Негізгі құралдардың кейбір жекелеген түрлерін есептеу
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1 БӨЛІМ. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Негізгі құралдар оларды жіктеу және бағалау 9
1.2 Келіп түскен негізгі құралдардың есебін ұйымдастыру 15
1.3 Негізгі құралдардың кейбір жекелеген түрлерін есептеу 18
1.4 Негізгі құралдардың тозуын және амортизациясын есептеу 21
1.5 Негізгі құралдарды жөндеудің есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
1.6 Негізгі құралдарды жалға алудың есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
1.7 Негізгі құралдарды есептен шығару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
1.8 Негізгі құралдарды түгендеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2. БӨЛІМ. ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТІСІ «ЕҢБЕКТІ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ» МЕКЕМЕСІ ЖӘНЕ ТАЛДАУ 46
2.1 «Еңбекті және халықты әлеуметтік қорғау» мекемесі қызметіне сипаттама 49
2.2 Негізгі құралдардың есеп саясаты 53
2.3 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау 53
ҚОРЫТЫНДЫ 58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 60
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1 БӨЛІМ. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Негізгі құралдар оларды жіктеу және бағалау 9
1.2 Келіп түскен негізгі құралдардың есебін ұйымдастыру 15
1.3 Негізгі құралдардың кейбір жекелеген түрлерін есептеу 18
1.4 Негізгі құралдардың тозуын және амортизациясын есептеу 21
1.5 Негізгі құралдарды жөндеудің есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
1.6 Негізгі құралдарды жалға алудың есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
1.7 Негізгі құралдарды есептен шығару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
1.8 Негізгі құралдарды түгендеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2. БӨЛІМ. ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТІСІ «ЕҢБЕКТІ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ» МЕКЕМЕСІ ЖӘНЕ ТАЛДАУ 46
2.1 «Еңбекті және халықты әлеуметтік қорғау» мекемесі қызметіне сипаттама 49
2.2 Негізгі құралдардың есеп саясаты 53
2.3 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау 53
ҚОРЫТЫНДЫ 58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 60
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Нарықтық экономика жағдайында басқаруды жетілдіруде бухгалтерлік есептің ролі мен мәні артуда. Басқару мен нарықтың экономиканың дамуына, әр түрлі деңгейдегі басқару шешімдерін әзірлеуге, негіздеу мен қабылдауға субъектінің нарықтағы іс-қимылын анықтап, бәсекелес-субъектіні айқындауға, сондай-ақ субъектілердің қаржылық және шаруашылық қызметі туралы сапалы, уақтылы ақпаратты қалыптастыру бухгалтерлік есептің басты мақсаттары болып табылады.
Бухгалтерлік есеп - экономикалық білім жүйесіндегі негізгі пәндердің бірі, әрі оны мамандығым деп таңдағандар үшін аса маңызды. Ол шаруашылық жүргізуші кез келген субъект қызметінде жетекші орын алады. Бухгалтерлік есептің мәліметтері негізінде бүкіл шаруашылық қызметтің іс-әрекеті сипатталып, оның табысы немесе шығыны есепке алынады, қаржылық жағдайы анық көрсетіледі. Бухгалтерлік есеп субъектілердің меншігін сақтауды бақылауға және басқару шешімдерін қабылдауға қажетті ақпаратты жинақтайды.
Негізгі құралдар дегеніміз - ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) материалды өндіріс саласында да, өндірістік емес салада да еңбек құралы ретінде іс-әрекет ететін материалдық активтер ұлттық комиссиясы.
Негізгі құралдар есебі Қазақстан Республикасының бухгалтер есеп жөніндегі 1996 жылғы 13 қарашадағы Қаулысымен бекітілген № 6 «Негізгі құралдар есебі» бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес іске асырылады.
Негізгі құралдар мақсаттық белгілеуіне және орындалатын іс-қызмет аясына байланысты, сонымен катар Қазақстан Республикасы Ұлттық бухгалтерлік есеп бойынша 1996 жылғы 18 қарашадағы №6 қаулысымен бекітілген қаржы-шаруашылық қызметтің бухгалтерлік есебі шоттарының Бас жоспарына сәйкес негізгі құрамдар бойынша мақсатты белгілеу мен орындалатын іс-қызмет аясына байланысты жіктеледі.
Бітіру жумысының өзектілігі, Өндірістік үрдіске жылдар бойы өз қызметін көрсететін, алдағы кезеңдерде табыс келтіруге арналған және өндірлген жаңа өнімдер үшін жұмсалған шығындар құрамына өзінің бастапқы құнын амортизация түрінде біртіндеп отыратын активтер негізгі құралдар олар әрбір кәсіпорын үшін маңызды және қалаушы салс болып табылады.
Бітіру жұмыстың мақсаты: негізгі құралдардың бухгалтерлік есепті ұйымдастыру жүйесімен таныстыру арқылы, негізгі құралдардың амортизациясы мен тозу есебіне, күрделі шығындарға, негізгі құралдарды түгендеуді теориялық тұрғыдан дәлелдеу. Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндетер орындалады:
- Нгізгі құралдардың есебі;
- Негізгі құралдар оларды жіктеу және бағалау есебі;
- Келіп түскен негізгі құралдардың есебін ұйымдастыру;
- Негізгі құралдарының кеибір түрлерін есептеу;
- Негізгі құралдың тозуын және амортизациясын есептеу;
- Негізгі құралдарды жөндеудің есебі;
- Негізгі құралдарды жалға алудың есебі;
- Негізгі құрадарды есептен шығару;
- Негізгі құралдарды түгендеу есебі;
- Негізгі құралдарды қайта бағалау есебі.
Негізгі құралдарға бұлардың ең әуелі бастапқы құнына және пайдалану мерзіміне қарай амортизация есептелніп отырады.Есептелінген амортизациялық сома негізгі құралдардың бастапқы құны сомасынан біртіндеп шегерліп отырады. Бастапқы құннан есептелінген амортизациялық соманы азайтқандығы қалған сома қалдық құн (сома) деп аталынады. Негізгі құралдар классификациялық арнайы топтарға бөлінеді.
Нарықтық экономика жағдайында басқаруды жетілдіруде бухгалтерлік есептің ролі мен мәні артуда. Басқару мен нарықтың экономиканың дамуына, әр түрлі деңгейдегі басқару шешімдерін әзірлеуге, негіздеу мен қабылдауға субъектінің нарықтағы іс-қимылын анықтап, бәсекелес-субъектіні айқындауға, сондай-ақ субъектілердің қаржылық және шаруашылық қызметі туралы сапалы, уақтылы ақпаратты қалыптастыру бухгалтерлік есептің басты мақсаттары болып табылады.
Бухгалтерлік есеп - экономикалық білім жүйесіндегі негізгі пәндердің бірі, әрі оны мамандығым деп таңдағандар үшін аса маңызды. Ол шаруашылық жүргізуші кез келген субъект қызметінде жетекші орын алады. Бухгалтерлік есептің мәліметтері негізінде бүкіл шаруашылық қызметтің іс-әрекеті сипатталып, оның табысы немесе шығыны есепке алынады, қаржылық жағдайы анық көрсетіледі. Бухгалтерлік есеп субъектілердің меншігін сақтауды бақылауға және басқару шешімдерін қабылдауға қажетті ақпаратты жинақтайды.
Негізгі құралдар дегеніміз - ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) материалды өндіріс саласында да, өндірістік емес салада да еңбек құралы ретінде іс-әрекет ететін материалдық активтер ұлттық комиссиясы.
Негізгі құралдар есебі Қазақстан Республикасының бухгалтер есеп жөніндегі 1996 жылғы 13 қарашадағы Қаулысымен бекітілген № 6 «Негізгі құралдар есебі» бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес іске асырылады.
Негізгі құралдар мақсаттық белгілеуіне және орындалатын іс-қызмет аясына байланысты, сонымен катар Қазақстан Республикасы Ұлттық бухгалтерлік есеп бойынша 1996 жылғы 18 қарашадағы №6 қаулысымен бекітілген қаржы-шаруашылық қызметтің бухгалтерлік есебі шоттарының Бас жоспарына сәйкес негізгі құрамдар бойынша мақсатты белгілеу мен орындалатын іс-қызмет аясына байланысты жіктеледі.
Бітіру жумысының өзектілігі, Өндірістік үрдіске жылдар бойы өз қызметін көрсететін, алдағы кезеңдерде табыс келтіруге арналған және өндірлген жаңа өнімдер үшін жұмсалған шығындар құрамына өзінің бастапқы құнын амортизация түрінде біртіндеп отыратын активтер негізгі құралдар олар әрбір кәсіпорын үшін маңызды және қалаушы салс болып табылады.
Бітіру жұмыстың мақсаты: негізгі құралдардың бухгалтерлік есепті ұйымдастыру жүйесімен таныстыру арқылы, негізгі құралдардың амортизациясы мен тозу есебіне, күрделі шығындарға, негізгі құралдарды түгендеуді теориялық тұрғыдан дәлелдеу. Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндетер орындалады:
- Нгізгі құралдардың есебі;
- Негізгі құралдар оларды жіктеу және бағалау есебі;
- Келіп түскен негізгі құралдардың есебін ұйымдастыру;
- Негізгі құралдарының кеибір түрлерін есептеу;
- Негізгі құралдың тозуын және амортизациясын есептеу;
- Негізгі құралдарды жөндеудің есебі;
- Негізгі құралдарды жалға алудың есебі;
- Негізгі құрадарды есептен шығару;
- Негізгі құралдарды түгендеу есебі;
- Негізгі құралдарды қайта бағалау есебі.
Негізгі құралдарға бұлардың ең әуелі бастапқы құнына және пайдалану мерзіміне қарай амортизация есептелніп отырады.Есептелінген амортизациялық сома негізгі құралдардың бастапқы құны сомасынан біртіндеп шегерліп отырады. Бастапқы құннан есептелінген амортизациялық соманы азайтқандығы қалған сома қалдық құн (сома) деп аталынады. Негізгі құралдар классификациялық арнайы топтарға бөлінеді.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Абдыманапов А. Организация бухгалтерского учета и фармимрования учетной политики. – Алматы: 2001.358с
2. Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік есеп теориясы. – Алматы: Қаржы, 1992. -245б
3. Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру. – Алматы: Қаржы, 1992. -254б
4. Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік есеп терминдері жөніндегі ссөздік/ Бухгалтерлік есеп және аудит. – Алматы: 1998. – 254б
5. Бабаев Ю.А. Теория бухгалтерского учета. – М: 1999. – 400с
6. Бетге Й. Балансоведение. – М: 2000. -240с
7. Бернистайн Л.А. Анализ финансовой отчетности. – М: 1996. – 350с
8. Безруких П.С. Бухгалтерский учет. – М: 1999. 450с
9. Вуд Ф. Бухгалтерский учет для предпринимателей. – М: 1993. -312с
10. Вахрушина М.С. Бухгалтерский учет. – М: 2004. -365с
11. Гетьман В.Г. Финансовый учет. – М: 2004. -152с
12. Гусева Т.М. Основы бухгалтерского учета: теория, практика, тесты. М: 2000. 230с
13. Головизина А. Бухгалтерский управленческий учет. – М: 2004. -450с
14. Грязнова А. Финансово – кредитный экономический словарь. – М: 2004. 220с
15. Дүйсенбаев К.Ш. Аудит - Алматы, Қаржы-қаражат, 1998. -478б
16. Дүйсенбаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами. – Алматы: Экономика, 2000. -287б
17. Кутер М.И. Теория и принципы бухгалтерского учета. – М: 2000. 550с.
18. Ковалев В.В. Финансовый анализ. – М: 2004. 340с
19. Луговой В.А. Учет нематериальных активов и их амортизация. Бухгалтерский учет № 11, 1995. -367б
20. Подольский В. И. Аудит.-М: Юнити, 1997.-460б
21. Радостовец, В.К. Бухгалтерский учет на предприятий, - Алматы: 2002. -655б.
22. Шеремет В.П. Аудит. –М: 1995.-200б
1. Абдыманапов А. Организация бухгалтерского учета и фармимрования учетной политики. – Алматы: 2001.358с
2. Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік есеп теориясы. – Алматы: Қаржы, 1992. -245б
3. Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру. – Алматы: Қаржы, 1992. -254б
4. Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік есеп терминдері жөніндегі ссөздік/ Бухгалтерлік есеп және аудит. – Алматы: 1998. – 254б
5. Бабаев Ю.А. Теория бухгалтерского учета. – М: 1999. – 400с
6. Бетге Й. Балансоведение. – М: 2000. -240с
7. Бернистайн Л.А. Анализ финансовой отчетности. – М: 1996. – 350с
8. Безруких П.С. Бухгалтерский учет. – М: 1999. 450с
9. Вуд Ф. Бухгалтерский учет для предпринимателей. – М: 1993. -312с
10. Вахрушина М.С. Бухгалтерский учет. – М: 2004. -365с
11. Гетьман В.Г. Финансовый учет. – М: 2004. -152с
12. Гусева Т.М. Основы бухгалтерского учета: теория, практика, тесты. М: 2000. 230с
13. Головизина А. Бухгалтерский управленческий учет. – М: 2004. -450с
14. Грязнова А. Финансово – кредитный экономический словарь. – М: 2004. 220с
15. Дүйсенбаев К.Ш. Аудит - Алматы, Қаржы-қаражат, 1998. -478б
16. Дүйсенбаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами. – Алматы: Экономика, 2000. -287б
17. Кутер М.И. Теория и принципы бухгалтерского учета. – М: 2000. 550с.
18. Ковалев В.В. Финансовый анализ. – М: 2004. 340с
19. Луговой В.А. Учет нематериальных активов и их амортизация. Бухгалтерский учет № 11, 1995. -367б
20. Подольский В. И. Аудит.-М: Юнити, 1997.-460б
21. Радостовец, В.К. Бухгалтерский учет на предприятий, - Алматы: 2002. -655б.
22. Шеремет В.П. Аудит. –М: 1995.-200б
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІ
(дипломдық жұмыс)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1 БӨЛІМ. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... .. 9
1. Негізгі құралдар оларды жіктеу және бағалау 9
1.2 Келіп түскен негізгі құралдардың есебін ұйымдастыру 15
1.3 Негізгі құралдардың кейбір жекелеген түрлерін есептеу 18
1.4 Негізгі құралдардың тозуын және амортизациясын есептеу 21
1.5 Негізгі құралдарды жөндеудің есебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
1.6 Негізгі құралдарды жалға алудың
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 31
1.7 Негізгі құралдарды есептен
шығару ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .37
1.8 Негізгі құралдарды
түгендеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .39
2. БӨЛІМ. ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТІСІ ЕҢБЕКТІ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ
МЕКЕМЕСІ ЖӘНЕ ТАЛДАУ 46
2.1 Еңбекті және халықты әлеуметтік қорғау мекемесі қызметіне сипаттама
49
2. Негізгі құралдардың есеп саясаты 53
3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау 53
ҚОРЫТЫНДЫ 58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 60
ҚОСЫМШАЛАР
Аннотация
Бітіру жұмыстың мақсаты: негізгі құралдардың бухгалтерлік есепті
ұйымдастыру жүйесімен таныстыру арқылы, негізгі құралдардың амортизациясы
мен тозу есебіне, күрделі шығындарға, негізгі құралдарды түгендеуді
теориялық тұрғыдан дәлелдеу. Негізгі құралдар кәсіпорынның жекелеген
құралдарына теңестіріледі. Әрбір субъект негізгі құралдарды есептік бағалау
өзгерістерінің нәтижесі және сипатын олардың материалдық тозуын ашу керек.
Кіріспе
Нарықтық экономика жағдайында басқаруды жетілдіруде бухгалтерлік
есептің ролі мен мәні артуда. Басқару мен нарықтың экономиканың дамуына, әр
түрлі деңгейдегі басқару шешімдерін әзірлеуге, негіздеу мен қабылдауға
субъектінің нарықтағы іс-қимылын анықтап, бәсекелес-субъектіні айқындауға,
сондай-ақ субъектілердің қаржылық және шаруашылық қызметі туралы сапалы,
уақтылы ақпаратты қалыптастыру бухгалтерлік есептің басты мақсаттары болып
табылады.
Бухгалтерлік есеп - экономикалық білім жүйесіндегі негізгі пәндердің
бірі, әрі оны мамандығым деп таңдағандар үшін аса маңызды. Ол шаруашылық
жүргізуші кез келген субъект қызметінде жетекші орын алады. Бухгалтерлік
есептің мәліметтері негізінде бүкіл шаруашылық қызметтің іс-әрекеті
сипатталып, оның табысы немесе шығыны есепке алынады, қаржылық жағдайы анық
көрсетіледі. Бухгалтерлік есеп субъектілердің меншігін сақтауды бақылауға
және басқару шешімдерін қабылдауға қажетті ақпаратты жинақтайды.
Негізгі құралдар дегеніміз - ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам)
материалды өндіріс саласында да, өндірістік емес салада да еңбек құралы
ретінде іс-әрекет ететін материалдық активтер ұлттық комиссиясы.
Негізгі құралдар есебі Қазақстан Республикасының бухгалтер есеп
жөніндегі 1996 жылғы 13 қарашадағы Қаулысымен бекітілген № 6 Негізгі
құралдар есебі бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес іске асырылады.
Негізгі құралдар мақсаттық белгілеуіне және орындалатын іс-қызмет
аясына байланысты, сонымен катар Қазақстан Республикасы Ұлттық бухгалтерлік
есеп бойынша 1996 жылғы 18 қарашадағы №6 қаулысымен бекітілген қаржы-
шаруашылық қызметтің бухгалтерлік есебі шоттарының Бас жоспарына сәйкес
негізгі құрамдар бойынша мақсатты белгілеу мен орындалатын іс-қызмет аясына
байланысты жіктеледі.
Бітіру жумысының өзектілігі, Өндірістік үрдіске жылдар бойы өз қызметін
көрсететін, алдағы кезеңдерде табыс келтіруге арналған және өндірлген жаңа
өнімдер үшін жұмсалған шығындар құрамына өзінің бастапқы құнын амортизация
түрінде біртіндеп отыратын активтер негізгі құралдар олар әрбір кәсіпорын
үшін маңызды және қалаушы салс болып табылады.
Бітіру жұмыстың мақсаты: негізгі құралдардың бухгалтерлік есепті
ұйымдастыру жүйесімен таныстыру арқылы, негізгі құралдардың амортизациясы
мен тозу есебіне, күрделі шығындарға, негізгі құралдарды түгендеуді
теориялық тұрғыдан дәлелдеу. Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндетер
орындалады:
- Нгізгі құралдардың есебі;
- Негізгі құралдар оларды жіктеу және бағалау есебі;
- Келіп түскен негізгі құралдардың есебін ұйымдастыру;
- Негізгі құралдарының кеибір түрлерін есептеу;
- Негізгі құралдың тозуын және амортизациясын есептеу;
- Негізгі құралдарды жөндеудің есебі;
- Негізгі құралдарды жалға алудың есебі;
- Негізгі құрадарды есептен шығару;
- Негізгі құралдарды түгендеу есебі;
- Негізгі құралдарды қайта бағалау есебі.
Негізгі құралдарға бұлардың ең әуелі бастапқы құнына және пайдалану
мерзіміне қарай амортизация есептелніп отырады.Есептелінген амортизациялық
сома негізгі құралдардың бастапқы құны сомасынан біртіндеп шегерліп
отырады. Бастапқы құннан есептелінген амортизациялық соманы азайтқандығы
қалған сома қалдық құн (сома) деп аталынады. Негізгі құралдар
классификациялық арнайы топтарға бөлінеді.
1БӨЛІМ. НегізГІ құралдар есебі
1.1 Негізгі құралдар, оларды жіктеу және бағалау
Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал-жабдықтарын тартса ғана жүреді,
ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай
фабрикаттар) және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл
арада еңбек құралдарының құрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс
процесінде атқаратын роліне қарап анықталады. Мысалға, заводта дайындалған
бу қазаны -сол зауыт үшін дайын өнім болып саналады; ал орнату үшін сатып
алған субъект үшін осы қазан еңбек құралы болып табылады. Осы қазанды
келешекте қайта сатуға алса, онда ол тауар болып табылады.
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес
(әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді.
Осы негізгі құралдарға: жер; үйлер; ғимараттар; көп жылдық екпе
ағаштары; машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде автоматты машиналар
және құрал-жабдық); машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары
және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа
машиналар мен құрал-жабдық; көлік құралдары; құрал-сайман; өндірістік мүлік
және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық
екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын; басқа
да негізгі құралдар жатады.
Кәсіпорында негізгі құралдардың есебі №6 бухгалтерлік есеп стандартына
сәйкес ұйымдастырылады. Осы стандарт негізгі құралдың есебін жүргізудің,
субъектіге жататын меншік құқығын, шаруашылық пен оперативтік басқару
жүйесін анықтайды.
Инвентарлық объектілер негізгі құралдың есеп бірлігі болып табылады.
Инвентарлық объект күрделі әрі жай болып келеді. Негізгі құралдың есебін
дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оны жіктеу болып табылады.
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар
өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріс құралдарына өндіріс процесіне тікелей қатысатын
объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек
құралдарына (машина, құрал-жабдық, құрал-саймандар т.б.) әсер ету жүзеге
асады немесе өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын жасайды
(ғимараттар, құрал-жабдықтар, өткізгіш қондырғылар). Негізгі өндірістік
құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіш-қор
қайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы
өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді көрсетеді.
Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықтар-тұтынуға арналған құрал-
жабдықтар. Олар ұжымның мәдени-тұрмыстық (ғимараттар, тұрғын-үй коммуналдық
шаруашылық, денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы
өтеуге арналған.
Иелігіне қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып
бөлінеді.
Меншікті дегеніміз - субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс
табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа
субъектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар болып
саналады. Оларды жалға берушінің балансында есептейді, жалға алушы 001-ші
"Жалға алынған негізгі құралдар" баланстан тыс шотында есептейді. Жалға алу
мерзімі аяқталған соң немесе ол аяқталмай тұрып, жалға алушы келісілген
бағамен сатып алуына болады. Оларды 121-ші "Жер", 122-ші "Үйлер мен
ғимараттар", 123 "Меншік және құрал-жабдықтар, өткізгіш кондырғылар", 124-
ші "Көлік құралдары", 125-ші "Басқа да негізгі құралдар" шоттарының тиісті
аралық шоттарында есептейді.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп түрған, істемей
тұрған (тоқтатылып қойған) және қор ретінде тұрған болып бөлінеді.
Қолданыстағы жұмыс істеп тұрған негізгі құралдар, әрекет етіп тұрғандар
болып саналады. Жұмыс істемей тұрғандар-бұл жұмысы тоқтатылған немесе басқа
жағдайларға байланысты уақытша пайдаланбайтын негізгі құрал-жабдықтар.
Қорда тұрғандар болып жұмыс істеп тұрған құрал-жабдықтарды жоспарлы түрде
олардың запас бөлшектерін ауыстыру үшін тоқтатылған объектілер есептеледі.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді. Мүліктікке (заттай) көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге
болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік
еместерге пайдаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары (ғимараттардан
баска күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар (жер
учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған негізгі
құралдарға күрделі қаржы жұмсау, т.б.) жатады.
Әр субъектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын
қызметтеріне қарай мынандай түрлерге (топтарға) бөлінеді: жер; үйлер;
ғимараттар; өткізгіш тетіктер; машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде
автоматты машиналар және құрал-жабдық); күш беретін машиналар және
жабдықтар; жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары
және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа
машиналар мен құрал-жабдық; көлік құралдары, құрал-сайман; өндірістік мүлік
және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық
екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын; басқа
да негізгі құралдар.
Келтірілген негізгі құралдардың әрқайсысының құрамына енетіндер:
жер - субъект меншігіне сатып алған жердің көлемі мен құны. Жерге
меншік құқығы бар болса, онда олар құкық актісімен расталуы керек. Ондай
актісі берілген болса, онда ондай жер учаскілері мүліктік объекті болып
саналады;
үйлер -халыққа еңбек етуге, тұруға, әлеуметтік-мәдени қызмет көрсетуге
жағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға арналған
әлеуметті-құрылыс объектілері. Әрбір тұрғын үй мүліктік объект болып
табылады;
ғимараттар - еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір
қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған
инженерлік-құрылыс объектілері (шахта ұңғысы, мұнай мұнарасы, бөгет, көпір,
автомобиль жолы). Барлық жағдайлары бар әрбір жеке ғимарат мүліктік объект
болып табылады;
өткізгіш тетіктер (қондырғалар) - электр, жылу немесе механикалық
энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері, трансмиссиялар,
құбырлар). Электр желілері бойынша, мысалы, электр станциясы бөлу
қондырғыларының желісі немесе генератор клеммаларынан бөлу қондырғыларына
дейін, қабылдау подстанцияларынан және подстанциялардан трансформатор
жайына дейін мүліктік объекті бола алады;
машиналар мен жабдықтар- күш беретін машиналар және жабдықтар; жұмысшы
машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен
лабораториялық жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа мүліктік объектінің
бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдарды, соған тиісті
заттарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда, мүліктік объекті
болып саналады. Негізгі құралдардың бұл тобы бес топтан тұрады;
күш беретін машиналар және жабдықтар- жылу және электр энергиясын
өндіретін генератор-машиналары; түрлі энергияны механикалық энергияға, яғни
қозғалыс энергиясына айналдыратын двигатель-машиналары (тракторлар мен
өздігінен жүретін шассилер, бу двигательдері, турбиналар, іштей жану
двигательдері, электрлік двигательдер).
жұмыс машиналары мен жабдықтар- еңбек өнімдерін жасау процесінде еңбек
затына механикалық, жылу және химиялық әсер етуге арналған машиналар,
аппараттар және құрал-жабдық (токарьлық бұранда кесетін станоктар, ағаш
кесетін аралар);
өлшеу және ретгеу приборлары, қондырғылар және лабораториялық
жабдықтар- өлшеуге, өндірістік процестерді реттеуге арналған аспаптар мен
қондырғылар, сондай-ақ лабораторияларда пайдаланылатын приборлар мен
аппаратуралар (дозаторлар, амперметрлер, микроскоптар);
есептеу техникасы - процестерді жылдамдату және автоматтандыруға
арналған машиналар, қондырғылар, аспаптар (компьютерлер, басқарушы және
басқа есептеу машиналары);
басқадай машиналар мен жабдықтар- машиналар, аппараттар және басқа
құрал-жабдық (телефон станцияларының, радио тораптарының жабдығы, өрт
сөндіргіш машиналар);
көлік құралдары - адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс
құралдары (автомобиль, темір жол және су көлігінің қозғалмалы құрамы, жегін
көлігі). Әрбір объект өзіне тиісті барлық бейімдегіш құралдары мен заттарын
қоса алғанда мүліктік объект болып табылады;
құрал-сайман-қол еңбегінің механикаландырылған немесе
механикаландырылмаған құралдары немесе металдарды, ағашты және т.б. өндеу
үшін машиналарға бекітілген заттар (кесетін, соғатын және нығыздайтын еңбек
кұралдары). Басқа мүліктік объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана
мүліктік объект болып табылады;
өндірістік мүлік және соған жататын заттар- өндірістік операцияларды
орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістік заттар; еңбекті
қорғауға көмектесетін жабдықтар; сұйық, сусымалы және басқа материалдарды
сақтауға арналған сыйымды заттар; өндірістік арналымы бар басқа да заттар.
Басқа мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар
заттарда мүліктік объекті бола алады;
шаруашылық мүлік- кеңсе және шаруашылық мекемелерінің заттары
(орындықтар, шкафтар, кілемдер). Дербес мәні бар әрбір объект- мүліктік
объекті бола алады;
жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал - ат, өгіз, түйе және
басқа жұмысқа пайдаланылатын малдар; өнім беретін мал - мүйізді ірі қара
мал; асыл тұқымды айғырлар мен биелер, буралар мен інгендер; бұғылар,
маралдар, еркек шошқалар мен мегежіндер, ешкілер, саулық қой мен қошқарлар.
Әрбір ересек мал мүліктік объект болып табылады;
көп жылдық өсімдіктер - қолдан егілген, көп жылдық өсімдіктер (жеміс
және жидек ағаштары, жүзімдіктер, гүлдердің көп жылдық түрлері, роза
плантациялары, өсімдіктен жасалған қоршаулар, жерді қорғайтын өсімдіктер).
Жас өсімдіктер даму деңгейі толық жетілген (жеміс-жидек бере бастаған)
өсімдіктерден бөлек есепке алынады;
жерді жақсартуга байланысты күрделі шығындар (ғимаратсыз) - ауыл
шаруашылық мақсатта пайдалану үшін ауыл шаруашылығында пайдалану үшін жер
қыртысын жақсартудың шараларына жұмсалған мүліктік емес сипаттағы шығындар
(жер учаскелерін жоспарлау, жерді егін егу үшін өңдеу, егіс даласын
тастардан тазарту);
басқа да негізгі құралдар - кітапхана корлары, спорт мүлкі және басқа
да салымдар.
Негізгі құрал-жабдықтардың бастапқы, ағымды, баланстық, сату, жою,
тозу және қалдық құндары болады.
Бастапқы (тарихи) құны - негізгі құралды сатып алуға немесе салуға
кеткен нақты өндіріс шығындарынан, соған қоса өтелмеген салық пен
алымдардан (мысалға, жеңіл автомобильдерді сатып алу кезінде төленген, баж
салығы т.б.), сондай-ақ орнату, жеткізіп беру, монтаждау, пайдалануға қосу
шығындары, несие үшін пайыздар, және т.б. шығындарынан тұрады.
Негізгі құралдардың бастапқы құны мынадай жолмен анықталады:
Жер учаскелері бойынша меншік немесе тұрақты пайдалану құқығы- актіде
көрсетілген сатып алу құны, қозғалмайтын мүліктер бойынша агенттерге
берілетін сыйақы, сатып алу-сату келісімін рәсімдеу бойынша көрсетілген
қызметтердің төлемі, жерді мақсатгы пайдалануға дайындау бойынша (ескі
үйлерді бұзу, тазалау, тегістеу, т.б. кезінде алынған материалдарды сатудан
түсетін табыстың шегерілімінен басқа) жұмсалатын шығыстар;
құрастыруды және орналастыруды қажет ететін немесе қажет етпейтін
сатып алынган машиналар мен құрал-жабдықтар бойынша- сатып алу құны,
тасымалдау, соның ішінде тасымалдау кезіндегі құрастыру, машиналар мен
құрал-жабдықтардың пайдалануға жарамдылығын, т.б. тексеру мақсатымен
өткізілетін сынақтарға жұмсалатын шығындар. Машиналар мен құрал-жабдықтарды
құрастыру кезінде олардың бұзылғандарына кеткен ағымдағы шығыстарын қоса
есептегендегі жөндеу құны. Егер негізгі құралдар несие арқылы сатып алынған
болса, онда төленген проценттер ағымдағы шығыстар болып табылады да
объектінің бастапқы құнына қосылады; үйлер мен ғимараттарды шаруашылық
әдіспен салу кезінде: құрылыс материалдары, құрал-жабдықтар, құрылыс
машиналары мен механизмдерінің жұмысы, жұмысшылардың еңбек ақысы, үстеме
шығысының тиесілі үлесі, сәулетшілер, заңгерлер көрсеткен қызметінің
төлемі, құрылысты салу кезеніндегі сақтандыруға жұмсалатын шығыстар,
құрылыс салу кезеңінде берілген кредиттер бойынша проценттер, құрылыс салу
үшін рұқсат алуға жұмсалатын шығыстар, жобалық-сметалық құжаттардың құны,
т.б.- құрылыс бойынша жұмсалған шығыстардың барлығы да бастапқы құнға
қосылады; жерді, үйлерді немесе ғимараттарды біргұтас мүлік ретінде
иеленген кезде өз орнымен пайдалану мақсатымен кіріске енгізу барысында бұл
объектілердің бастапқы құнын шектеу қажет, өйткені үйлер мен ғимараттардың
пайдалану мерзімі шектеулі әрі олар тозады. Ал жерді пайдаланудың мерзімі
шектелмеген, сондықтан олар амортизацияланбайды. Егер пайдалануға тек жер
ғана арналған болса, үйлер мен ғимараттар, жеміс ағаштары т.б. бұзуға
(түбірімен жұлып алуға) жатады, демек құнға шектеулер қолданылмайды, ал жер
сатып алынған объектіге жатады. Тозығы жеткен үйлерді бұзуға байланысты
жұмсалған шығыстан, объектіні бөлшектеу барысында алынған құндылықтарды
сатқаннан түскен табысты шегергеннен соң, жердің бастапқы құны
есептелінеді;
мердігерлік әдіспен тұрғызылған үйлер мен ғимараттар бойынша-
объектіні тұрғызу бойынша жүргізілген жұмыстардың келісілген құнына құрал-
жабдықтарды сатып алуға жұмсалған шығыстар қосылады, егер де оның құны
тапсырыс беруші тарапынан төленген болса;
құрылтайшылардың жарғылық капиталы салынған негізгі құралдар-
өздерінің келісілген бағасы бойынша;
субъектінің өзі дайындаған немесе төлем арқылы сатып алынған негізгі
құралдар бойынша - сатып алуға жұмсалған шығындардың нақты сомасы бойынша,
жеткізу және сатып алынған объектілердің (алушының құрал-жабдықтарды
орналастыруға кеткен шығындарын қоса есептегенде) тозу сомасын қоса
есептелген басқа да сатып алуға байланысты жұмсалған шығыстар;
тегін алынган негізгі құралдардың объектілері бойынша- құжаттарда
көрсетілген құны алынады (құрал-жабдықтарды жеткізіп беру, орналастыруға
кеткен шығындарын қоса есептегенде);
айырбас операциясы нәтижесінде алынган объектілердің - бастапқы құны
негізгі кұралдардың алынған ағымдағы кұны бойынша анықталады, ал ол негізгі
кұралдардың берілген ағымдағы құнына түзетулердің көмегімен алынған
(берілген) ақша қаражаттарының сомасына тең болады. Айырбастауға бір
мақсатқа пайдаланылатын объектілер де әртүрлі мақсатқа арналған объектілер
де жатады. Мысалы, бір-біріне ұқсас негізгі құралдар: тракторды жүк
автомобиліне айырбастау кезінде алынған объект сатылған объектінін құны
бойынша бағаланады, бірақ ол кезде тауардай немесе ақшалай салынған
(түскен) сомасы ескеріледі;
жас малдарды негізгі табынға аударған кезде- малдарды өсірудің нақты
өзіндік құны;
негізгі табынды қалыптастыру үшін алынған ересек малдар бойынша-
жеткізуге кеткен шығындарды қоса есептегенде сатып алуға шыққан шығындар
және сатып алуға байланысты басқа да шыққан шығыңдар;
жас өсімдіктер бойынша -өсімдіктерді еккен сәттен пайдалануға бергенге
дейінгі егу, күтіп-баптау, көбейту, тазартуға кеткен (алынған өнімнің
пайдалану немесе сату құнын алып тастағаннан кейінгі) нақты шығындар;
толық төленген және ұзақ мерзімге жалға алынган негізгі құралдар
бойынша - олардың ұзақ мерзімге жалға алу шартында көрсетілген құны;
жерді жақсартуға жұмсалған күрделі шығындар бойынша- жүргізілген жұмыс
бойынша шыққан нақты шығындар.
Негізгі құралдардың бастапқы құны өзгертілуі мүмкін; қосымша салынған
күрделі салымдар немесе негізгі құралдардың жарым-жартылай жойылуы,
объектіні демонтаждау негізгі құралдардың жағдайына әсер ететін болса,
онда, бірінші кезекте, пайдалы қызмет ету мерзімі қысқартылуы немесе
ұзартылуы мүмкін.
Ағымды құн-бұл негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі нарықтық
бағасы бойынша бағаланған құны.
Баланстық құн- бұл бухгалтерлік есепте және қаржылық есеп беруде
көрсетілетін жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы негізгі құралдардың
бастапқы немесе ағымдық құны.
Сату (өткізу) құны - бірін-бірі жақсы білетін және мәмілеге келуге
дайын тәуелсіз жақтардың (тараптардың) негізгі құралдарды өзара
айырбастауына мүмкіндік беретін құн.
Жою құны- тиімді қызмет ету мерзімі біткен негізгі құралдарды жою
кезінде пайдалану мүмкіндігі бар бағасы бойынша бағаланған бөлшектердің,
металл сынықтарының және басқа да материалдық құндылықтардың құны.
Амортизацияланған құн - негізгі құралдардың бастапқы және болжанған
жою құндарының арасындағы айырмашылығы, ал ол жүйелі түрде амортизациялық
жолмен нормативтік қызметіне немесе барлық пайдалы кезеңіне субъектінің
шығысы ретінде таратылады, бұл кезде:
* пайдалы кезең қызметі - бұл кезең ішінде негізгі құралдары пайдаланудан
экономикалық олжа алуды кәсіпорын топшылайды;
* нормативтік қызмет кезеңі - бұл кезең ішінде белгіленген нормаға сәйкес
кәсіпорын негізгі құралдың тозуын есептейді.
Негізгі құралдардың есебі 12-ші "Негізгі құралдар" бөлімшесінің
мынадай мүліктік активтік шоттарында жүргізіледі: 121-ші "Жер, 122-ші
"Ғимараттар мен құрылғылар", 123-ші "Машиналар мен жабдықтар, өткізгіш
тетіктер", 124-ші "Көлік кұралдары", 125-ші "Басқа да негізгі құралдар".
Сонымен бірге, 126-шы "Аяқталмаған құрылыс" шотында аяқталмаған күрделі
салымдар, көпжылдық есімдіктерді өсіруге кеткен шығындар, жас малдарды
өсіруге және бордақылауға кеткен шығындар есептелінеді.
Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі: негізгі құралдардың келіп
түсуін, кәсіпорын ішінде орын ауыстыруын және шығуын, дұрыс құжаттық
рәсімделуін және бухгалтерлік есепте уақытылы көрсетілуін; олардың
материалдық жауапты адамдарға бекітілуін және сақталуы мен ұтымды
пайдаланылуын бақылайды; негізгі құралдардың есептелген амортизациясы мен
тозу сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, сондай-ақ есептелген амортизация
сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, негізгі құралдардың қор қайтарымын
анықтауды, жаңа техниканың және оны қолданудың жаңа әдістерінің
тиімділігін; негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындардың сенімді есебін;
негізгі құралдарды түгелдеуді және қайта бағалауды мезгілінде жасауын және
олардың нәтижесін есепте көрсетілуін; негізгі құралдарды сату және олардың
басқаша шығу нәтижелерін есепте нақты көрсетілуін қамтамасыз етуі керек.
1.2 Келіп түскен негізгі құралдардың есебін және оның аналитикалық
есебін ұйымдастыру
Негізгі құралдар негізінен өндірістік ғимараттарды және тұрғын
үйлерді, құрылғыларды салудан; машиналар, жабдықтар, көлік құралдарын сатып
алудан; өз күшімен кұрал-саймандар дайындаудан; малдардың төлдерін негізгі
табынға ауыстырудан; жас өсімдіктер көп жылдық өсімдіктерге өткеннен; басқа
субъектілер мен жеке тұлғалардан ақысыз (тегін) алынған негізгі құралдардың
келіп түсуінен; объектілерді ұзақ мерзімге жалға алудан (келісімді құнын
толық төлегеннен кейін); жарғылық қорға қосқан үлес нәтижесінде келіп
түскендерден қалыптасады. Негізгі құралдардың түсуі мынадай құжаттармен
рәсімделеді.
Негізгі құраддарды қабылдау-тапсыру (орнын ауыстыру) актісі негізгі
құралдар құрамына жекелеген объектілерді енгізу үшін; қолданылып жүрген
заңға сәйкес олардың енгізілуі ерекше тәртіппен рәсімделуге тиіс
жағдайлардан басқасы, оларды пайдалануға берілуін рәсімдеу үшін; негізгі
құрал-жабдықтардың бір цехтан (бөлімнен, учаскеден) екіншісіне орын
ауыстыруын рәсімдеу үшін; негізгі құралдарды қоймадан (қордан) пайдалануға
берілуін рәсімдеу үшін, сондай-ақ басқа да субъектілерге берілген кезінде
(жарғылық капиталға косқан үлестерді, сатуды, сыйларды) оларды негізгі
құралдардың құрамынан шығару үшін қолданылады.
Негізгі құралдарды қабылдауды рәсімдеу кезінде субъект жетекшісінің
өкімімен тағайындалған қабылдау комиссиясы әрбір жекелеген объектіге бір
данадан акт жасайды. Негізгі құралдардың бірнеше объектісін қабылдау-
тапсыру актісін жасауға тек шаруашылық мүлкінің, құрал-сайманның,
жабдықтардың және т.б. объектілердің есебін жүргізген кезде, егер бұл
объектілер бір типті болса, құндары бірдей болып, бір календарлық ай ішінде
қабылданған болса ғана жол беріледі. Рәсімделгеннен кейін осы объектіге
қатысты техникалық құжаттама қоса тіркеліп акт бухгалтерияға беріледі, бас
бухгалтер қол қойып, субъект жетекшісі немесе соған өкілетті адамдар
бекітеді.
Алыс-беріс (орын ауыстыру) актісінде, міндетті реквизиттермен қоса,
комиссия қызмет ету мерзімін және болжамдық жою құнын көрсетеді. Қызмет ету
мерзімін шаруашылық жүргізуші субъекті дербес анықтай алады, яғни ол
негізгі құралдың техникалық жағдайынан, нормасынан және басқа да
көрсеткіштерінен шығады. Ал болжамдық жою құны негізінен шаруашылық
жүргізуші субъектінің есептік саясатында көрініс табуы керек, болмаса оны
қабылдау комиссиясы көп жағдайда көзбен (визуально) анықтайды, не болмаса
бастапқы құнының 0,01-ден 2,0%-ке дейінгі сомасы алынады.
Негізгі құралдардың кәсіпорын ішіндегі орын ауыстыруын рәсімдеу үшін
актіні екі дана етіп тапсырушы цех (бөлім) қызметкері толтырады. Алушының
және тапсырушының қолдары қойылған бірінші данасы бухгалтерияға
тапсырылады, ал екіншісі тапсырушы цехта қалады.
Негізгі құралдарды ақысыз беру (сыйлау) кезінде акт (тапсырушы және
қабылдаушы субъектілер үшін) екі дана етіп жасалынады.
Негізгі құралдарды басқа субъектіге сату кезінде актінің үш данасы
жазылады: алғашқы екеуі өткізуші субъектіде қалады (онда бірінші дана
негізгі құралдардың нақты бары, қозғалысы туралы есеп беруге, екіншісі -
есеп-айырысу төлем құжаттарына тіркеледі), үшінші дана негізгі құралдарды
қабылдаушы адамға беріледі. Негізгі құралдардың алыс-беріс (орнын ауыстыру)
актісі бірінші тіркемеде келтірілді.
Негізгі құралдар бірдей өндірістік немесе шаруашылық жұмыстарға
арналған, техникалық сипаттамасы және құны бірдей шаруашылық мүліктің бір
типті заттарымен, құрал-сайманнан түрса, олар бухгалтерияда бір мүліктік
карточкада жүргізіледі
Бухгалтерия келіп түскен объектіні материаддық жауапты адамға бекітіп,
мүліктік карточка ашады, объектіге мүліктік тізімдеу нөмірін беріп, мүлікті
мүліктік тізімге алады, негізгі құралдарды алу туралы жазбасы жасалады.
Негізгі құралдар келіп түскен кезде, мына төмендегідей шоттар
корреспонденциясы жасалынады.
Бұл мүліктерді бір ғана карточкада есепке алуға рұқсат етіледі. Барлық
негізгі құралдар үшін мүліктік карточкасының нысаны төменде келтірілген.
Бұл карточка бухгалтерияға келіп түскен негізгі құраддың актілері,
техникалық төлқұжаттары және басқа құжаттар негізінде толтырылады.
Карточкада объектілердің және олардың жекелеген құрылымдық элементтерінің
қысқаша техникалық сипаттамасы беріледі, бірақ сол техникалық құжаттамадағы
мәліметтері қайталанбайды. Негізгі құралды басқа субъектіге тапсыру (беру)
кезінде негізгі құралдардың шығуы туралы белгі соғуға, сондай-ак негізгі
құрал объектілерінің субъект ішінде орын ауыстыруы кезінде "Негізгі
құралдарды қабылдау-тапсыру (орнын ауыстыру) актісі", ескіру және тозу
салдарынан негізгі құралдың объектілерін есептен шығаруға "Негізгі құралдар
объектілерін есептен шығару актісі" негіз бола алады. Құрылысы салынып
біткен, жабдықтаулары орнатылған, жөндеу жұмыстары біткен объектілер туралы
жазбаларды карточкаға жазу үшін "Жөнделген, қайта құрылған және жаңалаған
объектілерді қабылдау-тапсыру актілері" негізінде жазылады.
"Объектінің қысқаша жеке сипаттамасы" бөлімінде негізгі объектінің тек
негізгі сапалық және сандық көрсеткіштері, сондай-ақ объектінің техникалық
құжаттамасында бар мәліметтерді қайталамай, осы объект үшін неғұрлым
маңызды екі-үш сапалық керсеткіштермен шектеліп, оған қатысты маңызы
қосымша құрылыстар, бейімдегіштер мен тиесілі заттар жазылады. Негізгі
құралдардың топтама есебі жайында қысқаша жеке сипаттаманы әр объектіге
жеке бермей-ақ, мүліктік карточкада есептелген объектілерінің тобына
тұтастай береді.
Егер де объектінің сандық та және сапалық та көрсеткіштері айтарлықтай
өзгерсе, онда оларға жаңа карточка ашылуы мүмкін, ал ескі мүліктік карточка
анықтама құжаты ретінде сақталады.
Бухгалтериядағы толтырылған мүліктік карточкалардың негізінде негізгі
құралдардың есебі бойынша жасалатын мүліктік карточкасын тізімдемеге
тіркейді, ол (тізімдеме) негізгі құралдардың жіктемесі бойынша бір данада
жасалады.
Кесте 1.Мүліктік тіркеме
Нөмірі Обьектінің атауы Меншік белгісі Шығуы туралы
Карточка мүліктік белгі
N
1 2 3 4
196 04345 CM-692 Жеке
ұнтақтағыш меншік
197 04346 Г-45 қабатты Жеке меншік
мұздатқышы және
т.б.
Тіркеу кезінде карточкаларды нөмірлейді, содан кейін негізгі
құралдарды жіктік топтары бойынша сақтайды, ал бұл топтар ішінде - қолдану
орындары мен материалдық жауапты адамдар және негізгі құралдар түрлері
бойынша көрсетіледі. Картотека, әдетте мынадай бөлімдерден тұрады:
"Қолданыстағы негізгі құралдар" ("Үйлер", "Ғимараттар", "Өткізгіш тетіктер"
және басқа жіктік топтары бойынша), сондай-ақ "Ағымдағы айда келіп
түскені", "Ағымдағы айда шығып кеткені", "Ішкі орын ауыстырғандағы",
"Жөндеудегі", "Қордағы", "Тоқтап тұрғаны (консервациядағы)", "Жалға
берілген негізгі құралдар", "Ұзақ мерзімге жалға берілген негізгі
құралдар", "Жалға алынған негізгі құралдар", "Архив".
Ай ішінде "Түскендері", "Есептен шыққандары" және "Ішкі орын
ауыстырғандары" бөлімдерінің карточкалары 12-"Негізгі құралдар"
бөлімшесінің шоттарында есептелген айналымдармен салыстырғаннан кейін,
картотеканың тиісті бөлімдеріне орналастырылады. Негізгі құралдар жөндеуден
немесе жалға алушылардан оралғаннан кейін, тоқтап тұруы біткеннен кейін,
қордан қолданысқа өткізілгеннен, т.с.с кейін бұл объектілердің карточкалары
картотеканың тиісті бөлімдеріне салынады. Шығып кеткен негізгі құралдар
бойынша картотекаларды "Архив" бөлімшесіне орналастырады. Картотеканың
дұрыс жүргізілуі негізгі құралдардың жағдайы мен қозғалысының дұрыс
есептелуіне және тиісті бақылау жасалуына септігін тигізеді. Карточка
төменде келтірілген. (Тіркеме 5).
Субъектінің материалдық жауапты адамын бекітілген негізгі құралдардың
барлығы бөлімдер (цехтар) бойынша негізгі құралдардың мүліктік
тізімдемелеріне енгізіледі. Тізімдер материалдық жауапты адамдарда
сақталады және жедел мақсаттар ұшін қолданылады. Негізгі құралдардың құны
туралы тізімдердегі және мүліктік карточкалардағы мәліметтер сәйкес келуі
керек. Пайдалану (қолданылатын) орны бойынша негізгі құралдардың есебі
мүліктік карточкалардың бухгалтериядан жазылып (көшіріліп) алынған екінші
данасы бойынша жүргізіледі. Бухгалтериянын, карточкаларындағы мәліметгер
негізгі қүралдар қолданылатын жердегі мәліметтермен бірдей болулары керек.
1.3 Негізгі құралдардың кейбір жекелеген түрлерін есептеудің
ерекшеліктері
Жерді тұрақты пайдалану құқығы мен жерді меншік құқығы ретінде есепке
алу. Қазақстан Республикасының "Жер туралы" заңына сәйкес жер территориялық
кеңістік болып саналады, оның шегінде Қазақстан Республикасының
суверенитеті, табиғи ресурстары, жалпыға бірдей өндіріс процесі және
территориялық негіздегі кез келген еңбек процесі белгіленген. Жер өндіріс
процесі ретінде еңбек процесінің және экономиканың біркатар саласының, атап
айтқанда, ауыл жөне орман шаруашылығының қажетті материалдық алғы шарты
болып табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес жер және оның
қойнауындағы қазба байлықтар, өсімдік және жануарлар әлемі, басқа да табиғи
ресурстар мемлекеттік меншікке жатады. Сондай-ақ, бекітілген заңдар
негізінде, шарттар мен шектеулерге байланысты жер жеке меншікке берілуі
мүмкін.
Қазақстан Республикасында жердің мемлекеттік те, жеке меншік те
түрлері бірдей қорғалып және танылады. Кез келген меншік иесі заңға қайшы
келмейтін кез келген мәмілені жасауына болады.
Мемлекет меншігіндегі жерден оның учаскелерін:
* сатуға немесе жеке меншікке тегін пайдалануына;
* тұрақты немесе уақытша пайдалануына;
* заң актілерінде қаралған шарттары бойынша жерге деген құқын сатуға
болады.
Жерді пайдалану құқы -мемлекет меншігінде тұрған жер учаскелерін тұлғалар
ұзақ (тұрақты) немесе белгілі бір мерзімге, немесе тегін пайдалануына
құқығы бар. Жерді пайдалану құқығы: мемлекеттік органдарының актісінің,
азаматтық-кұқықтық мәміленің және басқа да заңмен қарастырылған кезінде
пайда болады.
Өкілетті органдардың беретін жер учаскелеріне кұқын куәландыратын
құжаттар болып: жерді тұрақты және жер учаскелерін жеке меншікке
пайдаланған кезде жерді тұрақты пайдалану құқын және жер учаскелерін
меншікке беру құқын растайтын актісі;
жерді уакытша пайдалануға құны бойынша беру - жер учаскелерін жалға
беру туралы келісім-шарты;
жерді уақытша тегін беру - жерді тегін беру туралы келісім-шарты.
Жерді тұрақты пайдалану құқығы мынадай мемлекеттік жер
пайдаланушыларға беріледі:
-ғимараттарға, коңцоминиум объектілеріндегі үй-жайларға иелік ететін
занды тұлғаға.
Кондоминимум-қозғалмайтын мүлікке бірыңғай мүліктік кешен ретіндегі
меншіктің ерекше формасы, бұл жағдайда тұрғын үйдегі жекелеген пәтерлер
азаматтардың немесе заңды тұлғалардың меншігінде болып, ал тұрғын үйдін өзі
кәсіпорынның (жеке меншік пәтерлердің кооперативтеріндегі тұрғын үй -
оларға жалпы үлестік меншік құқықтарында тиесілі) иелігіне жатады.
* ауыл және орман шаруашылығымен айналысатын заңды тұлғаға;
жердің пайдалануын айрықша табиғи аймақтарын қорғайтын заңды
тұлғаға;
* заң актілерімен қарастырылған, басқа да жағдайларда.
Жерді қысқа мерзімді пайдалану үшін 5 жылға дейін, ал ұзақ мерзімді
пайдалану үшін 5 жылдан 49 жылға дейін алады. Жерді қысқа мерзімге
пайдалану үшін, оның пайдалану мақсаты көрсетіледі.
Жерді басқа да құралдармен салыстырғандағы айырмашылығы- шаруашылық
айналыстағы жердің тұтыну құны ұтымды пайдаланған кезде тез азайып қана
қоймай (құнарлылығының кемуі), сонымен қатар, жақсара түседі. Осыған
байланысты жер амортизацияланбайтын болып саналады.
Жерді пайдаланушылар мемлекетке жер үшін төлем төлейді. Жеке меншікке
немесе жалға берілетін жерлердің төлем мөлшерлемесі Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2001 жыл 16 маусымдағы №210-10 заңымен бекітілген.
Жер телімінің нақты бағалау құнын жеке меншікке берілетін жерлер үшін
белгіленген базалық мөлшерлемеге сәйкес, өкілеттілігі бар органдар
анықтайды. Елді мекендердің сыртындағы жер уческілерін бағалау үшін жер
үшін төленетін базалық мөлшерлеменің 10% алады.
Әрбір кәсіпорын жердің оперативтік және бухгалтерлік есебін жүргізеді.
Әрбір жер телімі бойынша негізгі құралдарды есептеудің мүліктік
карточкалары ашылып, жердің аналитикалық есебі жүргізіледі.
Карточкалар "Жер теліміне меншік құқығын беру, жерді тұрақты пайдалану
құқығы туралы Актілерінің негізінде толтырылады. Карточкада: жер телімінің
реттік нөмірі (код); жерді пайдаланушы (толық мекен жайы); жер телімінің
аумағы (көлемі); жер телімінің пайдалану мақсаты; пайдаланудағы шектеулер
және жер телімінің ауыртпашылығы (егер олар бар болса); жер телімінің
бөліну мүмкіндігі; "Жер теліміне меншік кұқығын беру, жерді тұрақты
пайдалану актісінің" берілу негізі және басқа да мәліметтер міндетті түрде
көрсетілуі тиіс. Карточкеде, сондай-ак жер телімінің шектесетіндері
(аталған телімі кімдердің жерімен шектесіп жатыр); құнарлылық (пайдалануға
жататын жердің) түрлері, топырақ типтері мен тип тармақтары (ауыл
шаруашылығына арналған жер үшін), жер үшін төлем мөлшерлемесі (теңге); жер
ақысына түзету коэффициенті; жер телімі және бағалау құны және жерді
пайдаланушының ырқы бойынша басқа да мәліметтер көрсетіледі.
Меншік кұқы мен жерді пайдалану кұқы Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексімен және басқа да Қазақстан Республикасының заң
актілерінде қаралған тәртіпте қорғалады.
Меншік иесі немесе жерді пайдаланушылардың шеккен зияндары толык,
көлемде өтеледі, егер де:
* меншік кұқығынан немесе жерді пайдаланушылардан мемлекетгің қажеттілігі
үшін қайтарылып алынса;
* меншік кұқығына немесе жерді пайдаланушыларға жерді пайдаланудың айрықша
тәртібі белгіленуіне байланысты шектеулер енгізілсе;
-меншік құқығы мен жер пайдалану кұқығы бұзылса;
* объекті салу және пайдалану нәтижесінде жердің сапасы төмендесе,
нәтижесінде жер құнарлығы мен суару жағдайы нашарласа;
-төтенше жағдай кезінде жерді қайтарып алса.
Меншік иелерінің және жерді пайдаланушылардың шеккен зияны, соған зиян
келтіргендердің есебінен өтеледі.
Уақытша әкелінген және әкетілетін негізгі құралдардың есебі.
Қолданыстағы заңға сәйкес шетелдік инвесторлар, басқа да занды тұлғалар
өндіріс процесінің белгілі бір уақыт мерзімінде пайдалану үшін Қазақстан
Республикасының территориясына өндіріс құрал-жабдықтарын мен басқа да
негізгі құралдарын уақытша әкелуге құқылы. Бұл негізгі кұралдар
өзгертілмеген күйінде өз иесіне қайтарылады, тек табиғи тозуынан басқасы.
Республикаға әкелінбейтін негізгі құралдардың категорияларын Қазақстан
Республикасы Министрлер кабинеті анықтайды. Негізгі құралдарды әкелуге
кедендік органдар рұқсат береді. Әкелу мерзімі әкелу мақсатымен белгіленеді
және ол әдеттегідей екі жылдан аспауы тиіс.
Негізгі құралдардың Республикаға әкелінетін мүліктері толықтай немесе
ішінара кеден салығынан босатылуы мүмкін.
Осыған сәйкес Қазақстан Республикасының субъектісі кедендік территория
шегінен тысқары шетелдерде өндірістік қызметті жүзеге асыру үшін негізгі
корларын алып кетуіне құқылы.
Әкелінген және әкетілетін негізгі құралдардың есебі келесі: (122-125)
"Уақытша әкетілген негізгі құралдар" қосалқы шоттарында жүргізілуі мүмкін.
Уақытша әкелінген негізгі құралдарды есепке алған кезде 122-3, 123-3,
124-3 шоттары дебеттеліп, 687 шоты кредиттеледі.
Уакытша әкелінген негізгі құралдарды пайдалану процесінде олар бойынша
белгіленген тәртіп бойынша олардың амортизациясы есептелінеді. Бұл жағдайда
126, 811, 821, 935, 946 шоттары дебеттеледі де, соған сәйкес 13-ші -Негізгі
құралдардың тозуы" бөлімшесінің шоты, 3-ші "Уақытша өкелінген негізгі
қралдардың тозуы" қосалқы шоты кредиттеледі.
Уақытша әкелінген негізгі құралдар қайтарылған кезде мынандай шоттар
корреспонденциясы жасалынады:
уақытша әкелінген негізгі құралдардың бастапқы құнына: 687-ші "Басқа да
кредиторлық берешек және есептеулер" шоты дебеттеліп, 12-ші "Негізгі
құралдар" шоттарының (1223-1253) бөлімше шоттары кредиттеледі;
есептелінген тозу сомасына: 13-ші "Негізгі құралдардың тозуы" бөлімше
дебеттеліп, 12 "Негізгі құралдар" бөлімшесі кредиттеледі.
Негізгі құралдардың әкетілуі 12-ші "Негізгі құралдар" (1224-1254
шоттары) бөлімшесінің дебетінде және тап осы бөлімшесінің (122-125
шоттары), 1-ші "Меншікті негізгі құралдар" қосалкы шотының кредитінде
көрсетіледі. Уақытша әкетілген негізгі құралдар осыған керісінше жазбалар
арқылы көрсетіледі.
Қолданыстағы нормалар бойынша есептелген тозудың сомасына 845-ші
"Негізгі емес қызмет бойынша басқа да шығыстар" шоты дебеттеліл, 131-134
"Негізгі құралдардың тозуы" шотының 4-ші "Уақытша әкетілген негізгі
құралдардың тозуы" деген қосалқы шоты кредиттеледі. Негізгі құралдарды
әкелгеннен кейін 131-134 шотының, 4-ші субшотындағы сомасы дебеттеліп және
131-134 шотының, 1-ші "Меншікті құралдардың тозуы" қосалқы шоты
кредиттеледі.
Егер шаруашылық жүргізуші субъект шетел компаниясының құрылымдық
бөлімшесі болып табылмаса әкелінген негізгі құрал баланстан тыс шотга
есепке алынады.Мысалы: ЖШС "Вега" компаниясымен 1 ақпанда 2000 жылы 12
айға құрал-сайманды жалға алу ушін келісім-шарт жасаған. Жалға алынған
құрал-сайманның құны 2 000 000 АҚШ долларын құраған, ай сайынғы төленетін
жалдау құны 5 000 АҚШ долларына тең болған.
Сол құрал-сайман кеден бекетінен өткен кезде доллардың бағамы 139,45
теңгеге тең болған.
Келісім шарттың жағдайы бойынша жал ақысы резиденттің алатын табысынан
табыс салығы шегерілген сомадан төленетін болып келісілген.
1.4 Негізгі құралдың тозуын және амортизациясын есептеу.
Негізгі құрал өндіріс процесіне қатысуымен, жылдар мерзімінің
әсерімен, табиғат күшініңәсер етуімен пайдалану процесінде біртіндеп
тозады. Тозудың екі түрі болады: табиғи және сапалық (моральдық) (заман
талабына сай келмеуі).
Негізгі қорлардың табиғи тозуы олардың өндіріс процесіне қатысу
нәтижесінен және негізгі құралдардың пайдалануға тікелей қатыспай-ақ, түрлі
сыртқы факторлардың әсерінен: ылғалдан, атмосфералық құбылыстар
нәтижесінен, металдардың тот басуынан, ескіруінен (тозудың табиғи нысаны)
пайда болады.
Негізгі құралдардың сапалық (моральдық) тозуы техникалык прогреске,
өндіріс әдістерін жетілдіруге және жаңартуға байланысты болып келеді.
Техника мен технологияны жетілдіру жұмыс істеп тұрған негізгі құралдардың
ұқсас өнімдерінің арзандауына ықпал етеді. Осыған орай, пайдаланылудағы
негізгі құралдар өздерінің құнының бөлігін жоғалтып, құнсызданғандай
болады. Машиналардың, жабдықтардың, үйлер мен ғимараттардың барынша жаңа,
неғүрлым жетілдірілген және үнемді түрлерін, малдардың жаңа немесе
жақсартылған өнімді тұқымдарын, көпжылдық өсімдіктердің түрлері мен
сорттарын өндіріске енгізуге байланысты пайдаланылып жүрген негізгі
құралдарды бұдан әрі қолдану экономикалық жағынан тиімсіз болып қалады.
Негізгі құралдардың сапалық (моральдық) тозуын мынадай факторлар
арқылы анықтайды: өндірісте немесе жабдықтарды жаңартудағы жаңалықтар (ескі
машиналарды жаңа, неғұрлым өнімді машиналармен ауыстыру); технологиялық
процесті жетілдіру-жаңа технология қолданған кезде пайдаланудағы машиналар
мен жабдықтар жарамайды; шығарылатын өнімнің номенклатурасын өзгерткенде
және жаңартқанда (ескі машиналар мен құрал-жабдықтар жарамсыз болып
танылады); жұмысшы күшінің еңбекке қамтылуындағы, жұмысшылар
біліктілігіндегі, өндірісті орналастыру географиясындағы өзгерістер
өндірістің және пайдаланылатын машиналар мен жабдықтар санының азайтылуын
талап етуі мүмкін; өндірістің өндеуші салаларындағы өнімнің жекелеген
түрлерін шығаруға қажетті шикізат құрамындағы өзгерістер өнеркәсіптің
өндіретін салаларында өндіріс көлемінің қысқаруына әкеліп соғуы мүмкін.
Моральдық тозудың әсері нәтижесінде табиғи тозу мерзімі келгенге дейін
негізгі құрал-жабдықтар объектілері жаңасына, әрі неғұрлым пайдалы (үнемді)
түріне ауыстырылады. Моральдық тозуды болдырмау мақсатында негізгі құрал-
жабдықтар объектілерін қайта құрып, жаңарту жұмыстарын жүргізеді. Мұражай
және көркем туынды құндылықтары, кітапхана кітаптары, фильм қорлары, сәулет
және өнер көрсеткіштері болып табылатын үйлер мен ғимараттар және басқа
барлық негізгі құралдар моральдық тозуға ұшырайды.
Амортизация (латынның "өтеу" деген сөзінен) - тозудың құндық көрінісін
білдіреді.
№6-шы "Негізгі құралдардың есебі" бухгалтерлік есеп стандартына
сәйкес, амортизация- активтің қызмет еткен мерзім бойына амортизацияланған
құнды тарату процесі.
Амортизацияланған құн бастапқы құны мен жою құнының арасындағы айырма.
Амортизациялық аударымдар әрбір есептік кезеңнің шығысы ретінде танылады.
Жаңадан пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша амортизация
есептеу келіп түскен айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады, ал
шығып кеткен негізгі құралдар бойынша -шыққан айдан кейінгі айдың бірінші
күнінен бастап тоқтатылады.
Толығымен амортизацияланған негізгі құралдар бойынша амортизацияны
есептеу қорлардың құны өнімнің (жұмыстың, қызметтің) құнына толықтай
ауысқан айдан кейін туатын айдың бірінші күні тоқтатылады.
Тоқтап тұрған негізгі құралдар бойынша техникалық тұрғыдан қайта
жарақтандыру барысында, консервацияға ауыстырылған кезінде амортизация
есептелінбейді.
Жалға алынған негізгі құралдар бойынша амортизация есептеуді жалға
беру шартының немесе шарт талаптарына сай жалға беруші немесе жалға алушы
жасайды.
Одан басқа, мына төмендегі негізгі құралдар бойынша амортизация
есептелінбейді: жер, өнім беретін малдар, кітапхана қоры, мұражай
құңдылықтары, ескерткіш архитектурасы мен өнері, ортақ пайдаланатын
автомобиль жолдары.
Негізгі құралдардың тозуын есептеу үшін 13 "Негізгі құралдардын,
тозуы" бөлімшесінің мынандай синтетикалық шоттары: 131 "Үйлер мен
ғимараттардың тозуы", 132 "Машиналар мен жабдықтардың, өткізгіш тетіктердің
тозуы", 133 Көлік құралдарының тозуы", 134 "Басқа негізгі құралдардың
тозуы" пайдаланылады. Жоғарыда көрсетілген шоттардың әрқайсысына мынадай
аралық шоттар ашылуы мүмкін: 1 "Меншікті негізгі құралдардың тозуы" және 2
"Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдардың тозуы".
12-ші бөлімшенің шоттарында (122-125 шоттар) есептелген негізгі
құралдар ай сайын амортизацияланады. Амортизацияны есептеген кезде
шоттардың келесі корреспонденциясы жасалынады, ол төменде келтіріледі.
(Тіркеме 9)
Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдар бойынша амортизациялық
аударымдарды жалға алушы жасайды. Амортизация сомасы өндіріс шығындарының
есебін жүргізуші 126, 935, 946, 821 шотгардың дебетінде және 13-ші
бөлімшенің 131, 132,133,134 шоттарының 2-ші "Ұзақ мерзімге жалға алынған
негізгі құралдардың тозуы" деп аталатын аралық шотының кредитінде көрініс
табады.
Сатып алу құнын төлегеннен кейін ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі
құралдар жалға алушының меншігіне айналады. Мұндай жағдайда ұзақ мерзімге
жалға алынған негізгі құралдардың тозуы 13-ші бөлімшенің 2-ші "Ұзақ
мерзімге жалға алынған негізгі құралдардың тозуы" деген аралық шотының
дебеті бойынша және 13-ші бөлімшенің 1-ші аралық шотының кредиті бойынша
көрсетіледі.
Негізгі құралдардың амортизациясын есептеудің әртүрлі әдістері бар.
Шаруашылык жүргізуші субъектінің бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес
дербес тұрғыда, өздерінің есеп саясатында амортизацияны есептеудің тәсілі
бойынша жасалынады, олар:
- құнын бірқалыпты (тузу сызықты) жолмен есептен шығару;
* құнын орындалған жұмыстың көлеміне пропорционалды (немесе пара-пар) етіп
есептен шығару (өндірістік әдіс);
- жеделдетіп есептен шығару;
- қалдығын азайту жолымен есептен шығару;
- құнын сандардың жиынтығы бойынша (кумулятивтік әдіс) есептен шығару.
Негізгі құралдардың түрлері бойынша амортизацияны есептеудің әрқилы
әдістері пайдаланады. Бұл кезде негізгі құралдың бір түрі бойынша бір ғана
тәсілі пайдаланады.
Таңдап алған амортизацияны есептеу әдісі субъектінің есептік
саясатымен анықгалуы тиіс және ол бір есептік жылдан екінші бір есептік
жылға өтуі мүмкін. Егер де амортизацияны есептеу әдісі өзгермейтін болса,
онда оның себебін ашу керек.
Ал бюджеттік мекемелер бойынша тозудың есептеу әдісін таңдау құқығы
өкілетті органдардың еншісінде болады.
Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бірқалыпты (тузу
сызықты) есептеу әдісі, яғни объектінің құны, оның қызмет ету мерзімі
ішінде өндіріс шығындарына біркелкі норма бойынша жатқызылады. Бұл әдіс
негізгі құралдардың тозуына, оның қызмет ету мерзімінің ұзақтығына
байланысты болып келеді.Бұл тәсілде амортизациялық соманы аудару үшін:
* қызмет етудің пайдалы мерзімі. Бұл кезде пайдалануға берілген объектінің
жағдайы ескеріледі және күтіп ұстау жағдайына да байланысты болып келеді
(жөндеу мәселесі және техникалык жағдайы, ауа райының оған тигізетін әсері
т.б.)
* Қазақстан Республикасының салық заңдылықтарының белгіленген
амортизациялық нормасының шегінде. Шаруашылық жүргізуші субъектісіндегі
белгіленген нормалар, салық зандылығының нормасынан аспауы тиіс. Мысалы,
жүк автокөлігінің бастапқы құны - 100 000 теңге, 5 жыл мерзімі өткеннен
кейін оның жойылу құны 10 000 теңгеге тең болады. Мұндай жағдайда жыл
сайынғы амортизациялау нормасы амортизациялаушы құнның 20%-ін құрайды
немесе бірқалыпты тәсілге сәйкес 18 000 теңге болады.
Негізгі құралдардың амортизациясының бірқалыпты әдісі мына формула
бойынша есептелінеді.
Бастапқы құн - жойылу құны 100 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІ
(дипломдық жұмыс)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1 БӨЛІМ. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... .. 9
1. Негізгі құралдар оларды жіктеу және бағалау 9
1.2 Келіп түскен негізгі құралдардың есебін ұйымдастыру 15
1.3 Негізгі құралдардың кейбір жекелеген түрлерін есептеу 18
1.4 Негізгі құралдардың тозуын және амортизациясын есептеу 21
1.5 Негізгі құралдарды жөндеудің есебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
1.6 Негізгі құралдарды жалға алудың
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 31
1.7 Негізгі құралдарды есептен
шығару ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .37
1.8 Негізгі құралдарды
түгендеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .39
2. БӨЛІМ. ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТІСІ ЕҢБЕКТІ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ
МЕКЕМЕСІ ЖӘНЕ ТАЛДАУ 46
2.1 Еңбекті және халықты әлеуметтік қорғау мекемесі қызметіне сипаттама
49
2. Негізгі құралдардың есеп саясаты 53
3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау 53
ҚОРЫТЫНДЫ 58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 60
ҚОСЫМШАЛАР
Аннотация
Бітіру жұмыстың мақсаты: негізгі құралдардың бухгалтерлік есепті
ұйымдастыру жүйесімен таныстыру арқылы, негізгі құралдардың амортизациясы
мен тозу есебіне, күрделі шығындарға, негізгі құралдарды түгендеуді
теориялық тұрғыдан дәлелдеу. Негізгі құралдар кәсіпорынның жекелеген
құралдарына теңестіріледі. Әрбір субъект негізгі құралдарды есептік бағалау
өзгерістерінің нәтижесі және сипатын олардың материалдық тозуын ашу керек.
Кіріспе
Нарықтық экономика жағдайында басқаруды жетілдіруде бухгалтерлік
есептің ролі мен мәні артуда. Басқару мен нарықтың экономиканың дамуына, әр
түрлі деңгейдегі басқару шешімдерін әзірлеуге, негіздеу мен қабылдауға
субъектінің нарықтағы іс-қимылын анықтап, бәсекелес-субъектіні айқындауға,
сондай-ақ субъектілердің қаржылық және шаруашылық қызметі туралы сапалы,
уақтылы ақпаратты қалыптастыру бухгалтерлік есептің басты мақсаттары болып
табылады.
Бухгалтерлік есеп - экономикалық білім жүйесіндегі негізгі пәндердің
бірі, әрі оны мамандығым деп таңдағандар үшін аса маңызды. Ол шаруашылық
жүргізуші кез келген субъект қызметінде жетекші орын алады. Бухгалтерлік
есептің мәліметтері негізінде бүкіл шаруашылық қызметтің іс-әрекеті
сипатталып, оның табысы немесе шығыны есепке алынады, қаржылық жағдайы анық
көрсетіледі. Бухгалтерлік есеп субъектілердің меншігін сақтауды бақылауға
және басқару шешімдерін қабылдауға қажетті ақпаратты жинақтайды.
Негізгі құралдар дегеніміз - ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам)
материалды өндіріс саласында да, өндірістік емес салада да еңбек құралы
ретінде іс-әрекет ететін материалдық активтер ұлттық комиссиясы.
Негізгі құралдар есебі Қазақстан Республикасының бухгалтер есеп
жөніндегі 1996 жылғы 13 қарашадағы Қаулысымен бекітілген № 6 Негізгі
құралдар есебі бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес іске асырылады.
Негізгі құралдар мақсаттық белгілеуіне және орындалатын іс-қызмет
аясына байланысты, сонымен катар Қазақстан Республикасы Ұлттық бухгалтерлік
есеп бойынша 1996 жылғы 18 қарашадағы №6 қаулысымен бекітілген қаржы-
шаруашылық қызметтің бухгалтерлік есебі шоттарының Бас жоспарына сәйкес
негізгі құрамдар бойынша мақсатты белгілеу мен орындалатын іс-қызмет аясына
байланысты жіктеледі.
Бітіру жумысының өзектілігі, Өндірістік үрдіске жылдар бойы өз қызметін
көрсететін, алдағы кезеңдерде табыс келтіруге арналған және өндірлген жаңа
өнімдер үшін жұмсалған шығындар құрамына өзінің бастапқы құнын амортизация
түрінде біртіндеп отыратын активтер негізгі құралдар олар әрбір кәсіпорын
үшін маңызды және қалаушы салс болып табылады.
Бітіру жұмыстың мақсаты: негізгі құралдардың бухгалтерлік есепті
ұйымдастыру жүйесімен таныстыру арқылы, негізгі құралдардың амортизациясы
мен тозу есебіне, күрделі шығындарға, негізгі құралдарды түгендеуді
теориялық тұрғыдан дәлелдеу. Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндетер
орындалады:
- Нгізгі құралдардың есебі;
- Негізгі құралдар оларды жіктеу және бағалау есебі;
- Келіп түскен негізгі құралдардың есебін ұйымдастыру;
- Негізгі құралдарының кеибір түрлерін есептеу;
- Негізгі құралдың тозуын және амортизациясын есептеу;
- Негізгі құралдарды жөндеудің есебі;
- Негізгі құралдарды жалға алудың есебі;
- Негізгі құрадарды есептен шығару;
- Негізгі құралдарды түгендеу есебі;
- Негізгі құралдарды қайта бағалау есебі.
Негізгі құралдарға бұлардың ең әуелі бастапқы құнына және пайдалану
мерзіміне қарай амортизация есептелніп отырады.Есептелінген амортизациялық
сома негізгі құралдардың бастапқы құны сомасынан біртіндеп шегерліп
отырады. Бастапқы құннан есептелінген амортизациялық соманы азайтқандығы
қалған сома қалдық құн (сома) деп аталынады. Негізгі құралдар
классификациялық арнайы топтарға бөлінеді.
1БӨЛІМ. НегізГІ құралдар есебі
1.1 Негізгі құралдар, оларды жіктеу және бағалау
Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал-жабдықтарын тартса ғана жүреді,
ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай
фабрикаттар) және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл
арада еңбек құралдарының құрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс
процесінде атқаратын роліне қарап анықталады. Мысалға, заводта дайындалған
бу қазаны -сол зауыт үшін дайын өнім болып саналады; ал орнату үшін сатып
алған субъект үшін осы қазан еңбек құралы болып табылады. Осы қазанды
келешекте қайта сатуға алса, онда ол тауар болып табылады.
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес
(әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді.
Осы негізгі құралдарға: жер; үйлер; ғимараттар; көп жылдық екпе
ағаштары; машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде автоматты машиналар
және құрал-жабдық); машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары
және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа
машиналар мен құрал-жабдық; көлік құралдары; құрал-сайман; өндірістік мүлік
және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық
екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын; басқа
да негізгі құралдар жатады.
Кәсіпорында негізгі құралдардың есебі №6 бухгалтерлік есеп стандартына
сәйкес ұйымдастырылады. Осы стандарт негізгі құралдың есебін жүргізудің,
субъектіге жататын меншік құқығын, шаруашылық пен оперативтік басқару
жүйесін анықтайды.
Инвентарлық объектілер негізгі құралдың есеп бірлігі болып табылады.
Инвентарлық объект күрделі әрі жай болып келеді. Негізгі құралдың есебін
дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оны жіктеу болып табылады.
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар
өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріс құралдарына өндіріс процесіне тікелей қатысатын
объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек
құралдарына (машина, құрал-жабдық, құрал-саймандар т.б.) әсер ету жүзеге
асады немесе өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын жасайды
(ғимараттар, құрал-жабдықтар, өткізгіш қондырғылар). Негізгі өндірістік
құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіш-қор
қайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы
өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді көрсетеді.
Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықтар-тұтынуға арналған құрал-
жабдықтар. Олар ұжымның мәдени-тұрмыстық (ғимараттар, тұрғын-үй коммуналдық
шаруашылық, денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы
өтеуге арналған.
Иелігіне қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып
бөлінеді.
Меншікті дегеніміз - субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс
табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа
субъектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар болып
саналады. Оларды жалға берушінің балансында есептейді, жалға алушы 001-ші
"Жалға алынған негізгі құралдар" баланстан тыс шотында есептейді. Жалға алу
мерзімі аяқталған соң немесе ол аяқталмай тұрып, жалға алушы келісілген
бағамен сатып алуына болады. Оларды 121-ші "Жер", 122-ші "Үйлер мен
ғимараттар", 123 "Меншік және құрал-жабдықтар, өткізгіш кондырғылар", 124-
ші "Көлік құралдары", 125-ші "Басқа да негізгі құралдар" шоттарының тиісті
аралық шоттарында есептейді.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп түрған, істемей
тұрған (тоқтатылып қойған) және қор ретінде тұрған болып бөлінеді.
Қолданыстағы жұмыс істеп тұрған негізгі құралдар, әрекет етіп тұрғандар
болып саналады. Жұмыс істемей тұрғандар-бұл жұмысы тоқтатылған немесе басқа
жағдайларға байланысты уақытша пайдаланбайтын негізгі құрал-жабдықтар.
Қорда тұрғандар болып жұмыс істеп тұрған құрал-жабдықтарды жоспарлы түрде
олардың запас бөлшектерін ауыстыру үшін тоқтатылған объектілер есептеледі.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді. Мүліктікке (заттай) көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге
болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік
еместерге пайдаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары (ғимараттардан
баска күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар (жер
учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған негізгі
құралдарға күрделі қаржы жұмсау, т.б.) жатады.
Әр субъектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын
қызметтеріне қарай мынандай түрлерге (топтарға) бөлінеді: жер; үйлер;
ғимараттар; өткізгіш тетіктер; машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде
автоматты машиналар және құрал-жабдық); күш беретін машиналар және
жабдықтар; жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары
және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа
машиналар мен құрал-жабдық; көлік құралдары, құрал-сайман; өндірістік мүлік
және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық
екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын; басқа
да негізгі құралдар.
Келтірілген негізгі құралдардың әрқайсысының құрамына енетіндер:
жер - субъект меншігіне сатып алған жердің көлемі мен құны. Жерге
меншік құқығы бар болса, онда олар құкық актісімен расталуы керек. Ондай
актісі берілген болса, онда ондай жер учаскілері мүліктік объекті болып
саналады;
үйлер -халыққа еңбек етуге, тұруға, әлеуметтік-мәдени қызмет көрсетуге
жағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға арналған
әлеуметті-құрылыс объектілері. Әрбір тұрғын үй мүліктік объект болып
табылады;
ғимараттар - еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір
қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған
инженерлік-құрылыс объектілері (шахта ұңғысы, мұнай мұнарасы, бөгет, көпір,
автомобиль жолы). Барлық жағдайлары бар әрбір жеке ғимарат мүліктік объект
болып табылады;
өткізгіш тетіктер (қондырғалар) - электр, жылу немесе механикалық
энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері, трансмиссиялар,
құбырлар). Электр желілері бойынша, мысалы, электр станциясы бөлу
қондырғыларының желісі немесе генератор клеммаларынан бөлу қондырғыларына
дейін, қабылдау подстанцияларынан және подстанциялардан трансформатор
жайына дейін мүліктік объекті бола алады;
машиналар мен жабдықтар- күш беретін машиналар және жабдықтар; жұмысшы
машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен
лабораториялық жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа мүліктік объектінің
бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдарды, соған тиісті
заттарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда, мүліктік объекті
болып саналады. Негізгі құралдардың бұл тобы бес топтан тұрады;
күш беретін машиналар және жабдықтар- жылу және электр энергиясын
өндіретін генератор-машиналары; түрлі энергияны механикалық энергияға, яғни
қозғалыс энергиясына айналдыратын двигатель-машиналары (тракторлар мен
өздігінен жүретін шассилер, бу двигательдері, турбиналар, іштей жану
двигательдері, электрлік двигательдер).
жұмыс машиналары мен жабдықтар- еңбек өнімдерін жасау процесінде еңбек
затына механикалық, жылу және химиялық әсер етуге арналған машиналар,
аппараттар және құрал-жабдық (токарьлық бұранда кесетін станоктар, ағаш
кесетін аралар);
өлшеу және ретгеу приборлары, қондырғылар және лабораториялық
жабдықтар- өлшеуге, өндірістік процестерді реттеуге арналған аспаптар мен
қондырғылар, сондай-ақ лабораторияларда пайдаланылатын приборлар мен
аппаратуралар (дозаторлар, амперметрлер, микроскоптар);
есептеу техникасы - процестерді жылдамдату және автоматтандыруға
арналған машиналар, қондырғылар, аспаптар (компьютерлер, басқарушы және
басқа есептеу машиналары);
басқадай машиналар мен жабдықтар- машиналар, аппараттар және басқа
құрал-жабдық (телефон станцияларының, радио тораптарының жабдығы, өрт
сөндіргіш машиналар);
көлік құралдары - адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс
құралдары (автомобиль, темір жол және су көлігінің қозғалмалы құрамы, жегін
көлігі). Әрбір объект өзіне тиісті барлық бейімдегіш құралдары мен заттарын
қоса алғанда мүліктік объект болып табылады;
құрал-сайман-қол еңбегінің механикаландырылған немесе
механикаландырылмаған құралдары немесе металдарды, ағашты және т.б. өндеу
үшін машиналарға бекітілген заттар (кесетін, соғатын және нығыздайтын еңбек
кұралдары). Басқа мүліктік объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана
мүліктік объект болып табылады;
өндірістік мүлік және соған жататын заттар- өндірістік операцияларды
орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістік заттар; еңбекті
қорғауға көмектесетін жабдықтар; сұйық, сусымалы және басқа материалдарды
сақтауға арналған сыйымды заттар; өндірістік арналымы бар басқа да заттар.
Басқа мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар
заттарда мүліктік объекті бола алады;
шаруашылық мүлік- кеңсе және шаруашылық мекемелерінің заттары
(орындықтар, шкафтар, кілемдер). Дербес мәні бар әрбір объект- мүліктік
объекті бола алады;
жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал - ат, өгіз, түйе және
басқа жұмысқа пайдаланылатын малдар; өнім беретін мал - мүйізді ірі қара
мал; асыл тұқымды айғырлар мен биелер, буралар мен інгендер; бұғылар,
маралдар, еркек шошқалар мен мегежіндер, ешкілер, саулық қой мен қошқарлар.
Әрбір ересек мал мүліктік объект болып табылады;
көп жылдық өсімдіктер - қолдан егілген, көп жылдық өсімдіктер (жеміс
және жидек ағаштары, жүзімдіктер, гүлдердің көп жылдық түрлері, роза
плантациялары, өсімдіктен жасалған қоршаулар, жерді қорғайтын өсімдіктер).
Жас өсімдіктер даму деңгейі толық жетілген (жеміс-жидек бере бастаған)
өсімдіктерден бөлек есепке алынады;
жерді жақсартуга байланысты күрделі шығындар (ғимаратсыз) - ауыл
шаруашылық мақсатта пайдалану үшін ауыл шаруашылығында пайдалану үшін жер
қыртысын жақсартудың шараларына жұмсалған мүліктік емес сипаттағы шығындар
(жер учаскелерін жоспарлау, жерді егін егу үшін өңдеу, егіс даласын
тастардан тазарту);
басқа да негізгі құралдар - кітапхана корлары, спорт мүлкі және басқа
да салымдар.
Негізгі құрал-жабдықтардың бастапқы, ағымды, баланстық, сату, жою,
тозу және қалдық құндары болады.
Бастапқы (тарихи) құны - негізгі құралды сатып алуға немесе салуға
кеткен нақты өндіріс шығындарынан, соған қоса өтелмеген салық пен
алымдардан (мысалға, жеңіл автомобильдерді сатып алу кезінде төленген, баж
салығы т.б.), сондай-ақ орнату, жеткізіп беру, монтаждау, пайдалануға қосу
шығындары, несие үшін пайыздар, және т.б. шығындарынан тұрады.
Негізгі құралдардың бастапқы құны мынадай жолмен анықталады:
Жер учаскелері бойынша меншік немесе тұрақты пайдалану құқығы- актіде
көрсетілген сатып алу құны, қозғалмайтын мүліктер бойынша агенттерге
берілетін сыйақы, сатып алу-сату келісімін рәсімдеу бойынша көрсетілген
қызметтердің төлемі, жерді мақсатгы пайдалануға дайындау бойынша (ескі
үйлерді бұзу, тазалау, тегістеу, т.б. кезінде алынған материалдарды сатудан
түсетін табыстың шегерілімінен басқа) жұмсалатын шығыстар;
құрастыруды және орналастыруды қажет ететін немесе қажет етпейтін
сатып алынган машиналар мен құрал-жабдықтар бойынша- сатып алу құны,
тасымалдау, соның ішінде тасымалдау кезіндегі құрастыру, машиналар мен
құрал-жабдықтардың пайдалануға жарамдылығын, т.б. тексеру мақсатымен
өткізілетін сынақтарға жұмсалатын шығындар. Машиналар мен құрал-жабдықтарды
құрастыру кезінде олардың бұзылғандарына кеткен ағымдағы шығыстарын қоса
есептегендегі жөндеу құны. Егер негізгі құралдар несие арқылы сатып алынған
болса, онда төленген проценттер ағымдағы шығыстар болып табылады да
объектінің бастапқы құнына қосылады; үйлер мен ғимараттарды шаруашылық
әдіспен салу кезінде: құрылыс материалдары, құрал-жабдықтар, құрылыс
машиналары мен механизмдерінің жұмысы, жұмысшылардың еңбек ақысы, үстеме
шығысының тиесілі үлесі, сәулетшілер, заңгерлер көрсеткен қызметінің
төлемі, құрылысты салу кезеніндегі сақтандыруға жұмсалатын шығыстар,
құрылыс салу кезеңінде берілген кредиттер бойынша проценттер, құрылыс салу
үшін рұқсат алуға жұмсалатын шығыстар, жобалық-сметалық құжаттардың құны,
т.б.- құрылыс бойынша жұмсалған шығыстардың барлығы да бастапқы құнға
қосылады; жерді, үйлерді немесе ғимараттарды біргұтас мүлік ретінде
иеленген кезде өз орнымен пайдалану мақсатымен кіріске енгізу барысында бұл
объектілердің бастапқы құнын шектеу қажет, өйткені үйлер мен ғимараттардың
пайдалану мерзімі шектеулі әрі олар тозады. Ал жерді пайдаланудың мерзімі
шектелмеген, сондықтан олар амортизацияланбайды. Егер пайдалануға тек жер
ғана арналған болса, үйлер мен ғимараттар, жеміс ағаштары т.б. бұзуға
(түбірімен жұлып алуға) жатады, демек құнға шектеулер қолданылмайды, ал жер
сатып алынған объектіге жатады. Тозығы жеткен үйлерді бұзуға байланысты
жұмсалған шығыстан, объектіні бөлшектеу барысында алынған құндылықтарды
сатқаннан түскен табысты шегергеннен соң, жердің бастапқы құны
есептелінеді;
мердігерлік әдіспен тұрғызылған үйлер мен ғимараттар бойынша-
объектіні тұрғызу бойынша жүргізілген жұмыстардың келісілген құнына құрал-
жабдықтарды сатып алуға жұмсалған шығыстар қосылады, егер де оның құны
тапсырыс беруші тарапынан төленген болса;
құрылтайшылардың жарғылық капиталы салынған негізгі құралдар-
өздерінің келісілген бағасы бойынша;
субъектінің өзі дайындаған немесе төлем арқылы сатып алынған негізгі
құралдар бойынша - сатып алуға жұмсалған шығындардың нақты сомасы бойынша,
жеткізу және сатып алынған объектілердің (алушының құрал-жабдықтарды
орналастыруға кеткен шығындарын қоса есептегенде) тозу сомасын қоса
есептелген басқа да сатып алуға байланысты жұмсалған шығыстар;
тегін алынган негізгі құралдардың объектілері бойынша- құжаттарда
көрсетілген құны алынады (құрал-жабдықтарды жеткізіп беру, орналастыруға
кеткен шығындарын қоса есептегенде);
айырбас операциясы нәтижесінде алынган объектілердің - бастапқы құны
негізгі кұралдардың алынған ағымдағы кұны бойынша анықталады, ал ол негізгі
кұралдардың берілген ағымдағы құнына түзетулердің көмегімен алынған
(берілген) ақша қаражаттарының сомасына тең болады. Айырбастауға бір
мақсатқа пайдаланылатын объектілер де әртүрлі мақсатқа арналған объектілер
де жатады. Мысалы, бір-біріне ұқсас негізгі құралдар: тракторды жүк
автомобиліне айырбастау кезінде алынған объект сатылған объектінін құны
бойынша бағаланады, бірақ ол кезде тауардай немесе ақшалай салынған
(түскен) сомасы ескеріледі;
жас малдарды негізгі табынға аударған кезде- малдарды өсірудің нақты
өзіндік құны;
негізгі табынды қалыптастыру үшін алынған ересек малдар бойынша-
жеткізуге кеткен шығындарды қоса есептегенде сатып алуға шыққан шығындар
және сатып алуға байланысты басқа да шыққан шығыңдар;
жас өсімдіктер бойынша -өсімдіктерді еккен сәттен пайдалануға бергенге
дейінгі егу, күтіп-баптау, көбейту, тазартуға кеткен (алынған өнімнің
пайдалану немесе сату құнын алып тастағаннан кейінгі) нақты шығындар;
толық төленген және ұзақ мерзімге жалға алынган негізгі құралдар
бойынша - олардың ұзақ мерзімге жалға алу шартында көрсетілген құны;
жерді жақсартуға жұмсалған күрделі шығындар бойынша- жүргізілген жұмыс
бойынша шыққан нақты шығындар.
Негізгі құралдардың бастапқы құны өзгертілуі мүмкін; қосымша салынған
күрделі салымдар немесе негізгі құралдардың жарым-жартылай жойылуы,
объектіні демонтаждау негізгі құралдардың жағдайына әсер ететін болса,
онда, бірінші кезекте, пайдалы қызмет ету мерзімі қысқартылуы немесе
ұзартылуы мүмкін.
Ағымды құн-бұл негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі нарықтық
бағасы бойынша бағаланған құны.
Баланстық құн- бұл бухгалтерлік есепте және қаржылық есеп беруде
көрсетілетін жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы негізгі құралдардың
бастапқы немесе ағымдық құны.
Сату (өткізу) құны - бірін-бірі жақсы білетін және мәмілеге келуге
дайын тәуелсіз жақтардың (тараптардың) негізгі құралдарды өзара
айырбастауына мүмкіндік беретін құн.
Жою құны- тиімді қызмет ету мерзімі біткен негізгі құралдарды жою
кезінде пайдалану мүмкіндігі бар бағасы бойынша бағаланған бөлшектердің,
металл сынықтарының және басқа да материалдық құндылықтардың құны.
Амортизацияланған құн - негізгі құралдардың бастапқы және болжанған
жою құндарының арасындағы айырмашылығы, ал ол жүйелі түрде амортизациялық
жолмен нормативтік қызметіне немесе барлық пайдалы кезеңіне субъектінің
шығысы ретінде таратылады, бұл кезде:
* пайдалы кезең қызметі - бұл кезең ішінде негізгі құралдары пайдаланудан
экономикалық олжа алуды кәсіпорын топшылайды;
* нормативтік қызмет кезеңі - бұл кезең ішінде белгіленген нормаға сәйкес
кәсіпорын негізгі құралдың тозуын есептейді.
Негізгі құралдардың есебі 12-ші "Негізгі құралдар" бөлімшесінің
мынадай мүліктік активтік шоттарында жүргізіледі: 121-ші "Жер, 122-ші
"Ғимараттар мен құрылғылар", 123-ші "Машиналар мен жабдықтар, өткізгіш
тетіктер", 124-ші "Көлік кұралдары", 125-ші "Басқа да негізгі құралдар".
Сонымен бірге, 126-шы "Аяқталмаған құрылыс" шотында аяқталмаған күрделі
салымдар, көпжылдық есімдіктерді өсіруге кеткен шығындар, жас малдарды
өсіруге және бордақылауға кеткен шығындар есептелінеді.
Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі: негізгі құралдардың келіп
түсуін, кәсіпорын ішінде орын ауыстыруын және шығуын, дұрыс құжаттық
рәсімделуін және бухгалтерлік есепте уақытылы көрсетілуін; олардың
материалдық жауапты адамдарға бекітілуін және сақталуы мен ұтымды
пайдаланылуын бақылайды; негізгі құралдардың есептелген амортизациясы мен
тозу сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, сондай-ақ есептелген амортизация
сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, негізгі құралдардың қор қайтарымын
анықтауды, жаңа техниканың және оны қолданудың жаңа әдістерінің
тиімділігін; негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындардың сенімді есебін;
негізгі құралдарды түгелдеуді және қайта бағалауды мезгілінде жасауын және
олардың нәтижесін есепте көрсетілуін; негізгі құралдарды сату және олардың
басқаша шығу нәтижелерін есепте нақты көрсетілуін қамтамасыз етуі керек.
1.2 Келіп түскен негізгі құралдардың есебін және оның аналитикалық
есебін ұйымдастыру
Негізгі құралдар негізінен өндірістік ғимараттарды және тұрғын
үйлерді, құрылғыларды салудан; машиналар, жабдықтар, көлік құралдарын сатып
алудан; өз күшімен кұрал-саймандар дайындаудан; малдардың төлдерін негізгі
табынға ауыстырудан; жас өсімдіктер көп жылдық өсімдіктерге өткеннен; басқа
субъектілер мен жеке тұлғалардан ақысыз (тегін) алынған негізгі құралдардың
келіп түсуінен; объектілерді ұзақ мерзімге жалға алудан (келісімді құнын
толық төлегеннен кейін); жарғылық қорға қосқан үлес нәтижесінде келіп
түскендерден қалыптасады. Негізгі құралдардың түсуі мынадай құжаттармен
рәсімделеді.
Негізгі құраддарды қабылдау-тапсыру (орнын ауыстыру) актісі негізгі
құралдар құрамына жекелеген объектілерді енгізу үшін; қолданылып жүрген
заңға сәйкес олардың енгізілуі ерекше тәртіппен рәсімделуге тиіс
жағдайлардан басқасы, оларды пайдалануға берілуін рәсімдеу үшін; негізгі
құрал-жабдықтардың бір цехтан (бөлімнен, учаскеден) екіншісіне орын
ауыстыруын рәсімдеу үшін; негізгі құралдарды қоймадан (қордан) пайдалануға
берілуін рәсімдеу үшін, сондай-ақ басқа да субъектілерге берілген кезінде
(жарғылық капиталға косқан үлестерді, сатуды, сыйларды) оларды негізгі
құралдардың құрамынан шығару үшін қолданылады.
Негізгі құралдарды қабылдауды рәсімдеу кезінде субъект жетекшісінің
өкімімен тағайындалған қабылдау комиссиясы әрбір жекелеген объектіге бір
данадан акт жасайды. Негізгі құралдардың бірнеше объектісін қабылдау-
тапсыру актісін жасауға тек шаруашылық мүлкінің, құрал-сайманның,
жабдықтардың және т.б. объектілердің есебін жүргізген кезде, егер бұл
объектілер бір типті болса, құндары бірдей болып, бір календарлық ай ішінде
қабылданған болса ғана жол беріледі. Рәсімделгеннен кейін осы объектіге
қатысты техникалық құжаттама қоса тіркеліп акт бухгалтерияға беріледі, бас
бухгалтер қол қойып, субъект жетекшісі немесе соған өкілетті адамдар
бекітеді.
Алыс-беріс (орын ауыстыру) актісінде, міндетті реквизиттермен қоса,
комиссия қызмет ету мерзімін және болжамдық жою құнын көрсетеді. Қызмет ету
мерзімін шаруашылық жүргізуші субъекті дербес анықтай алады, яғни ол
негізгі құралдың техникалық жағдайынан, нормасынан және басқа да
көрсеткіштерінен шығады. Ал болжамдық жою құны негізінен шаруашылық
жүргізуші субъектінің есептік саясатында көрініс табуы керек, болмаса оны
қабылдау комиссиясы көп жағдайда көзбен (визуально) анықтайды, не болмаса
бастапқы құнының 0,01-ден 2,0%-ке дейінгі сомасы алынады.
Негізгі құралдардың кәсіпорын ішіндегі орын ауыстыруын рәсімдеу үшін
актіні екі дана етіп тапсырушы цех (бөлім) қызметкері толтырады. Алушының
және тапсырушының қолдары қойылған бірінші данасы бухгалтерияға
тапсырылады, ал екіншісі тапсырушы цехта қалады.
Негізгі құралдарды ақысыз беру (сыйлау) кезінде акт (тапсырушы және
қабылдаушы субъектілер үшін) екі дана етіп жасалынады.
Негізгі құралдарды басқа субъектіге сату кезінде актінің үш данасы
жазылады: алғашқы екеуі өткізуші субъектіде қалады (онда бірінші дана
негізгі құралдардың нақты бары, қозғалысы туралы есеп беруге, екіншісі -
есеп-айырысу төлем құжаттарына тіркеледі), үшінші дана негізгі құралдарды
қабылдаушы адамға беріледі. Негізгі құралдардың алыс-беріс (орнын ауыстыру)
актісі бірінші тіркемеде келтірілді.
Негізгі құралдар бірдей өндірістік немесе шаруашылық жұмыстарға
арналған, техникалық сипаттамасы және құны бірдей шаруашылық мүліктің бір
типті заттарымен, құрал-сайманнан түрса, олар бухгалтерияда бір мүліктік
карточкада жүргізіледі
Бухгалтерия келіп түскен объектіні материаддық жауапты адамға бекітіп,
мүліктік карточка ашады, объектіге мүліктік тізімдеу нөмірін беріп, мүлікті
мүліктік тізімге алады, негізгі құралдарды алу туралы жазбасы жасалады.
Негізгі құралдар келіп түскен кезде, мына төмендегідей шоттар
корреспонденциясы жасалынады.
Бұл мүліктерді бір ғана карточкада есепке алуға рұқсат етіледі. Барлық
негізгі құралдар үшін мүліктік карточкасының нысаны төменде келтірілген.
Бұл карточка бухгалтерияға келіп түскен негізгі құраддың актілері,
техникалық төлқұжаттары және басқа құжаттар негізінде толтырылады.
Карточкада объектілердің және олардың жекелеген құрылымдық элементтерінің
қысқаша техникалық сипаттамасы беріледі, бірақ сол техникалық құжаттамадағы
мәліметтері қайталанбайды. Негізгі құралды басқа субъектіге тапсыру (беру)
кезінде негізгі құралдардың шығуы туралы белгі соғуға, сондай-ак негізгі
құрал объектілерінің субъект ішінде орын ауыстыруы кезінде "Негізгі
құралдарды қабылдау-тапсыру (орнын ауыстыру) актісі", ескіру және тозу
салдарынан негізгі құралдың объектілерін есептен шығаруға "Негізгі құралдар
объектілерін есептен шығару актісі" негіз бола алады. Құрылысы салынып
біткен, жабдықтаулары орнатылған, жөндеу жұмыстары біткен объектілер туралы
жазбаларды карточкаға жазу үшін "Жөнделген, қайта құрылған және жаңалаған
объектілерді қабылдау-тапсыру актілері" негізінде жазылады.
"Объектінің қысқаша жеке сипаттамасы" бөлімінде негізгі объектінің тек
негізгі сапалық және сандық көрсеткіштері, сондай-ақ объектінің техникалық
құжаттамасында бар мәліметтерді қайталамай, осы объект үшін неғұрлым
маңызды екі-үш сапалық керсеткіштермен шектеліп, оған қатысты маңызы
қосымша құрылыстар, бейімдегіштер мен тиесілі заттар жазылады. Негізгі
құралдардың топтама есебі жайында қысқаша жеке сипаттаманы әр объектіге
жеке бермей-ақ, мүліктік карточкада есептелген объектілерінің тобына
тұтастай береді.
Егер де объектінің сандық та және сапалық та көрсеткіштері айтарлықтай
өзгерсе, онда оларға жаңа карточка ашылуы мүмкін, ал ескі мүліктік карточка
анықтама құжаты ретінде сақталады.
Бухгалтериядағы толтырылған мүліктік карточкалардың негізінде негізгі
құралдардың есебі бойынша жасалатын мүліктік карточкасын тізімдемеге
тіркейді, ол (тізімдеме) негізгі құралдардың жіктемесі бойынша бір данада
жасалады.
Кесте 1.Мүліктік тіркеме
Нөмірі Обьектінің атауы Меншік белгісі Шығуы туралы
Карточка мүліктік белгі
N
1 2 3 4
196 04345 CM-692 Жеке
ұнтақтағыш меншік
197 04346 Г-45 қабатты Жеке меншік
мұздатқышы және
т.б.
Тіркеу кезінде карточкаларды нөмірлейді, содан кейін негізгі
құралдарды жіктік топтары бойынша сақтайды, ал бұл топтар ішінде - қолдану
орындары мен материалдық жауапты адамдар және негізгі құралдар түрлері
бойынша көрсетіледі. Картотека, әдетте мынадай бөлімдерден тұрады:
"Қолданыстағы негізгі құралдар" ("Үйлер", "Ғимараттар", "Өткізгіш тетіктер"
және басқа жіктік топтары бойынша), сондай-ақ "Ағымдағы айда келіп
түскені", "Ағымдағы айда шығып кеткені", "Ішкі орын ауыстырғандағы",
"Жөндеудегі", "Қордағы", "Тоқтап тұрғаны (консервациядағы)", "Жалға
берілген негізгі құралдар", "Ұзақ мерзімге жалға берілген негізгі
құралдар", "Жалға алынған негізгі құралдар", "Архив".
Ай ішінде "Түскендері", "Есептен шыққандары" және "Ішкі орын
ауыстырғандары" бөлімдерінің карточкалары 12-"Негізгі құралдар"
бөлімшесінің шоттарында есептелген айналымдармен салыстырғаннан кейін,
картотеканың тиісті бөлімдеріне орналастырылады. Негізгі құралдар жөндеуден
немесе жалға алушылардан оралғаннан кейін, тоқтап тұруы біткеннен кейін,
қордан қолданысқа өткізілгеннен, т.с.с кейін бұл объектілердің карточкалары
картотеканың тиісті бөлімдеріне салынады. Шығып кеткен негізгі құралдар
бойынша картотекаларды "Архив" бөлімшесіне орналастырады. Картотеканың
дұрыс жүргізілуі негізгі құралдардың жағдайы мен қозғалысының дұрыс
есептелуіне және тиісті бақылау жасалуына септігін тигізеді. Карточка
төменде келтірілген. (Тіркеме 5).
Субъектінің материалдық жауапты адамын бекітілген негізгі құралдардың
барлығы бөлімдер (цехтар) бойынша негізгі құралдардың мүліктік
тізімдемелеріне енгізіледі. Тізімдер материалдық жауапты адамдарда
сақталады және жедел мақсаттар ұшін қолданылады. Негізгі құралдардың құны
туралы тізімдердегі және мүліктік карточкалардағы мәліметтер сәйкес келуі
керек. Пайдалану (қолданылатын) орны бойынша негізгі құралдардың есебі
мүліктік карточкалардың бухгалтериядан жазылып (көшіріліп) алынған екінші
данасы бойынша жүргізіледі. Бухгалтериянын, карточкаларындағы мәліметгер
негізгі қүралдар қолданылатын жердегі мәліметтермен бірдей болулары керек.
1.3 Негізгі құралдардың кейбір жекелеген түрлерін есептеудің
ерекшеліктері
Жерді тұрақты пайдалану құқығы мен жерді меншік құқығы ретінде есепке
алу. Қазақстан Республикасының "Жер туралы" заңына сәйкес жер территориялық
кеңістік болып саналады, оның шегінде Қазақстан Республикасының
суверенитеті, табиғи ресурстары, жалпыға бірдей өндіріс процесі және
территориялық негіздегі кез келген еңбек процесі белгіленген. Жер өндіріс
процесі ретінде еңбек процесінің және экономиканың біркатар саласының, атап
айтқанда, ауыл жөне орман шаруашылығының қажетті материалдық алғы шарты
болып табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес жер және оның
қойнауындағы қазба байлықтар, өсімдік және жануарлар әлемі, басқа да табиғи
ресурстар мемлекеттік меншікке жатады. Сондай-ақ, бекітілген заңдар
негізінде, шарттар мен шектеулерге байланысты жер жеке меншікке берілуі
мүмкін.
Қазақстан Республикасында жердің мемлекеттік те, жеке меншік те
түрлері бірдей қорғалып және танылады. Кез келген меншік иесі заңға қайшы
келмейтін кез келген мәмілені жасауына болады.
Мемлекет меншігіндегі жерден оның учаскелерін:
* сатуға немесе жеке меншікке тегін пайдалануына;
* тұрақты немесе уақытша пайдалануына;
* заң актілерінде қаралған шарттары бойынша жерге деген құқын сатуға
болады.
Жерді пайдалану құқы -мемлекет меншігінде тұрған жер учаскелерін тұлғалар
ұзақ (тұрақты) немесе белгілі бір мерзімге, немесе тегін пайдалануына
құқығы бар. Жерді пайдалану құқығы: мемлекеттік органдарының актісінің,
азаматтық-кұқықтық мәміленің және басқа да заңмен қарастырылған кезінде
пайда болады.
Өкілетті органдардың беретін жер учаскелеріне кұқын куәландыратын
құжаттар болып: жерді тұрақты және жер учаскелерін жеке меншікке
пайдаланған кезде жерді тұрақты пайдалану құқын және жер учаскелерін
меншікке беру құқын растайтын актісі;
жерді уакытша пайдалануға құны бойынша беру - жер учаскелерін жалға
беру туралы келісім-шарты;
жерді уақытша тегін беру - жерді тегін беру туралы келісім-шарты.
Жерді тұрақты пайдалану құқығы мынадай мемлекеттік жер
пайдаланушыларға беріледі:
-ғимараттарға, коңцоминиум объектілеріндегі үй-жайларға иелік ететін
занды тұлғаға.
Кондоминимум-қозғалмайтын мүлікке бірыңғай мүліктік кешен ретіндегі
меншіктің ерекше формасы, бұл жағдайда тұрғын үйдегі жекелеген пәтерлер
азаматтардың немесе заңды тұлғалардың меншігінде болып, ал тұрғын үйдін өзі
кәсіпорынның (жеке меншік пәтерлердің кооперативтеріндегі тұрғын үй -
оларға жалпы үлестік меншік құқықтарында тиесілі) иелігіне жатады.
* ауыл және орман шаруашылығымен айналысатын заңды тұлғаға;
жердің пайдалануын айрықша табиғи аймақтарын қорғайтын заңды
тұлғаға;
* заң актілерімен қарастырылған, басқа да жағдайларда.
Жерді қысқа мерзімді пайдалану үшін 5 жылға дейін, ал ұзақ мерзімді
пайдалану үшін 5 жылдан 49 жылға дейін алады. Жерді қысқа мерзімге
пайдалану үшін, оның пайдалану мақсаты көрсетіледі.
Жерді басқа да құралдармен салыстырғандағы айырмашылығы- шаруашылық
айналыстағы жердің тұтыну құны ұтымды пайдаланған кезде тез азайып қана
қоймай (құнарлылығының кемуі), сонымен қатар, жақсара түседі. Осыған
байланысты жер амортизацияланбайтын болып саналады.
Жерді пайдаланушылар мемлекетке жер үшін төлем төлейді. Жеке меншікке
немесе жалға берілетін жерлердің төлем мөлшерлемесі Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2001 жыл 16 маусымдағы №210-10 заңымен бекітілген.
Жер телімінің нақты бағалау құнын жеке меншікке берілетін жерлер үшін
белгіленген базалық мөлшерлемеге сәйкес, өкілеттілігі бар органдар
анықтайды. Елді мекендердің сыртындағы жер уческілерін бағалау үшін жер
үшін төленетін базалық мөлшерлеменің 10% алады.
Әрбір кәсіпорын жердің оперативтік және бухгалтерлік есебін жүргізеді.
Әрбір жер телімі бойынша негізгі құралдарды есептеудің мүліктік
карточкалары ашылып, жердің аналитикалық есебі жүргізіледі.
Карточкалар "Жер теліміне меншік құқығын беру, жерді тұрақты пайдалану
құқығы туралы Актілерінің негізінде толтырылады. Карточкада: жер телімінің
реттік нөмірі (код); жерді пайдаланушы (толық мекен жайы); жер телімінің
аумағы (көлемі); жер телімінің пайдалану мақсаты; пайдаланудағы шектеулер
және жер телімінің ауыртпашылығы (егер олар бар болса); жер телімінің
бөліну мүмкіндігі; "Жер теліміне меншік кұқығын беру, жерді тұрақты
пайдалану актісінің" берілу негізі және басқа да мәліметтер міндетті түрде
көрсетілуі тиіс. Карточкеде, сондай-ак жер телімінің шектесетіндері
(аталған телімі кімдердің жерімен шектесіп жатыр); құнарлылық (пайдалануға
жататын жердің) түрлері, топырақ типтері мен тип тармақтары (ауыл
шаруашылығына арналған жер үшін), жер үшін төлем мөлшерлемесі (теңге); жер
ақысына түзету коэффициенті; жер телімі және бағалау құны және жерді
пайдаланушының ырқы бойынша басқа да мәліметтер көрсетіледі.
Меншік кұқы мен жерді пайдалану кұқы Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексімен және басқа да Қазақстан Республикасының заң
актілерінде қаралған тәртіпте қорғалады.
Меншік иесі немесе жерді пайдаланушылардың шеккен зияндары толык,
көлемде өтеледі, егер де:
* меншік кұқығынан немесе жерді пайдаланушылардан мемлекетгің қажеттілігі
үшін қайтарылып алынса;
* меншік кұқығына немесе жерді пайдаланушыларға жерді пайдаланудың айрықша
тәртібі белгіленуіне байланысты шектеулер енгізілсе;
-меншік құқығы мен жер пайдалану кұқығы бұзылса;
* объекті салу және пайдалану нәтижесінде жердің сапасы төмендесе,
нәтижесінде жер құнарлығы мен суару жағдайы нашарласа;
-төтенше жағдай кезінде жерді қайтарып алса.
Меншік иелерінің және жерді пайдаланушылардың шеккен зияны, соған зиян
келтіргендердің есебінен өтеледі.
Уақытша әкелінген және әкетілетін негізгі құралдардың есебі.
Қолданыстағы заңға сәйкес шетелдік инвесторлар, басқа да занды тұлғалар
өндіріс процесінің белгілі бір уақыт мерзімінде пайдалану үшін Қазақстан
Республикасының территориясына өндіріс құрал-жабдықтарын мен басқа да
негізгі құралдарын уақытша әкелуге құқылы. Бұл негізгі кұралдар
өзгертілмеген күйінде өз иесіне қайтарылады, тек табиғи тозуынан басқасы.
Республикаға әкелінбейтін негізгі құралдардың категорияларын Қазақстан
Республикасы Министрлер кабинеті анықтайды. Негізгі құралдарды әкелуге
кедендік органдар рұқсат береді. Әкелу мерзімі әкелу мақсатымен белгіленеді
және ол әдеттегідей екі жылдан аспауы тиіс.
Негізгі құралдардың Республикаға әкелінетін мүліктері толықтай немесе
ішінара кеден салығынан босатылуы мүмкін.
Осыған сәйкес Қазақстан Республикасының субъектісі кедендік территория
шегінен тысқары шетелдерде өндірістік қызметті жүзеге асыру үшін негізгі
корларын алып кетуіне құқылы.
Әкелінген және әкетілетін негізгі құралдардың есебі келесі: (122-125)
"Уақытша әкетілген негізгі құралдар" қосалқы шоттарында жүргізілуі мүмкін.
Уақытша әкелінген негізгі құралдарды есепке алған кезде 122-3, 123-3,
124-3 шоттары дебеттеліп, 687 шоты кредиттеледі.
Уакытша әкелінген негізгі құралдарды пайдалану процесінде олар бойынша
белгіленген тәртіп бойынша олардың амортизациясы есептелінеді. Бұл жағдайда
126, 811, 821, 935, 946 шоттары дебеттеледі де, соған сәйкес 13-ші -Негізгі
құралдардың тозуы" бөлімшесінің шоты, 3-ші "Уақытша өкелінген негізгі
қралдардың тозуы" қосалқы шоты кредиттеледі.
Уақытша әкелінген негізгі құралдар қайтарылған кезде мынандай шоттар
корреспонденциясы жасалынады:
уақытша әкелінген негізгі құралдардың бастапқы құнына: 687-ші "Басқа да
кредиторлық берешек және есептеулер" шоты дебеттеліп, 12-ші "Негізгі
құралдар" шоттарының (1223-1253) бөлімше шоттары кредиттеледі;
есептелінген тозу сомасына: 13-ші "Негізгі құралдардың тозуы" бөлімше
дебеттеліп, 12 "Негізгі құралдар" бөлімшесі кредиттеледі.
Негізгі құралдардың әкетілуі 12-ші "Негізгі құралдар" (1224-1254
шоттары) бөлімшесінің дебетінде және тап осы бөлімшесінің (122-125
шоттары), 1-ші "Меншікті негізгі құралдар" қосалкы шотының кредитінде
көрсетіледі. Уақытша әкетілген негізгі құралдар осыған керісінше жазбалар
арқылы көрсетіледі.
Қолданыстағы нормалар бойынша есептелген тозудың сомасына 845-ші
"Негізгі емес қызмет бойынша басқа да шығыстар" шоты дебеттеліл, 131-134
"Негізгі құралдардың тозуы" шотының 4-ші "Уақытша әкетілген негізгі
құралдардың тозуы" деген қосалқы шоты кредиттеледі. Негізгі құралдарды
әкелгеннен кейін 131-134 шотының, 4-ші субшотындағы сомасы дебеттеліп және
131-134 шотының, 1-ші "Меншікті құралдардың тозуы" қосалқы шоты
кредиттеледі.
Егер шаруашылық жүргізуші субъект шетел компаниясының құрылымдық
бөлімшесі болып табылмаса әкелінген негізгі құрал баланстан тыс шотга
есепке алынады.Мысалы: ЖШС "Вега" компаниясымен 1 ақпанда 2000 жылы 12
айға құрал-сайманды жалға алу ушін келісім-шарт жасаған. Жалға алынған
құрал-сайманның құны 2 000 000 АҚШ долларын құраған, ай сайынғы төленетін
жалдау құны 5 000 АҚШ долларына тең болған.
Сол құрал-сайман кеден бекетінен өткен кезде доллардың бағамы 139,45
теңгеге тең болған.
Келісім шарттың жағдайы бойынша жал ақысы резиденттің алатын табысынан
табыс салығы шегерілген сомадан төленетін болып келісілген.
1.4 Негізгі құралдың тозуын және амортизациясын есептеу.
Негізгі құрал өндіріс процесіне қатысуымен, жылдар мерзімінің
әсерімен, табиғат күшініңәсер етуімен пайдалану процесінде біртіндеп
тозады. Тозудың екі түрі болады: табиғи және сапалық (моральдық) (заман
талабына сай келмеуі).
Негізгі қорлардың табиғи тозуы олардың өндіріс процесіне қатысу
нәтижесінен және негізгі құралдардың пайдалануға тікелей қатыспай-ақ, түрлі
сыртқы факторлардың әсерінен: ылғалдан, атмосфералық құбылыстар
нәтижесінен, металдардың тот басуынан, ескіруінен (тозудың табиғи нысаны)
пайда болады.
Негізгі құралдардың сапалық (моральдық) тозуы техникалык прогреске,
өндіріс әдістерін жетілдіруге және жаңартуға байланысты болып келеді.
Техника мен технологияны жетілдіру жұмыс істеп тұрған негізгі құралдардың
ұқсас өнімдерінің арзандауына ықпал етеді. Осыған орай, пайдаланылудағы
негізгі құралдар өздерінің құнының бөлігін жоғалтып, құнсызданғандай
болады. Машиналардың, жабдықтардың, үйлер мен ғимараттардың барынша жаңа,
неғүрлым жетілдірілген және үнемді түрлерін, малдардың жаңа немесе
жақсартылған өнімді тұқымдарын, көпжылдық өсімдіктердің түрлері мен
сорттарын өндіріске енгізуге байланысты пайдаланылып жүрген негізгі
құралдарды бұдан әрі қолдану экономикалық жағынан тиімсіз болып қалады.
Негізгі құралдардың сапалық (моральдық) тозуын мынадай факторлар
арқылы анықтайды: өндірісте немесе жабдықтарды жаңартудағы жаңалықтар (ескі
машиналарды жаңа, неғұрлым өнімді машиналармен ауыстыру); технологиялық
процесті жетілдіру-жаңа технология қолданған кезде пайдаланудағы машиналар
мен жабдықтар жарамайды; шығарылатын өнімнің номенклатурасын өзгерткенде
және жаңартқанда (ескі машиналар мен құрал-жабдықтар жарамсыз болып
танылады); жұмысшы күшінің еңбекке қамтылуындағы, жұмысшылар
біліктілігіндегі, өндірісті орналастыру географиясындағы өзгерістер
өндірістің және пайдаланылатын машиналар мен жабдықтар санының азайтылуын
талап етуі мүмкін; өндірістің өндеуші салаларындағы өнімнің жекелеген
түрлерін шығаруға қажетті шикізат құрамындағы өзгерістер өнеркәсіптің
өндіретін салаларында өндіріс көлемінің қысқаруына әкеліп соғуы мүмкін.
Моральдық тозудың әсері нәтижесінде табиғи тозу мерзімі келгенге дейін
негізгі құрал-жабдықтар объектілері жаңасына, әрі неғұрлым пайдалы (үнемді)
түріне ауыстырылады. Моральдық тозуды болдырмау мақсатында негізгі құрал-
жабдықтар объектілерін қайта құрып, жаңарту жұмыстарын жүргізеді. Мұражай
және көркем туынды құндылықтары, кітапхана кітаптары, фильм қорлары, сәулет
және өнер көрсеткіштері болып табылатын үйлер мен ғимараттар және басқа
барлық негізгі құралдар моральдық тозуға ұшырайды.
Амортизация (латынның "өтеу" деген сөзінен) - тозудың құндық көрінісін
білдіреді.
№6-шы "Негізгі құралдардың есебі" бухгалтерлік есеп стандартына
сәйкес, амортизация- активтің қызмет еткен мерзім бойына амортизацияланған
құнды тарату процесі.
Амортизацияланған құн бастапқы құны мен жою құнының арасындағы айырма.
Амортизациялық аударымдар әрбір есептік кезеңнің шығысы ретінде танылады.
Жаңадан пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша амортизация
есептеу келіп түскен айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады, ал
шығып кеткен негізгі құралдар бойынша -шыққан айдан кейінгі айдың бірінші
күнінен бастап тоқтатылады.
Толығымен амортизацияланған негізгі құралдар бойынша амортизацияны
есептеу қорлардың құны өнімнің (жұмыстың, қызметтің) құнына толықтай
ауысқан айдан кейін туатын айдың бірінші күні тоқтатылады.
Тоқтап тұрған негізгі құралдар бойынша техникалық тұрғыдан қайта
жарақтандыру барысында, консервацияға ауыстырылған кезінде амортизация
есептелінбейді.
Жалға алынған негізгі құралдар бойынша амортизация есептеуді жалға
беру шартының немесе шарт талаптарына сай жалға беруші немесе жалға алушы
жасайды.
Одан басқа, мына төмендегі негізгі құралдар бойынша амортизация
есептелінбейді: жер, өнім беретін малдар, кітапхана қоры, мұражай
құңдылықтары, ескерткіш архитектурасы мен өнері, ортақ пайдаланатын
автомобиль жолдары.
Негізгі құралдардың тозуын есептеу үшін 13 "Негізгі құралдардын,
тозуы" бөлімшесінің мынандай синтетикалық шоттары: 131 "Үйлер мен
ғимараттардың тозуы", 132 "Машиналар мен жабдықтардың, өткізгіш тетіктердің
тозуы", 133 Көлік құралдарының тозуы", 134 "Басқа негізгі құралдардың
тозуы" пайдаланылады. Жоғарыда көрсетілген шоттардың әрқайсысына мынадай
аралық шоттар ашылуы мүмкін: 1 "Меншікті негізгі құралдардың тозуы" және 2
"Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдардың тозуы".
12-ші бөлімшенің шоттарында (122-125 шоттар) есептелген негізгі
құралдар ай сайын амортизацияланады. Амортизацияны есептеген кезде
шоттардың келесі корреспонденциясы жасалынады, ол төменде келтіріледі.
(Тіркеме 9)
Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдар бойынша амортизациялық
аударымдарды жалға алушы жасайды. Амортизация сомасы өндіріс шығындарының
есебін жүргізуші 126, 935, 946, 821 шотгардың дебетінде және 13-ші
бөлімшенің 131, 132,133,134 шоттарының 2-ші "Ұзақ мерзімге жалға алынған
негізгі құралдардың тозуы" деп аталатын аралық шотының кредитінде көрініс
табады.
Сатып алу құнын төлегеннен кейін ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі
құралдар жалға алушының меншігіне айналады. Мұндай жағдайда ұзақ мерзімге
жалға алынған негізгі құралдардың тозуы 13-ші бөлімшенің 2-ші "Ұзақ
мерзімге жалға алынған негізгі құралдардың тозуы" деген аралық шотының
дебеті бойынша және 13-ші бөлімшенің 1-ші аралық шотының кредиті бойынша
көрсетіледі.
Негізгі құралдардың амортизациясын есептеудің әртүрлі әдістері бар.
Шаруашылык жүргізуші субъектінің бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес
дербес тұрғыда, өздерінің есеп саясатында амортизацияны есептеудің тәсілі
бойынша жасалынады, олар:
- құнын бірқалыпты (тузу сызықты) жолмен есептен шығару;
* құнын орындалған жұмыстың көлеміне пропорционалды (немесе пара-пар) етіп
есептен шығару (өндірістік әдіс);
- жеделдетіп есептен шығару;
- қалдығын азайту жолымен есептен шығару;
- құнын сандардың жиынтығы бойынша (кумулятивтік әдіс) есептен шығару.
Негізгі құралдардың түрлері бойынша амортизацияны есептеудің әрқилы
әдістері пайдаланады. Бұл кезде негізгі құралдың бір түрі бойынша бір ғана
тәсілі пайдаланады.
Таңдап алған амортизацияны есептеу әдісі субъектінің есептік
саясатымен анықгалуы тиіс және ол бір есептік жылдан екінші бір есептік
жылға өтуі мүмкін. Егер де амортизацияны есептеу әдісі өзгермейтін болса,
онда оның себебін ашу керек.
Ал бюджеттік мекемелер бойынша тозудың есептеу әдісін таңдау құқығы
өкілетті органдардың еншісінде болады.
Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бірқалыпты (тузу
сызықты) есептеу әдісі, яғни объектінің құны, оның қызмет ету мерзімі
ішінде өндіріс шығындарына біркелкі норма бойынша жатқызылады. Бұл әдіс
негізгі құралдардың тозуына, оның қызмет ету мерзімінің ұзақтығына
байланысты болып келеді.Бұл тәсілде амортизациялық соманы аудару үшін:
* қызмет етудің пайдалы мерзімі. Бұл кезде пайдалануға берілген объектінің
жағдайы ескеріледі және күтіп ұстау жағдайына да байланысты болып келеді
(жөндеу мәселесі және техникалык жағдайы, ауа райының оған тигізетін әсері
т.б.)
* Қазақстан Республикасының салық заңдылықтарының белгіленген
амортизациялық нормасының шегінде. Шаруашылық жүргізуші субъектісіндегі
белгіленген нормалар, салық зандылығының нормасынан аспауы тиіс. Мысалы,
жүк автокөлігінің бастапқы құны - 100 000 теңге, 5 жыл мерзімі өткеннен
кейін оның жойылу құны 10 000 теңгеге тең болады. Мұндай жағдайда жыл
сайынғы амортизациялау нормасы амортизациялаушы құнның 20%-ін құрайды
немесе бірқалыпты тәсілге сәйкес 18 000 теңге болады.
Негізгі құралдардың амортизациясының бірқалыпты әдісі мына формула
бойынша есептелінеді.
Бастапқы құн - жойылу құны 100 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz