- -----------------------------------
---------3-7
Бірінші тарау:
Үміт үзгім келмейді, Ұлыма хат шығармаларының жанрлық сипаты -------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
------------8—37
1. Үміт үзгім келмейді хикаят – монологының сюжеттік-композициялық
желісі
2. Ұлыма хат эссесінің сюжеттік- композициялық желісі
3. Үміт үзгім келмейді хикаят–монологындағы көтерілген проблемалар.
Екінші тарау:
Үміт үзгім келмейді хикаят – монологындағы образдар жүйесі.-----------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
-----------------38-65
1. Автордың (Ержанның) өз бейнесі.
2. Дәрігерлер бейнесі.
3. Ақылбек пен Мейіркүлдің махаббат хикаясы.
4. Бәкір бейнесі.
5. Ержан достарының бейнесі.
ІІІ Қорытынды-------------------------- -------------------------------
--------66-67
ІV.Пайдаланған әдебиеттер тізімі.---------------------------- ---------
----68-69
І Кіріспе
Зертеу жұмысының өзектілігі.
Немат Келімбетов – түрколог, ғалым, ұлағатты ұстаз, қарымды қаламгер,
шебер аудармашы, филология ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан
Республикасы гуманитарлық ғылымдар академиясының академигі, Күлтегін
атындағы сыйлықтың иегері. Түрколог ғалым сақтар мен ғұндар дәуірінің әдеби
жәдігерліктерін тілдік, модельдік, әдеби, тарихи тұрғыдан терең зерттеу
арқылы қазақ әдебиетінің қайнар бастаулары осыдан 27 ғасыр бұрын ғұмыр-
кешкен сақтар мен ғұндар дәуірінде өмірге келген әдеби туындыларда жатқанын
дәлелдеп берді. Бұл сөзімізге ақынның әр жылдары жарық көрген Шәді ақын
(1974), Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі (1986), Ежелгі түркі поэзиясы
және қазақ әдебиетіндегі дәстүр жалғастығы, Ежелгі әдеби жәдігерліктер
атты т.б. ғылыми еңбектері айғақ бола алады. Сондай-ақ Н.Келімбетов
қаламынан көптеген көркем әдеби шығармалар туды. Үміт үзгім келмейді,
Жарлы емеспін, зарлымын, Ұлыма хат, Қариялар шығармаларында жарық
дүниеге құштарлығын, ел мен халыққа деген махаббатын, ұлттық рух пен ұлттық
құндылықтар, адамзаттық, азаматтық асыл мақсат-мұраттар туралы сөз болады.
Ол біраз уақыт көркем аударма жасаумен де шұғылданды. Атап айтар
болсақ, Леонид Гурунцтың Шіркін біздің Шушикент, (повесть, Алматы, 1977),
Украин қаламгері Василь Козаченконың Найзағай, (повесть, Алматы, 1979 ж),
өзбек жазушылары Саид Ахмадтың Көкжиек (роман өзбек тілінен аударылған),
Пірімқұл Қадыровтын Жұлдызды түндер ( роман өзбек тілінен
аударылған Алматы, 1986), романдарын қазақ тілінде сөйлетті.Бұл жайында
филология ғылымдарының докторы, профессор Гүлбану Қасымова былай дейді:
“Немат Келімбетов - қазақ әдебиеті мен мәдениетінің тарихы туралы және
ежелгі дәуір жәдігерлері жайлы өте құнды да бағалы еңбектер жазған ғалым.
Немат Келімбетовтің тағы бір ерекшелігі - ол жазушылық қыры. Ол өз
өмірінде қиыншылықты көп көрген адам. Аударма жасады. Сондықтан оның өмірі
жастарға үлгі болары хақ”.
Ғалым жазушы Немат Келімбетовтің өзі айтады: “Жазғанымыздың барлығын
іштен шыққан шұбар жылан деп жатамыз ғой. Оған бөліп-жарып баға беру де
қиын. Дегенмен Ежелгі дәуір жәдігерліктері деп аталатын зерттеуімнің
жаңалығы көбірек болды-ау деп ойлаймын. Біз бұрын Қазақ әдебиетенің қайнар
бастаулары түрік қағанаты тұсында өмірге келген Күлтегін, Білге қаған,
Тоныкөк деп аталатын жырларда жатыр деп келдік. Соңғы жылдары түркология
ғылымы едәуір алға басты. Сол ғылыми жетістіктердің арқасында тың пікірлер
айтуға қол жеткіздік. VII ғасырда өмір сүрген ата-бабаларымыз – сақтардың
Алып Ер Тоңға, Шу батыр сияқты қаһармандық дастандары алғашқы қалпына
келтірдік. Сонымен қатар ғұндар дәуірінің Атилла, Көкбөрі, Ер-гөнекен
секілді ерлік дастандарын да толықтырылған жаңа нұсқасын жасадық,”-деп
жазды
Шындығында солай сақтар мен ғұндар және көктүріктер дәуірінен
бізге жеткен қаһармандық дастандар мен қазақтың батырлық жырлары арасындағы
мазмұндық, тілдік, стильдік т.б. ұқсастықтарды яғни көркемдік дәстүр
жалғастығын ғылыми тұрғыдан дәлелдеп шыққаны үшін Немат Келімбетовке
Филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесі және Күлтегін атындағы
сыйлық берілді.
Ташкент қаласындағы қазақ тілді Дидар телеарнасының аға редакторы
Замира Жиенбаева айтады: Немат ағаның Жарлы емеспін, зарлымын атты
хикаяты маған қатты әсер етті. Кітап авторымен кездесіп, сұхбаттассам деп
армандадым. Бір күні Немат Келімбетов Сарыағашта демалып жатыр екен деген
әңгімені құлағым шалды. Дереу түсіру тобын ұйымдастырып, Сарыағашқа жеттік.
Аты аңызға айналған ата туралы 20 минуттық хабар жасадым. Эфирге шықпастан
бұрын бастықтарым көрді. Олар өзбек ұлтынан
еді. Замира, сен бұл хабарды эфирден бір емес, төрт рет көрсет. Өйткені
бұл хабардың ұрпақ тәрбиелеуге тигізер әсер-ықпалы зор деді. Солай болды
да,
хабар эфирден өтісімен біздің редакция хаттың астында қалды. Телефон
соғушылар да өте көп болды. Олардың бәрі хабарды қайталап көрсетуді сұрады.
Сондай-ақ осы тәріздес хабарларды көбірек дайындау қажеттігін айтты.
Сөйтіп, мен осы хабар арқылы бүкіл Өзбекстанға қазақтың кім екенін
таныттым”.
Жазушы Немат Келімбетов айтады: ...Тағдырыма ризамын. Мен күн сайын
қаламгер және ғалым ретінде ел кәдесіне жарағаныма, менің азды-көпті
еңбегімді ел-жұртым ескеріп, бүгін мені соншалықты ұлықтап жатқанына, қазақ
қауымына екі ұл, бес немере тәрбиелеп бергеніме, ұлдарымның елге танымал
азаматтар болып, халқына қызмет етіп жүргеніне, өмірлік досыма, айналамдағы
адамдарға бәріне ризамын. [17,1-2].
Зерттеу барысында Н. Келімбетовтің көркем әдеби мұрасын
сюжеттік- композициялық ерекшелігің талдау, жазушы қолтаңбасына тән
ерекшелік, хикаят- монолог, эссесінде көтерілген проблемалар,
имандылық,адамгершілік мәселелерін ашып көрсету өзекті орын алады.
Әдебиет көз алдыңда болып жатқанды бейнелі тілмен баяндайтын
көркем жазылған күнделік емес. Ол-адамзаматтың әлі күнге көзін
байлап келе жатқан беймәлімдік дүниесіне үздіксіз жасалып тұратын
шабуыл. Ол не атымен белгісіз жайттарды паш етеді, не белгілі деп
жүрген жайттардың атымен беймәлім, соңы қырларын ашып береді. Оның
көркем әдеби мұрасы төл әдебиетіміздің пайымдық – парасаттық денгейін
тереңдеткен көркемдік - бейнелеушілік денгейін биіктеткен сүбелі үлес
болды.
Н.Келімбетов туындылары бүгінгі заманның ең зәру
тебіреністерімен үстірт үндеспейді, тұнғиықтан жалғасып жаттатын
жер асты ағындарындай әрі астарлы, әрі жұмбақты жүйелестік
танытады.
Оқушысының аузына дайын ас ұсынбай, ойына тосын сауалдар
ұялатып, жанын жаңа ізденістерге құлшынтады. Адамға адамнан жұмбақ
ештеңе жоқ екенін ұқтырады.
Оған өз ұлытының күллі адамзатпен тарихи тағдырластығын, рухани
өзектілігін жетік пайымдаған суреткер ғана жете алады. Н.
Келімбетов бүгінгі әдебиетіміздегі сол өрге көтеріле алған сирек
тұлғалардың бірі.
Суреткердің шығармаларын тақырыптық, идеялық тұрғыдан, сондай-
ақ стильдік – көркемдік ерекшелігін жан-жақты танытудың өзі диплом
жұмысының маңызын, мәнділігін көрсетпек.
Диплом жұмысының тақырыбы:
Н. Келімбетовтің көркем әдеби мұрасы.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Әрбір қаламгерді өзінше бір әлем десек, оның өзіндік ой
тереңділігі, сөз саптау шеберлігі бар. Сол тылсымды тану талмай
ізденуді, тапжылмай зертеуді талап етеді.
Ертіс пен Жайыққа, Алатау мен Алтайға бармаған адам қазақ
жерін көрдім деп айта алмайтыны сияқты төл әдебиетіміздің Н.
Келімбетовтей кемел суреткерінің құнарлы туындыларының тұнығы мен
тұнғиығына бойламаған адам қазақ елін, қазақ ұлтын білдім деп айта
алмасы хақ.
Дипалом жұмысының негізгі мақсаты- ұлыттық әдебиетімізде өзіндік
дара қолтаңбасымен көрініп, прозаның дамуына үлкен үлес қосып
жүрген Н. Келімбетовтің көркем әдеби мұрасын сюжеттік- композициялық
ерекшелігін талдап, мазмұны мен көркемдік құндылығын көрсету,
жазушы стилінің өзіндік ерекшелігін айқындау.
Бұл мақсатты орындау үшін алдымызға төмендегі міндеттерді
қойдық:
1. Н. Келімбетовке қатысты материалдар мен деректер жинақтау.
2. Жазушының тіл ерекшелігінг айқындау, стиліне тоқталу.
3. Кейіпкерлер әлеміне талдау жасау, жазушының образ жасау
шеберлігін айқындау.
4. Жазушы шығармашылығы жайлы жазылған пікір, сыни көзқарастарға
талдау жасау, ой қорыту.
5. Жазушының өмір шындығынан өнер туындысын жасау жолындағы
шығармашылық ізденіс тәсілдерін саралау.
Зерттеудің дерек көздері:
Еңбекті жазу әрі тақырыпты ашу барысында біздің мақсатымызға
сәйкес Н. Келімбетовтің туындыларына талдау жасап, тұжырым түйген
баспа сөз беттерінде жарияланған Ә. Нүрпейісовтың, С. Елубайдың,
Ә. Нұршайқовтың, Қ. Зарханқызының, З. Жиенбаеваның ғылыми мақалалары, З
Қабдоловтың Сөз өнері, Алпысбаевтың Көркем шығарманы
талдау жолдары, Н. Ғабдуллиннің Уақыт сыры деген енбектері
пайдаланылды. Сонымен қатар мерзімді баспасөздер, ғылыми журналдар,
ғаламтордағы материалдар қарастырылды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері:
Зерттеу барысында талдау,жүйелеу,жинақтау,салыстыру әдістерін
қолдандық.
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі тарау және қорытынды
бөлімінен тұрады. Соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі берілген.
Бірінші тарау
Үміт үзгім келмейді, Ұлыма хат шығармаларының жанрлық сипаты .
Үміт үзгім келмейді хикаят – монологы мен Ұлыма хат эссесі повесть
жанрында жазылған эпикалық шығармалар. Үміт үзгім келмейді хикаят-
монологы бір адамның сөйлеуі, сыр шертуі жағынан баяндалады.
...Сонау ауылдан анаңыз өмірден өтті деген хабар келгенде мен жұлын-
омыртқама аса күрделі нейро-хирургиялық операция жасатып, төсекте
шалажансар болып жатыр едім. Екі аяғым бірдей жансызданып, сал болып, екі
қолымның саусақтары дірілдеп, әрең қимылдайтын, өмірден әлі дәмем болса да,
қозғалуға дәрменім жоқ. Алыстағы ауыл түгілі, мені дәл мына күйімде осы
қала ішіндегі ауруханаға жедел жәрдем машинасымен жеткізудің өзі қиямет
еді. Алайда қазақ өлікті көп түнетпейді. Міне сол үшін мен анама дәл бүгін
жетуім керек деген тас түйін шешімге келдім.
Ақыры мен шалқамнан жатқан күйімде жедел жәрдем машинасының
зембіліне салып алып әуежайға жеткізді. Не керек сондағы жол азабы маған
көр азабынан кем болған жоқ. Ақыры өлдім-талдым дегенде ауылға да жеттік.
Анам марқұм табытта жатыр екен. Бетін жауып қойыпты. Туыстарым маған
аранайы бөлме дайындаған екен. Алайда мен анамның жанына жатқызуды өтіндім.
Сонан анамды жерлеуге алып кеткенше жанында болдым. Бала кезімде осылайша
анамның жанында жатуды ұнатушы едім. Ал қазір біріміз табытта, біріміз
табыт секілді зембілде жатырмыз. Арадағы бар айырмашылық мен сөйлеймін,
анам үнсіз ұйықтап жатқан сияқты. Сол жылы мен анаммен емес, өмірімнің
оралмас тұтас бір кезеңімен қоштасқандай болып қайттым. Тағдырыммен
егескендей күйге түстім. Енді анам үшін де, өзім үшін де өмір сүргім келді.
Өмір үшін, тіршілік үшін, бала-шағаны асырау үшін іштей тістеніп алып,
қасірет кітабын жазуға кірістім. Менің Үміт үзгім келмейді - монологым
осылайша өмірге келген еді. [11,1-2].
