Орыс ғалымдарының түркітануға байланысты зерттеулері. ХХ ғасыр басындағы түркітану тарихы

Түркі тілдес халықтар,этникалық топтар түркі халықтары деген ортақ атаумен аталады.Соңғы мәліметтерге қарағанда,түркі тілдес халықтар саны қырықтан аса.Олардық жалпы саны жүз жетпіс миллионнна астам.Түркологи ядербес ғылым ретінде ең алғаш Ресейде қалыптасты.Ресейде қалыптасқан түркологияның даму тарихын төмендегідей кезең мен дәуірге бөлу бар: бірінші кезең -18ғ екінші жартысына дейінгі дәуір,екінші кезең-18ғ екінші жартысынан бастап,19ғ бірінші жартысын қамтиды,үшінші кезең-19ғ екінші жартысынан бастап,Қазан революциясына дейінгі мезгіл,төртінші кезең-Кеңес дәуірі; 1)Түркология дамуының бірінші кезеңінде славяндар мен түркі халықтары арасында өзара танысу ,қарым қатынас жасау үшін бір бірінің сөйлеу тілін білуге талпынушылық болған,шағын көлемде болса да тілдік материалдар жинап,аударма сөздіктің алғашқы ,өте қарапайым бірді екілі түрі жазылған.Ғылыми негізде,жоспарлы түрде жүргізілмегенмен ,қарым қатынастың аталғандай түрлерінің өзі ақ түркологияның кейінгі дәуірде ғылыми негізде қалыптасып дамуына негіз болғаны даусыз.2)Осы тұстан бастап ,онша қарқынды болмағанымен түркі тілдерін үйрену,зерттеу жұмыстары едәуір шамада жүргізілді.Бұл кезеңнің түркі тілдеріне қатысты негізгі жұмыстары тіллдік материалдар жинау,солардың негізінде шағын көлемді салғастырмалы сөздңктер жасау,оқу орындарына қажетті практикалық грамматикалардың алғашқы қарапайым түрлерін жазу.3)19 ғ екінші жартысынан бері қарай түркология теориялық тереңдңгң жа,ынан да,қамтыған тілдері мен проблемалары жағынан да,ғылыми кадрлардың саны мен сапасы дағынан да үздіксіз ілгері басуда ,дамуда болды.Бұл мезгілдер ішінде түркологияны дамытуға,оның даңқын арттыруға үлес қосқан ғалымдар В.В.Радлов,О.фин Бетлинг,В.В.Бартольд,Н.И.Ильминский, 20ғ бас кезінен бастап бұларға С.Е.Малов,А.Н.Самойлович,Н.И.Ашмарин сияқты белгілі түркологтар қосылды.
Түркітану – түркі тілінде сөйлейтін халықтардың тілін, этнографиясын, тарихын, ауыз әдебиетін, мәдениетін зерттеу нәтижесінде қалыптасқан. Шығыстануғылымының жеке саласы. Түркітану атауы ғылыми айналымға алғаш Орхон-Енисей, көне ұйғыр, манихей, т.б. жазба ескерткіштердің зерттелуіне байланысты еніп, дамыған. Бұл жазбалар Орталық Азия мен өзге де аймақтарды мекен еткен ежелгі түркі тайпаларының тарихын, тілін, әдеби ескерткіштерін, рухани және материалдық мәдениетін зерттеуде аса құнды деректеме саналады. Бұдан кейін Түркітану орта ғасырдағы араб, парсы, түркі тілінде жазылған тарихи жылнамаларды, филологиялық және географиялық шығармаларды зерттеу негізінде дами түсті.

1. Ә. Қайдар. М. Оразов «Түркітануға кіріспе» 3-басылымы – Алматы: «Арыс» баспасы, 2004ж.
2. Отар Әлі Бүркіт «Түркітану». Алматы,2000.
3. С. Омарбеков «Қазақтың ауызекі тіліндегі жергілікті ерекшеліктер».