Орыс ғалымдарының түркітануға байланысты зерттеулері. ХХ ғасыр басындағы түркітану тарихы

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

СӨЖ

Тақырыбы: 1. Түркітануға байланысты алғашқы зерттеулер. 2. Орыс ғалымдарының түркітануға байланысты зерттеулері. 3. ХХ ғасыр басындағы түркітану тарихы.

Орындаған: Қонысбекова Ж. Ж.

Тексерген: Шаяхметұлы Қ.

Тобы: ҚЯ-413

2015-2016 оқу жылы

Түркі тілдес халықтар, этникалық топтар түркі халықтары деген ортақ атаумен аталады. Соңғы мәліметтерге қарағанда, түркі тілдес халықтар саны қырықтан аса. Олардық жалпы саны жүз жетпіс миллионнна астам. Түркологи ядербес ғылым ретінде ең алғаш Ресейде қалыптасты. Ресейде қалыптасқан түркологияның даму тарихын төмендегідей кезең мен дәуірге бөлу бар: бірінші кезең -18ғ екінші жартысына дейінгі дәуір, екінші кезең-18ғ екінші жартысынан бастап, 19ғ бірінші жартысын қамтиды, үшінші кезең-19ғ екінші жартысынан бастап, Қазан революциясына дейінгі мезгіл, төртінші кезең-Кеңес дәуірі; 1) Түркология дамуының бірінші кезеңінде славяндар мен түркі халықтары арасында өзара танысу, қарым қатынас жасау үшін бір бірінің сөйлеу тілін білуге талпынушылық болған, шағын көлемде болса да тілдік материалдар жинап, аударма сөздіктің алғашқы, өте қарапайым бірді екілі түрі жазылған. Ғылыми негізде, жоспарлы түрде жүргізілмегенмен, қарым қатынастың аталғандай түрлерінің өзі ақ түркологияның кейінгі дәуірде ғылыми негізде қалыптасып дамуына негіз болғаны даусыз. 2) Осы тұстан бастап, онша қарқынды болмағанымен түркі тілдерін үйрену, зерттеу жұмыстары едәуір шамада жүргізілді. Бұл кезеңнің түркі тілдеріне қатысты негізгі жұмыстары тіллдік материалдар жинау, солардың негізінде шағын көлемді салғастырмалы сөздңктер жасау, оқу орындарына қажетті практикалық грамматикалардың алғашқы қарапайым түрлерін жазу. 3) 19 ғ екінші жартысынан бері қарай түркология теориялық тереңдңгң жа, ынан да, қамтыған тілдері мен проблемалары жағынан да, ғылыми кадрлардың саны мен сапасы дағынан да үздіксіз ілгері басуда, дамуда болды. Бұл мезгілдер ішінде түркологияны дамытуға, оның даңқын арттыруға үлес қосқан ғалымдар В. В. Радлов, О. фин Бетлинг, В. В. Бартольд, Н. И. Ильминский, 20ғ бас кезінен бастап бұларға С. Е. Малов, А. Н. Самойлович, Н. И. Ашмарин сияқты белгілі түркологтар қосылды.

Түркітану - түркі тілінде сөйлейтін халықтардың тілін, этнографиясын, тарихын, ауыз әдебиетін, мәдениетін зерттеу нәтижесінде қалыптасқан. Шығыстануғылымының жеке саласы. Түркітану атауы ғылыми айналымға алғаш Орхон-Енисей, көне ұйғыр, манихей, т. б. жазба ескерткіштердің зерттелуіне байланысты еніп, дамыған. Бұл жазбалар Орталық Азия мен өзге де аймақтарды мекен еткен ежелгі түркі тайпаларының тарихын, тілін, әдеби ескерткіштерін, рухани және материалдық мәдениетін зерттеуде аса құнды деректеме саналады. Бұдан кейін Түркітану орта ғасырдағы араб, парсы, түркі тілінде жазылған тарихи жылнамаларды, филологиялық және географиялық шығармаларды зерттеу негізінде дами түсті.

Түркітанудың пән ретінде дамуында XIX-XX ғ. ғ. зерттеле бастаған әдеби трактаттар мен филологиялық шығармалардың маңызы зор болды. Бұлардың қатарына түркі тайпалары туралы лингвистикалық, тарихи этнографиялық, фольклорлық деректерді жүйеге келтіре отырып жазылған алғашқы ғылыми еңбектер - Махмұт Қашқаридың «Диуани лұғат ат-түрк» атты сөздігі, Жүсіп Баласағұнидың «Құтадғу біліг» атты әдеби дидактикалық шығармасы, ортағасырлық түркі халықтарының тарихынан, шығу тегінен мәліметтер берген Мұхаммед Хайдар Дулатитың «Тарихи Рашиди», Қадырғали Жалайыридың «Жылнамалар жинағы», Рашид әд-Диннің «Жамиғ Ат-Тауарих», т. б. шығармалары жатады. Мұның бәрі XIX ғ-дың 2-жартысы мен XX ғ-дың 1-жартысында Түркітанудыңдың қалыптасып, орнығуына жағдай туғызды. Әлем халықтары ішінде түркі халықтары өзіндік тіл, тарих, мәдениет, салт-дәстүр ерекшеліктерімен айрықша орын алады. Түркітанудың дараланып, өз алдына жеке ғылым саласына айналуының ең басты себептерінің бірі Орхон, Селенга, Енисей, Талас, т. б. өзендер алқаптарынан сан алуан тасқа шекілген жазулар, мүсін тастар мен арнайы жасалған жазба ескерткіштердің бірінен кейін бірі табылып, олардың сыры ашылып, құпиясы айқындала бастауына байланысты болды. Осыған орай Орхон-Енисей-талас тас жазулары оқылып, ірілі-ұсақты көптеген түркі тайпалары мен ұлыстарының тарихы айқындалып, мәдени мұра зерттеле бастады.

Түркі тілдерінің зерттелу тарихы тереңнен тамыр алады. 10ғасырға тән «Повести временных лет» деп аталатын славян халықтарының шығармасында бұлғар, хазар, печенег тайпаларының атаулары ұшырасады. Ғалымдардың пікірінше, өзге халықтардың түркілер тіралы алғашқы танымдары тілді меңгеруге деген ұмтылыстың негізінде қалыптасқан. Н. А. Баскаков пікірінше, түркі тілдерін шынайы түрде зерттеу 19ғ түбегейлі қолға алынды. Осы ғасырдың орыс түркологиясы еуропада алдыңғы қатарлы ғылымдардың бірі саналыд. Кеңес дәуіріне дейінгі басты түркологиялық мектептер түркі тілдерінің ғылыми негізін қалаған Мәскеу, Петербор, Қазан мектептері.

І. Кеңесбаевтың қосқан үлесі. І. Кеңесбаев Қазақтың Абай атындағы педагогикалық институты мен Қазақ мемлекеттік университетінде дәріс оқи жүріп, қазақ тілінің ғылыми курсын жасауды қолға алып, оған белгілі тіл мамандарын жұмылдырды. Ол бас болған бұл зерттеу нәтижесі 1954 жылы «Қазіргі қазақ тілі» деген атпен жарық көрді. Өзі осы оқулықтың фонетика бөлімін жазды. Осы еңбегі арқылы ол қазақ тілінің дыбыстық жүйесің жетік білетін, оның табиғатын жақсы түсіне отырып, жіктей білген фонетист ғалым ретінде түркология өлеміне танылды. Ғалымның аты аталғанда ойымызға бірден оралағын оның қомақты еңбегі - «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі». 1977 жылы жариялаған бұл еңбегінеенген тіліміздің мол байлығын ол қырық-елу жыл бойы ерінбей-жалықпай тірнектеп жинаған еді. Ғалымның ұзақ жылғы еңбегі еленіп, ол осы іргелі еңбегі үшін 1978 жылы Мемлекеттік сыйлыққа ие болды. «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» бүкіл түркология ғылымының, соның ішінде казақ тіл білімінің аса зор табысы болды» деп жазды ол жөнінде ғалымның әріптестері. І. Кеңесбаев ғалымдыкден қатар ұстаздық етуден де жалық-пай, ұзак жылдар бойы еліміздің маңдайалды оку орындарында дәріс оқыды. Ол 1930 жылдардың ортасынан бастап қазақ тілімен қатар «Жалпы тіл білімі», «Тіл біліміне кіріспе» курстарынан сабақ берді. Ал оның авторлығымен жарық көрген окулықгары республика жоғары оку орындарының филология факультеттерінде ұзақ жылдар бойы қолданылды. Қазақ мемлекетгік университеті мен Абай атындағы педагогикалық институттың одан әр жылдары дәріс алған жүздеген студенттері ұстаздарының дәріс оқу шеберлігін, ұшан-теңіз білімін үлкен құрметпен есіне алады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.