Әдебиет атты киелі әлемге жазушының араласқан кезеңі әр түрлі
аталғанымен, ол - өз заманының перзенті, яғни суреткер - өз заманының ұлы,
өз дәуірінің үні. Ол өзі өмір сүріп отырған мезгіл мен мекендегі қандай
құбылысқа болсын енжар, бейтарап қарай алмайды. Оны бәрі тебірентеді, ол
бәріне араласады. Ендеше оның қаламынан туған шығармалар да бір емес,
бірнеше тақырыпқа жазылады, бір емес бірнеше проблемаға құрылады. [16,106
].
Тақырып дегеннен шығады, тақырып пен идея диалектикалық бірлікте, яғни
филосифиялық категория екені белгілі. Сондай-ақ тақырыптың үлкен-кішісі,
жақсы не жаманы жоқ деп жатамыз. Дегенмен әр дәуірдің өз көркем шындығы
бар. Жаңа заманға тән өзіндік эстетикалық идеалы болатыны тағы бар.
Мәселен, кешегі Кеңес үкіметінің тұсындағы, тіпті, бүгінге дейін де,
алдыңғы қатарда тұрған келелі мәселенің бірі де, осы тақырып болғаны мәлім.
Жұмысшы табы, коллективтендіру, тың игеру, өндіріс т.б. күн тәртібінде
тұрған тақырыптар туралы жазылса, сол мықты шығарма ең қажет керекті туынды
деген көзқарас қалыпасты. Алайда, сол тақырыптың тасасында талай тағдырлар
көмескі тартып, көрінсе де екінші планға ығыстырылды емес пе?
Десек те, қарама-қайшылықсыз өмір жоқ. Ендеше сол қарама-қайшылықтан
туындап жатқан өмірлік тартыстар, тіпті жеке адам психологиясында болып
жатқан ала сапыран, сезімдік күйлер, көре білер, сезе білер суреткерге
дайын тақырып емес пе. Олай болса, мәселе тек тақырыпта ғана емес екен. Сол
тақырыпты талғай білер талантта бір сөзбен айтқанда сол өмірлік шындықты
творчестволықпен игерудегі жазушы танымында, ұсынар идеялық мұратында екен.
Ендеше Н.Келімбетовтің әдеби шығармашылығының ерекшелігі неде?
Н.Келімбетовті өзге әріптестерінен даралап тұрған қандай қасиет, танымны ең
жоғарғы сатысы болып табылатын интеллекті, қабілет-қарымы қандай? Деген
заңды сұрақ туады.
Ендеше сол тегеурінді топтың төл баласы Н.Келімбетов туындыларының
ішінде ерекше тоқталуды қажет ететін бітім болмысы бөлек дүниесі Үміт
үзгім келмейді хикаят – монологы. Біріншіден, Үміт үзгім келмейдіНемат
Келімбетовті талантты жазушы ретінде танытып, атағын шығарса, екіншіден
Үміт үзгім келмейді хикаят – монологын мақтауға да, мақтануға да тұратын
кесек дүние. Асыра мадақтап, қызыл сөздің көрігін қыздырудан
аулақпыз. Десек те, мұндай шығармалар қазақ прозасында саусақпен санарлық
екені анық. Оның себебі, біздің ойымызша Н.Келімбетов басынан өткен
қиыншылықты тақырып тосындығы болса, соған орай көркемдік ізденістің
авторлық таныммен шебер қиюласуында жатса керек.
Көркем шығарма арқылы адам жанының небір тылсым сырлары шертіледі, өмір
құпиялары ақтарылады. Шығармада суреттелініп отырған замандағы тірлік пен
күреске, қарым қатынас пен күрделі қайшылықтарға, әлеуметтік өмірдің өзіне
сырттай болса да араласып, соған куә боласың. Себебі, адам - әдебиеттің
жүрегі, адам өмірлік бейнелеуі - әдебиеттің түбегейлі мақсаты... [15,194
].
Ал көркемдік концепция термині бүкіл творчествоға да, белгілі бір
жанрда жазылған шығармаға да сондай-ақ шығарма шоқтығын асырып тұрған
сапалық ерекшелік - сипаттарға да қатысты айтылып жүргенін ескерсек [11,73
]. жазушы шығармаларының бұл қағидаларға қай тұрғыдан да толыққанды жауап
беретіні шындық.
Үміт үзгім келмейді хикая – монологында шымырлық пен шеберлік сияқты
жанр талабына тән қасиеттер бірден көзге шалынады. Автор бас кейіпкері –
Ержан арқылы адам санасындағы үздіксіз жүріп жатқан процесті, үрей мен
қорқынышты, өмір мен өлім арасындағы арпалысты, жан толғанысын көркемдікпен
кестелей білген.
Шіркін-ай, адамның қасында басы аман, бауыры бүтін боп, ауырмай-сырқамай
айдарынан жел есіп жүргеніне не жетсін! Алайда, ғұмырында бір
рет те қатты ауырып көрмеген ойда жоқта оқ жыландай орап алған науқас
қыспағынан жаны жарға таянбаған, үрейлі ажалдың өзімен бетпе-бет
кездеспеген адам өміріндегі көп жәйттерді терең түсіне де, сезіне де
алмайтын шығар. Ондай жандар мына аз күндік өмірдің шынайы қадір-қасиетін,
шексіз құндылығын, баға жетпес ләззатын ешқашан пайымдай алмайтыны хақ.
Жазушы бұл хикаяттың басты қаһарманы Ержан жұлын-омыртқасына жасалған аса
күрледі нейрохирургиялық операциядан кейін
ақырет азабын шегіп, күні-түні ажалмен арпалысып жатқан күйінде бейнелеген.
Жазушы Ержан мен Гауһарды монологты түрде сөйлетіп, Ержанның сырқаты
қауіпті сырқат екенін көрсетеді. Жазушы мұны былайша береді: ...Бұдан
кейінгі оқиғаның бәрі өзіңе жақсы мәлім ғой Гауһар. Есіңде ме осы
профессормен алғаш әңгімелескеніміз? Қасымда сен бар едің ғой.
- Доктор, айтыңызшы, операция аяғыма жасалама? – деп сұрадым мен.
- Жоқ.
- Енді қалай? Менің аяғым ғой ауратын, доктор.
- Жоқ. Гәп аяғыңызда емес жігітім.
- Енді неде?
- Омыртқада. Дәлірек айтсақ жұлында жатыр.
Сосын мені белаурыма дейін шешіндіріп, етпетімен төсекке жатқызды.
Сөйтті де қасыма келіп, отырып, арқама қолын салды. Сосын көк желкеден
бастап, құйымшақтың тұсына дейін созылып жатқан омыртқа сүйектің үстінен
алақанымен бір сипап өтті де:
-Міне, осы ұп-ұзын қаңқа сүйек омыртқа деп аталады, - деді. – Мұның
өзін бүкіл организмді тіреп тұрған ұстын деуге де болады. Сол омыртқа
ұстынның іші қуыс кеуек. Бірақ омыртқаның іші бос емес. Омыртқаның ішінде
ұзыннан-ұзақ түсіп жұлын жатыр. Жұлын да ми. Ол бас сүйектің ішіне
орналасқан орталық мидың жалғасы. Ұқтың ба? Сол жұлын сан миллиардтаған жіп-
жіңішке талшықтардан құралған. Әрбір осындай талшық
нервтің жіңішкелігі адам шашынан он мың есе жіңішке. Бірақ осы қылдай
талшықтын әрқайсысы адам өмірінде орасан зор қызмет атқарады. Солардың
бірі сәл науқасқа шалдықса адамның көзі жұмылмай қалады, екіншісі нашарласа
мына сіз тәрізді аяқтан қала бастайды, тағысын тағылар. Сіздің
омыртқаңыздың ішіне кішкене ісік- ет өсіп шыққан. Сол ісік әлгі талшық –
нервтің бірін басып, оның өз қызметін атқаруына бөгет болып тұр. Сондықтан
қатерлі ісікті алып тастау керек.
- Қалай аласыз? – деппін мен сасқалақтап.
- Қалай дейтіні бар ма?! Омыртқаны кесіп ашамызда, алып тастаймыз...
Профессор одан әрі не айтып, не қойғанын естіген де, тындағам да жоқ.
Омыртқаны кесіп ашамыз дегенде-ақ аз бойым қаза боп кетті...
[14 ,21-22 ].
Міне , бұл сырқат сиректе болса, өмірде кездеседі екен. Оны медицинада
нейропотологиялық ауру десе, әдебиеттануда адам ішіндегі адам деген тәсілді
жазушы тігісін жатқыза пайдалана білген. Шығарма сюжетін берудегі суреткер
шеберлігі сондай, хикаят-монологты оқып отырып, көз алдында өтіп жатқан
кинолента куәгердей кейіпкермен бірге қуанасың, бірге қайғырасын, тіпті
қорқасың да.
...Өмірлік материалды көп білу, көрген білгенін көңілге тоқып, өмір
құбылыстарын зерделеп ұғып, жадында сақтап, оны көркем шындыққа, өнер
туындысына, көркем шығармаға суреткерлікпен айналдыра білу – жазушы
бақыты... [2,89 ].
1.1. Үміт үзгім келмейді, хикаят-монологының сюжеттік- композициялық
желісі:
Тұтастай алғанда Немат Келімбетовтің жазушылық талантының құдырет күші
ең алдымен оның повестерінен айқын танылады.
Үміт үзгім келмейді повесть-монолог 1981 жылы жазылған. Негізгі
тақырыбы – адамның өмірге деген шексіз құштарлығы.
Идеясы – ауыр науқасқа шалlыққан, жандар үшін өмірге деген шексіз
құштарлығы, қайсарлығы, адамгершілілгі, мөлдір махаббаты дәріптеледі.
Повесть арқауы – екі аяғы бірден сал болып, ауруханаға түсіп, бірнеше
жыл ауруханада жатқан жанның өмір сүруге деген махаббаты сөз болады. Хикаят-
монологтың әрбір бөлімінде Ержанның аурухана табалдырығын аттаған сәттен
бастап, сол ауруханадағы жан-тебіренісі,өмірге деген сүйіспеншілігі,
қиыншылығы, науқасын жеңген кезге дейінгі бүкіл болмыс – бітімі хикаят-
монолог түрінде суреттеледі.
Бірінші бөлімінде: Ержанның ауруханада еріксіз тұтқын болып, төсекке
жіпсіз байланып, ой-қиялға шырмалып жатқаны, мұндай қатерлі науқас адамның
бойына ғана емес, ақыл ойына запыран зәрін құйып аяусыз улап тастағаны,
ауруының өте қатерлі екені суреттеледі.
Хикаяттың екінші бөлімінде: Ержан мен Гауһардың монологты түрде сыр
шерткені жайлы жазылған. Мысалы: Гауһар! Мына алма ағаштарының да адам
сияқты кейде жаны қиналады дегенге сенесің бе? Оларда құмды қалың ұйқыдағы
адам тәрізді қыс бойы маужырап, бусанып, толықсып жататы деген ше? Көктемгі
найзағайдың құдіретті гүрілі бір түнде-ақ сол ұйқыдағы тіршілік атаулының
апай-топайын шығарып, бәрін ұйқысынан оятып жіберетіні рас па деп
қалдым... [14,25 ]. Осы үзіндіден-ақ көктем мезгілін суреттеп, адам
жанын, ағашпен теңеу арқылы көрсетеді. Ержан осылай монологты түрде сыр
шертіп отырып, өзінің ойындағы ажал үрейінен құтылудың жолын іздейді.
Профессордың ертеңгі операцияға дайын бол! – деген сөзі есінен кетпейді.
Бұл оерация маған не сыйлар екен? – деген сұраудың қарамағында жауап
іздейді. Оның барлық қорқынышы Гауһар екеуінің арасындағы шексіз
махаббаттың үзіліп қалуынан қорқады. ...Мына өмірдің қызығына тойған ба
адам, сірә?! Жаман айтпай жақсы жоқ. Күні ертең қан жылап, қара жамылып
қалсаң, онда бәрін өзің-ақ түсінерсің. Мені кешірерсің онда, Гауһар...
[14,36 ].
Үшінші бөлімінде: Ержанның палатасындағы Ақылбек ағай мен Қайсар жайлы
баяндалады. Бұларда Ержан сияқты өмірге деген үміттерін үзбейді. Ержан
алатасындағы кісілерге де, жаны ашарлық көзбен қарап, шіркін-ай,
адам баласы туылып, мына жарық дүниеге келген соң қайғы-қасірет көрмей-ақ
өтіп кетсе ғой. Адам ауырмаса, қартаймаса, өлмесе не болар еді? Онда
мүмкін, мына өмірдің шексіз рахатын, бар қызығын жан тәнімізбен толық
сезе алмас па едік? Ащының дәмін татпай тәттінің қадіріне жету қиын ғой.
Сол үшін тағдыр бізді кейде қинап-қинап ала ма екен? – деп, біз тек қана
бұған төтеп беруіміз керек екен дей келе, жанындағы науқас жолдастарына да
демеу болады.
Төртінші бөлімінде: нейрохирургия бөліміндегі Бәкір ақсақал бойындағы
ізгілікті, қаншама қиыншылық көрсе де, оның көңіліндегі шаттық, екінші рет
операция жасатып аман қалғанын жазады. Бәкір ақсақалдың екі рет операция
жасатқан кездегі батырлығын ер азаматтың тірлгі жайлы әспеттеп жазады. Ал
мен болсам, ертеңгі операция қалай болады, аман қаламын ба? – деген ойдан
арыла алар емеспін. Күндіз күлкіден, түнде ұйқыдан айрылдым. Бірақ бәрібір
ертеңгі таң Ержанға не сыйлар екен?
Кейінгі бөлімдерінде Ержанның операция алдындағы,көңіл қобалжулары,
одан кейінгі мүгедек болып қалғаннан кейінгі жан күйзелістері мейлінше
шынайы суреттелген. Мысалы, ...Рас, бүгінгі операцияда өмір мен өлімнің
қайсысы жеңері әзірше беймәлім. Әйтсе де, менің өмірден үміт үзгім
келмейді. Тірі қалатыныма, профессор қолының жеңілдігіне, өзінің құлан таза
сауығып, қатарға қосылып кететініне, өзіңе талай-талай қуанышты күндер
сыйлайтыныма екі бірдей ұлымның алдында әкелік, елімнің алдымда азаматтық
борышымды қалайда өтейтініме кәміл сенгім келеді. Басыма бұлт айналса,
жанымда сенің болатыныңа иманымдай иланғым кеп тұр, Гауһар... [14,85 ].
Ержанның операция столынан шыққанан кейінгі палатадағы халі былай
суреттеледі. Мұндағы қуанышты жағдай Ержанның аман қалғандығы.
Нархоздан айрылудағы Ержанның кешелі бері не боп, не қойғанын бәрін
жаңағы дәрігер жігіттен естіп білдім. Операция бес сағат отыз минутқа
созылыпты. Нархоздың күші мен он екі сағаттай ұйықтасам керек. Профессор
операциядан кейін мені жүрегі мықты, өкпесі таза екендеп мақтапты. Бірақ
басқа ешнәрсе айтпапты. Демек, мен өз аяғыма мініп кете алам ба, жоқ па
,мына қолдарым негі қимылдамай қалған деген сауалдарға тек профессордың өзі
жауап бере алады деген сөз... [14,92 ].
Операциядан кейінгі күні Ержан палатасына профессор бір топ
дәрігерлермен кіріп келгенде, науқастың аянышты халін түсініп, біраз үн-
түнсіз болып қалады. Ержанның профессорды көргенде өкпесі аузына
тығылғандай болды. Не дер екен? Жүрем бе, жоқ па? Профессордың берген
жауабы: Қолдарың қимылдамай қалады деп қорықпа. Көп ұзамай-ақ жанданып
кетеді. Бес-алты ай шыда батырым. – Меніңше, аяқтарың осылай қалатын
шығар... Әйтсе де сен тірі қалғаныңа қуан. Осындай күрделі операциядан аман
шықтың. Бұл жарық дүниеге, мына өмірге қайта туып келуіңмен бірдей.Демек ,
сен ұмытпа, кешегі күн сенің қайта туған күнің!... [14,113 ]. Осы жолдарды
оқығанда ,көз алдында ағып жатқан өмір - өзен кілт тоқтап қалғандай болады
екен. Ержанның ойында Енді ешқашанда өз аяғыммен жен басып, жүре алмаймын
деген жалғыз суық ой ғана оқ жыландай басын қақшандатып, төбесінен ажалдай
төніп тұрғандай болды.
Ержан мүгедек болып қалса да, көңіліндегі үміт отын сөндіргісі
келмейтді. ...Белім бүгіліп қабырғам соғылып кетсе де мен өмірімнен
күдерімді үзбеймін. Сол үшін ажалдың өзімен де арпалысып, алыса берем.
Күрес әлі біткен жоқ. Айқас әлі алда... [14,120 ]. Бұл сөздерден ешқандай
қиындыққа мойымайтын Ержан бойындағы тектілік қасиетін көреміз.
Ержанның ауруханадан үйіне зембілге салынған күйі қайтып келеді.
Сол күні Бәкір деген туысы әйелімен көңіл сұраған болып келіп,
Ержанға:
Сенің мұндай халде масыл болып жатқаныңнан, гөрі мүгедектер үйіне
барғаның дұрыс болар.Балаларыңды интернатқа бер, әйеліңе ерік бер саған
байланып қалмасын, өз бақытын тапсын- деген ауыр сөздер айтады. Ержанға
бұл сөздер ауруынан бетер қатты тиеді. Бәкірдің өте іші тар, аяр адам
екені көрінеді. Өмірде қанша жаны қиналса да, жылап көрмеген
Ержан туысының осы сөздеріннен кейі көздерінен қалай жас шығып
кеткенін білмей қалады.. Оған асыл жары Гауһар ...Жыламашы! мына екі
баланың көзіне көрініп тірі жатсаң болғаны. Қалған өзге тірліктің бәрін мен
өзім мойныма алам-дейді. [14,133 ].
Хикаятта бұдан кейін Ержанға көмек қолын созған жан досы Нұрлыбек
пен әйелі Алма жайлы сыр шертіледі. Бұлар Ержанға туысқандарынан да артық
жақсылық жасайды.Бұлар Бәкір мен әйелінің жасап кеткен тірлігінен кейін,
Ержан мен Гауһардың көңілдерін көкке көтеріп жібергендей болады.
Күндердің күнінде Нұрлыбек Дастан деген жігітті ертіп келеді.Олар
Ержанның жазуға,аудармаға икемді екенін аңғарып,кітап беріп кетеді.Бұл бір
жағынан отбасына материалдық көмек,екінші жағынан аударма дегеніңіз,жазушы
боламын деген адамға таптырмайтын еңбек екені айтылады.
... Осы бір сары жігіт менің көңіліме жел беріп, өзімді рухтандырып,
жіберген еді...- дейді, Ержан.
Нұрлыбектің жалғыз өзі Ержанның үйіне келгені, Дастанның Ержанға бір
атап беріп жібергені, содан бастап Ержан өз бойындағы ауруын ұмытып
шығармашылықпен айналысуға бел байлағаны жазылады.Мұның барлығының Ержан
қолынан келетініне кәміл сенуге болғандықтан, Гауһар Ержанға шығармашылық
жұмыспен айналысу үшін барлық материалдық жағдайды жасайды. Досы
Нұрлыбекпен, әйелі Алманың Ержанның туылған
күндеріне сыйлаған сыйлығы бұларға ең үлкен материалдық көмек болады. Осы
кезеңнен бастап өзі сияқты жандарға арналған, хикаят жазуға кіріседі.
Былайша қарасақ хикаят кемтар жандар хақында емес, қайта аяқ-қолдан
қалса да кемтарлық көрмеген адамдар жөнінде болмақ. Себебі, Немат аға
мүгедек болып жатса да нарға жүгін салғысыз, нар атандай жандардың
талайымен сырлас, мұндас болды ғой.
Атар таңым алда- дегендей, тамылжыған тамыздың шуағына төрт жылдан
кейін, тысқа шығарып күн нұрын өзіне қабылдап, көңіліне шаттық,
жүзіне күлкі сыйлатқан Ержан бейнесін көруге болады. Ержан бұл күні өте
бақытты жан. Оның Гауһарға жасар жақсылығы шексіз. Сондықтан ол Гауһар үшін
ақ қағаз алып, кітабын жалғасытыра түскені, ...Гауһар! Күндей күлімдеп
аспанымда жарқырап сен тұрғанда, қос қанатымдай самғап, екі жағымда екі
ұлым жүргенде, білектегі күшімдей жаныма қайнап біткен достарым бар да, мен
неден қамығам? Қас қағымдай сәтке де, жабырқауға хақым жоқ. Басыма тағдыр
салған таудай тауқыметті көтере алмай белім бүгіліп, қабырғам сөгіліп кетсе
де бар ғой, мен өмір үшін күресті бір минутқа да тоқтатпаймын. Соңғы демім
біткенше күресе берем. Бұл саған берген соңғы сертім Гауһар.
Өмірден, сірә, үміт үзгім келмейді... [14,171 ].
Ержан мен Гауһардың арасындағы жеті жылдағы жасаған, ауруларының
кейінгі жемісі, қуанышы мен қайғысы баян етіледі. Осы бөлімді оқып
көрсеңіздер, бейне бір махаббат әлеміне саяхат жасап, махабаттың жемісі не
екенін көруімізге болады.
Келесі бөлімдерден Ержан палатасында бірге жатқан Ақылбек жайлы сыр
шертеді. Ақылбек бойындағы ізгілікті, мейірімділікті, білімділікті осы
бөлімнен көруімізге болады. Ақылбек-студент шағында ғылыммен айналысып,
ғылым докторы атанған кісі екен. Бірақ Ақылбек ойда жоқта ауыр дертке
шалдығып, төсек тартып жатып қалады. Ақылбек жары Раушан
кесірінен ашу үстінде аяқ-қолы істемей сал болыпты.Дәрігерлер миға қан
құйылған , яғни инсульт деп тапты.Осы науқасының арқасында бірнеше күн,
айлап ауруханада жатады. Бұған қарайтын, демеу болатын ауруханадағы
дәрігерлер, сондағы науқастар ғана болатын.Ал жары Раушан болса, мен
айналысамын, керек десең үш баламды да, ауылға апарып тастағынмын, науқас
болсаң өзіңе деп, Ақылбекке қарамайды. Раушан кезінде,өзінің анасында
ауылға тастап, науқастығына қарамай, мен білім аламын, оқимын деп тастап
кеткен екен. Мұндай адамнан не күтуге болады? – бұл жай ғана тас жүректің
бірі екен деп ұғынасың!
Ақылбек мүгедек боп қалғалы бері талай рет ауруханаға жатып шығады. Ол
оқтын-оқтын есінен танып, талып қала беретін дертке ұшыраған еді. Ауру
күннен-күнге мендеп бара жатты. Бір жолы ол ауруханада үш ай жатып қалады.
Кеселі асқынып кеткен екен. Дәрігерлердің күшімен тірі қалады. Ажал аузынан
аман шығады. Ақылбек қатты қиналып жатқан күндердің бірінде аурухананың бас
дәрігері Раушанды шақыртып алып, мына кризис өткенше аурудың жанында
күндіз-түні күзетіп отыратын адам керек. Мүмкін, өзіңіз отырарсыз дейді.
Күйеуінің халі өте нашар болса да, Раушан онда қалуға дәрігерге қарсы
болады. Бас дәрігер Раушанның осындай іс-әрекетін көріп ...Медсестра
әйелге қарап, көрдіңіз бе, қандай қатыгез әйелдер болады-дейді. Әйелі
Раушан қараманғанан кейін, оның қасында болып, аузына су тамызып, көз алмай
қарап отыратын медсестра, Ақылбектің алғашқы махаббаты Мейіркүл апай
бойындағы, пәк махаббатпен мейірімділікті көруге болады.
Он жетінші бөлімінде:Ақылбек аурухана төсегінде жатқан шағындағы он
тоғыз жылдан бері отау құрып келген, аяр жары Раушан жайлы ой-толғаныстары
жазылады. ...Ақылбек этимолог ғалым. Демек, жәндіктердің, шыбын-
шіркейлердің тіршілігін зерттейді. Өзі кейде әзіл-шынын араластырып: Біз
көктем келсе-ақ, тентек балалар арқылы сияқты көбелек
қуып кетеміз, - дейтін. Ол жыл сайын арнайы экспедицияны басқарып,
жәндіктерді мол тау мен тасты кезіп жүретін, сондай сапарға шыққанда әлгі
аяр араның шектен шыққан зұлымдығын, жәдігөйлігін, мейірімсіздігін талай
тамашалап жағасын ұстаған... [14,217 ]. Міне, осындағы аяр - араны
Раушанға теңейді.
Раушанның бойындағы арам пиғылды аналық махабаттың жоқтығы, көрсе
қызарлығы, зымиян, пиғылы барлығы осы жолдардан айқын көрініс табады. Мұның
бәрі Ақылбек ішінде қайнап жатқан өзінің мешелдігінен екі-үш есе ауыр дерт
болып санлатын. ...Раушан! Шындап келгенде, менің сенен бір
ғана артықшылығым бар-ау деймін. Мен адамдарға сенем. Күлгенімді де,
жылағанымды да жасырғым келмейді. Аузынан сөзі түскен, қолынан безі түскен
аңғырт дейтін шығар, біреулер мені мейлі дей берсін. Тек қана зымиян,
аяр, екі жүзді демесе екен... [14,223 ].
Келесі бөлімд:Ақылбектің сүйікті баласы Арман мен Мейіркүл арасындағы
сұхбатты оқи аласыздар. Осы бөлімде Мейіркүл апай Арманнан өтініш ретінде
ауылдағы екі бауыры Ләззат пен Мұратты әкесінің алдына алдыруды тапсырады.
Себебі, Ақылбектің науқасы өте ауыр, бұдан кейін бауырларыңды көру не
көрмеуі екі талай. Әкеңнің бар арманы үшеуіңді көру. Сол себепті Арман сен
бүгін поъезға отырып, алыстағы ауылыңа барып бауырларынды әкелуіңді
өтінемін дейді.
...Бұдан үш күн бұрын ол өзіне өзі келіп көзін ашты. Қасында Мейіркүл
отыр.
- Ләззатты көргің келе ме? – деді Мейіркүл күлімсіреп.
- Иә... Ол қайда? – Ақылбек елерін-екіленіп кетті. Әйтсе де, Мейіркүл
жауаптың орнына тағы да сауал берді.
- Мұратты көргің келе ме?
- Айтсайшы, олар қайда?...
- Осында.
Бүгін таңертең Мейіркүл шынын да, Ақылбек үш баласын палатаға ертіп
келді. Соларды көрген бойда-ақ Ақылбек өзінің науқас екенін бір жола ұмытып
кеткендей болды... [14,227].Ақылбек, көктен түскен қуанышқа сенерін де,
сенбесін де білмей тұрған адамша сасқалақтап, үш баласын алма-кезек аймалап
иіскелей берді. Ақылбек мұның бәрін жасаған Мейіркүлдің ісі екенін көрген
бойдан-ақ түсінді.
Ақылбек бұл күні шексіз бақытты еді.
Ақылбек ой-толғанысын Мейіркүлдің бейнесі жайлы жазады. Мейіркүл өткен
өмірінің өкінішті халі мен бүгінгі халінің нақ осы шағының бақытты күн
екенін ойына алып, оймен сыр шертеді.
Соңғы бөлімінен Ақылбек пен Мейіркүлдің соңғы махаббат хикаясы, Ақылбек
балаларының бақытты шағы, әйелі Раушанның басына қонған бақтын маңдайдан
тепкенін,қазір ғана түсінгендей болған кезін оқи аласыздар.
Немат аға Үміт үзгім келмейді туындысының эпилогын былай аяқтайды.
Басқа түскен таудай тауқыметті өмірлік серігім Гауһар (шынайы есімі
Қуаныш) екеуміз ұзақ жылдар бойы бірлесе көтеріп келеміз. Бір кездегі жас
Гауһар (Қуашыш) екі келіннің енесі, бес немересінің мейірімді әжесі болып
отыр. Мен өз тағдырыма, өмірлік серігім Қуанышқа, ұлдарым Мұхит пен
Қайратқа, немерелеріме, айналамдағы адал жандардың бәріне ризамын. Демек,
мен бақытты жанмын. Ұрпақтарымызға да Алланың нұры жауып, егеменді
еліміздің бақытты азаматтары болғай! Әумин!.
...Төсек тартып жатқаныма бес жыл өткенде барып менің саусақтарым
қимылдай бастады. Ол күн сен үшін, мен үшін және ұлдарымыз Мұхит, Қайрат
үшін бұл өмірдегі ең бақытты күннің бірі болды...
Мінекей сол күнен бері жазушы - ғалымның қолынан қалам түспеді.
Өмірінің отыз бес жылын аяқ үстінде, қалған отыз бес жылын төсекте
өткізген жазушы-ғалым Немат Келімбетовтің ғұмырбаяндық осы үзінділері
арқылы басынан таудай тауқыметі түскен қайсар тұлғаның төсекте жатып
қаламгер-күрескерге айналу эвалюциясын алдарыңызға көлденең тартқымыз
келді. Табиғатында әдебиетке деген сүйіспеншілік бола тұра тікелей ақ парақ
бетіне бейнелі көркем сөзді түсіруге келгенде қаламға төселмеген жанның
қаншалықты сұрапыл сындардан өткенін жазушының өз сөзімен айтқымыз келді.
Және бұл жолда Н. Келімбетов қаламының қалай ұшталғанын, кез-келгенге жалын
сипаттас көркем сөз атты құр асауды қалай жуасытқаны туралы толғауды
оқырман өз көзімен оқып, шындықты сезінуі керек шығар.
Жоғарыда келтірілген үзінділерді оқыған кімде-кім болмасын бір мүгедектің
ғана тірлік үшін тайталасы мен танысып қоймай, қаламынан нұр саулаған
қайсар жүректі қаламгер мен де тілдесіп, қауышары хақ еді. Үміт үзгім
келмейді , - жан жарына жазған жүрек жарды хаты. Хат иесі шығарманың
негізгі кейіпкеріне айналады. Оқырман негізгі кейіпкердің әйеліне жазған
хаттары арқылы сұрапыл сынға түскен адам тағдырына куә болады. Негізгі
кейіпкер мен біресе отқа түсіп, біресе суға түсіп, тіршілік үшін түнді-
түнге ұрып, жылдарға созылған ауыр күреске бейне өзі араласып кеткендей
болады. Шырыны үшін, халқы үшін тау қопарып, тас жарған тірі Фархадты
көргендей болады, шоқта жатып шыңдалған шарболатпен бірге шыңдалады,
өмірдің мәні, ерліктің нәні, тіршіліктің сәні дегендерге өзгеше бір көзбен
қарап, өзгеше бір таразыға салып, өзгеше бағалайды. Жас оқырман автордың
күрескерлік рухынан от алып, жасампаздық жолында жігерін қайрап, жалындай
түседі. Өйткені, Немат аға тағдыры – түгел ұрпаққа үлгі боларлық ғажайып
ғибратнама. Бұл кітаптың бір ерекшелігі, тағдыр, тақырыпты әдеттегідей
жазушы өмірден іздеп бас қатырмаған, тағдыр – тақырып бұл жолы адамын өзі
іздеп тауып, қағазға түскен қалтқысыз шындық авторды жазушыға айналдырған.
Мінекей, бұл өмір шындығының құдіреті. Біздіңше, осынау нағыз адам туралы
ақиқат – аңызды қанша данамен шығарсада,
көптік етпес еді. Мектептер үшін патриоттық азаматтық тәрбие саласында
таптырмас материал дер едік.
Жоғарыда баян еткендей, Үміт үзгім келмейді хикаят-монологының әрбір
бөлімінде психологиялық толғаныстар, философиялық ой, педагогикалық
шеберлік жатыр десек, еш уақытта жаңылыспаймыз.
Хикаят-монолог науқас жанның өмірге деген құштарлығы мен басталып, сол
Өмір атты алып өзеннің шыңы жеткен шақпен аяқталады. Бұл Н.Келімбетов
шығармашылығының композициялық-сюжеттік ерекшелігі десекте болады. Хикаят-
монолог Ержанның аурухана төсегінде жатқан кезеңінен басталып, сол адам
бойындағы азда болса кездесіп отыратын, ауыр науқас яғни жұлынға жасалған
нейрохирургиялық ауруды жеңіп үмітін үзбей, жалғыз өзі үшін емес балалар
үшінде күйініп, өмір сүремін, қайтсем де тірі қаламын деген ниетпен,
операциядан аман шығып, басынан өткен ауыр қиыншылықтың барлығын
көрмегендей болып артта тастап, бақытты өмір сүріп жатқан кезеңімен
аяқталады.
Осы жерде орыстың көрнекті ғалымы А.Ф.Лосевтің мынадай терең мағыналы
ойлары біздің әдебиеттегі ым мен емеурін мәселесі жөніндегі пікірлерімізді
тереңдете түсетіндей: Әрбір адамға тән келбеті, жүрісі, киім киісі, тіпті
тамаққа дейін қатаң қадағалау арқылы оның ішкі өміріне ене аламыз. Олардың
өзін қоршаған ортаға, - затқа т.б. деген көзқарастары ішкі әлемді танытар
бірден-бір көркемдік кілт [2,70 ].
Сюжеттік байланыс (орысша завязка) – адамдар арасындағы әрекеттің басы;
тартыстың басталыуы іспетті, шығарма арқауындағы негізгі оқиғаның әуелгі
туындау себебі. [22, 197 ]. Айталық, Үміт үзгім келмейді хикаят-
монологындағы сюжеттік байланыс: Ержанның ауруханаға түсіп, Гауһарға
монологты түрде сыр шертуімен басталады.
Шарықтау шегі: Ержанның операция бөлмесіне кірген сәті.
Шешімінде: Ержанның операциядан аман қалып, жан-жары Гауһармен,
балалары Мұхит пен Қайраттың бақытты сәттерін, әкелік махаббаттың
шексіздігімен аяқталады.
Жазушы тілінің шеберлігі сонша – ол суреттеген образдар, сөз саптауы,
сөйлем құрлысы барлығына дерлік жеңіл тілмен оқырман қауымға жеткізіп
берген.
Н.Келімбетовтің Үміт үзгім келмейді хикаят-монологында тек қана
өмірге құштарлық сезіммен шектелмей, адамгершілік, имандықыл мәселесін
алға тартады.
Қорта айтқанда, Үміт үзгім келмейді хикаят-монологы тек Немат ағаның
әдеби мұрасы ішінде ғана емес, бүкіл қазақ қаламгерлерінің ішіндегі алар
орны бөлек шығарма.
1.2.Ұлыма хат эссесінің сюжеттік-композициялық желісі:
Жазушы Н.Келімбетов Ұлыма хат атты эссе жазу арқылы өз хикаят-
монологын толықтыра түсіп, тіпті тың туындыға айналдырып жіберген деуге
болады. Сонымен, Ұлыма хат деп аталатын эссе, анығын айтқанда, Үміт
үзгім келмейді атты хикаят-монологтың логикалық жалғасы болып табылады.
Автор туған жерден алыста, шет елде оқып жүрген ұлына, хат жазу арқылы
алғашқы хикаят-монологта айтылған ойларын сюжеттік жағынан жалғастыра
түскен.
Кейіпкер психологиясын, жан тебіреністерін суреттеп отырып-ақ автор
адами құндылықтар мен адамгершілік қағидаларға философиялық астар береді.
[24,167 ].
Н.Келімбетов Ұлыма хат эссесінде ұлына жазған хаттарында бүгінгі
жастар үшін тәрбиелік мәні зор бір қатар моральдық-этикалық мәселелерді сөз
етеді. Мәселен, автор өзінің бір хатында: Ұлым менің! Сен өз ата-тегінді
жақсы білесін бе? Кешегі Кеңестік кезеңде ата-тегін сұрастырған адамды
рушыл, ұлтшыл, тіпті нәсілшіл деп айыптады. Өйткені кеңестік саясаттың
негізгі мақсаты күллі қазақтың ата-тегін мүлдем ұмыттырып жіберу еді.
Дәлірек айтсақ, халықты өз шежіресін, тарихын, шыққан тегін білмейтін
мәңгүрт етіп қою болатын. Ал, біздің ата-бабаларымыз өздерінің шықан тегін,
арғы түбін, яғни ата-тегін жіпке тізбегінденй етіп баяндайтын шежіре-
тарихын әкеден-балаға асыл мұра ретінде қалдырып, сан ғасырлар бойы осы
игі дәстүрді жалғасытырып келді. Өйткені ата-текті білу руға жіктелу,
тайпаға бөліну емес, керсінше қандас, тумалас, құдандалы адамдардың басын
қосу арқылы бүкіл қазақты ынтымаққа шақыру, біріктіру болып табылады -
деп жазды. [14, 111].
Жаңалық ашу – демек бәріміз көріп жүргенді көре білу, бірақ осыған
дейін ешкімнің ойына келмейді ойлай білу деген екен атақты венгр ғалымы А
– Сент-Дьерди.
Олай болса, Н.Келімбетовтің Үміт үзгім келмейді, Ұлыма хат,
Қариялар атты шығармаларын осындай жаңалықтардың қатарында атап өту
орынды. Немат аға шығармаларының өміршендігінің кілті де осында жатса
керек.
Н.Келімбетов тровчествосының ең бір өнімді, ең бір құнарлы саласын
көркем әдеби мұрасы құрайды.. Өзінің жоғарыдағы Үміт үзгім келмейді
повесін одан әрі айшықтап, стилін қалыптастырған Ұлыма хат эссесі қазақ
әдебиеті үшін маңызы ерекше.
Ұлыма хат эссесінің тақырыбы: адамдық сеніммен ынтымақ туралы. Автор
– табиғат пен адамзат арасындағы мәңгілік, бұзылмас заңдылық туралы
философиялық ой түйеді.
Ұлыма хат эссесінің негізгі идеясы: қазіргі жас ұрпақты ата-
бабаларымыз ту етіп көтерген отаншылдық рухында тәрбиелеу.
...Сан ғасырлар бойы ұрпақтар арасында жалғасып келе жатқан дәстүрлі
байланысты бір буыны шіріп, үзіліп қалған сияқты. Бұл буын аталар мұрасын
немерелеріне жеткізе алмай қалған қасыретті буын еді. Олар өзге
халықтарды Ұлы санап, өз ұлтың тобыр деп білді. Өзге тілдерге тәңірдей
табынып, ана тілінде сөйлеуге ұялып келді. Ия, ана тілінен ұялды. Демек,
мына жарық дүниеге өзін әкелген анасының ұлы болуға намыстанды. Өзіміздің
ата-тек шежіремізді емес, өзгелердің жалған тарихын танып білу зерделілік
өлшеміне айналды. Бұл көз жұмып қарауға болмайтын шындық,
кесел, дерт, - деп басталатын бұл ұлына жазылған хат сол үзілген рухани
жіпті жалғауға арналған.
Н.Келімбетовтің Ұлыма хат эссесі қазіргі кезде оқырман жұртшылықтың
ыстық ықыласына бөленген көркем туындысы. Жоғарыда айтып сөз еткендей,
Үміт үзгім келмейді хикаят-монологының желісі осы Ұлыма хат эссесінде
кейіпкердің жан толғаныстары арқылы терең ашылады. Яғни, Ұлыма хат
эссесінде кейіпкерді өткен күндерге,
шырғалаңды өмір жолдарына қиял көзімен қарату жазушының негізгі баяндау
амалы болған. Көзге бірден шалынар ерекшелік шығарма диапозонында сияқты.
Әдебиеттану ғылымында көп айтылып, талай талқыға түскен түйіткілді
мәселенің бірі көркемдік кеңістік пен көркем уақыттың арақатынасы, тарихи
шындық пен көркемдік шешімде бұл шығармада өз қисынымен шебер өрілген.
Көрнекті ғалым Т.Жұртбайдың: Көркем уақыт, сол замандағы қоғам және сол
қоғамда өмір сүрген адам психологиясы суреткердің басты бейнелеу құралы
болып табылады.
Көркем кеңістік - кәдімгі уақытқа тәуелсіз. Сондықтан да абсолютті
шындыққа жақын. Көркем уақытты бір сөзбен, бір сөйлеммен немесе бір-екі
ауыз екі пікір алмасумен қадым ғасырды бүгінгі күнге әкелуге, заманалар мен
дәуірдің орынын алмастыруға не белгілі бір мезетке тоқтатып қоюға болады.
Екі дүниені қатар қойып жарыстыра, салыстыруға да суреткердің еркі бар.
Бірақ бұл уақытқа шексіз өктемдік жасау деген бейпіл қағида емес. оның да
өзіндік логикасы мен заңдылығы бар. Уақытты тоқтата ма, соза ма, жоқ
тездетіп жүргізе ме, бәрібір, тек тарихи шындықпен сәйкес келетін
шартты уақыт межесін таңдап алуы тиіс. [8, 112 ]. деген пікіріне ден
қойсақ.
Бас кейіпкер Әке арқылы Ұлына жазған хаттары жан тебіренісі,
өзінің өмірінің өткеніне ой көзімен қарап, сол арқылы өзегін өртеген ащы
шындықты мойындауы, сізді де талай ойға жетелейді. Лирикалық шегініс арқылы
берілген, алғашқы хатында ата-текке қазақтың қаншалықты зор мән-
мағына беріп келгенін ...Майқы бидің толғау тектес болып келетін төменгі
нақыл сөздерінен анғару қиын емес:
Тұлпардан тұлпар туарды,
Сұңқардан сұңқар туады,
Асылдан асыл туады,
Жалқаудан масыл туады,
Тілзардан қылжаңбас туады –
Иә, құлыным, бұл жыр жолдары ұлы жыраудың ұшқыр қиялынан емес, талай-
талай ұрпақтың сан ғасырлық өмір тәжірибесінен туған заңды тұжырым екенін
пайымдап, түйсініп алғаның жөн шығар... [14, 254 ].
Оқиға желісіне қайта оралсақ. Жазушы үлкен ауқымдағы оқиғаларды
әсіреліп, әспеттемей-ақ бір сарынмен тігісін жатқызып бере білген.
Шындығында бұл әрбір оқиға бір-бір тақырып, бірнеше шығарманың сюжетіне жүк
болғандай. Алайда жазушы болған оқиғаның бүге-шүгесіне дейін қазбалап
жатпайды. Сөзін шығындап ұзақ сонар байандауларға да бармайды. Ұрымтал да,
ұтқыр детальдармен нағыз өмірдің өзіндік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz