Н. Төрекұловтың дипломатиялық қызметі

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

І. Тарау. Қазақтың ХХ ғас 20. жылдардағы дипломатиясы.

1.1. Қазақ дипломатиясының өркендеуі мен дамуы ... ... ... ... ..11
1.2. Н. Төрекұловтың мемлекеттік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... 15

ІІ.Тарау. Н. Төрекұловтың дипломатиялық қызметі.

2.1. Н. Төреқұлов елші, саясаткер, мәмлегерлік қызметі ... ... ..28
2.2. Н. Төреқұлов туралы тарихи зеріттеулер мен деректемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38

2.3. Н. Төреқұловтың тарихи тағдыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45

Қосымша: Н. Төреқұловтың ғұмыр жолына хррнологиялық тізбек және әр жылдары баспасөз бетінде жарық көрген еңбектерінің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53

Кіріспе
Зеріттеу тақырыбының өзектілігі: Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 1997 жылы Жалпыұлттық татулық пен саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы деп жариялады. Осыған орай тарихымыздың көленке беттері қайтадан ашылып, елеусіз, ескерусіз келген халқымыздың біртуар азаматтарының көптеген еңбектері жөнінде біле бастадық. Олардың еңбектері көп зеріттеуді қажет етеді. Ал біздің шарықтап көкке желбіреткен еліміздің тарихы тереңде жатыр. Тарихқа үңілмей, болашаққа жол тарту мүмкін емес. Қазіргі осы күнге жету үшін қандай бұралаңдаған жолдар өткенінбілу жас ұрпақтың міндеті деп білемін.
Ал біз жас ұрпақ халқының басына душар болған азап пен қорлықты сезіне білген қайраткерлерімізді танып-білу, оларды мақтан тұту міндетіміз. Бұл жағдайда елі үшін қабырғасы қайысып еңбек еткен, сондай әрекеттері үшін Мәскеу билеушілеріне ұнамай, өмірлері ерте қиылып кеткен Алаш азаматтарының өнегесі таудай тірек бола алады. Осылайша, қазақ ұлтының бүгінгі жарқын болашағын жақындатуға, оның іргетасын қаласуға сонау өткен ІІ ғасырдың алғашқы жылдарындағы аянбай еңбек еткен, қыруар жұмыс жасаған А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейқанов, М. Дулатов, Ж. Аймауытов, М. Шоқай, С. Садуақасов, Т. Рұсқұлов т.б. көрнекті мемлекет және қоғам қайраткерлерінің бел ортасында жүрген біртуар азамат, аса көрнекті мемлекет қайраткері, ғалым-ағартушы, тұңғыш кәсіби дипломант, артында өшпес құнды мұра қалдырған –Нәзір Төреқұлұлы Төреқұловты айтуға болады.
Сол сияқты және тоқтап кететін мәселе 1937 жылдың қырғынында осынау қазақтың қаймағы болған арыстарымыз барлығы дерлік қуғын-сүргінге ұшырап, басым көпшілігі ату жазасына кесілді. Ажалдан аман қалғандарының өзі ұзақ жылдар бойында ескерусіз қалдырылды.
Қазақ елінің тәуелсіздік алғаннан кейінгі тұңғыш президенті Н.Ә. Назарбаев айтқандай «Қазір тарих бетін ақтарып қарасақ, қазақтар біздің ғасырдың 20-30 жылдарында да айдалада бостан босқа қырыла бермепті, саяси жүйеге қару алып күресіпті.Сталиннің бұғауына қарсы Қазақстанның шартарабында ашықтан ашық күреске шығыпты. Бірақ күштері тең келмепті. Титықтаған халықтың бір бөлігі амалсыз көніпті, бір бөлігі туған қонысын тастап, шетке ауып кетіпті.
Қазақтар талай жерде тұтасымен қырылып кетуге шақ қалды. Бірақ өмірге құштарлық, азаттыққа құштарлық қайтадан жығылған еңсені көтеріп, тәуекелге бел буғызды». /1/
Республика баспаларынан жарық көрген кітаптар мен журнал беттерінен Нәзір Төреқұлов туралы тың деректерді аз кездестіреміз. Оның қоғам қайраткері ретіндегі өнегелі өмірі туралы айтылып та, жазылып та жүр. Кезінде көптеген деректер бұрмаланып, Орта Азия елдерінің тарихында өшпес жұлдыздай із қалдырғн азаматтардың есімі ұмытыла бастағаны да бекер емес, сол сияқты Н. Төреқұловтың қоғамға сіңірген еңбектері халқына кештеу жетіп жатыр, әлі де болса толық анықталмаған еңбектері жоқ емес.
Н. Төреқұлов қазақ тарихында бұрын-соңды ақпараттық басылымында атын атауға тыйым салған мемлекет қайраткерінің бірі. Ол да бірнеше қазақ зиялыларын сияқты «Тап жауы» атанып, жазықсыз жалаға ұшыраған.
Атап айтсақ, Патшаның 1916 жылы 25 маусымдағы жарлығы бойынша қара жұмысқа алынған отандастарының арасында үгіт жүргізу үшін оқуын тастап, Батыс майданға кеткен Минск қаласының маңында Орта Азия мен Қазақстаннан барған жастардан «Еркін дала» атты жасырын ұйым құрды.
Қоқанда шыққан «Халық газетіне» мақалалар жазып, тілегі бір, мұңы бір халықтың тағдырын бірігіп шешу мақсатында өзбек әдебиеттерінің классигі Х. Ниязимен бірге революциялық жұмыстар жүргізді.
1921-1922 жылдары түркі тілдесхалықтардың жазуын латын әліппесіне көшіру туралы Орталық комисия мүшесі болды. Бұл мәселеде де қазір қайта қолға алынуда.
1928-1936 жылдары КСРО мен Сауд Арабиясы арасындағы елшілік қызметін атқарған.
Н. Төреқұлов-кең ойлана білген азамат, білікті тұлға. Ол өзіне берілген тапсырмаларды орындап қана қоймай, басына тиімсіз болып тиетін жұмыстарға араласа білген азамат. Өзінің көзі жетіп, көңілі сенген мәселелерді іске асырудан тартынбаған, қиындықтан қорықпайтын кемел қасиеттерге толы кісі екендігі жасаған еңбектерінен көрініп тұрады. Оның тағдыр кешулері өзімен тұтас даңқты қазақ қайраткерлерінен өзгешелеу екендігін көрсетеді.
Қолдағы бар деректерге қарағанда Н. Төреқұлов Сыр бойындағы Түркістан өңіріндегі Қандөз ауылында 1892 жылы дүниеге келген. Ол жастық шағын Қоқан қаласында өткізді. Алғаш мұсылманша хат таниды. Қаладағы 8-жылдық коммерциялық училищені бітіреді. Жасынан зерек Нәзір бұл жылдары түрік, арап, парсы, орыс тілдерін меңгерумен бірге Шығыс әдебиеттері тарихын терең оқып, біледі. Әсіресе «Құран Кәрімде» жатқа айта білген. /2/
«Өз өмірін өз қалауынша құру құқысынан айырылған тәуелді халықтар, төл тарихына да империялдық күштердің көзімен қарауға тиісті болды. Сондықтан да қазақ қазақ тарихындағы ұлт-азаттық көтерілістерге, «феодалдық-монархиялық», жалпы ұлттық қозғалыстарға «буржуазиялық-ұлтшылдық», жеке немесе топтық қарсылықтарға «ұлттық ауытқушылық», халықтың өз қарапайым құқықтарын қанағаттандыруын талап еткен ұсыныстарға «қазақ ұлтшылдығы» сияқты өмірлік шындықтан алшақ, туптеп келгенде ұлттың өз азаттылығына деген табиғи ұмтылысын тұншықтыру мақсатынан туындаған айыптаулар тағылды». /3/
Сонымен Н.Төреқұловтың еңбектерін іздеу,зерттеутым кештеу қолға алынса да, қазірге дейін бірсыпыра істің атқарылғанын алдымен айтуымыз жон. Бұл тараптағы алғашқы күрделі ғылыми көпшілік еңбек-жазушы Жолтау Әлмашұлының Нәзірге арнаған екі кітабы. Бұл жұмыстардың Нәзіртанудың қарлығашы деп бағалаған орынды. Атақты қайраткер һәм қаламгерге қатысты деректердің түрлі архивтерден тірнектеп жинау оларды үш жинақ етіп жинаған, және үш жинақ етіп шығарған.
«Н. Төреқұлов-дипломат, саясаткер азамат» деген тұстан бейнелеп көру. Ең бастысы ардақты ағамыздың үш қыры елшілік қызметі, саясаткерлігі және азаматтығы әңгіме арқауында тұтас желі тартады. Н. Төреқұловтың тарихы, қоғамдық қызметі, сол тұстағы, сол кездегі тарихы әлеуметтік жағдайды әр қырынан ашып көрсетеді. Алдымен сол заманның мың құбылған саясатының қоғамдық, әлеуметтік өмірінің қыр сырына тереңірек үңілу. Қазақ тарихындағы үлкен тұлғалардың тарихи орны мен ұлты үшін олар жасап кеткен еңбектің маңызын қазіргі тұста жарқыратып көрсететін кезең келді. Тереңірек айтқанда, қазақтың ұлттық зиялылары жайлы көптеген материялдар бар, солай бола тұрса да қазіргі кезде Төреқұлов туралы бірнеше өзекті мәселелер бар, сол қазақ елі, жері үшін көрсетіп өткен біздің көш басшылардың зеріттеу қажеттілігін барынша ашып көрсетуге тырыстым.
Н. Төреқұлов өз еңбектерінде Орта Азия халықтарын орыстандыру үшін миссионерлер жүргізген саясатына қарсы шығып, әшкереледі.
Ұлттың ұлы қайраткері, тұңғыш қазақтан шыққан елші ( оның ішінде Орта Азиядан), ғалым-ағартушы, өзінің өшпес мұрасын артындағы ұрпақтарына қалдырған Н. Төреқұловтың еңбегі көп уақытқа дейін терең зеріттелмей, кең танылмай қалмай, оны зеріттеуге қызығушылық танытқандардың қатары көбеюде. Н. Төреқұловтың шоқтығы биік, қыры мен сыры көп тұлға екені мақтаныш. Ол Қазақстан азаматы, оның ішінде Оңтүстік Қазақстанда дүниеге келген азамат.
Тақырыптың зеріттелу деңгейі: Н. Төреқұловтың қоғамдық-саяси қызметі өте ауқымды және де әлі терең зеріттеліп болмаған тақырып. Н. Төреқұловтың өмірі мен мемлекеттік қызметін, атқарған еңбектерін зеріттеу жүргізіп, еңбектерін жинастырып, Тайыр Мансуров, Сәрсен Бек Сахабат, Ыбырайым қажы Исмайыл, т.б. кісілер бірнеше кітаптарын шығарып, газет-журналдар беттеріне мақалалар жазып, «Нәзір қорын» ашты.
Н. Төреқұловтың атқарған қызметтері жайында тек Қазақстан аумағында ғана емес, Сауд Арабиясында да бірнеше томдық кітаптар бар. Айта кететіні, оның елшілік қызметін атқарып жүргенде, өте құрметтеп, Нәзір Туралы естеліктер жазып, кітап шығарған. Сондай-ақ, Өзбекстанда да зеріттеп жүрген кісілер аз емес. Оның атымен аталатын әскери училище де бар. Нәзіртанушылар көмегімен Н. Төреқұловқа көше беріліп, мешіт, мұражай, мектептер ашылған. Сондай-ақ, оның туған күндеріне қарсы халқаралық ғылыми-практикалық конференциялар өтіліп тұрады.
Нәзіртанушылар Н. Төреқұловтың 7 кітапшасын, 450 беттік дипломатиялық күнделігін тапқан. Нәзір Төреқұловты зеріттеп жүріп, оның артынан қалған жалғыз перзенті Анель апамызды тауып, оның қайтыс болғанда, өзінің өтініші бойынша отанына әкеліп жерлеген.
Зеріттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері:
- Н. Төреқұловтың Қызметінің мәнін ашып көрсету.
- Саясаткердің өмірі мен қызметімен танысу.
- Арманда кеткен Алаш арстандарының мұрасын жинау.
- Оларды зеріттеу, жарыққа шығару, ісінің мәнісін түсіндіру.
- Ұзақ жылдар күткен тәуелсіздігіміздің алдымен осынау боздақтардың тағдырына игілік болып оралғанын баяндап беру.
- Нәзір Төреқұловтың қоғамдық саяси көзқарасын талдап, обьективті бағалау.
- Мұрағат құжаттарына, ғылыми жинақтар мен мерзімді басылымдар деректеріне сүйене отырып мәліметтерді тиімді пайдаланып, қайраткердің қоғамдық-саяси көзқарасымен бірге мемлекеттік қызметін көрсету.
- Зеріттеуде қайраткердің өзінің еңбектерін кеңінен пайдаланып, оны қаламгер, саясаткер ретінде бағалау.
- Экономика, оқу-ағарту салаларын дамытуындағы мемлекеттік қызметтерін қарастыру.
«Н. Төреқұлов» Араб тілінде басып шығарылуы, сөз жоқ, біздер қазақстандықтар үшін, әсіресе өткен ғасырдың 20-30 жылдардағы Сауд мемлекетінің қалыптасып дамуының қиын кездегі басқарған Кеңес-Сауд қарым-қатнастарының «алтын ғасыры» түбегейлі зеріттелгені жайында ашып жарыққа шығару елшілік жасаған кезіндегі жоспарларын тізіп жеке-жеке тоқталып мәнін ашып көрсету.
Зеріттеу жұмыстың тарихнамасы: Тарихтың бетіндегі халықтың сақталып, мұрасы бүгінгі ұрпақтың рухани қазынасына айналып отырған қазақ жерінің ұлы және қасиетті адамдары көп. Осындай қазақ жерінің біртуар қасиетті перзенттерін зеріттеу болашақ ұрпақтың басты міндеті болып табылады.
Нәзір Төреқұловтың еңбектерін іздеу, оны зеріттеу тым кешеуілдеп қолға алынса да қазірге дейін бірсыпыра істің атқарылғанын алдымен айтайық. Бұл тараптағы алғашқы күрделі ғылыми-көпшілікеңбек жазушы Жолтай Әлмашұлының Нәзірге арнаған екі кітаба бар. Бұл жұмыстарды Нәзіртанудың қарлығашы деп бағалаған орынды деп ойлаймын. Атақты қайраткер һәм қаламгерге қатысты деректерді түрлі архивтерден тірнектеп жинап, оларды үш жинақ етіп шығарған Ыбырай қажы Исмаиылұлы екенін ерекше атап көрсету ләзім. Нәзір жайында құнды пікірлер айтқан жазушылар Ө. Тұрманжанов, Ж. Арыстанов, аса көрнекті ғалым Б. Кенжебаев, профессор Т. Қожакеевтің мақалалары даілтипатқа ие. /4/
Ал енді Н. Төреқұловтың қазақтан шыққан тұңғыш кәсіби, білікті дипломант, елші болғандығын және оның есімі сол кезде көзі тірісінде-ақ халықтың деңгейінде танылғандығы Төреқұловтың өмірінің, қоғамдық-саяси қызметінің осы кезеңі белгілі қоғам қайраткері, саясаттанушы ғалым Тайыр Мансұровтың соңғы жылдары жарық көрген бірнеше еңбектерінде нақты деректік құжаттар негізінде терең ашылды. Оның төмендегі кітаптарын «Нәзір Төреқұлов-Сауд Арабиясы корольдігіндегі КСРО-ның өкілетті өкілі », «Елші Нәзір Төреқұлов Арабия дастаны », 4 тілде (орыс, қазақ, ағылшын, араб) және т.б. оқулықтары да жарық көрген болатын. /5/
Қазақтың біртуар, аяулы перзенті жүріп өткен қызмет белестері, Төреқұловтың өзі қалың ортасында жүрген, болған тарихи оқиғалар ауқымы немесе елшінің өз көзімен көрген елді мекендері, ірі-ірі саяси тұлғалармен, мемлекет басшыларымен жасаған қарым-қатынастары, азаматтың өміріндегі маңызды сәттердің барлығы тиянақты түрде зеріттеліп және де ұлт тәуелсіздігі үшін күрес туралы лекциялар оқуда дерек ретінде пайдалануға болады. /5/
Зеріттеу әдістері: Бұл дипломдық ғылыми жұмысты жазу барысында жинақтау, жүйелеу, салыстыру, талдау және тағы басқа зеріттеу әдістері пайдаланылды.
Ғылыми жаңалықтары: Бұл тақырыпты зеріттей келе, аса көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, ғалым-ағартушы, тұңғыш кәсіби дипломат... мұның әрі сегіз қырлы, бір сырлы орда азаматтың бойынан табылатын қасиеттерін оқып біліп, байқадым. Сондай-ақ Н. Төреқұловтың бұл қасиеттерінен басқа да, ерекшеліктерін білдім, атап айтқанда:
1. Қазақ халқының кең білімді, сауатты халық бола білетіндігін әлемге мойындатқан;
2. Өзбек мектебі үшін ең тұңғыш оқулықты жасаған;
3. Ташкентте тұңғыш рет Абай шығармаларын бастыру ісін басқарған;
4. Қазақтан шыққан тұңғыш рет дипломат;
5. Н. Төреқұлов 8 тілде емін еркін сөйлеп, баяндамалар оқып, жаза білген.
6. Мәскеу мен Санкт-Петербургтің Жоғары оқу-орындарында Шығыстанудан дәріс оқып, Маар атындағы ғылыми-зеріттеу институттында түркі тілдерінің етістігі тақырыбында зеріттеу жұмысын жүргізгн.
7. Н. Төреқұловтың еңбектері жан-жақты зеріттеле келе, қоғам қайраткері ретінде танылған саситұлға екендігі осындай жетістіктерінен сараланып бір тұжырымға келтірілді.
Зеріттеудің объектісі: Н. Төреқұловтың қоғамдық-саяси қызметтері.
Зеріттеудің құрлымы: Н. Төреқұловтың қоғамдық-саяси қызметіне жазған жұмысым кіріспе және екі тараудан, оның әр тарауы екі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Зеріттеу жұмысымның соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қоса Төреқұловтың ғұмыр жолын храналогиялық тізбек, сонымен қосымша әр жылдары баспасөз беттерінде жарық көрген еңбектерінің тізімі берілген.
Нәзір Төреқұлов жайында өз жұмысыма жалпылама кіріспе жөнінде Кеңестік кезеңдегі қазақ халқының тарихы өмірлері мен қызметтері өзгелерге үлгі-өнеге боларлық, ұлттық мақтанышымызғы айналған көптеген жарық тұлғалармен ерекшеленеді. Солардың бірі-көнекті мемлекет қайраткері, тамаша дипломат, журналист әрі педагог Нәзір Төреқұлов. Қоқандағы мақта саудагерінің ұлы Нәзір Мәскеу коммерциялық институтының үшінші курсын тәмәмдағаннан кейін солшыл эсерлердің ықпалымен 1917 жылы саясатқа бір жола дем қояды.Бірақ 1918 жылдың қазанында большевиктерге қосылды да, артынша өз еркімен Қызыл армияныңқатарына өтеді. Түркістан майданының революциялық әскери кеңесінің мүшесі, Бүкіл одақтық комунистер партиясының мүшесі болды. Н, Төреқұлов саясаттағы бағындырған ең биік шыңы 1921-0-1922 жылдардың үлесіне тиеді. Сол кездері ол Түркістан Атқару комитетінің төрағасы қызметін атқарады.
1928 жылы Нәзір Төреқұлов кеңестер одағының атынан Сауд Арабиясына өкілетті өкіл болып тағайындалады. Ол осы қызметте 1936 жылға дейін болады. Н. Төреқұлов ұлттық мүдде тұрғысынан алғандағы жекекәрі кәсіби қабілетімен дәл осы тұста жарқырап көрінді. Бұл сөзімізге тұңғыш кеңестік қазақелшісінің Сауд Арабиясындағы өмірі мен қызметіне қатысты құжаттар жинағын оқыған оқырманның өзі анық көз жеткізеді.
Құжаттар жинағы деп отырғанымыздың себебі-жақында Мәскеудагі «Русский Раритет» баспасынан «Нәзір Төреқұлов-КСРО- ның Сауд Арабиясы корольдігінің өкілетті өкілі» деген атпен Нәзір Төреқұловтың аталған корольдікте елшілік қызметте болған кезінен жазған хаттары, күнделіктері, есептері жеке кітап болып басыла шықты. Жинақта Нәзір Төреқұловтың Сауд Арабиясы корольдігінде КСРО-ның өкілетті өкілі кезеңдеріндегі қызметіне байланысты құжаттар бірінші рет барынша толық көлемінде ұсынылып отыр. Жазбалардың басым көпшілігі өкілетті өкілдің бас қаламынан шыққанын ескерсек, бұл кітаптың оның шығармаларының жинағы деуге әбден болады.
Н. Төреқұловтың Орталыққа жазған жазбалары, әңгімелерінің көшірмесі, саяси есептері, тағы басқа құжаттары 20-шы жылдардың соңы мен 30-ш жылдардың басындағы кеңес сауд қарым-қатынасының қалыптасуымен дамуы хақында жан-жақты мағлұмат береді. Құжаттардың тамаша жазылуы стилі, бака берудегі дәлдік,сарыптаудың егжей-тегжейлігімен нақтылаған қазақ елшісінің кеңестер одағының ішкі сыртқы саясатының ерекшелігін барынша нәзік сезінетін жоғары деңгейлі маман екендігін аяқтай түседі. Осы тұрғыдан келген кеңестік дипломатияның шын мәніндегі алтын қорына жатқызуға болатын адамды, өз отанына жан тәнімен беріліп қызмет еткен елшіні 1937-жылдың 3-ші қарашасында тантюркистік үгіт жүргізді, кеңес басшыларына қарсы күресте теористік әдіс қолдауға, шақырады деген ақылға еш қонбайтын жалаң жаламен ең жоғары жазаға кесу жұмсартып айтқанда айуандықпен тек қояр сорақылық әрекет демеске лажымыз жоқ.
Сол кесірлі заманның миллиондаған жазықсыз құрбандары секілді 1958 жылы Нәзір Төреқұловтың ісі құрамында қылмысы жоқ деп табылып, тоқтатылып үкімнің күші жойылды.
Нәзір Төреқұловтың еңбектерін іздеу, зеріттеу тым кеш қолға алынса да, Қазірге дейін бірсыпыра істің атқарылғандығын алдымен айтуымыз жөн. Нәзір туралы көптеп зеріттеп жазылған, солардың бірі Жолтай Әлмашщұлының Нәзірге арнаған екі кітабы. Бұл жұмыстарда Нәзірдің қорлағаны деп бағалаған жөн деп ойлаймын. Нәзірдің негізгі шыққан тегі Оңтүстік Қазақстан Сыр бойындағы ел болғаны, оқыған, өскен, құлашын-биік сермеген ортасы, көбіне басқа халықтар арасы. Оның жастықшағы Өзбекстан Ферғана өңірінде, Қоқан қаласында өткен. Нәзір оқуын тастап халқа, жұрты үшін өз еркімен «Еркін дала» деп аталатын жасырын ұйым құрып, өмірін халық мүддесіне арнауға бел байлайды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.

1. Бердібай Р. Халықтың дара перзенті // Ақиқат, 2001-№10-47 б.
2. Нәзір Төреқұловтың шығармалары // Алматы 1997ж 6-7 б.
3. Сахабат, Сәрсен Бек. Төреғұлдың Нәзірі// Алматы.Өркениет 2003-320б
4. Мансұров Т. А. Елші Н Төреқұловтың Арабия дастаны // Масква
2002ж 8-9 б.
5.Сарыпбекова З. «Төреқұловтың қоғамдық саяси қызметі». // Алматы
2004ж 12-14 б.
6. Қасымжомарт Тоқаев «Қазақстан Республикасының дипломатиясы»
Алматы: 2002ж 401-403 б.
1. Сонда -410-412б.
2. Әбдізұлы Қ. «Алаш перзенті» // Егемен Қазақстан 2007ж 3-тамыз 5-б.
3. Қ. Тоқаев. "Қазақстан Республикасының Дипломатиясы" Алм«ты:
2002ж 450-451б.
4. Т. Мансуров Н. Төреқұлов. Апматы: Қазақстан 2005-16 б.
5. Н. Төреқұлов шығармалары. Шымкент: 1996-4 б.
6. Г. Тілеуқұлов «Жазықсыз жазаланған тұлғалар» Ташкент: 2000ж-20б.
7. Т. Мансуров. «Н. Төреқұлов» Алматы, Қазақстан 2005ж-20 б.
8. Сонда- 21 б.
9. Садырбек Олжебай. «Ташкент таныған Төреқұлов» // Оңтүстік Қазақстан 2002 жыл №134-5 б.
10. Н. Төреқұлов. Дипломант. Алматы: Қазақстан 1997ж-7 б.
11. Сәрсен Бек Сахабат. Түркістан: // Оңтүстік Қазақстан 2006ж-2қараша 3 б
12. Н. Назаров, «Түркістанның туын ұстап өткен ер» // Әзіретті Түркістан
2001 жыл-№28-3 б.
20.Сәрсен Бек Сахабат. Төреқұлдың Нәзірі... Алматы 2003ж-28 б.
21.Н. Назаров. «Түркістанның туын ұстап өткен ер» // Әзірет Түркістан
2001 жыл №28-3 б.
22.Т. Мансуров. Тағлымға тағзым // Жас Алаш, 2003 ж 30 қазан-5 б.
23. Н. Төреқұлов. Шығармалары. Алматы: 1997ж-33 б.
24. Т. Мансуров. Н. Төреқұлов. Алматы Қазақстан: 2005-27 б.
25. Қазақстанның тұнғыш дипломант (Н. Төреқұлов) // Астана ақшамы
2003 ж- 5 тамыз-5 б.
26.Сәрсен Бек Сахабат. Төреғұлдың Нәзірі. Алматы: 2003 ж-27 б.
27 . Т Мансуров. Н. Төреқұлов. Алматы Қазақстан 2005 ж-31 б.
28. Исабек Б. Н. «Төреқұлдың ағартушылық қызметі» // Қазақ мектебі,
2004 жыл-№5-38 б.
29. Сәрсен Бек Сахабат. Төреқұлдың Нәзірі: Алматы Қазақстан, 2003ж-14б
30. Т. Мансуров Н. Төреқұлов. Алматы: Қазақстан, 2005ж-32 б.
31. Орманов С. «Н. Төреқұлов Қазақтан шыққан тұнғыш елші дипломат»
// Оңтүстік Қазақстан, 2005ж-1 желтоқсан -6 б.
32. Сәрсен Бек Сахабат. Төреқұлов Нәзір. Алматы: 2003ж-241 б.
33. Т. Мансуров. Н. Төреқұлов. Алматы: Қазақстан, 2005 ж-39 б.
34. Н. Оразов. «Ол король отбасымен дос-жар еді». // Жас Алаш 2003-№3-4
35. Төреқұлов. Дипломат. Алматы: Қазақстан, 1997 ж-8 б.
36. Орманов С. «Нәзір Төреқұлов қазақтан шыққан тұнғыш дипломат // Оңтүстік Қазақстан, 2005 жыл-9 қараша-1 б.
37. Сонда-3 б.
38. Тұғыры биік тұлға //Оңтүстік Қазақстан, 2006ж-9 қараша-3 б.
39. Тайыр Мансуров «Елші Нәзір Төреқұловтың Арабия дастаны»
Алматы: 2001 жыл-4-5 б.
40. Сонда- 7 б.
41. Т. Мансуров «Өкілетті өкіл, дипломат Нәзір Төреқұлов саясаткер Азамат» . Мәскеу: 2003 жыл-300 б.
42. Ақтаев С. Тұнғыш елші Н. Төреқұлов. //Егемен Қазақстан 2002ж-24 тамыз , 3-б.
43. «Н. Төреқұлов Ғибадатты ғұмыр» Алматы. 2005ж // Қазақстан баспасы
44. Сонда-25 б.
45. Сонда- 28 б.
46. Қансейт Әбдезұлы «Алаш перзенті» // Егемен Қазақстан 2007ж 3-тамыз. 5-б.
47. Сонда- 6-7 б.
48. Самат Мұса «Қазақстаннан шыққан кеңестің тұңғыш елшісі» // Егемен Қазақстан 200жыл 25-қазан 5 б.
49. Г. Тілеуқұлов. «Жазықсыз жазаланған тұлға» Ташкент. 2000ж-19б.
50. Сонда.-20 б.
51. Т. Мансуров. Н. Төреқұлов. Алматы: Қазақстан 2005 ж-230 б.
52. Г. Тілеуқұлов. «Жазықсыз жжазаланған тұлғалар» Ташкент. 2000 ж-21б.
53. Сонда-25 б.
54. Сәрсен Бек Сахабат. Төреқұловтың Нәзірі. Алматы: 2003ж-27 б.
55. Т. Мансуров. Н. Төреқұлов. Алматы. Қазақстан, 2005ж-38 б.
56.Сонда-40 б.
57. Сонда-42 б.
58. Н. Төреқұловтың Шығармалары. Алматы: 1997 ж-250 б.
59. З. Сарыпбеков «Төреқұловтың саяси қызметі» Алматы 2004ж-41 б.
60. Айсұлу Мусалиева. Н. Төреқұлов мұрасы-тарихи дерек көзі. // Айқап журналы №10. 2005 жыл-25 б.
61. Сонда-27 б.
62.Мансуров Т. А. Елші Н. Төреқұловтың Арабия дастаны. Масква 2002ж-450б.
63. Кекішев Т. «Н. Төреқұлов қайраткерлігі, беймәлім тағдыры және тарихи әдебиеті». // Қазақ әдебиеті 2004ж-21 мамыр. 4-5 б.
64.М. Бердібай. «Дара перзенті» // Ақиқат 2002ж-№9-46 б.
65. Самат Мұса «Қазақтан шыққан кеңестік тұңғыш елші» // Егемен Қазақстан. 2000 ж. 25 қазан 7-8 б.

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3

І. Тарау. Қазақтың ХХ ғас 20- жылдардағы дипломатиясы.

1. Қазақ дипломатиясының өркендеуі мен дамуы ... ... ... ... ..11
2. Н. Төрекұловтың мемлекеттік
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... 15

ІІ.Тарау. Н. Төрекұловтың дипломатиялық қызметі.

1. Н. Төреқұлов елші, саясаткер, мәмлегерлік қызметі ... ... ..28
2. Н. Төреқұлов туралы тарихи зеріттеулер мен
деректемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .38

3. Н. Төреқұловтың тарихи
тағдыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...45

Қосымша: Н. Төреқұловтың ғұмыр жолына хррнологиялық тізбек және әр жылдары
баспасөз бетінде жарық көрген еңбектерінің
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .48

Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...53

Кіріспе
Зеріттеу тақырыбының өзектілігі: Қазақстан Республикасының Президенті
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 1997 жылы Жалпыұлттық татулық пен саяси қуғын-
сүргін құрбандарын еске алу жылы деп жариялады. Осыған орай тарихымыздың
көленке беттері қайтадан ашылып, елеусіз, ескерусіз келген халқымыздың
біртуар азаматтарының көптеген еңбектері жөнінде біле бастадық. Олардың
еңбектері көп зеріттеуді қажет етеді. Ал біздің шарықтап көкке желбіреткен
еліміздің тарихы тереңде жатыр. Тарихқа үңілмей, болашаққа жол тарту мүмкін
емес. Қазіргі осы күнге жету үшін қандай бұралаңдаған жолдар өткенінбілу
жас ұрпақтың міндеті деп білемін.
Ал біз жас ұрпақ халқының басына душар болған азап пен қорлықты сезіне
білген қайраткерлерімізді танып-білу, оларды мақтан тұту міндетіміз. Бұл
жағдайда елі үшін қабырғасы қайысып еңбек еткен, сондай әрекеттері үшін
Мәскеу билеушілеріне ұнамай, өмірлері ерте қиылып кеткен Алаш азаматтарының
өнегесі таудай тірек бола алады. Осылайша, қазақ ұлтының бүгінгі жарқын
болашағын жақындатуға, оның іргетасын қаласуға сонау өткен ІІ ғасырдың
алғашқы жылдарындағы аянбай еңбек еткен, қыруар жұмыс жасаған А.
Байтұрсынов, Ә. Бөкейқанов, М. Дулатов, Ж. Аймауытов, М. Шоқай, С.
Садуақасов, Т. Рұсқұлов т.б. көрнекті мемлекет және қоғам қайраткерлерінің
бел ортасында жүрген біртуар азамат, аса көрнекті мемлекет қайраткері,
ғалым-ағартушы, тұңғыш кәсіби дипломант, артында өшпес құнды мұра қалдырған
–Нәзір Төреқұлұлы Төреқұловты айтуға болады.
Сол сияқты және тоқтап кететін мәселе 1937 жылдың қырғынында осынау
қазақтың қаймағы болған арыстарымыз барлығы дерлік қуғын-сүргінге ұшырап,
басым көпшілігі ату жазасына кесілді. Ажалдан аман қалғандарының өзі ұзақ
жылдар бойында ескерусіз қалдырылды.
Қазақ елінің тәуелсіздік алғаннан кейінгі тұңғыш президенті Н.Ә.
Назарбаев айтқандай Қазір тарих бетін ақтарып қарасақ, қазақтар біздің
ғасырдың 20-30 жылдарында да айдалада бостан босқа қырыла бермепті, саяси
жүйеге қару алып күресіпті.Сталиннің бұғауына қарсы Қазақстанның
шартарабында ашықтан ашық күреске шығыпты. Бірақ күштері тең келмепті.
Титықтаған халықтың бір бөлігі амалсыз көніпті, бір бөлігі туған қонысын
тастап, шетке ауып кетіпті.
Қазақтар талай жерде тұтасымен қырылып кетуге шақ қалды. Бірақ өмірге
құштарлық, азаттыққа құштарлық қайтадан жығылған еңсені көтеріп, тәуекелге
бел буғызды. 1
Республика баспаларынан жарық көрген кітаптар мен журнал беттерінен
Нәзір Төреқұлов туралы тың деректерді аз кездестіреміз. Оның қоғам
қайраткері ретіндегі өнегелі өмірі туралы айтылып та, жазылып та жүр.
Кезінде көптеген деректер бұрмаланып, Орта Азия елдерінің тарихында өшпес
жұлдыздай із қалдырғн азаматтардың есімі ұмытыла бастағаны да бекер емес,
сол сияқты Н. Төреқұловтың қоғамға сіңірген еңбектері халқына кештеу жетіп
жатыр, әлі де болса толық анықталмаған еңбектері жоқ емес.
Н. Төреқұлов қазақ тарихында бұрын-соңды ақпараттық басылымында атын
атауға тыйым салған мемлекет қайраткерінің бірі. Ол да бірнеше қазақ
зиялыларын сияқты Тап жауы атанып, жазықсыз жалаға ұшыраған.
Атап айтсақ, Патшаның 1916 жылы 25 маусымдағы жарлығы бойынша қара
жұмысқа алынған отандастарының арасында үгіт жүргізу үшін оқуын тастап,
Батыс майданға кеткен Минск қаласының маңында Орта Азия мен Қазақстаннан
барған жастардан Еркін дала атты жасырын ұйым құрды.
Қоқанда шыққан Халық газетіне мақалалар жазып, тілегі бір, мұңы бір
халықтың тағдырын бірігіп шешу мақсатында өзбек әдебиеттерінің классигі Х.
Ниязимен бірге революциялық жұмыстар жүргізді.
1921-1922 жылдары түркі тілдесхалықтардың жазуын латын әліппесіне
көшіру туралы Орталық комисия мүшесі болды. Бұл мәселеде де қазір қайта
қолға алынуда.
1928-1936 жылдары КСРО мен Сауд Арабиясы арасындағы елшілік қызметін
атқарған.
Н. Төреқұлов-кең ойлана білген азамат, білікті тұлға. Ол өзіне
берілген тапсырмаларды орындап қана қоймай, басына тиімсіз болып тиетін
жұмыстарға араласа білген азамат. Өзінің көзі жетіп, көңілі сенген
мәселелерді іске асырудан тартынбаған, қиындықтан қорықпайтын кемел
қасиеттерге толы кісі екендігі жасаған еңбектерінен көрініп тұрады. Оның
тағдыр кешулері өзімен тұтас даңқты қазақ қайраткерлерінен өзгешелеу
екендігін көрсетеді.
Қолдағы бар деректерге қарағанда Н. Төреқұлов Сыр бойындағы
Түркістан өңіріндегі Қандөз ауылында 1892 жылы дүниеге келген. Ол жастық
шағын Қоқан қаласында өткізді. Алғаш мұсылманша хат таниды. Қаладағы 8-
жылдық коммерциялық училищені бітіреді. Жасынан зерек Нәзір бұл жылдары
түрік, арап, парсы, орыс тілдерін меңгерумен бірге Шығыс әдебиеттері
тарихын терең оқып, біледі. Әсіресе Құран Кәрімде жатқа айта білген. 2
Өз өмірін өз қалауынша құру құқысынан айырылған тәуелді халықтар, төл
тарихына да империялдық күштердің көзімен қарауға тиісті болды. Сондықтан
да қазақ қазақ тарихындағы ұлт-азаттық көтерілістерге, феодалдық-
монархиялық, жалпы ұлттық қозғалыстарға буржуазиялық-ұлтшылдық, жеке
немесе топтық қарсылықтарға ұлттық ауытқушылық, халықтың өз қарапайым
құқықтарын қанағаттандыруын талап еткен ұсыныстарға қазақ ұлтшылдығы
сияқты өмірлік шындықтан алшақ, туптеп келгенде ұлттың өз азаттылығына
деген табиғи ұмтылысын тұншықтыру мақсатынан туындаған айыптаулар тағылды.
3
Сонымен Н.Төреқұловтың еңбектерін іздеу,зерттеутым кештеу қолға алынса
да, қазірге дейін бірсыпыра істің атқарылғанын алдымен айтуымыз жон. Бұл
тараптағы алғашқы күрделі ғылыми көпшілік еңбек-жазушы Жолтау Әлмашұлының
Нәзірге арнаған екі кітабы. Бұл жұмыстардың Нәзіртанудың қарлығашы деп
бағалаған орынды. Атақты қайраткер һәм қаламгерге қатысты деректердің түрлі
архивтерден тірнектеп жинау оларды үш жинақ етіп жинаған, және үш жинақ
етіп шығарған.
Н. Төреқұлов-дипломат, саясаткер азамат деген тұстан бейнелеп көру. Ең
бастысы ардақты ағамыздың үш қыры елшілік қызметі, саясаткерлігі және
азаматтығы әңгіме арқауында тұтас желі тартады. Н. Төреқұловтың тарихы,
қоғамдық қызметі, сол тұстағы, сол кездегі тарихы әлеуметтік жағдайды әр
қырынан ашып көрсетеді. Алдымен сол заманның мың құбылған саясатының
қоғамдық, әлеуметтік өмірінің қыр сырына тереңірек үңілу. Қазақ тарихындағы
үлкен тұлғалардың тарихи орны мен ұлты үшін олар жасап кеткен еңбектің
маңызын қазіргі тұста жарқыратып көрсететін кезең келді. Тереңірек
айтқанда, қазақтың ұлттық зиялылары жайлы көптеген материялдар бар, солай
бола тұрса да қазіргі кезде Төреқұлов туралы бірнеше өзекті мәселелер бар,
сол қазақ елі, жері үшін көрсетіп өткен біздің көш басшылардың зеріттеу
қажеттілігін барынша ашып көрсетуге тырыстым.
Н. Төреқұлов өз еңбектерінде Орта Азия халықтарын орыстандыру үшін
миссионерлер жүргізген саясатына қарсы шығып, әшкереледі.
Ұлттың ұлы қайраткері, тұңғыш қазақтан шыққан елші ( оның ішінде Орта
Азиядан), ғалым-ағартушы, өзінің өшпес мұрасын артындағы ұрпақтарына
қалдырған Н. Төреқұловтың еңбегі көп уақытқа дейін терең зеріттелмей, кең
танылмай қалмай, оны зеріттеуге қызығушылық танытқандардың қатары көбеюде.
Н. Төреқұловтың шоқтығы биік, қыры мен сыры көп тұлға екені мақтаныш. Ол
Қазақстан азаматы, оның ішінде Оңтүстік Қазақстанда дүниеге келген азамат.
Тақырыптың зеріттелу деңгейі: Н. Төреқұловтың қоғамдық-саяси
қызметі өте ауқымды және де әлі терең зеріттеліп болмаған тақырып. Н.
Төреқұловтың өмірі мен мемлекеттік қызметін, атқарған еңбектерін зеріттеу
жүргізіп, еңбектерін жинастырып, Тайыр Мансуров, Сәрсен Бек Сахабат,
Ыбырайым қажы Исмайыл, т.б. кісілер бірнеше кітаптарын шығарып, газет-
журналдар беттеріне мақалалар жазып, Нәзір қорын ашты.
Н. Төреқұловтың атқарған қызметтері жайында тек Қазақстан аумағында ғана
емес, Сауд Арабиясында да бірнеше томдық кітаптар бар. Айта кететіні, оның
елшілік қызметін атқарып жүргенде, өте құрметтеп, Нәзір Туралы естеліктер
жазып, кітап шығарған. Сондай-ақ, Өзбекстанда да зеріттеп жүрген кісілер аз
емес. Оның атымен аталатын әскери училище де бар. Нәзіртанушылар көмегімен
Н. Төреқұловқа көше беріліп, мешіт, мұражай, мектептер ашылған. Сондай-ақ,
оның туған күндеріне қарсы халқаралық ғылыми-практикалық конференциялар
өтіліп тұрады.
Нәзіртанушылар Н. Төреқұловтың 7 кітапшасын, 450 беттік дипломатиялық
күнделігін тапқан. Нәзір Төреқұловты зеріттеп жүріп, оның артынан қалған
жалғыз перзенті Анель апамызды тауып, оның қайтыс болғанда, өзінің өтініші
бойынша отанына әкеліп жерлеген.
Зеріттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері:
- Н. Төреқұловтың Қызметінің мәнін ашып көрсету.
- Саясаткердің өмірі мен қызметімен танысу.
- Арманда кеткен Алаш арстандарының мұрасын жинау.
- Оларды зеріттеу, жарыққа шығару, ісінің мәнісін түсіндіру.
- Ұзақ жылдар күткен тәуелсіздігіміздің алдымен осынау боздақтардың
тағдырына игілік болып оралғанын баяндап беру.
- Нәзір Төреқұловтың қоғамдық саяси көзқарасын талдап, обьективті
бағалау.
- Мұрағат құжаттарына, ғылыми жинақтар мен мерзімді басылымдар
деректеріне сүйене отырып мәліметтерді тиімді пайдаланып, қайраткердің
қоғамдық-саяси көзқарасымен бірге мемлекеттік қызметін көрсету.
- Зеріттеуде қайраткердің өзінің еңбектерін кеңінен пайдаланып, оны
қаламгер, саясаткер ретінде бағалау.
- Экономика, оқу-ағарту салаларын дамытуындағы мемлекеттік қызметтерін
қарастыру.
Н. Төреқұлов Араб тілінде басып шығарылуы, сөз жоқ, біздер
қазақстандықтар үшін, әсіресе өткен ғасырдың 20-30 жылдардағы Сауд
мемлекетінің қалыптасып дамуының қиын кездегі басқарған Кеңес-Сауд қарым-
қатнастарының алтын ғасыры түбегейлі зеріттелгені жайында ашып жарыққа
шығару елшілік жасаған кезіндегі жоспарларын тізіп жеке-жеке тоқталып мәнін
ашып көрсету.
Зеріттеу жұмыстың тарихнамасы: Тарихтың бетіндегі халықтың сақталып,
мұрасы бүгінгі ұрпақтың рухани қазынасына айналып отырған қазақ жерінің ұлы
және қасиетті адамдары көп. Осындай қазақ жерінің біртуар қасиетті
перзенттерін зеріттеу болашақ ұрпақтың басты міндеті болып табылады.
Нәзір Төреқұловтың еңбектерін іздеу, оны зеріттеу тым кешеуілдеп қолға
алынса да қазірге дейін бірсыпыра істің атқарылғанын алдымен айтайық. Бұл
тараптағы алғашқы күрделі ғылыми-көпшілікеңбек жазушы Жолтай Әлмашұлының
Нәзірге арнаған екі кітаба бар. Бұл жұмыстарды Нәзіртанудың қарлығашы деп
бағалаған орынды деп ойлаймын. Атақты қайраткер һәм қаламгерге қатысты
деректерді түрлі архивтерден тірнектеп жинап, оларды үш жинақ етіп шығарған
Ыбырай қажы Исмаиылұлы екенін ерекше атап көрсету ләзім. Нәзір жайында
құнды пікірлер айтқан жазушылар Ө. Тұрманжанов, Ж. Арыстанов, аса көрнекті
ғалым Б. Кенжебаев, профессор Т. Қожакеевтің мақалалары даілтипатқа ие.
4
Ал енді Н. Төреқұловтың қазақтан шыққан тұңғыш кәсіби, білікті
дипломант, елші болғандығын және оның есімі сол кезде көзі тірісінде-ақ
халықтың деңгейінде танылғандығы Төреқұловтың өмірінің, қоғамдық-саяси
қызметінің осы кезеңі белгілі қоғам қайраткері, саясаттанушы ғалым Тайыр
Мансұровтың соңғы жылдары жарық көрген бірнеше еңбектерінде нақты деректік
құжаттар негізінде терең ашылды. Оның төмендегі кітаптарын Нәзір Төреқұлов-
Сауд Арабиясы корольдігіндегі КСРО-ның өкілетті өкілі , Елші Нәзір
Төреқұлов Арабия дастаны , 4 тілде (орыс, қазақ, ағылшын, араб) және т.б.
оқулықтары да жарық көрген болатын. 5
Қазақтың біртуар, аяулы перзенті жүріп өткен қызмет белестері,
Төреқұловтың өзі қалың ортасында жүрген, болған тарихи оқиғалар ауқымы
немесе елшінің өз көзімен көрген елді мекендері, ірі-ірі саяси тұлғалармен,
мемлекет басшыларымен жасаған қарым-қатынастары, азаматтың өміріндегі
маңызды сәттердің барлығы тиянақты түрде зеріттеліп және де ұлт
тәуелсіздігі үшін күрес туралы лекциялар оқуда дерек ретінде пайдалануға
болады. 5
Зеріттеу әдістері: Бұл дипломдық ғылыми жұмысты жазу барысында
жинақтау, жүйелеу, салыстыру, талдау және тағы басқа зеріттеу әдістері
пайдаланылды.
Ғылыми жаңалықтары: Бұл тақырыпты зеріттей келе, аса көрнекті
мемлекет және қоғам қайраткері, ғалым-ағартушы, тұңғыш кәсіби дипломат...
мұның әрі сегіз қырлы, бір сырлы орда азаматтың бойынан табылатын
қасиеттерін оқып біліп, байқадым. Сондай-ақ Н. Төреқұловтың бұл
қасиеттерінен басқа да, ерекшеліктерін білдім, атап айтқанда:
1. Қазақ халқының кең білімді, сауатты халық бола білетіндігін әлемге
мойындатқан;
2. Өзбек мектебі үшін ең тұңғыш оқулықты жасаған;
3. Ташкентте тұңғыш рет Абай шығармаларын бастыру ісін басқарған;
4. Қазақтан шыққан тұңғыш рет дипломат;
5. Н. Төреқұлов 8 тілде емін еркін сөйлеп, баяндамалар оқып, жаза білген.
6. Мәскеу мен Санкт-Петербургтің Жоғары оқу-орындарында Шығыстанудан
дәріс оқып, Маар атындағы ғылыми-зеріттеу институттында түркі
тілдерінің етістігі тақырыбында зеріттеу жұмысын жүргізгн.
7. Н. Төреқұловтың еңбектері жан-жақты зеріттеле келе, қоғам қайраткері
ретінде танылған саситұлға екендігі осындай жетістіктерінен сараланып
бір тұжырымға келтірілді.
Зеріттеудің объектісі: Н. Төреқұловтың қоғамдық-саяси қызметтері.
Зеріттеудің құрлымы: Н. Төреқұловтың қоғамдық-саяси қызметіне жазған
жұмысым кіріспе және екі тараудан, оның әр тарауы екі бөлімнен және
қорытындыдан тұрады. Зеріттеу жұмысымның соңында пайдаланылған әдебиеттер
тізімі мен қоса Төреқұловтың ғұмыр жолын храналогиялық тізбек, сонымен
қосымша әр жылдары баспасөз беттерінде жарық көрген еңбектерінің тізімі
берілген.
Нәзір Төреқұлов жайында өз жұмысыма жалпылама кіріспе жөнінде Кеңестік
кезеңдегі қазақ халқының тарихы өмірлері мен қызметтері өзгелерге үлгі-
өнеге боларлық, ұлттық мақтанышымызғы айналған көптеген жарық тұлғалармен
ерекшеленеді. Солардың бірі-көнекті мемлекет қайраткері, тамаша дипломат,
журналист әрі педагог Нәзір Төреқұлов. Қоқандағы мақта саудагерінің ұлы
Нәзір Мәскеу коммерциялық институтының үшінші курсын тәмәмдағаннан кейін
солшыл эсерлердің ықпалымен 1917 жылы саясатқа бір жола дем қояды.Бірақ
1918 жылдың қазанында большевиктерге қосылды да, артынша өз еркімен Қызыл
армияныңқатарына өтеді. Түркістан майданының революциялық әскери кеңесінің
мүшесі, Бүкіл одақтық комунистер партиясының мүшесі болды. Н, Төреқұлов
саясаттағы бағындырған ең биік шыңы 1921-0-1922 жылдардың үлесіне тиеді.
Сол кездері ол Түркістан Атқару комитетінің төрағасы қызметін атқарады.
1928 жылы Нәзір Төреқұлов кеңестер одағының атынан Сауд Арабиясына
өкілетті өкіл болып тағайындалады. Ол осы қызметте 1936 жылға дейін болады.
Н. Төреқұлов ұлттық мүдде тұрғысынан алғандағы жекекәрі кәсіби қабілетімен
дәл осы тұста жарқырап көрінді. Бұл сөзімізге тұңғыш кеңестік
қазақелшісінің Сауд Арабиясындағы өмірі мен қызметіне қатысты құжаттар
жинағын оқыған оқырманның өзі анық көз жеткізеді.
Құжаттар жинағы деп отырғанымыздың себебі-жақында Мәскеудагі Русский
Раритет баспасынан Нәзір Төреқұлов-КСРО- ның Сауд Арабиясы корольдігінің
өкілетті өкілі деген атпен Нәзір Төреқұловтың аталған корольдікте елшілік
қызметте болған кезінен жазған хаттары, күнделіктері, есептері жеке кітап
болып басыла шықты. Жинақта Нәзір Төреқұловтың Сауд Арабиясы корольдігінде
КСРО-ның өкілетті өкілі кезеңдеріндегі қызметіне байланысты құжаттар
бірінші рет барынша толық көлемінде ұсынылып отыр. Жазбалардың басым
көпшілігі өкілетті өкілдің бас қаламынан шыққанын ескерсек, бұл кітаптың
оның шығармаларының жинағы деуге әбден болады.
Н. Төреқұловтың Орталыққа жазған жазбалары, әңгімелерінің көшірмесі,
саяси есептері, тағы басқа құжаттары 20-шы жылдардың соңы мен 30-ш
жылдардың басындағы кеңес сауд қарым-қатынасының қалыптасуымен дамуы
хақында жан-жақты мағлұмат береді. Құжаттардың тамаша жазылуы стилі, бака
берудегі дәлдік,сарыптаудың егжей-тегжейлігімен нақтылаған қазақ елшісінің
кеңестер одағының ішкі сыртқы саясатының ерекшелігін барынша нәзік
сезінетін жоғары деңгейлі маман екендігін аяқтай түседі. Осы тұрғыдан
келген кеңестік дипломатияның шын мәніндегі алтын қорына жатқызуға болатын
адамды, өз отанына жан тәнімен беріліп қызмет еткен елшіні 1937-жылдың 3-ші
қарашасында тантюркистік үгіт жүргізді, кеңес басшыларына қарсы күресте
теористік әдіс қолдауға, шақырады деген ақылға еш қонбайтын жалаң жаламен
ең жоғары жазаға кесу жұмсартып айтқанда айуандықпен тек қояр сорақылық
әрекет демеске лажымыз жоқ.
Сол кесірлі заманның миллиондаған жазықсыз құрбандары секілді 1958
жылы Нәзір Төреқұловтың ісі құрамында қылмысы жоқ деп табылып, тоқтатылып
үкімнің күші жойылды.
Нәзір Төреқұловтың еңбектерін іздеу, зеріттеу тым кеш қолға алынса
да, Қазірге дейін бірсыпыра істің атқарылғандығын алдымен айтуымыз жөн.
Нәзір туралы көптеп зеріттеп жазылған, солардың бірі Жолтай Әлмашщұлының
Нәзірге арнаған екі кітабы. Бұл жұмыстарда Нәзірдің қорлағаны деп бағалаған
жөн деп ойлаймын. Нәзірдің негізгі шыққан тегі Оңтүстік Қазақстан Сыр
бойындағы ел болғаны, оқыған, өскен, құлашын-биік сермеген ортасы, көбіне
басқа халықтар арасы. Оның жастықшағы Өзбекстан Ферғана өңірінде, Қоқан
қаласында өткен. Нәзір оқуын тастап халқа, жұрты үшін өз еркімен Еркін
дала деп аталатын жасырын ұйым құрып, өмірін халық мүддесіне арнауға бел
байлайды.

І.ТАРАУ. Қазақтың ХХ ғас 20-жылдарындағы
дипломатиясы.
1.1. Қазақ дипломатиясының өркендеуі мен дамуы.
Отандық дипломатияның бастауы ғасырлардың қойнауына кетеді. Қазақ
мемлекетінің қалыптасуының және орнығуының тарихымен тығыз байланысты. XV
ғасырдың ортасында пайда болған Қазақ хандығының әснери-саяси жән сауда-
экономикалық мүдделерін қорғау, оның орасан зор аумағын сыртқа қол
сұғушылықтан сақтау- осы міндеттер дипломатиялық майданда ұстамды және
ойластырылан іс-қимылды талап етті. Сондықтан сол дәуірдегі Қасым хан,
Тәуке хан, Абылай хан, Әбілқайыр хан сияқты көрнекті ұлттық көшбасшылардың
еңбегі көшпелі рулардың біртұтас мемлекете біріктіріп, оның тәуелсіздігін
нығайтудан ғана көрінбейді, сонымен бірге осы ерекше маңызды мақсатқа қол
жеткізу үшін қолайлы сыртқы жағдайларды туғыза білуден де байқалады. Қазақ
сұлтандарының жан-жақты білімі, олардың ауқымды түрде талдау жасап,
оқиғалар барысын болжамдай білу қабілеті біздің еліміздің дербестігін
қамтамасыз етуге, Ресей мен Қытайдың, сондай-ақ оңтүстіктегі көршілердің
мүдделері арасында шеберлікпен әрекеттеніп ұтымды шешім таба білуге
мүмкіндік берді. Қазақ сахарасының мемлекеттігін нығайтуға жәрдемдескені
үшін жүздің билері: Төле би, Қазыбек би және Әйтеке би тиімді сыртқы
саясатты жүргізуде орасан зор рөл ойнады. 6
Тарихтың Жаңа сатысында қазақ халқының әйгілі көсемдері бастаған
игілікті ісі тәуелсіз Қазақстанның Тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаев
жемісті түрде жалғастыруда. Қазақстанның басшы Қазақ Сахарасының ұлы
дәстүрлерінің лайықты жалғастырушысы болып табылады. Міне, осы тұлға
Біздің халқымыздың еркіндік пен шынайылық, тәуелсіздік туралы көпғасырлық
арманын іс жүзінде асырды.
Н. Назарбаевтың табанды күш-жігерінің арқасында Қазақстанды мүлде жаңа
тарихи жағдайларда әлемдік қауымдастық таңдады, тәуелсіз мемлекет ретінде
оның халқаралық позициясы нығайды, Қазақстан өзінің шартты міндеттемелеріне
жауапкершілікпен қарайды және дәйекті түрде ғалымдық сондай-ақ аймақтық
қауіпсіздікті нығайтуды жақтайды.
10 жыл ішінде Қазақстан Президенті әлемнің 60-қа жуық мемлекеттерінде
болды, 30- дан астам халқаралық форумдардың жүмысына қатысты,
мемлекеттердің, халқаралық ұйымдардың және қоғамдық бірлестіктердің
басшыларымен кездесіп, жүздеген келіссөздер жүргізді. Н. Назарбаевтың Дж.
Бушпен, У. Клитонмен, Б Ельцинмен, В. Путинмен, Цзян Блэминьмен, Ли Пэнмен
және дедания манаархтарымен, Орталық Еуропа, Таяу шығыс және Солтүстік
Шығыс Азия мемлекеттерінің басшыларымен, Премьер-министрлерді, көрнекті
діни және қоғам қайраткерлерді, ірі кәсіпкерлерді қоса алғанда, осы заманғы
әлемнің басқа да көптеген көшбасшыларымен жүргізген келіссөздері сияқты
тарихи оқиғалар қазақстандық дипломатияның жылнамасында мәңгілікке қалады.
Және мұның бәрі біздің мемлекетіміздің тәуелсіздігі мен егемендігін
нығайтудың жемісті нәтижесіне әкелді. 7
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Қазақстан президенті
сыртқы саясаттың тұжырымдамалық негіздерін бекітетін және оны өмірге енгізу
үшін жауап беретін мемлекеттегі бірінші тұлға. Басқаша сөзбен
айтқандаПрезидент барлық халқаралық істерде Қазақстанның атынан шығады.
Сондықтан Назарбаевты әділетті түрде біздің еліміздің бас дипломаты,
Қазақстандың Дипломатияның архитекторы деп айтуға болады. Бұл бағаның
тіпті де шартты сипаты жоқ, Қазақстандағы мемлекеттік құрылыстың ажырамас
бөлігіне айналған отандық дипломатияны құру мен іске асырудағы Қазақстандық
басшының шынайы рөлін білдіреді.
Қазақстандық дипломатияның тарихы туралы айтқанда, біздің әйгілі
отандасымыз Нәзір Төреқұловтың тұлғасын назардан тыс қалдыра алмаймыз. Н.
Төреқұлов кеңестік кезеңінің мемлекеттік қайраткері. Көрнекті шығыстанушы,
журналист әрі педагог, КСРО-дағы тұңғыш елші-қазақ болды.
Жас кезінен, Мәскеу комерциялық институтының студенті кезінен-ақ Н.
Төреқұлов саяси қызметпен белсенді түрде айналысты. 1918 жылы ол
большевиктер қатарына өтті, Қызыл әскерге ерікті түрде енеді. Одан әрі оның
әдеттен тыс іскерлік қасиеті және жұмысқа ерекше қабілетілігі шынайы әскери
мансап жолында басталды: Түркістан майданы революциялық әскери кеңесінің
мүшесі, Орталық Азия бюросының мүшесі, Түркістан Атқару Комитетінің
төрағасы. 1923 жылдан бастап КСРО Орталық Атқару Комитеті Жанындағы Орталық
баспа басқармасының төрағасы, бір мезгілде Шығыс халықтары институтының
ректорының орынбасар қызметін атқарды.
Төреқұловтың келу сәті Сауд Арабиясындағы саяси жағдайдың, жас
монархтардың Парсы шығанағы аймағындағы анағұрлым қуатты күш Ұлыбританиямен
қарым-қатынасының шиеленісе түскен кезеңі болатын. Оқиғалардың осылай
дамуының қозғаушы күші 1925 жылы саудтықтардың Хиджаздағы ағылшындар қолдап
отырған хашимттік басқаруды құлату болды. Н. Төреқұловтың алдына күрделі
міндет қойылды. Ол аймақта КСРО-ның саяси қатысуын күшейтуге, өзара
ынтымақтастық туралы кең ауқымды шарт жасасу қажеттігіне Сауд басшылығының
көзін жеткізуге және екі мемлекет арасындағы белсенді сауда-саттыққа
жәрдемдесуге тиіс болатын. Н. Төреқұлов қысқа мерзім ішінде Әл-Сауд
Корольдігінің негізін салушымен, саяси және іскер топтардың өкілдерімен
және сенімді байланыстарды жолға қойды. 8
Нәзірдің тікелей қатысуымен 1933 жылы КСРО-мен сауда-саттыққа қатысты
саудтық өкімет орындарының шектеулерін толық алып тастауға қол жеткізілді,
денсаулық сақтау саласында Корольдікке жәрдем беру ұйымдастырылды, сондай-
ақ бірқатар маңызды жобалар, оның ішінде Ат-Таиф қаласында Сауд
Аравиясындағы тұңғыш АТС-ты орнату жүзеге асырылды.
Қазақстанның дипломаттарға тиісті құрмет көрсете отырып, Мәлік Фазыловты
атап өту керек. 1940-шы жылдардың аяғында ол Мәскеу Мемлекеттік халқаралық
институтын бітірді. 1970 жылдардың ортасыннан бастап Кеңестер одағының
Малидегі елшісі болып тағайындалды. Нәзір Төреқұловтан кейін М. Фазылов
жоғары дипломатиялық қызметпен айналысу қызметіне ие болған бірінші( және
соңғы) біздің отандасымыз болды. 9
Бірқатар жылдар бойы Шәкен Нәдіров Монғолыстандағы кеңеселшілігінде
кеңесші-елші болып жұмыс істеді. Зейнетке шыққанға дейін ол КОКП ОК
халқаралық бөлімінде жұмыс істеді.
Кіріспеде айтып өткендей Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейін жас
мемлекеттің басшылығы алдында толыққанды дипломатиялық қызмет құрудың
күрделі міндеті тұрды. Бұл жұмыс тақыр жерден басталды, өйткені бұрынғы
саяси ведомствоның саны аз еді және оның өкілеттілігі мен функциялары
шектеулі болатын. КСРО құрамына кірген Қазақстанда түсінікті себептер
бойынша сыртқы саясаттың төл тұжырымдамасы да, шетелдерде дипломатиялық
мекемелер де болған жоқ. Тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш сыртқы істер министрі
болудың жоғары құрметін Төлеутай Сүлейменов иемденді. Орталық дипломатияны
құру жөніндегі күрделі жұмыста халқаралық практика мен қазақстандық өмір
шындығын жақсы білетін тәжірибелі дипломаттар министірге көмектесті. Олар:
Сәлім Құрманғожин, Нұрлан Дәненов, Қайыр Омаров, Ибрагим Аманғалиев, Болат
Нұрғалиев, Болат Нұржанов, Сайлау Батыршаұлы, Констатин Жигалов, Алмас
Хамзаев, Сергей Денжиевтер болды.
1992-1994 жылдары іріктеу нәтижесінде көптеген жас кадрлар қызметке
алынды. Кейін сол кездегі жастардың көпшілігі біздің мемлекетіміздің
дипломатиялық қызметінің негізін құрды. 1994 жылы Т. Сүлейменов
Қазақстанның АҚШ-тағы елшісінің қызметіне ауысты. Қазақстанның Туркиямен
ынтымақтастығын нығайту процесінде елеулі рөл ойнаған Қанат Саудабаев
сыртқы істер министері болды.
Біздің мемлекетіміздің басшысының дипломатия саласындағы кадрлық
саясаты өзін толық ақтады деп сеніммен айтуға болады. Қазір кәсіби шеберлік
пен басқару дағдысын жинақтаған білікті дипломатиялық команда қалыптасты.
Бірақ мұнымен тоқмейілісуге, әрине болмайды. Қазақстанға таяу болашақта
ғаламдану процесінің талаптарына сәйкес келетін анағұрлым білікті кадрлар
қажет болады. Осы мақсаттармен еліміздің бірқатар оқу орындарының
халқаралық мамандарыды жоспарлы түрде даярлау жүргіділуде. Дипломатиялық іс
жүзінде Сыртқы істер министірлігінің бүкіл дипломатиялық құрамы өтті 9.
Қазіргі жұмыс істеп жүрген дипломаттарды алмастыруға келетін жастардан
жоғары деңгейдегі кәсібй шебер талап етіледі. Әңгіме шеттілдерін мүлтіксіз
білу ғана емес, сонымен бірге геосаяси және геоэкономикалық ағымдағы сондай-
ақ перспективадағы үрдістерді жан-жақты білу туралы болып отыр. Келесі
ұрпақтың дипломаттары күрмеуі мол әлемдік саясатты, әлемдік рыноктың тыныс-
тіршілігін айрықша жақсы білуге міндетті, әлемдік және отандық тарихты,
әдебиетті және өнерді игеруі тиіс, басқаша айтқанда, халқаралық
қоғамдастықта біздің еліміздің мүдделерін жемісті түрде алға жылжытуға және
қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін жан-жақты білім жиынтығына қол жеткізуі
керек. Менімше елімізде білімді саясаткер жас мамандардың саны өте көп,
және сол жастар елімізді әлемге танытып Қазақ елін әлемге паш етеді деп
сенемін және оған өзім бар күшімді сала тырысамын.

1.2.Нәзір Төреқұловтың мемлекеттік қызметі.
Ұлылық-ең алдымен ақиқатқа құштарлықта.

Й. В. Гете.
Сыр бойынан Түркістан өңіріндегі Қандөз ауылында дүниеге келген Нәзір
Төреқұловтың өмір жолына келсек, ол жастық шағын Қоқан қаласында өткізеді.
Қалада үш жыл мұсылманша оқиды, үш жылдай орыс-күзем ектебінде оқып
бітіреді. Содан қаладағы 8 жылдық комерциялық училищені аяқтады. Жасынан
зерек ол сол жылдары түрік, арап, парсы, орыс тілдерін меңгерумен бірге
шығыс әдебиетін, тарихын терең біліп алады. Әсіресе Құран кәрімді де жатқа
айтады екен. Оның білімге, мәдениетке құштарлығы ел қамқоршысы, әрі
кеменгер болып қалыптасуына алып келді.
1914-1916 жылдары ол Мәскеудегі комерциялық институтта үш жыл оқиды. Бұл
аралықтаФранцуз, ағылшын, неміс тілдерін меңгеріп алады. Жеті тілді
меңгерген ол әлем мәдениетінің қайнар бұлағынан сусындап, оның нәрін өз
бойына сіңірген. 10.
Нәзір Ресей отаршылдығының Түркістан халықтарына қаншалықты қасірет
болып жабысқанын жан-жүрегімен сезеді. Түркістан автономиялық
республикасы деген еңбегінде бұл Ресей Түркістанда шикізат өндіретін ел
ретінде санап, оның мәденй өркендеуіне зередегі де мүдделі болмағанын,
қайта жергілікті халықтардың ұлттық дамуын барынша тежеп отырғанын
әшкерелейді. Мәселен, 1915-1916 жылдары Орта Азияда мақта өнімі Ресей
тоқыма өнеркәсібіне қажетті шикізаттың тең жарымын өндіргенімен, жергілікті
халық әлеуметтік теңсіздік қыспағында қала бергенін, қазақтың ең шырайлы
жерлерін тартып алудың тұрпайы зорлықпен жүргізілгенін дәлелді талдайды:
Қазақтардың ең шұрайлы жерлерін тартып алып, ондағы шаруашылықты тып-типыл
етті. Ақ патшаның әмірін орындаушымыз деген қазақтар мен кулактар күннен-
күнге жергілікті халықты талам-таражға ұшыратып, елді тонады, күш көрсетті.
Жер-жердегі әкімшілік орындары кулактардың қолтығынан су бүркіп отырды,
жергілікті халықтың жекеменшігіне ешқандай кепілдік болмауының, керісінше
отаршылдардың жүгенсіздігін қоштауының салдары 1916 жылғы ұлт-азаттық
көтерілісіне әкеліп соқтырды деп жазды 11.
Қазақ халқының біртуар перзенттері Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов,
Ахмет Байтұрсыновтармен жақын араласып, өзіне ұстаз тұтып, құрметтеген.
1916 жылы патша өкіметінің озбырлық саясаты салдарынан Орта Азия жастарының
бір тобыБатыс майданындағы Беларусияга қара жұмысқа жіберілді. Мәскеудегі
оқуын тастап осы жерге келген Төреқұлов Земсоюз мекемесінде нұсқаушы
болып орналасты. Сол кезеңдері Н. Төреқұлов бір сөзінде: Сол жылдардағы
мендегі түйсікпен социол-демократтар қатарына кіру мүмкін емес. Өйткені,
мен саяси-әлеумнттік жолды таңдау үшін ескі және жаңа шаһар ортасында
сарсаң болып жүрген едім. Мұсылмандар арасында тәрбие алғандықтан,
әлеуметтік тегімді ұмытпағандықтан һәм соңынан 1916 жылғы халық толқуын
көрген соң біржола халықтың көзқарас жағына шықтым,,- ағынан жарылып
мойындапты, содан бастап-ақ патшаның отарлау саясатына әшекерлеу, Түркістан
өлкелі еңбекшілерінің ұл-азаттық көтерілісіне деп беру мақсатымен Минск
қаласы маңында Еркін дала атты құпиялы қоғамын құрды 12.
Бұл қоғамның атқарған жұмысы үлкен дүние. Осылайша Нәзір Төреқұлов
қоғамның саяси өміріне білек сыбана батыр да, батыл түрде кірісіп кетті. ХХ
ғасырдың басында Алаш зиялылары халқының жарқын болашағын ашу жолындағы
қапысыз танылған азаматтар. Нәзір солардың бірі ғана емес, бірегейі. Тап
осынысы үшін Төреқұлов ешкімге еліктепмей, қайталанбас төл әрекетін сол
тұстағы қазақ қоғамының тума болмысына күштеп бөлектеу, Н. Төреқұловтың
білек сыбанып, саясатқа араласуы, тағдырдың жазуымен 1916 жылғы оқиғаларына
тұспа-тұс келді. Қазақтың әлеуметшіл күрескерлерінің жаңа бір ұрпағы осынау
бірегей тарихи құбылыстың аясында тағдыр анасы-себеп пәнсапасына ұйысақ,
өсіп жетілді, біртіндеп өзін өзгелерге танытты. Нәзір Төреқұловтың бір
ерекшелігі осынау ұлт-азаттық көтерілісіне құр еніп қоймай, Батыс
майданындағы тыл жұмыстарының бел ортасында жүруі.
Н. Төреқұлов бұлдыр болашағына жол нұсқар ортаны Әлихан Бөкейханов
бастаған Алаш қайраткерінің арасынан тапқан. Ал олар болса, Нәзір
Төреқұловтан үміт күтіп, оған тәлім-тәрбие берді Осылардың үмітін текке
кетпей үш-төрт жылда Нәзір ел бастаған көсемге, Түркістан автаномиялық
республикасына билігін үстаған мемлекеттік қайраткерге айналып шыға келді.
Яғни Нәзір Төреқұловты баураған, социал-демократтар емес, ұлттық демокрктия-
Алаш қайраткері.
Нәзір Төреқұлов оқиғаның бел ортасында жүргенін жоғарыда да айтып өткен
болатынбыз. 1916 жылы патша үкіметі Түркістанның жергілікті халқын тыл
жұмысына алу туралы жарлығын жариялағанда, ол земстволар одағынанұсқаушы
ретінде қызметке кірді. Тыл жұмысына шақырылған түземдік жұмысшыларға
көиектесу ниетімен келген Төреқұлов өзі үш жыл оқыған институтты тастап,
тыл жұмысшыларын еліне қайтқанша сол қызметке қала берді 13.
Н. Төреқұлов отандастарының ауыр тағдырына, өкімет орындарының
әділетсіздігіне, тіршілік тауқыметіне бұрын да бей жай қарамайтын. Қоқанда
тұрған кезінде-ақ қыстақтардағы жарсыз –жақыбайлардың әкесіне мұңын шағып
келетінін, байлардың, кулактардың зорлық зомбылығы туралы жоғарыдағы
басшыларға шағым жазып беруін өкінетінін көріп өсті. Жан баласын
жатырқамайтын Нәзір келгендердің жай-жапсарын сұрастырып, заңсыздыққа
ызаланатын. Ол арызданып келгенімен, шындыққа жете алмай, жаны
жабырқауларды, ұрыс-сөгіс естіп мүлдем қарасын батырғандарды жиі көріп
өскен.
1918 жылы Қоқан қаласында төңкеріс комитетінің хатшысы, Қоқан кеңесінің
жұмыс атқара жүріп, оның баспасөз оргоны Халық газетасын шығаруға
қатысты. Кейін Ферғана облыстық төңкеріс комитетінің төрағасына көтерілді.
Обылыстық халық ағарту бөлімінің бастығы қызметін атқара жүріп Жаңа
Шығыс, Ферғана газеттерінің редакторы болды 14. Кеңестік кезеңіндегі
қазақ халқының тарихи өмірлері мен қызметтері өзгелерге үлгі-өнеге
боларлық, ұлттық мақтанышымызға айналған көптеген жарық тұлғалармен
ерекшеленеді. Солардың бірі- көрнекті мемлекет қайраткерінің 1917 жылы
әскерлердің ықпалымен саясатқа біржола денқойғанымен, 1918 жылдың қазанында
большевиктерге қосылады да, артынша өз еркімен Қызыл армияның қатарына
өтеді. Түркістан майданының революциялық әскери кеңестің мүшесі,
Бүкілодақтық коммунистер партиясының Орта Азия бюросының мүшесі болды.
Жалпы, 1918 жылдың 23 наурызы мен 3 сәуірі аралығындағы бақандай он
күнге созылған Торғай обылыстық кеңестері І съезінің қазақ арасында кеңес
үкіметінің билігін нығайтудағы тарихи орны бөтен. Съезге арнайы шақырылған
сәйкес жарық көре бастаған Қазақ мұңы газетінің редакторлығына сайланады
15. Көршілес өзбек ағайындар Нәзірді төл перзенттері санап, қатты
құрметтейді. Мәселен, Ташкент қаласында №283 орта мектепкеосы шахардың А.
Икрамов ауданындағы Шараф Рашидов мақаласында бір үлкен көшеге, төрт тұйық
көшеге Нәзір Төреқұловтың аы берілген. Қоқан қаласында Нәзір атындағы көше
Түркістан және Өзбекстан мемлекетінің көрнекті қайраткері деп жазылған
меморялдық тақта қойылған ... . 16.
1918 жылы Төреқұлов Қоқан кеңес депутаттары революциялық комитеттің
секретары, 1918-1919 жылдарда Ферғана облыстық ревкомның төрағасы, Түр ОАК
мүшесі Түркістан республикасының ағарту комиссары, Вестник просвещения
комунистичесской культуры журналының редакторы тәрізді қызметтерде болды.
Бұдан әрі Нәзірдің қызметі Москвада жалғасты. Төреқұлов-талантты, көпырлы
журналист. Ең алдымен ол еңбектерін қазақ, өзбек, орыс тілінде қатар
жариялағанын атап өту керек. Ол Түркістанда жұмыс істеген жылдарында өзбек
және орыс тілдеріндегі бірталай газет, журналдардың редакторы және белсенді
шығарушылардың бірі болған. Бұған оның Ынтымақ журналында Қызыл байрақ,
Ферғана газеттерінде басылған алпысқа жуық жарияланған мақалалары дәлел
бола алады. 17.
Оның орыс тіліндегі еңбектерінің маңызы зор. Оның еңбектері алуан
түрлі. Бұлардың ішінен саяси шолу да, тіл, дін, мәдениет, дәстүр пробемасын
қозғайтын мақалалар, аудармалар, сын кітаптар кездеседі. Автономияшылдар
қуылғаннан кейін Н. Төреқұлов Қоқан жұмысшы, солдат және мұсылман
депутаттары кеңесінің хатшысы және оқу ағарту комиссары, Скобелова
қаласында обяревком төре алқасының мүшесі және оқу ағарту бөлімінің
меңгеруші қызметтерін атқарған. Бұл кезде ол солшыл әскери қатарында жүріп,
осы партияның жергілікті ұйымы төрағасының орынбасары міндетін атқарады..
Жауапты басшы қызыметінде жүрген Н. Төреқұлов төңірегіндегілердің
пікірін де қалт жібермейтін, оған менмендік, өркөкіректік мүлдем жат
болатын. Журналист өз әріптестеріен жиі кездесіп отырған, әлдебір мақаласын
баспаға жөнелтерден алдын реракциядағы жолдастарының материал жөніндегі
пікірін жинастырған. Іске байыпты қарау көзқарасы, шалқар білімдардық және
сөзге ұсталық басқа іс саласында Н. Төреқұловтың алдынан кең өріс ашты.
Н. Төреқұлов 1919 жылы Түркістан Республикасы Орталық атқару комитетінің
мүшесі болып сайланды.
Ең алдымен Нәзір Төреқұлов Ресей Отаршылдығының түркістан халқаралық
қаншалықты қасірет болып жабысқанын жан-жүрегімен сезеді. Түркістан
автаномиялық республикасы деген еңбегінде бұл туралы ойлағанын ашықта
батыл айтқан. Патша Ресей Түркістанды шикізат өндіретін ел ретінде санап,
оның мәдени өркенбеуіне зәредей де мүдделі блғанын, қайта жергілікті
халықтардың ұлттық дамуын барынша таптап отырғанын әшкерлейді. Мәселен,
1915-1916 жылдарда Орта Азияда мақта өнімі Ресей тоқыма өнеркәсібіне
қажетті шикізаттың тең жарымын өндіргенімен жергілікті халық әлеуметтік
теңсіздік қыспағында қала бергені, қазақтың ең шұрайлы жерлерін тартып
алудың тұрпайы зорлықпен жургізілгені дәлел талданады. Түркістанның мал
өсіретін аудандарының бей берекет басып алуы бой көтере бастады. Мұндай
басқыншылық әсіресе Ресейде егін шықпай қалған жылдары күшейе түсетін Бос
жатқан қазақ жерінің мемлекетіміздің өзі көзін салып, блардың жерін заңды
жолмен тартып ала бастады. Патша үкіметінің Заң шығарушы орындары өткен
ғасырдың 60 жылдарында қазақ жерін түгелімен мемлекет иелігінде деп
жариялаған еді. Патша бұл тәсілмен бірге екі қоянды алатын: біріншіден
помешиктік Ресейдегі жер тапшылығын шешудің жолын тапса, екіншіден Орта
Азиядағы саяси тұрақтылығы орыс элементімен нығайтып отырғанын Н.
Төреқұлов жер тағдырын, ел тағдырын бөліп қарамайды,қазақ жерін алғаны
өркениетке қажет болды дейді. Сатқынның өзін айтпайды, талдауын тереңдете
түседі.. Қазақстанның ең шұрайлы жерлерін тартып алып, ондағы шаруашылықты
тып-тыйпыл етті. Ақ патшаның әмірін орындаушымыз деген казактар мен
кулактар күннен-күнге жергілікті кедейді талам таражға ұшыратып, елді
тонады, күш көрсетті. Жер-жердегі өкімет орындары кулактардың қолтығына су
бүркіп отырды. Жергілікті халықтыжекеменшігіне ешқандай кепілдік
болмауының, керісінше отаршылдардың жүгенсіздігін қолдап, қоштаудың
салдары 18.
1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісіне әкеліп соқтырды. Мұндай сөздердің
кейіннен атақ-мансап иеленген жергілікті ұлт өкілдерінең көбі айта алған
жоқ, қайта қазақ жеріне өндірісті өркендету, тың жерлерді игеру деген
ұранды жамылып, орыстандыру сясатын жүргігендерді жарылқаушылар деп
дәріптеумен болды. Күні бүгінге дейінгі ауылды жігердегі қазақтың көбі шөл
мен шөлейт аймақтарды мекендеп, көп қиыншылық көріп отырған оларды патша
билігі заманында еріксіз айрылып қалған құнарлы өңірлерге, көшіру тарихи
әділеттік болатынын, оларды бұл үшін арнаулы бағдарлама жасап мемлекеттік
қамқорлық көрсету парыз екенін ашық көтерген басшылар жоқтың қасы 19.
1920-22 жылдары Түркістан Орталық Атқару Комитетінің төрағасы,
Түркістан комунистік партиясының бірінші хатшысы, халық ағарту комиссары
сияқты көптеген жуапты қызметтерді атқарды. Н. Төреқұловтың ел басқару
қызметкерінің негізгі арқауы халатты азаттықа, тәуелсіздікке жетелеу болды.
1921 жылдың 21-25 тамызында Кеңестердің бүкіл Түркістандық Х съезінде
Нәзір Төреқұлов есепті баяндма жасап, Түркістан Атқару Комитеті жанынан
ұлттық білімін ашуды сұранды. Түркістан мұсылман бюросын құрған кезінде
Түркістан Атқару Комитетінің жанында қазақ, өзбек, түркімен бөлімшелерін
ұйымдастырып, жергілікті халық мәселесіне айрықша көңіл бөлді.
1922 жылы Нәзір Төреқұов мемлекет бсшылығындағы қыруар жұмысына
қарамастан Төңкеріс атты журналды ұйымдастырып, оның бас редактры болды.
Ол журналға Дәуріш деген бүркеншік атымен материялдар жариялап отырған,
онда сол кездегі өзекті мәселелерді өткір түрде қозғап отырып жазған 20.
1922 жылдың соңынан 1928 жылға дейін Мәскеуге орталық баспасөз бөлімінің
бастығы болып істеген қызметімен ерекшеленеді, мұнда халқымыздың тарихы мен
тілін зеіттеуге көңіл бөлген Дәл осы жылдың наурыз айында Кремлье В. И.
Лениннің қабылдауында болып оған жергілікті халықтардың ана-тілі
мемлекеттік тіл білу керектігін көлденең қоя берді. Дәл Осы жылы ерекше
айта кететін мәселе Төреқұловтың осы кезеңде қазақтың ел ағалары Ә.
Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаевтарды шығармашылық ұызметке тартып,
амқорлық көрсеткені мәлім. Ұлтшыл атанып, Кеңес өкіметі басшыларының және
қазақтың Жандайшап белсенділерінің қырына алып, шеттеліп жүрген ғұлама
қайраткерлерді аялап, көңіл бөлуге ло кездегі ондай ерлікке екінің бірінің
жүрегі дауламайтын еді. Ал Нәзір Төреқұлов олармен араласуға жүрексінбеді,
бұл олардың өшпес еңбектерін бағалағаны белгілі еді. 1920 жылдың-
наурызында өткен Түркістан Халық комиссары кеңесінің мәжілісінде оқу-ағарту
комиссариатының жұмыс есебі тыңдалғанда сөз алған Түрккомиссария мүшесі Я.
Э. Рудзутак өз басы бұл мәселеде қанағаттанбайтынын, жергілікті халықпен
жүгізілетін тәлім-тәрбие жұмысын дереу жандандырудың зәрулігіндереу қолға
алды. Қысқасы, Түрккомиссиясының оқу-ағарту комиссариатын тәжірибелі және
адал қызметкерлермен нығайту жөніндегі нұсқауына сәйкес Төреқұлов Түркістан
республикасының оқу-ағарту комиссары болып тағайындалды. Оның орынбасары
қызметіне В. И. Лениннің тапсырысымен Түркістанга арнайы жіберілген
больщевик П. И. Лепещинский сайланып, коллегия құрамына И. Тоқтыбаев, Б.
Ходжаев, Ш. Двойлацкий, В. Билок кірді.
22- мамыр иен 6-маусым аралығында Түркістан республикасы оқу-ағарту
қызметкерлерінің І съезі өткен. Оны шақыруға бастама көтерген Нәзір
Төреқұлов онда оқу-ағарту комиссарларының міндетін саралаған баяндама
жасады. Делегаттар оннан астам ортақ мәселені ортаға салып, аса зәруіне
тоқталып пікір алысқан. Съез қарарында кеңес мектептерін көптеп ашу,
мұғалімдерді тәрбиелеу, кадр таңдау, жат элементтерге қарсы күресу,
ендігіде мұндай нұсқауларға жол бермеу қажеттігіне назар аударды 21.
Түркістанда өзбек тілінде басылып көрген алғашқы пән оқулықтарын түзуге
жетекшілік етуде Н. Төреқұловтың маңдай терін сыпырған жанкүйерлік еңбегі
де бар. Ферғанадағы басмашылықпен күрес Төреқұловтың ең маңызды
шаруашылығының бірі еді. Ол, Ферғана алқабының қыстақтарында әлденеше рет
болған, әскери мәселелерді шешуге қызу атсалысқан, Түркістан майданының
Революциялық әскери кеңесіиен тығыз бйланыс жасап отырды 22.
Түркістан компартиясының ІV съезінде Ферғана мәселесі жөнінде ол
жасаған баяндама негізінде қабылданған қалалардың өзі-ақ айғақтайды. Бұл
қарарда басмашылық тек қана мұсылман байлардың таптық және сославиелік
артықшылықтарын қорғауға бағытталған контрреволюциялық антисоветтік
қозғалыс деп айыпталды. Сол кезде бұл контрреволюциялық- бандиттік бағыт
ұсталған басмашылықтың мәніне берілген арлық жағынан ең дұрыс баға еді.
Ферғананың Түркістан республикасы ғана емес, бүкіл кеңес Федерациясы үшін
саяси, әсіресе экономикалық маңызын мойындаған съезд бандиттік басшылар
жасақтарын жою жөнінде шұғыл шарылар белгіленген.
Басмашылар Негізгі күштері талқандалған соң олардың басшылары сотқа
тартылды. Маңызды саяси мәне бар ашық соттар ұйымдастырылды, өйткені оларда
қоғамдық айыптаушыларға ерекше рөл берілді. Мұндай айыптаушылардың
қатарында қарапайым диқандар ғана емес, республиканың саяси жұмыста белгілі
бір дәрежеде шыңдалған жауапты қызметкерлері де болған 23.
Сот барысы баспасөзде кеңінен жазылды. Газет материялдарынан қоғамдық
айыптаушы Нәзір Төреқұловтың саяси қайраткері ретінде өз міндетін жете
білуімен, басмашылардың контрревлоюциялық мәнін ашып көрсетуде сотқа
көмектесіп қана қоймай, өзінің қайсарлығын көрсеткен. Ол өзінің сөзін саяси
пафоспен жеткізіп, оны естен шықпас эпизттармен, фактілермен, айқын
тұжырымдармен, жасады.. Аталмыш сотқа қатысқан, кейіннен Кеңес армиясының
генерал-лейтенанты дәрежесіне көтерілген Я. Д. Чанышев ... . ТКП ОК-нің
хатшысы Н. Төреқұлов айқындығымен, шындығымен әрі қайыспас бір беттігімен
жұрттың бәрін таңырқата тамаша сөз сөйледі деп еске алды ( Кеңестік
Түркістан үшін, Естеліктер жинағы, Ташкент, 1963 жыл) 24.
Іс жүзінде Түркістанның жетекшісіне айналған Н. Төреқұлов өзін шын
жолбасшысы, білікті әкім ретінде көрсете білді. Ол жаңа өкіметтің алдынан
туындайтын проблемалардың өзегіне жергілікті жерлерде үңілу үшін
республиканың әртүрлі облыстарын жиі аралап тұрды. Әрқалай съездерге
қатысып, сөз сөйледі, жиналыстар мен митингілерге жұмысшылармен, қызыл
гвардияшылармен, диқандармен жүздесті. Ол әуел бастан-ақ бұқараның үніне
құлақ аса білу, әрбір адамға ықыласпен қарау халық жетекшісінің ең негізгі
қасиеттерінің бірі екендігін көкейіне мықтап түйген. Қай жерде істемесін
жұртты қабылдауға ерекше мән берген, берген уәдесін бұлжытпай орындаған.
Оның сабырлы қалпы, көкіректіктің мүлде болмауы, келгендерді өзіне тартып,
шаруасын қысылмай, бүкпей айта беруіне қолайы ахуал туғызады.
Елдің ұлттық экономиканы қалыптастыруға ұмтылған Н. Төреқұлов оны
өрлетіп, гүлдендірудің негізі, тек ауыл шаруашылық өндірісін ғана емес,
жергілікті өнеркәсіпті де дамыту деп білді.
Түркістан республикасы Кеңестерінің Х съезінде Н. Төреқұлов жер
реформасы секілді қабырғалы мәселе жөнінде өзіне тән нақ сезіммен былай
дейді: Бұл міндеттерді жүзеге асыру мақсатында Түркістан Орталық Атқару
Комитеті ТКП Орталық Комитетінің басшылығымен ең алдымен жер реформасын
белгіледі, ол туралы Түркістан Басылымдарында көп жазылды, ол туралы
әртүрлі съездерде көп айтылды. Жер реформасы туралы ой қадап айтатын,
көктен түскен жоқ, ол Түркістанның өз шындығынан, ревлоюцияныңөзінен
туындаған, ол ең үлкен міндет ретінде алға тартты, Түркістан ОАК-ін оны
қауыр жүргізуге мәжбүр етті... Бұл жөнінде осы тақырыпқа жер шаруашылығы
халық комисарының арнайы баяндамасында айтылған менің міндетім атқарылған
іске жалпы саяси және экономикалық баға беру әрі тиісті қорытынды жасау.
Нәзір 1923 жылдың көктемінен бастап қолға алу жоспарланған Жетісу темір
жолының құрлысына да көп үміт артты-бұл жас республиканы Түркістанның астық
провлемасын шешуге жақындата түсетін 25.
Түркістандағы халық ағарту ісі, бүкіл басқа Шығыстағыдай, киерикалардың
уысында болатын Түркістан Автономиялы Республикасы атты жоғарыда айтылған
кітапшасында Нәзір Төреқұлов мұсылман дінбасыларының реакциялық рөлін,
оларды қимылдарын түземдік қоғамның прогресшіл бөлігіне қарсы өз
күресінде бір жағынан өзінің миссионерлер арқылы елді орыстандыру саясатын
жүргізген патшаның культергерлік үкіметін қолдап, екінші жағынан, шешу
феодалдық- патриархалдық қатынасының негізінде кең жойылған схоластика мен
фантизімді тықпалағанын атап көрсетті. Бұқара-бүкіл Орта Азия мен Еділ
бойында түнек ошағының рөлін атқарды 26.
Н. Төреқұловтың көлемді еңбектерінің бірі Ұлттық мәселесі және мектеп-
деп аталады. Мұнда ол мектеп, оқу жағдайындағы бір қалыпты бағытты айтады.
Европа, Америка империалистері Қытай, Туркия, Үндістан, Мысыр секілді
елдерді өз ықпалына тарту үшін, мисионерлік өзге халықтардың ұлттық
мәдениетін өшіріп, ерекшелігін жою әрекеті түптің түбінде күрейді деп
сенімді тұжырым жасайды. Патшалық Ресейдің де саясаты бұратаналардыне
түгелдей құрту немесе орыстандыру мқсатына құрылғанына мысал келтіреді. Ұлы
орысшыл шовинистердің өзгелерді былай қойғанда өздеріне тілі, діні жақын
украиындар мен беларустарға рухани жағынан қастандық жасағанын, тіпті
оларға өз тілінде дұғалық шығаруға да рұқсат етпеген қатығездігін
көрсетеді. Патша өкіметі Орта Азияда да дүние жүзілік білім ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.