Тыныс алу мүшесі

Тыныс алу жүйесі – ағза мен сыртқы ортаның газ алмасу процесін қамтамасыз ететін тыныс алу жолдарының жиынтығы.
Дем алғанда ағза мен сыртқы орта газдармен алмасады, ішке оттегі кіріп, сыртқыа көмір қышқыл газы айналып тұрады. Бұл процесс кеуде қуысында орналасқан өкпенің альвеоларында жүреді.
Тыныс алу кезінде өкпені атмосфермалық ауамен және одан газбен қаныққан ауаны тасымалдау тыныс алу жолдары арқылы жасалады. Демалу және демшығару қанайналым жүйесі арқылы ағзаның барлық мүшелеріне әсеретеді.
Ересек мал қалыпты күйінде дем алғанда өкпеге 300-500 мл ауа кіреді және бір минутта 16-18 тыныс алу қозғалыстарын жасап, өкпесінен 6-7 литр ауа өткізеді. Ауаның мөлшері адамның салмағына және бойына байланысты, бойы ұзын және салмақтыболса, соғұрлым көпауа өтеді. Ересек адамға қарағанда балаға ауа көбірек қажет. 2-3 жастағы баланың өкпесі арқылы 5-6 л., кейде 7 л. Ауа өтеді, бұл баланың демалу ерекшелігіне жатады, сон-дықтан баланың денесінен бу ретінде су көптепшығып, тершеңболады.
Кеуде қуысын кеңейту тәсіліне қарай дем алудің екі түрі бар: қабырғаларды көтеріп кеуде қуысын кеңейту арқылы дему алу - кеудемен дем алу (жас сәби мен әйел адамдар дем алысы) деп аталады; диафрагманың көмегімен кеуде қуысын кеңейту арқылы дем алу - ішпен дем алу (ер адамдардың тыныс алуы) деп аталады.
Тыныс алу жүйесінің құрылысы мен қызметі адамның жасына, жынысына байланысты ерекшеліктері порн болады.
Тыныс алу жүйесінің мүшелері қызметтеріне қарай екіге бөлінеді: ауаны сыртқы ортадан ішке және іштен сыртқа қарай қозғайтын тыныс алу жолдары - мұрын қуысы, көмей,кеңірдек және бронхылар.
Түскен газдарды алмастыру процессін жүргізетін мүше - өкпе. Бұл мүшелер орналасулары бойынша жоғарғы және төменгі тыныс алу жолдарына болып бөлінеді:
• Жоғарғы тыныс алу жолдары - мұрынқуысы, жұтқыншақ, ауызқуысы;
• Төменгі тыныс алу жолдары - көмей, кеңірдек, бронхы.
Ауа мұрын арқылы екібөлікті-қалқалы мұрын қуысына түседі. Әрбір бөлікті-қал-қада мұрын қуысының ішкі бетін ұлғайтатын үш мұрын қалқаны орналасқан. Ол эпителийлі қабықпен және көп қантамырларымен жабылған. Тамырлармен аққан қантүскен ауаны дене температурасына дейін жылытады, ал сілемейлі қабық ауаны ылғалдайды және шаң-тозаңдар мен микроорганизмдерді тұтып қалады. Тұтылған микроорганизмдерді лейкоциттер қорытады (фагоцитоз), қорытудан артылған шаң-тозаңдар эпителий түктері (кірпікшелер) арқылы сыртқа шығарылады. Мұрын қуысында жылытылған, ылғалданған және тазартылған ауажұтқыншақ арқылы көмейге түседі.

1. С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
2. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены.