Интертекстуалдылық теориясы



К І Р І С П Е ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3. 10
1 МӘТІН . НЕГІЗГІ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ НЫСАН ... ... ... ... . 11 . 62
1.1 Мәтін және көркем мәтін ұғымы туралы ... ... ... ... ... ... . .. 11 . 19
1.2 Көркем мәтіннің негізгі санаттары ... ... ... ... ... ... ... ... .. . 19 . 43
1.3 Көркем мәтінді қабылдау және талдау ... ... ... ... ... ... ... ... 43 . 62
2 ИНТЕРТЕКСТУАЛДЫЛЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ ШЫҒУ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ИНТЕРТЕКСТУАЛДЫ БАЙЛАНЫС ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... 63 . 148
2.1 Интертекстуалдылық: шығу тарихы және пікірлер қайшылығы .63.71
2.2 Интертекстуалды элементтер түрлері ... ... ... ... ... ... ... . ... 72 . 77
2.2.1 Цитата және цитация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 78 . 90
2.2.2 Аллюзия және реминисценция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..90 . 98
2.2.3 Мәтін ішіндегі хаттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 99 . 102
2.2.4 Құжат негізді интертекстер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 102 . 115
2.2.5 Синкретті интертекстуалдылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... 115 . 123
2.2.6 Роман ішіндегі роман ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . . 123 . 127
2.2.7 Мәтін ішіндегі күнделік және түс ... ... ... ... ... ... ... .. . 127 . 133
2.2.8 Пародия және перифраз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. . 133 . 139
2.2.9 Мәтіндерді жалғастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .139 . 144
2.2.10 Центон интертекстер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .144 . 148
3 ТІЛДІК ТҰЛҒА ЖӘНЕ ПРЕЦЕДЕНТТІЛІК ФЕНОМЕНДЕРІ...149 .200
3.1 Тілдік тұлға және интертекстуалдылық ... ... ... ... ... ... ... 149 .163
3.2 Прецеденттілік феномендері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .163 . 166
3.2.1 Прецедентті атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 166 .174
3.2.2 Прецедентті айтылымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 174 .179
3.2.3 Прецедентті мәтіндер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 179 .187
3.2.4 Прецедентті автотекстер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 188 . 192
3.2.5 Прецедентті жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 192.200
4 ИНТЕРТЕКСТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...201 . 222
4.1 Интертекстердің сілтемелік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... .203 .206
4.2 Интертекстердің мәтін түзушілік қызметі ... ... ... ... ... ... .206 .209
4.3 Интертекстердің бағалауыштық қызметі ... ... ... ... ... ... . .209 .214
4.4 Интертекстердің айшықтаушы қызметі ... ... ... ... ... ... ... .214 .217
4.5 Интертекстердің парольдік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... 218 .222
Қ О Р Ы Т Ы Н ДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .223 .229
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .230. 240
Пайдаланылған көркем әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..241.242
Қосымша А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 243
Қосымша Б ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...244
Филология ғылымының зерттеу нысанын құрайтын ажырамас екі ғылым саласы ұзақ уақыттар бойы әдебиеттану және тіл білімі болып бөлініп келді де, зерттеу әдістерінің, терминологиялық аппаратының әр түрлілігіне орай бір-бірінің жеткен жетістіктері мен жаңалықтарын мойындамай, жеке-жеке меншіктеніп келді. Ғылым дамуындағы антропоцентризм ол жетістіктердің бәрін тек адам өмірімен, қолданысымен, құзіретімен, жадымен байланыстыру қажеттігін көрсеткенде ғана, бұл ғылымдардың өзара интеграциясы байқала бастады. Соның нәтижесінде мәтін, көркем мәтін жалпы филологиялық зерттеу нысанына айналды.
ХХ ғасырдың 60-жылдарының соңына дейін тіл жүйесіндегі ең көлемді бірлік сөйлем деп ұғынылып келсе де, қандай да болмасын тілдік бірлікті қарастырған зерттеу еңбектерінің кез келгеніндегі мысалдардың бәрі эстетикалық-концептуалды тұрғыдан аса маңызды, қалың көпшілікке белгілі көркем шығармалардан алынғаны мәлім. Алайда өз контексінен үзіліп алынған түрлі сөйлемдердің жеке тұрып тиянақталған ойды бере алмайтыны байқалған сәттен-ақ зерттеушілер тіл жүйесіндегі одан да үлкен тілдік бірліктерге назар аудара бастады. Ғалымдар арасында ондай тиянақталған күрделі ойды білдіретін тілдік бірлік ретінде семантикалық, лексикалық, грамматикалық тұрғыдан өзара байланысты бірнеше сөйлемдер тізбегін түсіну қалыптасты. Бұл тілдік бірлік лингвистикада түрлі атаулармен белгілі болса да, олардың белгілі бір заңдылықтар негізінде туындайтыны, түзілетіні, түрлі байланыстарға сүйенетіні дәлелденді және олар көлемді туынды аясында өзінің алдындағы, өзінен кейінгі синтаксистік конструкциялармен де қатысын жоғалтпайтыны байқалды. Осының нәтижесінде мәтіннің тұтас өзіне де назар аудару қажеттілігі туындады.
Мәтін өзінің коммуникативтік, функционалдық, прагматикалық, ақпараттық, кумулятивтік сипатына сай қоғам, мәдениеттен тыс қарастырыла алмайды, сол себептен оны жазба тіл мен сөйлеу актісі деп қарастыру жеткіліксіз. Мәтін - функционалды-коммуникативті тұрғыдан сол тілдік-мәдени кеңістікте өмір сүріп, шығармашылықпен айналысып отырған тілдік тұлғаның шығармасы және ондағы басқа адамдар тұтынатын туынды. Сол себепті тілдік жүйенің барлық деңгейіндегі бірліктерден тұратын мәтіннің өз бірліктері мен санаттарын анықтау қажеттілігі пайда болады.
Қандай да бір қоғамның әр қилы салаларындағы коммуникацияны орнықтыру, жеңілдету, жеделдету үшін қолданылатын мәтіндер бірнеше функционалды типтерге бөлінеді. Олардың әрқайсысының өзіне тән узуалды құрылымы, сөзқолданысы, синтаксистік конструкциялары болады. Мұндай мәтіндер дәстүрлі стилистикада сөзқолданыс ерекшеліктері мен заңдылықтары тұрғысынан зерттеліп, функционалды стилистиканың жеке сала болып қалыптасуына көп ықпал жасады. Мәтіндердегі мағыналық ұйытқы сөздердің қолданылу жиілігі, белгілі бір тақырыптық-семантикалық өріске қатысты сөздердің түрлі (парадигматикалық, синтагматикалық) байланыстары, ой қозғалысын қамтамасыз ететін тілдік бірліктердің (дейктикалық элементтер, синонимдер, жалғаулықтар) барлық мәтіндерде бірдейлігі, мәтін бөліктерінің формалды құрылымындағы тұрақтылық мәтін түзу заңдылықтарын сипаттауға мүмкіндік берді.
1 Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш //Ақ жол. - Алматы: Жалын, 1991. - 462 б.
2 Щерба Л.В. Опыты лингвостилистического толкования стихотворений // Избранные работы по русскому языку. – М.: Учпедгиз, 1957. – 280 с.
3 Қабдолов З. Сөз өнері // Таңдамалы шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1983. – 456 б.
4 Козицкая Е.А. Цитатное слово в газетном заголовке и рекламном тексте. – Тверь, 2001. – 120 с.
5 Нұрмұқанов Х.М. Мәтін ішіндегі мәтін // Азия-Транзит альманахы. – Қарағанды. – 2001. - №1. – Б. 9-11.
6 Әділова А.С. Сентенцияның тілдік табиғаты және стильдік қызметі: филол. ғыл. канд. ... автореф. – Қарағанды, 1998. - 28 б.
7 Бабенко Л.Г., Казарин Ю.В. Лингвистический анализ художественного текста: Учебник. Практикум. – М.: Флинта, Наука, 2004. – 496 с.
8 Лукин В.В. Художественный текст: Основы лингвистической теории и элементы анализа. – М.: Ось-89, 1999. – 192 с.
9 Солганик Г.Я. Стилистика текста. – М.: 2000.- 258 с.
10 Сорокин Ю.А. Текст, цельность, связность, эмотивность // Аспекты общей и частной лингвистической теории текста. – М.: Наука, 1982. – С. 62-63.
11 Тураева З.Я. Лингвистика текста. – М.: Просвещение, 1986. – 156 с.
12 Арнольд И.В. Теоретические основы стилистики декодирования // Семантика. Стилистика. Интертекстуальность: Сб. Ст. – СПб.: Изд. СПбГУ, 1999.- 470 с.
13 Белянин В.П. Психологические аспекты художественного текста. – М., 1988. – 219 с.
14 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.: Советская энциклопедия, 1966.
15 Литературоведческий энциклопедический словарь. – М.: Советская энциклопедия, 1987. - 600 с.
16 Валгина Н.С. Теория текста. – М.: Логос, 2003. – С. 12-21.
17 Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования. – М.: Наука, 1981. – 137 с.
18 Кубрякова Е.С. О тексте и критериях его определения // Текст. Структура и семантика. Т. 1. – М., 2001. – С. 4-10.
19 Сулейменова Э.Д. Понятие смысла в современной лингвистике. – Алма-Ата: Наука, 1989. – 180 с.
20 Мустафина С.С. Текстообразующие средства казахского языка: автореф. ... канд. филол. наук. – Алма-Ата, 1989. – 28 с.
21 Кунанбаева С.С. Темпоральные отношения в казахском художественном тексте: автореф. ... канд. филол. наук. – Алма-Ата, 1991. – 27 с.
22 Ахмедьяров К.К. Лингвистическая поэтика: традиции и новации. – Алматы: Қазақ университететі, 2002. - 234 с.
23 Құрманова Н.Ж. Текст теориясы және текст талдау әдістемесі. – Алматы: Абай атындағы Алматы мемлекеттік университеті, 2000. – 113 б.
24 Шалабай Б. Мәтін // Қазақ тілі: Энциклопедия. – Алматы: IDK-TIPO баспа орталығы, 1998. – Б. 270.
25 Ерназарова З.Ш. Қазақ сөйлеу тілі синтаксистік бірліктерінің прагматикалық негіздері: филол. ғыл. докт. ... автореф. – Алматы, 2002. – 53 б.
26 Алкебаева Д.А. Қазақ тілі стилистикасының прагматикасы: филол. ғыл. докт. ... автореф. – Алматы, 2006. – 43 б.
27 Тіл білімі сөздігі // Жалпы редакциясын басқарған проф. Э.Д.Сүлейменова. – Алматы: Ғылым, 1998. – 542 б.
28 Жубанов А.К. Основные принципы формализации содержания казахского текста. – Алматы, 2002. – 250 с.
29 Бүркіт Отар Әлі. Қайталамалардың лингвостилистикалық жүйесі. – Алматы: Ғылым, 2001. – 274 б.
30 Әзімжанова Г. Қазақ көркем проза мәтінінің прагматикалық әлеуеті. – Алматы, 2006. – 324 б.
31 Голякова Л.А. Подтекст как полидетерминированное явление. – Пермь: Изд. Перм. унив., 1999. -208 с.
32 Уәли Н. Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері: филол. ғыл. докт.... дисс. – Алматы, 2007. – 357 б.
33 Колшанский Г.В. Контекстная семантика. М.: Наука, 1980. – 149 с.
34 Мыркин В.И. Текст, подтекст, контекст // Вопросы языкознания. – 1976. - №5 – С. 86 – 93.
35 Жакупов Ж.А. Қазақ тілінің функционалды синтаксисі (контекст проблемасы): филол. ғыл. докт. ... автореф. – Алматы, 1999. – 64 б.
36 Сыздықова Р. Абайдың сөз өрнегі. - Алматы: Ғылым, 1995. – 231 б.
37 Сыздық Р. Сөз құдіреті. – Алматы: Санат, 1997. – 224 б.
38 Шалабай Б. Көркем әдебиет стилистикасы. – Алматы: Ғылым, 1999. – 197 б.
39 Серғалиев М. Стилистика негіздері. –Астана: Л.Н. Гумилев ат. ЕҰУ, 2006. – 410 б.
40 Кәрімов Х. Қанатты тіл. - Алматы: Санат, 1995. – 144 б.
41 Амантай Д. Гүлдер мен кітаптар. – Алматы, 2004.
42 Барт Р. Смерть автора // Семиотика. Поэтика. – М.: Прогресс, Универс, 1994. – С. 384-391.
43 Барт Р. Текстовой анализ одной новеллы Эдгара По // Семиотика. Поэтика. - М.: Прогресс, Универс, 1994. – С.424-461.
44 Тодоров Ц. Поэтика // Структурализм: «за» и «против». – М.: Прогресс, 1975. - С. 37-113.
45 Enkvist N.E. Text, Cohesion, and Coherence. Cohesion and Semantics. Publications of the Research Institute of the Abo Akademi Foundation, 1979.
46 Новиков А.И. Художественный текст и его анализ. – М.: Наука, 1988.
47 Леонтьев А.А. Понятие текста в современной лингвистике и психолингвистике // Психолингвистическая и лингвистическая природа текста и особенности его восприятия. – Киев, 1979.
48 Михайлова Е.В. Интертекстуальность в художественном дискурсе: дисс. ... канд. филол. наук. – Воронеж, 1999.- 167 с.
49 Сильман Т. И. Подтекст как лингвистическое явление //Филологические науки. – 1969. - №1. – С. 69.
50 Кеншінбаева Ж.М Қазақ мәтінінің семантика-интонациялық мүшеленуі: филол. ғыл. канд. ... автореф. – Алматы, 2005 - Б. 14.
51 Смағұлова Г. Мәтін лингвистикасы. - Алматы: Қазақ университеті, 2002. – Б. 24.
52 Белянин В.П. Психолингвистика. – М.: Флинта, 2003. – 232 с.
53 Нұрмұқанов Х. Сөз және шеберлік. –Алматы: Ғылым, 1987. – 288 б.
54 Болғанбаев Ә., Қалиев Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы: Ғылым, 1997. – 189 б.
55 Ахманова О.С., Гюббенет И.В. «Вертикальный контекст» как филологическая проблема // Вопросы языкознания. – 1977. - №2. – С. 91.
56 Төлеубаева К.А. Қазақ романдарындағы драматизм: филол. ғыл. канд. ... автореф. – Астана, 2004. – 28 б.
57 Красных В.В., Гудков Д.Б., Захаренко И.В., Багаева Д.В. Когнитивная база и прецедентные феномены в системе других единиц и в коммуникации // Вестник Московского университета. Серия 9. Филология. – 1997. - №3. – С. 62 – 75.
58 Манкеева Ж. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негіздері.- Алматы: Жібек жолы, 2008. – 356 б.
59 Ақыш Н. Қазақ прозасындағы ұжымдастыру шындығы және көркемдік шешім: филол. ғыл. канд. ... автореф. – Алматы, 2004. – 33 б.
60 Қазақ грамматикасы. – Астана, 2002. - 784 б.
61 Белянин В.П. Психолингвистический и концептуальный анализ художественного текста с позиции доминанты // Логический анализ языка. Концептуальный анализ. – М.: 1990. – С. 102.
62 Кузьмина Н.А. Интертекст и его роль в процессах эволюции позтического языка. – М.: Эдиториал УРСС, 2004. – 272 с.
63 Лингвистические средства текстообразования. – Барнаул: Изд. Алтайского госуниверситета, 1985. – 78 с.
64 Момынова Б. Қазақ тіліндегі қоғамдық-саяси лексика (әлеуметтік-бағалауыштық, сөзжасам). – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 110 б.
65 Кухаренко В.А. Интерпретация текста. – М.: Наука, 1988. – 218 с.
66 Казарин Ю.В. Филологический анализ поэтического текста. – М.: Академический Проект; Екатеринбург: Деловая книга, 2004. – 432 с.
67 Холшевников В.Е. Анализ композиции лирического стихотворения //Анализ одного стихотворения. – Л.: Просвещение, 1985. – С. 5-48.
68 Николаева Т.М. Краткий словарь терминов лингвистики текста //Новое в зарубежной лингвистике. Выпуск VIII. Лингвистика текста. – М.: Прогресс, 1978. – С. 467-472.
69 Арнольд И.В. Проблемы диалогизма, интертекстуальности и герменевтики. – СПб.: Образование, 1995. – 72 с.
70 Арнольд И.В. Стилистика. Современный английский язык. – М.: Флинта, 2002. – 204 с.
71 Степанов Ю.С. Французская стилистика. – М.: Высшая школа, 1965. – 470 с.
72 Орысша-қазақша сөздік. I-II т. // Жалпы редакциясын басқарған Ғ.Мұсабаев. – Алматы: Ғылым, 1978.
73 Базарбаев М. Мағжан Жұмабаев // Мағжан Жұмабаев: Шығармалар. 1 т. – Алматы: Білім, 1995. – Б. 5-32.
74 Елеукенов Ш. Мағжан: Өмірі мен шығармагерлігі. – Алматы: Санат, 1995. - 383 б.
75 Белянин В.П. Основы психолингвистической диагностики: модели мира в литературе. – М.: Триволя, 2000. – 238 с.
76 Есім Ғ. Сана болмысы. 8- кітап. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 330 б.
77 Шапай Т. Шын жүрек – бір жүрек: Эссе. Әдеби сын. Зерттеу. – Алматы: Жазушы, 1999. – 256 б.
78 Төреқұлов Н. Қайым айтыс // Қазақ әдебиеті: Энциклопедия. – Алматы: Білік, 1999. – Б. 394.
79 Жармұхамедұлы М. Қазақ поэзиясындағы айтыс жанры: тегі мен дамуы: филол. ғыл. докт. ... автореф. – Алматы, 2001. – 57 б.
80 Адамбаев Б. Халық даналығы. – Алматы: Мектеп, 1976. – Б. 121.
81 Әуезов М. Ескендір // Абай. Энциклопедия. – Алматы: Атамұра, 1995. – Б. 228-229.
82 Ямпольский М.Б. Память Тиресия. Интертекстуальность и кинематограф. – М.: РИК Культура, 1993. – 427 с.
83 Тынянов Ю.Н. Достоевский и Гоголь (к теории пародии) // Поэтика. История литературы. Кино. – М.: Наука, 1977. – С. 198-226.
84 Тынянов Ю.Н. О пародии // Поэтика. История литературы. Кино. – М.: Наука, 1977. – С. 284-310.
85 Бахтин М.М. Проблемы поэтики Достоевского. – М.: Наука, 1973. – 423 с.
86 Сейтжанов Қ. Алтын Орда дәуірі түркі классикалық поэзиясының көркемдік ерекшеліктері және қазақ әдебиетімен дәстүр сабақтастығы («Мұхаббат-нама», «Хұсрау-Шырын» поэмалары негізінде): филол. ғыл. канд. ... дисс. – Астана, 2003 – 122 б.
87 Денисова Г.В. В мире интертекста: язык, память, перевод. – М.: Азбуковник, 2003. – 298 с.
88 Снигирев А.В. Интертекст: типология, включение и функции в художественном тексте: автореф. ... канд. филол. наук. – Екатеринбург, 2000. – 29 с.
89 Эко У. Заметки на полях «Имени розы» // Иностранная литература. -1988. - №10. –С. 88-104.
90 Кристева Ю. Бахтин, слово, диалог и роман // Вестник Московского университета. Серия 9. Филология. – 1995. - №1. – С. 93 – 124.
91 Смирнов И.П. Порождение интертекста. – Вена, 1985. – С. 59 – 137.
92 Талжанов С. Ойдың ауысуы туралы // Өткен күндер сөйлейді. – Алматы: Жазушы, 1979. – Б. 65 – 96.
93 Әуезов М. Әр жылдар ойлары. – Алматы: Қазмемкөркемәдеббас,1959. – Б.150.
94 Күмісбаев Ө. Проблемы арабо-персидских и казахских литературных связей. – Алматы: Изд. КазГУ, 1996. - 315 с.
95 Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. – Алматы: Мектеп, 1988. – 163 б.
96 Келімбетов Н. Көркемдік дәстүр жалғастығы. – Астана: Елорда, 2000. -288 б.
97 Лукин В.В. Лингво-семиотические свойства художественного текста, его компоненты и параметры типологического определения: дисс. ... д-ра филол. наук. – Орел, 2003. – 458 с.
98 Костыгина К.А. Интертекстуальность в прессе (на материале немецкого языка): дисс. ... канд. филол. наук. – СПб., 2003. – 290 с.
99 Лотман Ю.М. Текст в тексте // Ученые записки Тартуского университета. Выпуск 567. – Тарту, 1981. - №14. – С. 37.
100 Гаспаров Б.М. Язык, память, образ: Лингвистика языкового существования. – М.: 1996. – 315 с.
101 Гаспаров М.Л. Литературный интертекст и языковой интертекст // Известия РАН. Серия литературы и языка. – 2002. - №4. – С. 3-9.
102 Супрун А.Е. Текстовые реминисценции, как языковое явление // Вопросы языкознания. – 1995. - №6. – С. 17-30
103 Солодуб Ю.П. Интертекстуальность как лингвистическая проблема // Филологические науки. – 2000. - №2. – С. 51- 57.
104 Пигина Н.В. Интертекстуальность как фактор текстообразования в лирическом цикле Р.М.Рильке: ): дисс. ... канд. филол. наук. – СПб., 2005. – 200 с.
105 Москвин В.П. Цитирование, аппликация, парафраз: к разграничению понятий // Филологические науки. – 2002. - №2. – С. 63 -70.
106 Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы (оқулық). – Алматы: Ана тілі, 1996. – 304 б.
107 Зенкин С. Преодоленное головоокружение // Женетт Ж. Фигуры. – М.: Изд. им. Сабашниковых, 1998. – С. 22.
108 Хализев В.Е. Ценностная ориентация М.М.Бахтина и его духовная драма // Вестник Московского университета. Серия 9. Филология. – 1995. - №6. – С. 5 -21.
109 Риффатер М. Интертексуальность и гипертекстуальность // New Literary History 25. – 1982.
110 Нельсон М. Гипертекст // Толковый словарь современного русского языка. – М.: 1999. – 670 с.
111 Фатеева Н.А. Типология интертекстуальных элементов и связей в художественной речи // Известия РАН. Серия литературы и языка. – 1998. - №5. – С. 25 -38.
112 Современный философский словарь // Под ред. Кемерова В.Е. – М., Бишкек, Екатеринбург: 1996. – 606 с.
113 Современное зарубежное литературоведение. – М.: Интрада, 1999. – 319 с.
114 Волкова З.Н. Эпос Франции. – М.: Наука, 1984. – 210 с.
115 Фатеева Н.А. Интертекстуальность и ее функции в художественном дискурсе // Известия РАН. Серия литературы и языка. – 1997. - №5. – С. 12 -21.
116 Лотман Ю.М. Анализ поэтического текста. – Л.: Просвещение, 1972. – 272 с.
117 Савченко А.В. Интертекстуальность как характеристика эпохи (на материале романа Й.Шкворецкого «Танковой батальон») // II Славистические чтения памяти профессора П.А.Дмитриева и профессора Г.И.Сафронова: Материалы международной научной конференции. – СПб.: 2001. – С. 33.
118 Сидоренко К.П. Пушкинское слово в интертекстуальной динамике: дисс. ... д-ра филол. наук. – СПб., 1999. – 358 с.
119 Попова Е.А. Интертекстуальность как средство воздействия в политическом дискурсе: на материале англоязычных текстов о политической карьере А. Шварценеггера: дисс. ... канд. филол. наук. – Самара, 1999. – 185 с.
120 Циглер Е.М. Литературные заимствования в постмодернистской прозе Великобритании: Дж. Фаулз, Э. Берджесс, А. Картер, А.С. Байатт: Автореф. ... канд. филол. наук. – Минск, 1999. – 26 с.
121 Тростников М.В. Поэтология. – М.: Грааль, 1997. – 405 с.
122 Жолковский А.К. Блуждающие сны и другие работы. – М.: Наука, 1994. – 428 с.
123 Талжанов С. Әдеби әсер жайлы // Өткен күндер сөйлейді. – Алматы: Жазушы, 1979. – Б. 44 – 64.
124 Вежбицкая А. Дескрипция или цитация // Новое в зарубежной лингвистике. Выпуск XIII: Лингвистика и логика (Проблемы референции). – М.: Прогресс, 1982. – С.237-262.
125 Арутюнова Н.Д. Диалогическая цитация: (К проблеме чужой речи) // Вопросы языкознания. – 1986. - №1. – С. 50.
126 Семенова Н.В. Цитата в художественной прозе: дисс. ... д-ра филол. наук. – М., 2004. – 330 с.
127 Минц З.Г. Функция реминисценций в поэтика А. Блока // Поэтика Александра Блока. – СПб.: Искусство- СПБ, 1999. – С. 362-388.
128 Лингвистикалық түсіндірме сөздік / Құрастырушылар Салқынбай А., Абақан Е. – Алматы: 2002. – Б. 65.
129 Қазақ халқының ауыз әдебиеті / Жалпы редакциясын басқарған М.О.Әуезов. – Алматы, 1960. - 738 б.
130 Даирова К.Н. Структурно-семантические особенности цитаты и ее функции в тексте: автореф. ... канд. филол. наук. – М., 1983. – 22 с.
131 Петрова И. К. Цитация в письменных научных произведениях: автореф. ... канд. филол. наук. – М., 1987. – 27 с.
132 Сыздық Р. Қазақ тілінің анықтағышы. – Астана, 2002. – 528 б.
133 Қазақ тілі: Энциклопедия. – Алматы: IDK-TIPO баспа орталығы, 1998. – Б. 92.
134 Есембеков Т. Әдеби талдауға кіріспе. – Қарағанды, 1991. – 78 б.
135 Жалмаханов Ш. Қазақ тілінен дипломдық жұмыс. – Қарағанды, 1997. – 54 б.
136 Тарановский К. О поэзии и поэтике. – М., 2000. – 230 с.
137 Ронен О. Лексические и ритмико-синтаксические повторения и неконтролируемый подтекст // Известия РАН. Серия литературы и языка. – 1997.- №3. – С. 40 - 44.
138 Земская Е.А. Цитация и виды ее трансформации в заголовках современных газет // Поэтика. Стилистика. Язык и культура: Памяти Т.Г. Винокур / Под ред. Розановой Н.М. – М.: Изд. МГУ 1996. – С. 157-168.
139 Козицкая Е.А. Цитата в структуре поэтического текста: Автореф.... канд. филол. наук. – Тверь, 1994. – 24 с.
140 Андросенко В.П. Цитата как элемент сообщения и как фактор эстетического воздействия: дисс. ... канд. филол. наук. – М., 1988. - 206 с.
141 Золян С.Т. О семантике поэтической цитаты // Проблемы структурной лингвистики. – М., 1991. – С. 73-86.
142 Атлас А.З. Цитата как одно из средств реализации категории подтекста в поэтическом тексте: дисс. ... канд. филол. наук. – Л.: 1985. – 165 с.
143 Булах М.А. Цитата как лингвистическое явление: автореф. ... канд. филол. наук. – Калинин, 1978. – 23 с.
144 Твен Марк. Ибранные произведения. – М.: Государственное издательство иностранной литературы, 1983. – 270 с.
145 Квятковский А. Поэтический словарь. – М.: Советская энциклопедия, 1966. – 375 6.
146 Турабаева Г.К. Окказиональные преобразования пословиц и поговорок в казахском языке: автореф.... канд. филол. наук. – Алматы, 1989. – 26 с.
147 Мамаева А.Г. Лингвистическая природа и стилистические функции аллюзии: автореф. ... канд. филол. наук. – М., 1977. – 24 с.
148 Доскенов Ғ. Реминисценция // Қазақ әдебиеті: Энциклопедия. – Алматы: Білік, 1999. – Б. 565.
149 Уәлиев Н. Сөз мәдениеті. – Алматы: Мектеп, 1984. – Б. 96-100.
150 Жақыпов Ж. Аударматануды аңдату. – Астана: 2004. – 191 б.
151 Слышкин Г.Г. От текста к символу: лингвокультурные концепты прецедентных текстов в сознании и дискурсе. – М.: Academia, 2000. – 120 с.
152 Жумагулова М.Ш. Газети публицистика тіліндегі эвфемизмдер: филол. ғыл. канд. ... автореф.. – Алматы, 2004. – 27 б.
153 Синонимдер сөздігі. – Алматы, 2001. – 311 б.
154 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1978-1986.
155 Бектаев Қ. Сөздік. – Алматы, 2001. – 703 б.
156 Мүсірепов Ғ. Повестер мен әңгімелер. – Алматы: Жазушы, 1987. – 157 б.
157 Рождественский Ю.В. Фольклорные правила речевого этикета // Введение в общую филологию. – М.: Высшая школа, 1979 – 180 с.
158 Рождественский Ю.В. О правилах ведения речи по данным пословиц и поговорок // Паремиологический сборник: Пословица. Загадка (структура, смысл, текст). – М.: Высшая школа, 1979 – 230 с.
159 Почепцов Г.Г. Теория и практика коммуникации: (от речей президентов до переговоров с террористами). – М.: Центр, 1998 – 206 с.
160 Прозоров В.В. Молва как филологическая проблема // Филологические науки. – 1998. - №3. – С. 55 -57.
161 Осетрова В. Слухи в речевой и языковой действительности // Известия РАН. Серия литературы и языка. – 2003. - №1. – С. 49-54.
162 Есенова Қ. Қазіргі қазақ медиа-мәтінінің прагматикасы (қазақ баспасөз материалдары негізінде). – Алматы: Экономика, 2007. – 450 б.
163 Ольшанский. Взаимодействие семантики слова и предложения // Вопросы языкознания. – 1983, №3. – С. 56.
164 Большая советская энциклопедия. – М.: Советская энциклопедия, 1969. – С. 304
165 Фатеева Н.А. Контрапункт интертекстуальности или интертекст в мире текстов. – М.: Агар, 2000 – 280 с.
166 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Жазушы, 1975. – Б. 63.
167 Пірәлиева Г. Ішкі монолог // Жұлдыз. – 1994, №1.
168 Қожакеев Т. Сатира негіздері. – Алматы: Санат, 1996. – 462 б.
169 Ысқақұлы Д. Сын жанрлары. – Алматы: Санат, 1999. – 287 б.
170 Вербицкая М.В. Теория вторичных текстов. – М. Изд. МГУ, 2000 – 267 с.
171 Проскурин О.А. Поэзия Пушкина или подвижный палимпсест. – М.: Изд. Новое литературное обозрение, 1999 – 462 с.
172 Шаңғытбаев Қ. Дәрмәнднама: Қайым өлеңдер // Жұлдыз. - 1993, №7.
173 Толысбаева Ж. Венок сонетов в пространстве жанрого эксперимента современной казахстанской поэзии // Евразия, 2006. - №2 – 55-63.
174 Караулов Ю.Н. Языковая личность // Русский язык: Энциклопедия. – М., 1986. - С.
175 Красных В.В. Виртуальная реальность или реальная виртуальность? – М.: Агар, 1998 – 305 с.
176 Выготский Л.С. Психология искусства. – М.: Искусство, 1986.
177 Фаткулин Ф. В памяти – люди войны // Южный Казахстан. – 1971, 2 декабря.
178 Ысмағұлов Ж. Міржақып Дулатов // Міржақып Дулатов: Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1991.
179 Абсеметов М. Поэт. Ученый. Просветитель // Алем: Литературно-художественный и общественно-политический альманах. – Алматы, 1990. –С. 13.
180 Ислам А. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті: филол. ғыл. докт. ... автореф. – Алматы, 2004. – 52 б.
181 Әшімов А. Менің пірім Ысқақ пірәдар // Парасат. – 2005. - №11. – Б. 9.
182 Большая книга афоризмов. – Ростов-на Дону: Владис, 2001. – 608 с.
183 Энциклопедия ума. – М.: Терра, 1998. – 624 с.
184 Афоризмы. Нет ничего сильнее слова. – М.: Прогресс, 1995. – 496 с.
185 Мудрость тысячелетий. – М.: Олма-Пресс, 2001. – 848 с.
186 Словарь современных цитат. – М.: Эксмо, 2005. - 736 с.
187 Словарь библейских крылатых слов и выражений. – СПб.: XXI век, 2000. – 459 с.
188 Крылатые слова. - Ростов-на Дону: Владис, 2002. – 521 с.
189 Әлібеков Ә. Сыр-дәптер // Қазақ әдебиеті. – 2005, №38.
190 Энциклопедический словарь юного филолога. – М.: Педагогика, 1984. – С. 331.
191 А.П.Чехов о литературе. – М.: Художественная литература, 1955. – С. 302.
192 Құпиялы өлкенің ғажайыбы. – УстьКаменегорск: Изд. дом Вояж АО Интурист, 2001. Новосибирск: 2001. – Б. 271.
193 Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность. – М.: Наука, 1987. – 263 с.
194 Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. – М.: Наука, 1973. – 246 с.
195 Моэм С. Подводя итоги. – М.: Художественная литература, 1989. – 401 с.
196 Фонякова О.И. Имя собственное в художественном тексте. – Л.: Изд. ЛГУ, 1990. – 157 с.
197 Козицкая Е.А. Цитата, «чужое слово», «интертекст»: Материалы к библиографии // Литературный текст: проблемы и методы исследовний. Выпуск 5. – Тверь: Изд. ТГУ, 2000. – С. 91.
198 Жаппар К.З. Эстетические функции имен собственных в поэзии О.Сулейменова: автореф. ... канд. филол. наук. – Алматы, 2000. – 26 с.
199 Паңгереев А. Жер-су атауларының поэтикасы. - Ақтөбе, 1996. – 126 б.
200 Керимбаев Е.А. Казахская ономастика в этнокультурном, номинативном и функциональном аспектах. – Алматы, 1995. – 248 с.
201 Казахское слово в русском художественном тексте. – Алматы: Ғылым, 1990.
202 Чумак-Жунь И.И. Художественный текст как феномен культуры: интертекстуальность и поэзия. – Белгород, 2003. – С.39.
203 Султаньяев О. Паремия через призму двуязычия // Актуальные проблемы двуязычия и пути совершенствования подготовки кадров в республике. – Караганда: Изд. КарГУ, 1997. – С. 46 – 51.
204 Қожахметова Х. Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы. –Алматы: Мектеп, 1972. – 112 б.
205 Лингвистический энциклопедический словарь. – М.: Советская энциклопедия, 1990. – 685 с.
206 Мокиенко В.М. Интертекстемы и текст в славянских языках // Интертекст в художественном и публицистическом дискурсе. – Магнитогорск: 2003. - С. 9 -17.
207 Телия Н.В Фразология в контексте культуры. – М.: Языки русской культуры, 1999. – 336 с.
208 Талжанов С. Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері. - Алматы: Ғылым, 1975. – Б. 107.
209 Жапақов С. Эпикалық фразеологизмдердің когнитивтік негіздері: филол. ғыл. канд. ... дисс. – Алматы, 2004. – 117 б.
210 Фоменко И.В. Цитата // Введение в литературоведение: основные понятия и термины. – М.: Терра, 1999. – С.497.
211 Қазақша-орысша сөздік / Құрастырушылар Сыздық Р., Хұсайын К.Ш.- Алматы: Дайк-Пресс, 2001. – 1008 б.
212 Толковый словарь русского языка п/р Ожегова С.И., Шведовой Н.Ю.- М.: Азбуковник, 1999. – 944 с.
213 Диброва Е.И. Культура осмысления художественного текста // Язык и культура.Ч. I. – Киев, 1994.
214 Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – М., 1993. – С. 23-161.
215 Сүлейменов О. АЗиЯ. – Алматы, 1992. - Б. 253.
216 Кеңесбаев С. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1977.
217 Сулейменов О. Язык письма. – Алматы – Рим, 1998. – С. 269.
218 Дядечко Л.П. Лингвистический характер цитат-реминисценций в современном русском языке: автореф. ... канд. филол. наук. – Киев: 1989. – 19 с.
219 Когай Э.Р. Метафора как средство создания индивидуально-авторской картины мира. - Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 56 с.
220 Күдеринова Қ. Қазақ жазуының теориялық негіздері. – Алматы, 2006. – 280 б.
221 Жанпейісов Е. «Абай жолы эпопеясының тілі». - Алматы: Ғылым, 1976. – 167 б.
222 Хусаинов К.Ш. Звукоизобразительность в казахском языке. – Алматы, 1988.
223 Сарсенбаев Р. Лексико-стилистические особенности казахских пословиц и поговорок: автореф. ... канд. филол. наук. – Алматы, 1961. – 26 с.
224 Сағындықұлы Б. «һибат-ул Хақайиқ» ХІІ ғасыр ескерткіші. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 184 б.
225 Агибаева С. Поэзия и проза в структуре романа: проблема интертекста: автореф. ... канд. филол. наук. – Астана, 2002. – 30 с.
226 Шарипова А. Интертекстуальное пространство литературы. – Астана: ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, 2007. – 284 с.
227 Майтанов Б. Қазіргі қазақ прозасындағы модернистік және постмодернистік ағымдар // ҚӘ. – 2004. - №43-44.
228 Әсемқұлов Т. Қазіргі қазақ прозасының жаңа көкжиегі // ҚӘ. – 2005. - №26.
229 Хакен Герман. Тайны восприятия. – М.: 2002. – 272 с.
230 Момынова Б. Газет лексикасы: жүйесі мен құрылымы. – Алматы: Арыс, 1999. – 228 б.
231 Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. –Алматы: Рауан, 1991. – 216 б.
232 Шоқым Г. Жүсіпбек Аймауытов романдарындағы қосүнді сөз: филол. ғыл. канд. ... автореф. – Алматы, 1997. – 26 б.
233 Садирова К. Қазақ тіліндегі көп пропозициялы дискурстың құрылымдық негіздері: филол. ғыл. докт. ... автореф. – Алматы, 2008. – 48 б.
234 Мұратова Г. Абайдың тілдік тұлғасы: дискурстық талдау және концептуалды жүйесі: филол. ғыл. докт. ... автореф. – Алматы, 2008. – 50 б.
235 Қазанбаева А. Мұқағали Мақатаев лирикасының лингвистикалық табиғаты. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 134 б.
236 Каукербекова Б.С. Сөзқолданыстағы семантикалық екіұштылықтар: филол. ғыл. канд. ... дисс. – Алматы, 2006 – 123 б.
237 Таусоғарова А.Қ. Өлең мәтінінің синтаксистік ерешеліктері: филол. ғыл. канд. ... автореф. – Алматы, 2000. – 26 б.
238 Шанский Н.М. Лингвистический анализ художественного произведения. – Л.: Просвещение, 1990. – 415 с.
239 Ковтунова И.И. Поэтический синтаксис. – М.: Наука, 1986. – 258 с.
240 Москальская О. И.. Грамматика текста. – М.: Высшая школа, 1988. -158 с.















ПАЙДАЛАНЫЛҒАН КӨРКЕМ ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Құнанбаев А. Екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1987.
2 Жұмабаев М. Қазақ тілі // Шығармалар. – Алматы: Білім, 1995.
3 Аманжолов Қ. Ақын өлімі туралы аңыз // Нұрлы дүние. – Алматы: Жазушы, 1950.
4 Мақатаев М. Соғады жүрек. – Алматы: Жазушы, 1982.
5 Ақсұңқарұлы С. Адам Ата – Хауа Ана. – Алматы: 2000.
6 Мағауин М. Сары қазақ // Жұлдыз, №6-7, 1991.
7 Ахметова К. Бауыр // Арғымақтар даласы. – Алматы: Жазушы, 1987.
8 Мырзалиев Қ. Төсін мұз, етегін көк әдіптеген... // Көш. - Алматы, Жазушы, 1973.
9 Салықбай Г. Аспандағы аңсарым. – Алматы: 2001.
10 Бөкей О. Қайдасың, қасқа құлыным. – Астана: Елорда, 1999.
11 Шапай Т. Бәйге // Қазақ әдебиеті, 2001, № 1.
12 Жұмаділов Қ. Соңғы көш // Шығармалар жинағы: он екі томдық. 4-5 том. – Алматы: Қазығұрт, 2005.
13 Мағауин М. Алтыбақаннан соң // Өмір жыры. – Алматы: Өнер, 1994.
14 Сүлейменов А. Бесатар. – Алматы: Жазушы, 1990.
15 Мағауин М. Көкбалақ // Өмір жыры. – Алматы: Өнер, 1994.
16 Мағауин М. Қарақыз // Өмір жыры. – Алматы: Өнер, 1994.
17 Бұқар жырау. Тілек // Бес ғасыр жырлайды. – Алматы: Жазушы, 1981.
18 Исабеков Д. Қарғын. Екі томдық шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1993.
19 Айбергенов Т. Аруана – бауыр дүние. – Алматы: Атамұра, 2003.
20 Райымбекұлы М. Өлеңдер // Жұлдыз, № 10, 1998.
21 Бекхожин Қ. Эльбрустай айбатым // Жұлдыз, № 1, 19901.
22 Оңғарсынова Ф. Екі томдық таңдамалы шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1987.
23 Салықов К. Сырғалы сонеттер. – Алматы: Жалын, 2001.
24 Мағауин М. Көк мұнар // Екі томдық шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1990.
25 Ниязбеков Р. Жүректегі ауыр жүк // Жұлдыз, № 12, 1991.
26 Молдағалиев Ж. Қызыл қайың. – Астана: Елорда, 2000.
27 Сүндетов М. Күтем сені, Дидар! // Екі томдық таңдамалы шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1992.
28 Жақыпбаев Ж. Ләйла. – Алматы: Атамұра, 2002.
29 Әуезов М. Абай жолы. – Алматы: Жазушы, 1989-1990.
30 Әбдіков Т. Парасат майданы // Таңшолпан, №4, 2002.
31 Әбдіков Т. Өліара. – Алматы: Жалын, 1985.
32 Момышулы Б. Собрание сочинений в двух томах. – Алматы: Жазушы, 1986.
33 Дулатов М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1991.
34 Адамбеков С. Атылған қыз туралы аңыз. – Алматы: Жазушы, 1980.
35 Нәжімеденов Ж. Көп балалы қыз туралы ода // Менің топырағым. – Алматы: Жазушы, 1985.
36 Сүлейменов О. Арғымақтар. – Алматы: Жазушы, 2002.
37 Дөнентаев С. Бозторғай. – Алматы: Мектеп, 1989.
38 Жайлыбай Ғ. Жүрегімнің жұлдызы. – Алматы: Шартарап, 1996.
39 Раушанов Е. Ғайша бибі. – Алматы: Жазушы, 1991.
40 Ештанаев Ғ. Дүние – дүрмек. – Алматы: Қазақпарат, 1999.
41 Әлімжанов Ә. Махамбеттің жебесі. – Алматы: Жазушы, 1980.
42 Ораз Н. Жолайрықта // Қазығұрт хикаялары. – Алматы: Жазушы, 1995.
43 Қожа Ахмет Иасауи. Диуани хикмет // Алматы: Мұраттас, 1993.
44 Дүкен Мәсімхан. Мағжан жыр // Қазақ әдебиеті, 2005, № 46.
45 Сәрсек Жарас. Жақсылық // Қазақ әдебиеті, 2005, № 48.
46 Мүбаракұлы Бағдат. Өлеңдер // Орталық Қазақстан, 2006.19.01.
47 Есдәулетов Ұ. Ақ керуен. – Алматы: Жазушы, 1985.
48 Ысқақ Қ. Беу, ақсақ дүние!.. // Жетімдер әулеті. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2003.
49 Ақдәулетұлы М. Жігерлендіру // Қазақ әдебиеті, 1997, № 33.
50 Сапаров Е. Англияда оқып жүр // Қазақ әдебиеті, 2005, № 42.
51 Айсин Б. Ұйықта, қазақ! // Қазақ әдебиеті, 2004, № 32.
52 Әлімбекұлы Т. Тіпті бар ғой // Қазақ әдебиеті, 1997, № 35.
53 Әлім А. Анау ит неге ұлиды аспан жаққа // Қазақ әдебиеті, 2008, № 9.
54 Нұршайықов Ә. Төрт томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1992. –Т. 1: Роман, повесть және әңгімелер.
55 Есенберлин І. Көшпенділер. – Алматы: Көшпенділер, 2004.
56 Омари Ж. Бұқар жырау. – Қарағанды, 1994.
57 Мырзалиев Қ. Ғибратнәмә. – Алматы: Қазығұрт, 2001.
58 Байғұт М. Өзгенің әдебиетіне өзеурейтіндер көп // Жас қазақ, 2007, №20 (124).

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі:  Дипломдық жұмыс
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 221 бет
Таңдаулыға:   
М А З М Ұ Н Ы

К І Р І С П Е ----------------------------------- ----------------------
-------------3- 10
1 МӘТІН - НЕГІЗГІ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ НЫСАН ----------------- 11 - 62
1.1 Мәтін және көркем мәтін ұғымы туралы ------------------------ - --
11 - 19
1.2 Көркем мәтіннің негізгі санаттары ---------------------------------
- - 19 - 43
1.3 Көркем мәтінді қабылдау және талдау ----------------------------
--- 43 - 62
2 ИНТЕРТЕКСТУАЛДЫЛЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ ШЫҒУ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ИНТЕРТЕКСТУАЛДЫ
БАЙЛАНЫС ТҮРЛЕРІ----------------63 - 148
2.1 Интертекстуалдылық: шығу тарихы және пікірлер қайшылығы -63-71
2.2 Интертекстуалды элементтер түрлері---------------------------- -
--- 72 - 77
2.2.1 Цитата және цитация ----------------------------------- -----------
--- 78 - 90
2.2.2 Аллюзия және реминисценция ----------------------------------- --
90 - 98
2.2.3 Мәтін ішіндегі хаттар ----------------------------------- ---------
--- 99 - 102
2.2.4 Құжат негізді интертекстер ----------------------------------- ----
- 102 - 115
2.2.5 Синкретті интертекстуалдылық ----------------------------------- -
115 - 123
2.2.6 Роман ішіндегі роман ----------------------------------- ----------
- 123 - 127
2.2.7 Мәтін ішіндегі күнделік және түс ------------------------------ -
127 - 133
2.2.8 Пародия және перифраз ----------------------------------- -------
- 133 - 139
2.2.9 Мәтіндерді жалғастыру ----------------------------------- --------
-139 – 144
2.2.10 Центон интертекстер ----------------------------------- ----------
-144 - 148
3 ТІЛДІК ТҰЛҒА ЖӘНЕ ПРЕЦЕДЕНТТІЛІК ФЕНОМЕНДЕРІ---149 -200
3.1 Тілдік тұлға және интертекстуалдылық ---------------------------
149 -163
3.2 Прецеденттілік феномендері ----------------------------------- ------
163 - 166
3.2.1 Прецедентті атаулар ----------------------------------- -----------
-- 166 -174
3.2.2 Прецедентті айтылымдар ----------------------------------- --------
174 -179
3.2.3 Прецедентті мәтіндер ----------------------------------- ----------
--- 179 -187
3.2.4 Прецедентті автотекстер ----------------------------------- -------
--188 - 192
3.2.5 Прецедентті жағдайлар ----------------------------------- --------
-- 192-200
4 ИНТЕРТЕКСТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТІ ----------------------------------- ----201 -
222
4.1 Интертекстердің сілтемелік қызметі -------------------------------
-203 -206
4.2 Интертекстердің мәтін түзушілік қызметі ------------------------
-206 -209
4.3 Интертекстердің бағалауыштық қызметі ------------------------- -209
-214
4.4 Интертекстердің айшықтаушы қызметі --------------------------- -214
-217
4.5 Интертекстердің парольдік қызметі --------------------------------
218 -222
Қ О Р Ы Т Ы Н ДЫ ----------------------------------- --------------------
-- -223 -229
Пайдаланылған әдебиеттер----------------------------------- -------------
-230- 240
Пайдаланылған көркем әдебиеттер ----------------------------------- - --
241-242
Қосымша А ----------------------------------- ---------------------------
------------ 243
Қосымша Б ----------------------------------- ---------------------------
-------------244

К І Р І С П Е

Филология ғылымының зерттеу нысанын құрайтын ажырамас екі ғылым саласы
ұзақ уақыттар бойы әдебиеттану және тіл білімі болып бөлініп келді де,
зерттеу әдістерінің, терминологиялық аппаратының әр түрлілігіне орай бір-
бірінің жеткен жетістіктері мен жаңалықтарын мойындамай, жеке-жеке
меншіктеніп келді. Ғылым дамуындағы антропоцентризм ол жетістіктердің бәрін
тек адам өмірімен, қолданысымен, құзіретімен, жадымен байланыстыру
қажеттігін көрсеткенде ғана, бұл ғылымдардың өзара интеграциясы байқала
бастады. Соның нәтижесінде мәтін, көркем мәтін жалпы филологиялық зерттеу
нысанына айналды.
ХХ ғасырдың 60-жылдарының соңына дейін тіл жүйесіндегі ең көлемді
бірлік сөйлем деп ұғынылып келсе де, қандай да болмасын тілдік бірлікті
қарастырған зерттеу еңбектерінің кез келгеніндегі мысалдардың бәрі
эстетикалық-концептуалды тұрғыдан аса маңызды, қалың көпшілікке белгілі
көркем шығармалардан алынғаны мәлім. Алайда өз контексінен үзіліп алынған
түрлі сөйлемдердің жеке тұрып тиянақталған ойды бере алмайтыны байқалған
сәттен-ақ зерттеушілер тіл жүйесіндегі одан да үлкен тілдік бірліктерге
назар аудара бастады. Ғалымдар арасында ондай тиянақталған күрделі ойды
білдіретін тілдік бірлік ретінде семантикалық, лексикалық, грамматикалық
тұрғыдан өзара байланысты бірнеше сөйлемдер тізбегін түсіну қалыптасты.
Бұл тілдік бірлік лингвистикада түрлі атаулармен белгілі болса да, олардың
белгілі бір заңдылықтар негізінде туындайтыны, түзілетіні, түрлі
байланыстарға сүйенетіні дәлелденді және олар көлемді туынды аясында өзінің
алдындағы, өзінен кейінгі синтаксистік конструкциялармен де қатысын
жоғалтпайтыны байқалды. Осының нәтижесінде мәтіннің тұтас өзіне де назар
аудару қажеттілігі туындады.
Мәтін өзінің коммуникативтік, функционалдық, прагматикалық, ақпараттық,
кумулятивтік сипатына сай қоғам, мәдениеттен тыс қарастырыла алмайды, сол
себептен оны жазба тіл мен сөйлеу актісі деп қарастыру жеткіліксіз. Мәтін -
функционалды-коммуникативті тұрғыдан сол тілдік-мәдени кеңістікте өмір
сүріп, шығармашылықпен айналысып отырған тілдік тұлғаның шығармасы және
ондағы басқа адамдар тұтынатын туынды. Сол себепті тілдік жүйенің барлық
деңгейіндегі бірліктерден тұратын мәтіннің өз бірліктері мен санаттарын
анықтау қажеттілігі пайда болады.
Қандай да бір қоғамның әр қилы салаларындағы коммуникацияны орнықтыру,
жеңілдету, жеделдету үшін қолданылатын мәтіндер бірнеше функционалды
типтерге бөлінеді. Олардың әрқайсысының өзіне тән узуалды құрылымы,
сөзқолданысы, синтаксистік конструкциялары болады. Мұндай мәтіндер дәстүрлі
стилистикада сөзқолданыс ерекшеліктері мен заңдылықтары тұрғысынан
зерттеліп, функционалды стилистиканың жеке сала болып қалыптасуына көп
ықпал жасады. Мәтіндердегі мағыналық ұйытқы сөздердің қолданылу жиілігі,
белгілі бір тақырыптық-семантикалық өріске қатысты сөздердің түрлі
(парадигматикалық, синтагматикалық) байланыстары, ой қозғалысын қамтамасыз
ететін тілдік бірліктердің (дейктикалық элементтер, синонимдер,
жалғаулықтар) барлық мәтіндерде бірдейлігі, мәтін бөліктерінің формалды
құрылымындағы тұрақтылық мәтін түзу заңдылықтарын сипаттауға мүмкіндік
берді.
Ал мұның өзі мәтіндердің түзілуіне әсер ететін лингвистикалық және
экстралингвистикалық факторларды нақтылауға, мәтінді қабылдау инвариантын
анықтауға, олардың басқа мәтіндермен, семиотикалық жүйе туындыларымен
байланыстарын іздеуге қозғау салды. Бұл орайда көркем шығармаларды
қабылдап, түсіну, қарастыру, интерпретациялау, зерттеуде аталған
ерекшеліктер айрықша маңызды екені дәлелдеуді қажет етпейді.
Қалай дегенмен де көркем мәтін аса күрделі семантикалық-құрылымдық жүйе
ретінде өзіндік ерекшеліктерге, ортақ заңдылықтарға ие. Өзінің семантикалық
көп қатпарлылығына, эмоционалды-экспрессивтілігіне, коннотативтілігіне,
субъективтілігіне орай көркем мәтін оқырманнан да қандай болмасын білім
аясын қажет етеді. Сондықтан көркем мәтін тек автордың тілдік құзіреті,
әлемді тілдік бейнелеуі, ниеті, мүмкіндігі тұрғысынан ғана емес,
оқырманның қабылдауы позициясымен бірлікте қарастырылуы қажет.
Қазақ тіл білімінің, әдебиеттануының негізін салушы А.Байтұрсыновтың:
Айтушы ойын өзі үшін айтпайды. Өзге үшін айтады. Сондықтан ол ойын өзгелер
қиналмай түсінетін қылып айту керек [1:349] деген пікірі осы ұстанымның
дұрыстығын дәлелдейді, яғни автордың болмыс өмірді өз бетінше қабылдап,
дербес түйсінуі, оны эстетикалық өңдеуі, ой-ниеті басқа адамға, демек,
оқырманға арналады. Ал оқырман өз кезегінде сол шығарманы түсіну үшін
ондағы тілдік бірліктерді жақсы, барабар (адекватты) түсінуі қажет. Ол үшін
оның тілдік құзіреті, жады дәл автордікіндей болмаса да, соған жуық, жақын
болуы тиіс. Сонда ғана ол көркем туындының эстетикалық ақпарын, құндылығын
сезіне, бағалай алады, өйткені адамның кез келген шығарманы қабылдауы
эстетикалық ләззатқа [2; 3] негізделеді.
Оқырман көркем мәтінді толық, дұрыс қабылдау үшін ондағы автор
қолданған түрлі тілдік құралдарға назар аударады, яғни көркем шығармадағы
ең маңызды, мәнді деген мағыналық-құрылымдық бірліктер қайтсе де көзге
түседі. Ұсыну қағидатына сәйкес келетін тілдік-стилистикалық тәсілдер
дәстүрлі стилистикада әрқайсысы жеке-дара сипатталып келсе де, олардың
біртұтас мәтін көлемінде қолданылуы белгілі бір концептуалды ақпарды
өзектендіру және тиянақталған текст семантикасын интеграциялау мақсатын
көздейтіні қабылдау стилистикасы аясында нақтылануы тиіс. Көркем мәтіннің
вербалды құрылымында оқырман үшін ұсыну қағидатына сәйкес қызмет атқаратын
тілдік бірлік ретінде түрлі интертекстуалды элементтерді де атауға болады.
Интертекстуалдылық қазіргі заманғы көркем әдебиеттің ажырамас бір
белгісі болып отырғандықтан, көркем мәтінді талдау барысында бұл құбылыс
назардан тыс қала алмайды. Көркем мәтін семантикасын түзетін, оның әсер-
қуатын арттыруға ықпал ететін эксплицитті тілдік құралдар мен имплицитті
ақпардың вербалдануында интертекстуалды элементтердің қызметі айрықша.
Интертекстуалдылық философиялық-әдіснамалық тұрғыда кең және тар мағынада
түсініліп, мәтін типтері тұрғысынан бірнеше түрге бөлінетінін зерттеушілер
атап көрсетеді. Алыс, таяу шетел тілдерінде Мәтін ішіндегі мәтін, Мәтін
туралы мәтін немесе интертекстерді қарастырған ғылыми-зерттеу еңбектерінің
саны ХХI ғасырдың басында-ақ 1000-ға жуық болғанмен [4], ана тіліміздегі
әдебиет материалдарын нысан еткен жұмыстар өте аз [5].
Авторлық афоризмдердің бір түрі – сентенцияларға арналған жұмысымызда
өлең шумағының жекелеген жолдарын немесе күрделі синтаксистік тұтастықтың
бір сөйлемін өз контексінен үзіп алып, оны басқа контекске түсіріп,
айтылған ойды дәлелдеу, дәнекерлеу, байланыстыру, қорыту, әсерлеу, бағалау
мақсатында цитата (дәйексөз) ретінде қолдануға болатынын және мұндай
жолдарды келтіру екі жақты қызмет атқаратынын, яғни автор ұстанған
көзқарастан және оқырманның аялық (фондық) білімі арқылы туындайтын
ассоциациядан хабардар ететінін айтқанбыз [6]. Ал көркем шығармадағы
интертекстуалдылық мәселелерін зерттеген ғалымдар мәтін ішіндегі келтірінді
құрылымдар, негізінен, цитация қағидатымен енгізілетінін көрсететінін
ескерсек, көркем шығармалардағы ашық, жасырын, ішкі, сыртқы, нақты және
трансформацияланған цитаталар белгілі бір мақсатты көздейтіні даусыз.
Цитация қағидатымен көркем мәтінге енгізілетін келтірінді құрылымдардың
сентенциялардан бір өзгешелігі – олар тіл жүйесінің барлық деңгейіндегі
тілдік бірліктер (дыбыс, сөз, сөз тіркесі, сөйлем, абзац, мәтін) болуы
мүмкін және мәтін болып есептелетін сентенция сияқты олардың мағыналық
тұтастығы, тұлғалық, дыбыстық үйлесімі толық сақтала бермейді. Жаңадан
түзіліп отырған мәтінге басқа мәтіннің таңбасы ретінде енгізіліп, еске
түсіру арқылы екі мәтін семантикасын қатар алып, салыстыру, қарсы қою
нәтижесінде қосымша мағына үстейді, дамытады, суреттеліп отырған оқиға не
құбылысты жан-жақты, толық танытады.
Мәтінаралық байланыстар кез келген көркем шығармалар арасында кездесе
алатынына қарамастан, интертекстерге прецедент ретінде алынатын құбылыстар
белгілі бір заңдылыққа сүйенеді, яғни прецедентті мәтін немесе құбылыс
қалың көпшілікке таныс, олардың тілдік жадында, сана-сезімінде резонанс
шақыратын, эмоционалды әсер-қуаты жоғары болуы керек. Мұндай прецедентті
құбылыстардың өзектенуі адамға, оның танымдық базасына, уақытқа тікелей
тәуелді болады. Сол себептен де претекстер әсер-қуаты жағынан бірнеше
түрге бөлінеді.
Интертекстуалды элементтер мәтінді өзге функционалды стиль
мәтіндерімен, басқа семиотика жүйесімен, экстралингвистикалық факторлармен
байланыстырады. Соған орай интертекстуалды элементтер көркем мәтіннің
вербалды қабатында түрлі типологияда кездеседі және әр алуан қызмет
атқарады. Интертекстуалды элементтер кейде графикамен ресімделсе, кейде
олар маркерленбейді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Көркем мәтінді туындататын да, тұтынатын
да адам болғандықтан, антропоөзектік лингвистика тілдік тұлғаның дүниені
көркем түйсінуі мен қабылдауын бір-бірінен ажырағысыз қарастырады. Көркем
мәтін, ондағы мазмұндық-нақты, мазмұндық-концептуалды, мазмұндық-астарлы
ақпарды түзуге қызмет ететін санаттардың концептуалды және прагматикалық
әлеуеті біртұтас, тиянақталған мәтін көлемінде әлі де толық сипатталмай
жүргені белгілі. Көркем мәтіннің лексика-фразеологиялық қабатында
кездесетін түрлі тілдік бірліктер арқылы орнатылатын экстралингвистикалық
байланыстарды танып, білу үшін тілдік тұлға болып табылатын оқырманның
когнитивтік базасы айрықша маңызды екені де аса ескерілмей жүрген
мәселелердің бірі. Көркем мәтіннің басқа функционалды стильдегі
мәтіндермен, басқа көркем мәтіндермен, сондай-ақ өзге семиотика жүйесіне
жататын мәтіндермен байланысын көрсететін интертекстуалдылықтың вербалды
көрінісі, ондай байланыстардың қолданылу себептері, оларға негіз болатын
түрлі прецедентті феномендер және олардың көркем шығармадағы қызметі қазақ
тіл білімінде әлі де зерттеу нысаны болмағандықтан, зерттеу жұмысының
өзектілігін танытады.
Зерттеу нысаны. Қазақ көркем мәтіндеріндегі мәтін санаттары, қабылдау
стилистикасының қағидаттары, көркем мәтіндердегі интертекстуалдылық
маркерлері, олардың мәтін семантикасын түзуге әсер-ықпалы, мәтінде
атқаратын қызметі, автор мен оқырманның тілдік тұлғасы, тілдік тұлға
когнитивтік деңгейінің интертекстуалды құрылымы, интертекске негіз болатын
феномендер.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты – күрделі
семантикалы коммуникативті-прагматикалық ашық жүйе ретінде өзіндік
санаттарымен ерекшеленетін көркем мәтінді антропоөзектік тұрғыдан қарап,
оның басқа мәтіндермен байланысу заңдылықтарын көрсету. Ол үшін мынадай
міндеттерді орындау қажет болды:
- мәтін ұғымын анықтап, нақтылау, сол арқылы зерттеу жолын
бағдарлап алу;
- мәтін, оның ішінде көркем мәтін санаттарының мәтін семантикасын
түзуге ықпалын көрсету;
- қабылдау стилистикасының негізгі қағидаттары және оның түрлерін
саралап көрсету;
- көркем мәтінді талдауда автор және қабылдау стилистикасын қоса
ұстану қажеттілігін негіздеу;
- қазақ ауыз әдебиеті мәтіндерін түзудегі мәтінаралық
байланыстардың жекелеген түрлерінің қызметін таныту;
- көркем мәтіннің ажырамас бір белгісі - интертекстуалдылықты
ұсыну қағидатының бір түрі ретінде дәйектеп, нақтылау;
- интертекст, интертекстуалдылық терминдерінің шығу тарихына шолу
жасау және олардың қолданылу себептерін, өзіндік айырым-
ерекшеліктерін анықтау;
- интертекстуалды байланыстардың түрлерін ажыратып, олардың
әрқайсысының өзіндік ерекшеліктерін және оларға ортақ
белгілерді көрсету;
- интертекстуалдылық мәселелерінің тілдік тұлға құзіреті мен
жадына байланыстылығын дәлелдеу;
- прецеденттілік феномендерінің түрлерін және олардың көркем
мәтінде вербалдану жолдарын нақтылау;
- интертекстуалды элементтердің көркем әдебиетте атқаратын
қызметін анықтау.
З ерттеу нәтижелерінің жаңалығы:
- қазақ тіл білімінде мәтін ұғымына берілген анықтамалар толықтырылып,
көркем мәтін ұғымына дефиниция ұсынылды;
- лингвистикалық нысан ретінде көркем мәтіннің өзіндік санаттары
нақтыланып, олардың әрқайсысының ерекшеліктері сипатталды;
- көркем мәтінді талдап, интерпретациялауда автор стилистикасы және
қабылдау стилистикасын ұштастыру қажеттілігі негізделді;
- интертекстуалдылық барлық бағыттағы көркем әдебиеттің вербалды
қабатындағы мәнді бір элементі екені және екі жақты қызмет
атқаратыны дәйектелді;
- интертекстуалды байланыстардың түрлері нақтыланып, сипатталды және
олардың көркем мәтін ақпарын вербалдауға (сөзбен бейнелеуге), мәтін
семантикасын түзуге ықпалы анықталды;
- интертекстуалды элементтердің автор интенциясына сәйкес қабылдануының
тілдік тұлға ретіндегі оқырманның тілдік жады мен құзіретіне тікелей
тәуелділігі көрсетілді;
- прецеденттілік феномендері нақтыланып, олардың өзектенуі оқырманның
ұлттық, әлемдік, индивидуалды когнитивтік базасына байланысты екені
дәлелденді;
- интертекстуалды элементтердің сілтемелік, текст түзушілік,
парольдік, айшықтаушы, бағалауыштық қызметтері анықталып, кейбір
жағдайларда олар бір-бірімен ұштасып жатса, енді бір шығармаларда жеке дара
көрінетіні нақтыланды.
Зерттеудің дереккөздері. Көркем мәтіндердің вербалды құрылымында
астарлы ақпар түзуге қызмет ететін интертекстуалды элементтердің барлық
бағыттағы әдебиетте кездесетінін дәлелдеу үшін қазақ әдеби үдерісіне
қатысты прозалық және поэзиялық шығармалар пайдаланылды. Мәтінаралық
байланыстардың әлеуетін өз шығармашылығында сәтті қолданатын авторлар
қатарында М. Мақатаев, Қ. Шаңғытбаев, Ж. Жақыпбаев, Г. Салықбай, Ғ.
Жайлыбай, С. Ақсұңқарұлы сияқты белгілі ақындар мен прозашы І. Есенберлин,
Ә. Нұршайықов, М. Мағауин, Д. Исабеков, Т. Әбдіков, Н. Ораздарды, сондай-ақ
поэзияға кейінде келген толқынды (М. Райымбекұлы, Д. Мәсімханұлы, Б.
Мүбәрак, С.Сағынтай) атауға болады.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы. Жұмыста көркем мәтін алғаш рет
тиянақталған біртұтас күрделі полисемантикалы коммуникативтік-эстетикалық
құрылым ретінде анықталып, ол қоғам, мәдениет кеңістігінен, тілдік тұлға
ұғымынан тыс қарастырыла алмайтыны нақтыланды. Көркем мәтіндер арасындағы
әр түрлі байланыстардың вербалдануы психолингвистикалық факторларға
байланысты болатыны көрсетілді.
Зерттеу барысында қол жеткен ғылыми нәтижелер мен тұжырымдар мәтін
лингвистикасы, когнитивтік лингвистика, концептология, поэтология,
семиотика, лингвомәдениеттану т.б. ғылым салалары бойынша өзекті
мәселелерді толықтырып, оларды теориялық, практикалық тұрғыда әрі қарай
дамытуға көмектеседі.
Зерттеу нәтижелері мен қорытындылары интертекстуалды байланыстардың
басқа функционалды (ғылыми, публицистикалық) стиль мәтіндерінде
репрезентациялану мәселелерін қарастыруға қозғау салады.
Зерттеудің практикалық мәнділігі. Зерттеу нәтижелерін, теориялық
тұжырымдарды, қағидаттарды мәтін лингвистикасы, көркем мәтінді филологиялық
талдау, лингвомәдениеттану, концептология, когнитивтік лингвистика,
психолингвистика пәндері бойынша оқу құралдарын дайындауға, арнайы курс
және семинар сабақтарында пайдалануға болады. Сондай-ақ интертекстуалды
элементтер терминдері сөздігін, прецедентті мәтіндер, цитаталар сөздіктерін
құрастыруға мүмкіндік береді.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері мен әдістері. Жұмыста қазақ тіл
білімінің негізін салушы А. Байтұрсынұлының осы заманғы психолингвистика
ұстанымдарымен барабар айтушы мен тыңдаушы ниеттері туралы, сондай-ақ
келтірінді сөйлемдер жөніндегі тұжырымдары, функционалды стилистика аясында
көркем шығарма тілі мен автор идиолектін, көркем мәтіндегі автор бейнесін
зерттеген отандық ғалымдар Р.Сыздықтың, Х. Нұрмұқановтың, Б. Шалабайдың,
қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздерін көрсеткен Н. Уәлидің, көркем
мәтінді бірегей де соны (уникалды) сөйлеу және тіл бірлігі деп қарастырған
ресейлік ғалымдар И.Р. Гальпериннің, З.Н Тураеваның, мәтінді туындату және
қабылдауға орай интерпретациялаумен байланысты психолингвистикалық,
прагматикалық, коммуникативтік, сөйлеу актілері тұрғысынан зерттеулер
жүргізген Л.С. Выготскийдің, А.А. Леонтьевтің, мәтінаралық байланыстар
теориясын негіздеуші М.М. Бахтиннің, Ю. М. Лотманның, Ж.Женеттің, Ю.
Кристеваның, Ю.Н. Тыняновтың, Ю.С. Степановтың, И.В. Арнольдтің, Н.А.
Фатееваның, В.В Красныхтың пікір-көзқарастары басшылыққа алынды. Зерттеу
жұмысында көркем мәтінді лингвистикалық талдау, интерпретациялау,
контекстік талдау, когнитивтік-психолингвистикалық талдау, сипаттама,
концепт, семантикалық өріс әдістері ұштастырылды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- мәтіндер белгілі бір лингвомәдени кеңістікте түрлі саладағы
коммуникацияны орнықтыру, жеделдету, жеңілдету мақсатын көздейтініне
байланысты функционалды ерекшеліктерге ие;
- көркем мәтін бір-бірімен түрлі байланыстар негізінде тиянақталған,
горизонтал (лингвистикалық) және вертикал (экстралингвистикалық)
контекстердің өзара әрекеттесуі нәтижесінде туындаған, адам, уақыт және
кеңістік ұғымдарынан ажырағысыз коммуникативтік-прагматикалық ашық жүйе;
- көркем мәтіннің толық интерпретациялануы үшін дискурсқа түсушілермен
тығыз байланыс интертекстуалдылық арқылы іске асады;
- көркем мәтіннің барлық санаттары бір-бірімен тығыз байланысты
болғандықтан, олардың ешқайсысы жеке-жеке сипаттала алмайды және мәтін
санаттарының бәрі бірдей эксплицитті түрде вербалдана алмайды;
- көркем туындыны автор интенциясына сай түсіну оқырманның аялық
біліміне байланысты;
- қабылдау стилистикасындағы ұсыну қағидатының түрлері оқырман үшін
интерпретацияға жәрдемін тигізеді;
- мәтінаралық байланыстар, негізінен, цитация қағидатына
негізделіп, олар көлемі, жанрлық типі, қызметі, вербалдану түрі жағынан сан
алуан болады;
- интертекстуалды элементерді үш тұрғыдан қарастыруға болады:
автор, оқырман және претекспен байланысы тұрғысынан;
- интертекстуалды байланыстарды орнату оқырманның тілдік жады мен
құзіретін танытады;
- мәтінаралық байланыстар прецедентті құбылыстарға негізделіп,
олар вербалды және вербалданатын болып екіге бөлінеді;
- интертекстуалды элементтер претекстің нақты бір белгісін
өзектендіру арқылы көркем мәтінде түрлі қызмет атқара алады.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының негізгі
тұжырымдары Қ.Аманжолов және қазақ әдебиеті мен тіл білімінің өзекті
арналары республикалық ғылыми-теориялық конференциясында (Қарағанды,
2001), Сравнительно-историческое и типологическое изучение языков и
культур: ХХIII Дульзоновские чтения халықаралық конференциясында (Томск,
2002), Евразийство и Казахстан: Гумилев оқулары Еуразиялық ғылыми
форумында (Астана, 2003), Актуальные проблемы функционирования и
преподавания языка и литературы республикалық ғылыми-практикалық
конференциясында (Қарағанды, 2003), А.Байтұрсынұлы тағылымы республикалық
ғылыми конференциясында (Қарағанды, 2003), Жоғары оқу орындары жүйесінде
журналист даярлау мәселелері халықаралық конференциясында (Қарағанды,
2004), Академик Е.А. Бөкетов – ғалым, оқытушы, ойшыл халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференциясында (Қарағанды, 2005), Сыр сандығым – Сарыарқа
республикалық ғылыми конференциясында (Қарағанды, 2005), Проблемы
региональной ономастики Бүкілресейлік ғылыми конференциясында (Майкоп,
2006), Ұлттық әдебиеттегі гуманизм өнегесі ғылыми-практикалық
конференциясында (Қарағанды, 2006), Қазақстанның болашағы қазақ тілінде
(Қарағанды, 2006), Қазақстан және Ресей: Ынтымақтастық жолы, мәдени
байланыс, ғылым мен білім беру интеграциясы халықаралық ғылыми-практикалық
конференциясында (Көкшетау, 2006), Жаратылыс-гуманитарлық ғылымдары және
олардың Қазақстан Республикасының индустриалдық-инновациялық даму
бағдарламасын жүзеге асырудағы рөлі халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференциясында (Алматы, 2007), Балқаш өңірінің даму бағыттары мен
мәселелері республикалық ғылыми-тәжірибелік конференциясында (Балқаш,
2007), Елдің бәсекелестік қабілетін арттыру: экономика, саясат, білім
халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында (Астана, 2007), Актуальные
проблемы преподавания русского языка и литературы в Казахстане
республикалық ғылыми-тәжірибелік конференциясында (Қарағанды, 2008)
баяндалды. Диссертациялық жұмыс мазмұны мен нәтижелері ҚР БжҒМ Білім және
ғылым саласындағы қадағалау және аттестаттау комитеті тізіміндегі 9
басылымда және түрлі жинақтарда 33 мақала түрінде жарияланды.
Диссертация кіріспе, төрт тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер
және пайдаланылған көркем әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады

1 МӘТІН - НЕГІЗГІ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ НЫСАН

1.1 Мәтін және көркем мәтін ұғымы туралы

Адамзат дамуының әр кезеңі ғылым мен мәдениеттің, әдебиеттің
қалыптасуы, өркендеуі, зерттелуі туралы өзіндік пікірлерімен ерекшеленіп,
жаңа бағыттар, жаңа танымдық аппарат пен жаңа терминология тудырып
отыратыны белгілі. Сол себептен де болар, ХХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХI
ғасырдың басында көптеген ғылымдар салаларында қолданылып жүрген және
терминдік дефинициясы сан алуан сөздің бірі – мәтін және оның дериваттары.
Мәтін сөзінің алғаш қолданылуы XVIII ғасырдың аяғына қарай ағылшын
тіліндегі деректерде байқалды. Содан бері мәтін сөзінің қамтитын ұғымы
біресе кеңейіп, біресе тарылып, көлемдері әр түрлі дефиницияларымен ғылыми
айналымнан түспей келеді. Әу баста көркем әдебиет мәтіні сөз тіркесінің
құрамында филология саласының зерттеу нысаны ретінде қарастырылып, танылған
мәтін лексемасы және оның дериваттары қазір лингвистика, әдебиеттану,
терминтану, терминография, философия, информатика, психология, феноменалды
психиатрия, мәдениеттану, информациология, сөйлеу актілерінің теориясы
сияқты ғылымдарда қолданылып жүр. Әлемдік зерттеу тәжірибесінде мәтін
сөзінің 300-ге жуық анықтамасы барлығына қарамастан, оның барлық
ғылымдарда ұстанатын бірізді дефинициясы әлі күнге дейін жоқ. Ғалымдар
арасында мәтіннің не екендігі, оның тіл жүйесіне әлде сөйлеу тіліне қатысы
туралы пікірлер плюрализмі бар.
Мәтін - лингвистикалық тұрғыдан сипатталуы өте қиын, күрделі нысан,
өйткені оның мазмұны оны құрайтын абзац немесе күрделі синтаксистік
тұтастықтардың жай ғана қосындысы емес. Оның мән-мағынасы тек
лингвистикалық нақты бірліктер ғана емес, солармен қатар сол кезеңдегі
түрлі экстралингвистикалық факторлармен де байланыста болады. Ол белгілі
бір мақсатты көздейтін, белгілі бір адресатқа арналған ақпардан тұрады,
сондықтан да оның қалыптасқан формасы, қабылдап, түсінуге лайықталған
тілдік құрылымы болады, яғни мәтінді құрайтын немесе түзетін кез келген
элемент қалай болса солай орналаспайды, олардың арасында белгілі бір
байланыс болады да, әрқайсысы мәтіннің тұтастығын қамтамасыз етуде арнаулы
қызмет атқарады. Сайып келгенде, мәтіннің барлық элементтері автордың
ниетіне сай іріктеліп, таңдалып алынады да, адресатқа сол ниетке сәйкес,
дәл, толық ақпар жететіндей түзіледі. Мәтіннің авторы қашан да өз туындысын
білім деңгейі, ой-өрісі, ақыл-парасаты өзімен шамалас адресатқа арнайды.
Әрбір мәтін қоғам мүшелері үшін түрлі қызмет атқарады, оның ақпараттық,
коммуникативтік, эстетикалық, кумулятивтік мүмкіндіктері адам, уақыт және
кеңістік сияқты әмбебап санаттармен тығыз байланысты.
Белгілі бір геосаяси, әлеуметтік-мәдени қауымдастық мүшелерінің әр
сипаттағы коммуникациясын жеңілдету, жеделдету және түсінікті ету үшін
бәріне бірдей ортақ мәтіндер түзіледі. Бұл мәтіндерді функционалды сипатына
қарай ресми, ғылыми, публицистикалық және көркем мәтін деп бөлуге болады.
Бұлардың әрқайсысының түзілу формасы, қолданылатын тілдік құралдары,
қалыптасқан құрылымы, мақсаты болатындықтан, мәтін нормасы пайда болды. Ал
мұның өзі функционалдық сипатына қарамастан мәтіндердің ортақ заңдылықтар
негізінде туындайтынын көрсетеді. Дегенмен, мәтіндердің бәрі ортақ бірдей
санат-өлшемге ие бола алмайтынын да айтуға тиіспіз.
Функционалды стильдердің өздері әр типтегі мәтіндерден құралатынын
ескерсек, олардың қай-қайсысының да өз ерекшелігі болады. Ол ерекшелік-
айырмашылық лексика-фразеологиялық, синтаксистік, құрылымдық, моно- немесе
полисемантикалылық тұрғыда танылады. Құрылымдық белгілеріне сәйкес әр түрлі
функционалды стильдегі мәтіндердің өздерін қарапайым, күрделі және кешенді
деп бөлу қалыптасқан. Қарапайым немесе примитив мәтіндерге түрлі ұрандар,
жарнамалар, тақырып атаулары, түрлі атаулар жатса, екіншісіне құрылымы да,
семантикасы да күрделі, көп қатпарлы және көлемді көркем мәтіндер мен
ғылыми мәтіндер жатқызылады, ал кешенді мәтіндер қатарына мәтін ішіндегі
мәтін құрылымды әдеби шығармаларды кіргізеді. Әрине, соңғы пікір даусыз
емес.
Көркем мәтін басқалардан мейлінше бөлек пішімімен, тілімен
айрықшаланады. Ол тек тіл жүйесінің түрлі деңгейлеріндегі бірліктердің
ұйымдасуы негізінде пайда болатын жай ғана күрделі тілдік бірлік емес, өнер
туындысы, яғни сөз, сөйлем, күрделі синтаксистік тұтастық ерекше
байланыстары, бір-бірін дамытуы, бір-бірімен іліктесе келуі нәтижесінде
қалыптағы мағынасынан өзгеше, жаңа мән, әсер тудыратын эстетикалық құрылым.
Көркем мәтін жай ғана ақпараттық, коммуникативтік, эстетикалық,
кумулятивтік құрылым емес, ол сол ерекшеліктері негізінде жаңа мән-мағына
тудыратын, мәдени тұрғыда бұрыннан жинақталған білімді жандандыратын,
жаңғыртатын және жаңа білім немесе танымды туындататын, қалыптастыратын
(генерациялық) қасиетке ие. Сол себептен де жалпы мәтін, оның ішінде
көркем мәтін түрлі ғылым салаларында әр қырынан қарастырылуы заңды.
Әрбір көркем мәтін адамзат қоғамында ұзақ уақыттар бойы қалыптасқан,
орныққан мәдениеттің құрамдас бөлігі және оған сол өзі өмір сүріп отырған
қоғамның әсері қайтсе де болады, сондай-ақ мәтіннің өзі де қоғам мүшелеріне
ықпал ететіні сөзсіз, өйткені кез келген адам өз білімінің көбін мәтін
арқылы қабылдап, жинақтайды. Жалпыадамзаттық қасиеттер мен құндылықтарды
уағыздайтын көркем әдебиет ғасырлар бойы адамзат баласының сана-сезімін
тәрбиелеп, бағыттап отырғаны да даусыз.
Жоғарыда қысқаша айтылған ерекшеліктеріне байланысты кез келген мәтін
экстралингвистикалық, лингвистикалық, когнитивтік, семантикалық қырынан
сипатталуы тиіс.
Мәтінді тек тіл білімі ғылымы саласында ғана қарастыруды бірнеше топқа
бөлуге болады: лингвоцентристік (тіл - мәтін тұрғысынан), текстоцентристік
(дискурқа түсушілерден дербес тұрған күрделі құрылым ретінде),
антропоцентристік (қаламгер - мәтін – оқырман үштағанын ескеру),
когнитивтік (автор – мәтін – вертикал контекст қырларынан).
Жалпы тіл білімінде, оның ішінде қазақ тіл білімінде көркем шығарма
тілін зерттеу дәстүрлі лингвоцентристік бағытпен тығыз байланысты, яғни
бұнда тілдің түрлі деңгейлеріндегі бірліктердің жеке элемент ретінде көркем
шығармалардағы қолданылуы, қызметі, олардың қаламгерлердің өзіндік мәнерін
танытудағы ықпал-әсері анықталды. Бұл белгілі стилист мамандардың
еңбектерінде көрініс тапты да, функционалды стилистиканың негізіне айналды.
Текстоцентристік бағыттың зерттеу нысаны тұтас мәтін болғандықтан, ол
жеке жүйе ретінде автор мен оқырман коммуникациясынан тыс қарастырылды.
Көптеген зерттеушілер мәтінде өздері қарастырған нысандарға байланысты
мәтін семантикасы мен мәтін грамматикасын жеке бағыт ретінде негіздеді де,
оның негізгі ерекшеліктері, санат-параметрлерін анықтады. Бірақ бұл
бағыттағы ізденістердің жетістіктері мен кемшіліктері түрлі қайшылықты
көзқарастар тудырғандықтан, мәтінді тіл жүйесінің немесе сөйлеу бірлігі
ретінде тану туралы пікірталас әлі де тоқталмай келеді.
Көркем шығарманы тудыратын да, оқып-қабылдайтын да адам болғандықтан,
антропоцентристік бағыт мәтінді әр тұрғыда қарастырады, яғни
психолингвистикалық, прагматикалық, деривациялық және сөйлеу жанрлары
тұрғысынан зерттеулердің негізгі нысандары автор – мәтін – оқырман
үштағаны, сондықтан да бұл зерттеу қырларын біріктіретін антропоцентристік
бағытты кейде коммуникативтік бағыт деп жалпылай атайды.
Когнитивтік бағыт бойынша, әлемді танып-білудің негізгі құралы – тіл,
сол себепті мәтін автордың болмысты танып, түйсінуінің жеке дербес тілдік
бейнесі ретінде қарастырылады да, концепт арқылы талданады.
Аталған бағыттарды ұстанған зерттеушілердің мәтін туралы пікірлеріне
шолу жасай келіп, ресейлік ғалымдар Л.Г. Бабенко мен Ю.В. Казарин былай
дейді: Обобщая определения текста, предлагаемые разными учеными, можно
отметить две основные их разновидности: во-первых, это лаконичные,
лапидарные, порой образные формулировки, во-вторых, наоборот, развернутые
определения, обнаруживающие стремление исследователей дать объемную
характеристику текста с приведением множества важнейших его признаков
[7:18]. Бұл пікір рас та. Мысалы, Мәтін – формалды байланысқа, мазмұндық
тұтастыққа ие таңбалардың және олардың формалды-семантикалық құрылыммен
өзара әрекеттесуінен туындайтын бірізділігінен тұратын хабар [8:5];
Мәтінді (латынша textus – мата, бірігу, байланысу) мағыналық және
грамматикалық байланыс арқылы біріккен сөйлеу бірліктерінің –
айтылымдардың, фразадан жоғары бірліктердің (прозалық строфалардың),
фрагменттердің, бөлімдердің т.б – бірізділігі деп анықтауға болады [9:16];
...Мәтін қандай да бір тұтастық ретінде концепт, лингвистикалық әдебиетте
мәтін тұтастығы деп аталатын менталды құрылым бола алады [10:62];
...мәтін лексикалық, логикалық және грамматикалық байланыстардың түрлі
типтерімен біріккен, белгілі бір образбен ұйымдасқан және бағытталған
ақпарды беруге қабілетті сөйлемдердің жиынтығы деп түсініледі. Мәтін
құрылымдық-семантикалық бірлік ретінде қызмет ететін күрделі тұтастық
[11:11]; Әдеби-көркем мәтін - мәтіннің идеялық-көркем мазмұнында күрделі
тұтастық болып біріктірілген заттық-логикалық, эстетикалық, эмоционалды
және бағалауыштық ақпарды көркем әдебиет арнасы арқылы беруге қызмет ететін
вербалды хабар. Лингвистикалық тұрғыдан, мәтін – коммуникативтік
мақсаттарына қарай біріктірілген сөйлемдердің белгілі бір тәртіппен
ұйымдастырылған жиынтығы [12:157]; Мәтін – қарым-қатынастың негізгі
бірлігі, ақпар берудің және сақтаудың тәсілі, мәдениеттің өмір сүру түрі,
белгілі бір тарихи дәуірдің жемісі, жеке адамның психикалық жай-күйінің
көрінісі және т.б. [13:6]. А.С. Ахманованың сөздігінде [14] мәтін 1.
Сөйлеу туындысы; 2. Жазуға түскен сөйлеу туындысы деп анықталады. Ал
Әдебиеттану энциклопедиялық сөздігінде мәтінді мағыналық байланысқа
түскен таңбалық бірліктердің бірізділігі, оның негізгі қасиеттері
байланыстылық және тұтастық болып саналады деп түсіндіреді. Көбіне жазба
түрдегі сөйлеу шығармасы болатындықтан мәтіннің авторы болуы, жанры,
субъективтілігі оның маңызды қасиеттері деп танылады [15]. Мәтін, ... ең
жоғары коммуникативтік бірлік деп есептеледі. Бұл – сөйлеу жағдаятына
сәйкес автордың коммуникативтік ниетін жүзеге асыру үшін жүйеге ұйымдасқан
коммуникативтік-функционалды элементтерден тұратын тұтас бірлік [16:21].
Келтірілген анықтамалардың кейбіреулері мәтіннің тек бір ғана белгісін
көрсетсе, басқалары оның маңызды-маңызды деген бірнеше ерекшеліктерін
көрсетеді. Осы алуан түрлі дефинициялардың арасында, біздің ойымызша, ең
толығы, ең дұрысы – И.Р. Гальпериннің анықтамасы. Мәтін лингвистикасы
жеке ғылым саласы ретінде енді-енді қалыптаса бастаған кезде ұсынылған бұл
пікір әлі күнге өз маңызын жойған жоқ: Текст – это произведение
речетворческого процесса, обладающее завершенностью, объективированное в
виде письменного документа, произведение, состоящее из названия (заголовка)
и ряда особых единиц (сверхфразовых единств), объединенных разными типами
лексической, грамматической, логической, стилистической связи, имеющее
определенную целенаправленность и прагматическую установку [17:18].
Қазіргі ғылыми айналымда осы анықтамаға сыни көзқарастар да бар екенін
[18:73] және олар мәтіннің көлемі, құрылымы, өзіндік санаттарының бар-
жоғына байланысты туындап отырғанын айта кету керек.
Қазақстандық зерттеушілер арасында мәтін сөзіне алғаш өз анықтамасын
ұсынған Э. Сүлейменованы [19], қазақ тілінің мәтін түзуші бірліктерін
көрсеткен С. Мұстафинаны [20], сондай-ақ қазақ көркем мәтіндеріндегі
мезгілдік қатынастардың тілдік ұйымдасуы мен берілуін қарастырған С.С.
Құнанбаеваны [21] атауға болады.
Орыс ақын-жазушылары мен орыс тілінде жазатын қазақ қаламгерлерінің
шығармаларына лингвопоэтикалық талдау жасаған ғалым Қ. Ахмедьяров та мәтін
сөзіне өз дефинициясын ұсынады. Автор лингвопоэтикадағы дәстүрлі және
неотеоретикалық талдаулардың бастауы, ерекшеліктері, айырмашылықтары, ортақ
заңдылықтары туралы айта келіп, мәтінді былай анықтайды: Мәтін - адам
қарым-қатынасы жүйесіндегі өзекті құрушы ретінде аса күрделі макроқұрылым,
сонымен қатар білімнің алуан түрлі антропологиялық салаларының санаттық
белгілері мен қасиеттерін ашық және астарлы түрде көрсететін әрі
лингвистикалық, әрі логикалық, әрі әлеуметтік, әрі өнертанушылық шындық
[22].
Соңғы жылдары шыққан тағы бір оқу құралының авторы [23] мәтінді
лингводидактика тұрғысынан қарастырып, мәтіннің негізгі ерекшеліктерін,
оның біртұтастығын қамтамасыз ететін конституэнттерін, композициясын
нақтылап көрсетеді. Мәтіннің туындауы мен мәтіннің қабылданып, түсінілуі
психолингвистикалық факторларға негізделетінін отандық және шетелдік
лингвистердің, психолингвистердің, психологтардың еңбектеріне сүйене отырып
танытқан ғалым сол мәтінмен оқушы-студенттердің жұмыс істеу мүмкіндіктерін
түрлі мысалдар, сызба-кестелер арқылы дәйектейді. Автор өз жұмысында текст
терминін қолданған.
Қазақ тіл білімінің кейбір өкілдері текст терминін мәтін деп аударып,
оған төмендегідей дефиниция береді: Мәтін, текст (лат. – байланысу,
бірігу) – тілдік таңбалардың мағыналық және тұлғалық байланыстығы негізінде
түзілген ізбе-ізділігі [24:270]. Автор мәтіннің маңызды белгілерінің бірі
ретінде оның аяқталғандығын (тиянақталғандығын) атайды да, оған тән негізгі
категорияларға хабарлау, қосымша хабар (подтекст), біртұтастық, уақыт
бірлігі, модальдік жататынын атап көрсетеді.
Қазақ тіл білімінде синтаксистік құрылымдардың прагматикалық негіздерін
және прагмостилистика мәселелерін қарастырған лингвист-ғалымдар өз зерттеу
нысандары шеңберінде мәтінді былай анықтайды: Мәтін деп сөйлеуші мақсатына
сай аяқталған ойды білдіретін бір немесе бірнеше сөйлесімдер тізбегін
атаймыз. Тілдің иерархиялық құрылымында мәтін семантика-синтаксистік
құрылым ретінде ең жоғарғы тілдік деңгей деп есептеледі [25:34]. Мәтін –
когнитивті-функционалдық сөз әрекетінің жазбаша түрдегі көрінісі [26:13].
Ал Тіл білімі сөздігінің авторлары текст – мәтін сөзінің бірнеше
мағынасын келтіреді [27:37].
Қазақ көркем, ғылыми-көпшілік және публицистикалық мәтіндерінің
семантикалық, синтаксистік тұрғыдан түзілу заңдылықтары мен бөлшектенуін
қарастырған А. Жұбанов мәтін ұғымына лингвистикалық, семиотикалық, логика-
лингвистикалық, ақпараттық, құрылымдық, қолданбалы, математикалық
лингвистика тұрғысынан берілген пікірлерге шолу жасай келіп, мәтінді
былайша анықтайды: Мәтіннің жүйе ретінде оны құрайтын бірліктері мен
оларды бір тұтастыққа біріктіретін ережелері болуы керек, яғни ішкі
құраушысы болуы тиіс. Біріншіден, мәтіннің бар мазмұны ондағы барлық
абзацтардың мазмұнын қамтиды. Екіншіден, оларды бірегей мәтінге
біріктіретін бірегей өлшем тақырыптық өлшем болады [28:37].
Қазақ тіл білімінде мәтін лингвистикасы мен лингвостилистиканы
ұштастыра қарастыруды ұсынған Отар Әлі Бүркіттің айтуынша: Көркем мәтіннің
барлық элементтері өзара тығыз байланыста, мағыналық бірлікте келеді.
Көркем мәтін – бірбүтін құрылым және оның ...құрылымына төмендегідей
ерекшеліктер тән болып келеді:
1) мәтіннің бірбүтіндігі;
2) мәтіннің байланыстылығы;
3) мәтіннің бөлектігі;
4) мәтіннің метареференттілігі [29:232].
Қазақстандық зерттеушілердің көзқарастары, негізінен, бірізді екенін
байқауға болады.
Қазақ көркем проза мәтінінің прагматикалық әлеуетін қарастырған Г.
Әзімжанованың тұжырымы көңіл аударарлық: Көркем мәтін – тілден тыс
жағдаяттың күрделі белгісі, ол – коммуникация бірлігі, сондықтан да оны
семантикалық, синтактикалық және прагматикалық ерекшелігін ескере отырып
зерттеу қажет [30:18]. Мәтін коммуникация бірлігі болғандықтан, оның өз
ішіндегі парадигматикалық, синтагматикалық, интегративтік және деңгейаралық
байланыстарын орнатып, қарастырумен қатар мәтін туындап және қабылданып
отырған коммуникативті жағдай да аса маңызды. Мәтіннің өмір сүру ортасы оны
тудырушы мен оны тұтынушы болу себепті, қарым-қатынасқа түсушілер, олардың
жеке тұлғалық-әлеуметтік ерекшеліктері, ұқсастықтары, олардың мақсаты,
қарым-қатынастың өту жағдайы, уақыты, орны сияқты сипаттары ескерілуі
міндет. Лингвистикалық зерттеу аясына осындай сипаттарды тарту мәтін -
дискурс оппозициясын құрайды, яғни мәтін бұл оппозициялық жұпта біртұтас,
ситуацияға тәуелсіз, аяқталған дербес туынды деп түсініледі. Дискурс –
ақиқат қарым-қатынас жағдайындағы, яғни өзінің туындауы мен құрылуы
кезеңдеріндегі мәтін, үдеріс, демек, көркем мәтін автор және оқырман
тұрғыларынан алғанда дискурс нәтижесі болып есептеледі.
Мәтін мен дискурстың ортақ белгілері мен айырмашылықтарын төмендегідей
көрсетуге болады:
1. Дискурс автор интенциясына, стиль ерекшеліктеріне байланысты
сұрыпталып, іріктеліп алынатын тілдік құралдардың жиынтығы. Мәтін осы
сұрыптап, таңдаудың жемісі, нәтижесі.
2. Дискурс мәтінге қарағанда кең ұғымды қамтиды, ол - сөйлеу үдерісі.
3. Дискурс нақты уақытпен ажырамас бірлікте, ал мәтін тек мәдени
кеңістікте өмір сүреді, яғни ол нақты уақытқа тәуелді емес, кез келген
кезеңде екінші бір дискурста өзектенуі мүмкін.
4. Дискурсты қайта туындатуға, жаңғыртуға болмайды, ал көркем мәтін
қайта туындатуға қабілетті және бейім.
5. Дискурс ақпарды беру тәсілі болса, мәтін ақпарды сақтаушы,
жинақтаушы, жаңа мән тудырушы көп қырлы, көп қабатты құрылым.
Дискурстың көп қырлы күрделі құбылыс екеніне байланысты қазіргі кезде
ғылыми айналымда оны зерттеудің негізгі үш бағыты кездеседі:
прагмалингвистикалық, диалогтік және мәдениеттанушылық. Бұл бағыттар
дискурсты құрайтын бөліктердің қайсысына басымдық беретініне орай
дискурстың түрлі типтерін ұсынады. Алайда олардың бәрі - бір-бірін
толықтыратын бағыттар. Дискурстың ең негізгі құрамдас бөлігі коммуниканттар
екеніне байланысты зерттеушілер тұлғалық дискурс пен институционалды
дискурсты ажыратып көрсетеді, соның негізінде тұлғалық дискурстың өзі
көркем дискурс (адамның өз ойын, әлемді танып түйсінуін көркем, әсерлі,
бейнелі жеткізуі) және қарапайым дискурс (күнделікті қарым-қатынас
қажеттілігін өтеу) болып бөлінеді. Ал институционалды дискурстың типтері
қарым-қатынас мақсаты мен қарым-қатынас жағдайының негізгі сипатын,
көбінесе орнын ескеруді көздейді, яғни діни дискурс болса, имам мен
мүминнің әңгімесі, пікірлесуі және оның көбіне мешітте, уағыз түрінде
өтетінін ескеру қажет. Институционалды дискурстың бірнеше түрі бар:
публицистикалық, діни, педагогикалық, әкімшілік, медициналық, заңгерлік,
саяси, әскери, жарнамалық, ғылыми т.б. Жалпы, дискурстың ешқайсысы жеке-
дара, еш қоспасыз таза күйінде кездеспейді. Сондықтан көркем дискурс үшін
автор мен оқырманның тілдік тұлғасы аса маңызды рөл атқарады. Алайда
дискурстың құрамдас бөліктері үнемі ауысып тұратынына байланысты ол
синергетика заңдылықтарына бағынады, яғни белгілі бір мәтін қажеттілігіне
қарай ұзақ уақыттардан соң қайтадан өзектенуі мүмкін.
Көркем мәтінге берілген соңғы анықтамалардың бірі оның әрі автор, әрі
оқырман тарапынан танылуы тиіс ерекше жүйе екенін былайша түйіндейді:
көркем мәтін өнер туындысы ретінде күрделі семиотикалық жүйе, материалды
феномен болып келеді де, әлемді танымның төменгі, формалды-логикалық
деңгейінде сол күйінде бейнелеуге арналмайды, ол көркем туындының басты
мазмұнын рухани сәуле ретінде танымның жоғары деңгейіндегі ишара, астарлы
ой арқылы беруге арналады [31:29].
Біздің ойымызша, көркем мәтін - аяқталған күрделі ойды білдіретін, бір-
бірімен өзара тығыз байланысты горизонтал (лингвистикалық) және вертикал
(экстралингвистикалық) контекст негізінде туындайтын, полисемантикалы,
біртұтас коммуникативтік-прагматикалық ашық жүйе.
Көркем мәтінді құрайтын барлық бөліктер өзара бірімен-бірі лексикалық,
логикалық, грамматикалық, ассоциативтік байланыс негізінде біртұтас жүйе
жасайды. Шығарма семантикасын оның вербалды қабатында көрінетін горизонтал
және вертикал контекст түзетіндіктен, көркем мәтінде тілдік құралдар
күрделі ойды ашатын тақырыпқа сай таңдалып, іріктеліп алынады. Олар негізгі
ойды беретін бір немесе бірнеше сөздің лексика-семантикалық
парадигматикасы, синтагматикасы арқылы мәтіндегі ойды жылжытып, оқиғаны
сипаттап, дамытып отырады. Туындының тілдік қабатын ұйымдастырушы автор
мұндай сөздермен өзінің субъективті көзқарасын да білдіріп отырады, яғни
мәтін модальділігін түзеді.
Кез келген көркем шығарма белгілі бір оқырмандар тобына арналады және
ол уақытқа тәуелді емес. Шыққан бетте үлкен қызығушылық тудырып, таласа
оқылатын туынды араға көп уақыт салмай естен шығуы, ал қайсыбір басында
елеусіз қалған мәтін жылдар өте үлкен қажеттілікке айналуы мүмкін. Демек,
әрбір көркем туынды - қажеттілікке қарай өзектенетін, әр ұрпақ өз бетінше
дербес ақпар ала алатын, жаңа мән-мағына таба алатын ашық жүйе. Көркем
мәтінді оқыған әрбір адамның когнитивтік базасы, кеңістігі, тілдік-мәдени
құзіреті әр түрлілігіне байланысты оны қабылдап, түсіну де әр қилы болады,
ал мұның өзі көркем шығарма семантикасының түрліше интерпретациялануына
әкеледі. Сондықтан белгілі ғалым Н. Уәлидің: Көркем шығарма дискурсын
оқырманға тигізер ықпалы, оқырман реакциясы, оқырманның зерделеу әрекеті
тұрғысынан зерттеудің маңыздылығы мен өзектілігі сөз мәдениеті ғылымының,
стилистика ғылымының имманентті жүйеден антропоцентристік бағытқа бет бұруы
үшін аса маңызды, аса өзекті болып отыр. Белгілі бір коммуникативтік
бірліктің немесе сөз актісінің (мәтіннің, дискурстың) адресант+мәтін жағы
зерттеліп, тілдік, тілдік емес құрылымы талданып, ал мәтін+оқырман
(адресат) жағының қалып қоюы коммуникативтік біртұтас жағдаяттың табиғатын
объективті түрде айқындауға мүмкіндік бере қоймайды [32:195] деген пікірі
қазіргі кездегі көркем коммуникацияны зерттеу бағдарын нұсқайтыны сөзсіз.
Ғылыми айналымда көркем мәтінге қатысты мынадай дериваттарды
кездестіруге болады: микротекст, макротекст, контекст (отандық және
шетелдік зерттеушілердің бәрі дерлік қолданады), перитекст, эпитекст,
фенотекст, генотекст, метатекст (Ю. Кристева), авантекст, гипертекст,
гипотекст, транстекстуалдылық, эпитекст (Ж. Женетт), субтекст, инфратекст,
мезотекст, кибертекст, подтекст, интертекст, претекст. Соңғы терминнің өзі
бірнеше атаумен белгілі: архетекст, пратекст, прототекст, протослов,
логоэпистема, перифраз, эквофорема, алғашқы текст. Аталған терминдердің
барлығы да көркем мәтіннің өз ішіндегі, басқа көркем мәтіндермен, өзге
функционалды стил мәтіндерімен, иконикалық мәтіндермен және түрлі
экстралингвистикалық факторлармен байланыстарын көрсетеді.
Келтірілген терминдердің ішінде көркем мәтін семантикасы үшін айрықша
маңыздысы – контекст. Контекст туралы функционалды грамматика, көркем
мәтінді зерттейтін, аударма теориясы және практикасымен айналысатын
ғалымдардың дені өз пікірлерін ұсынғандықтан, ой қайшылығы да, көзқарастар
бірлігі де табылатыны сөзсіз. Кез келген сөздің мағынасы контексте ғана
ашылып, қандай да бір ой контексте ғана тиянақталатындықтан, контекстің
көлемі түрліше (микро-, макроконтекст) болуы мүмкін, сондай-ақ қарым-
қатынастың негізгі алғышарты болуына байланысты лингвистикалық (горизонтал)
және экстралингвистикалық (вертикал), эксплицитті және имплицитті контекст
деп ажыратылады [33; 34; 35].
Горизонтал және вертикал контекстердің өзара әрекеттесуі, бір-біріне
әсер-ықпалы нәтижесінде көркем мәтін семантикасы қалыптасады.
Айта кету керек, қазақ тіл білімінде көркем әдебиет тіліне қатысты
бірнеше кітап жазып, ақын-жазушылардың тіл өрнегін (идиолектін) танытуға
мейлінше күш салып жүрген Р. Сыздық [36; 37], функционалды стилистика
аясында көркем мәтіндегі автор категориясын қарастырған Б. Шалабай [38],
стилист ғалымдар М. Серғалиев [39], Х. Кәрімовтер [40] мәтін және
шығарма, туынды деген сөздерді синоним ретінде қолданады. Бірақ бұл
сөздер кейінгі кезде орыс тіл білімінде түрлі терминдік мағынада жұмсалады,
яғни көркем мәтін автор тудырған семантикалық-құрылымдық тұтастық деп
түсінілсе, шығарма, туынды оқырман түсінуінің, интерпретациялауының
нәтижесінде пайда болған құрылым деп ұғынылады. Сол себептен де болар,
қазақ постмодернизмінің көрнекті өкілі Дидар Амантайдың Гүлдер мен
кітаптар романында былай делінеді: Мәтін өзіне өзі тең дүние болса,
алдыңғы орынға автордың дәрежесі емес, қабілеті шығады, туындының
дарындылығы өлшенетін болады, ал кітаптың анық түсінілуі мен оң бағалануына
кедергі келтіретін тұлға ретінде пысық авторды ұдайы ажал күтіп тұрады.
Авторда шығармадан тапқан амбиция көп, өмір бойы ұрпағына билік жүргізгісі
келген қатал әке сияқты, тәуелсіздік бергісі келмейді, ал туынды еркіндікті
аңсайды. Сынасын оны, мақтасын, ғайбаттасын, мадақ жырына қоссын, өшіріп
тастасын, бірақ оның бәрін шығарма өзі көтеріп алуы қажет. Кейде автордың
белгілі бір мақсатпен жазғаны жылдар өте келе басқа мағынаны беруі мүмкін.
Көлденең айтылған пайым кері аударып оқығанда, өзге ойды білдіруі ғажап
емес [41:49]. Бұл Р. Барттың мәтін мен туындыны қарама-қарсы қойған
пікірімен тығыз байланысты [42]. Оның тұжырымына сүйенсек, мәтін -
аяқталған немесе тиянақталған нәтиже емес, тарих, мәдениет, қоғамға цитация
арқылы, яғни басқа кодтармен байланыстырылу мүмкіндігіне ие үдеріс [43].
Солай бола тұрса да, көркем мәтінді қарастыруды тек қана автор немесе тек
қана оқырман позициясымен шектеу жалпыфилологиялық ұстанымдарға қайшы
келетінін және мәтін авторсыз да, оқырмансыз да толыққанды мәдени құбылыс
бола алмайтынын ескере отырып, біз де өз жұмысымызда мәтін, шығарма,
туынды, көркем мәтін, көркем шығарма, көркем туынды ұғымдарын бір-
бірін толық алмастыра алатын терминдер ретінде қолданамыз.

1.2 Көркем мәтіннің негізгі санаттары

Мәтін шығармашылықтың жемісі болғандықтан, оның өзіне тән параметр,
санаттары болады. Ал санаттың өзі объективті болмыс құбылыстары мен
заттарының арақатысын, байланыстарын, ортақ белгілері мен айырмашылықтарын
көрсететінін ескерсек, мәтін санаттары оның ең негізгі, ең елеулі
белгілерін топтастырады. Бұл санаттар түрлі – семантикалық және құрылымдық,
прагматикалық және функционалдық - өлшемдерге негізделіп, әмбебап және
факультативті түрде көрінеді. Әр елдің мәтін зерттеушілерінің
көзқарастарында, зерттеу қағидаларында, ұстанған методологиялық
бағыттарында бірізділік жоқ болғандықтан, олар мәтін санаттары ретінде
түрлі белгілерді атайды. Мәселен, франциялық белгілі зерттеуші Ц. Тодоров
мәтіннің негізгі санаттарын вербалды, синтаксистік, семантикалық деп үшке
бөледі. Вербалды параметр – мәтінді құрушы нақты сөйлемдер, ал синтаксистік
санат мәтін бөліктерінің өзара байланыстарын қарастырса, семантикалық
параметр мәтіннің негізгі ойын білдіреді [44].
Мәтін теоретиктерінің бірі Н.Э. Энквист те мәтіндегі санаттардың үш
түрін көрсетеді: ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Әдебиет қандай өнер
Қазақ әдебиеті және интермәтін түрлері
Қазіргі қазақ және орыс газет мәтіндердегі цитация
Парасат майданы
Мәшһүр Жүсіп шығармаларын лингвостилистикалық талдау
А.КЕМЕЛБАЕВА ПРОЗАСЫНДАҒЫ ПОСТМОДЕРНИЗМ
Д. Исабеков шығармаларындағы ауыспалы мағынаның берілу тәсілдері
Тақырып идеяға тартылған жол
Даярлау бағыттарының жалпы сипаттамасы
Постмодернизм ХХ ғасырдың ағымы
Пәндер