Шыртылдақ қоңыздар биология,зиянды фазасы,таралуы,есептеу әдістемесі

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

БӨЖ

Тақырыбы: Шыртылдақ қоңыздар биология, зиянды фазасы, таралуы, есептеу әдістемесі

Орындаған: Қариполданов Б. Қ

Тексерген: Сагандыков С. Н.

Топ: АГ-213

Семей 2015

Шыртылдақ қоңыз (Elaterіdae) - қаттықанаттылардың бір тұқымдасы, көп қоректілер отряд тармағына жатады. Жер шарында кең тараған, 10 мыңдай түрі анықталған. Тұрқы 2-ден 50 мм-ге дейін, көбінесе 7 - 10 мм, аяқтары қысқа. Арқасымен құлаған қоңыз қысқа аяқтарын жерге тіреп аударыла алмайды. Сондықтан олар ерекше тәсілмен - иіле секіріп аударылады да, бұл кезде кеуде алды және орта кеуде өсінділері бір-біріне тию салдарынан шыртылдаған дыбыс шығарады (қоңыздың аты осыған байланысты қойылған) . Олар 30 - 40 см биіктікке дейін көтеріліп, бірнеше рет секіре алады. Шыртылдақ қоңыздар өсімдіктердің, әдетте діңінің астында тіршілік етеді. Қорек талғамайды, негізінен өсімдіктермен азықтанады. Көпшілік түрі а. ш. және орман ш-ның зиянкестері; мыс., қара шыртылдақ қоңыз (Athous nіger) дене тұрқы 10 - 14 мм, жолақты шыртылдақ қоңыз (Agrіotes lіneatus) - тұрқы 7 - 11 мм. Шыртылдақ қоңыздардың дернәсілдері де ауыл шаруашылық өсімдіктеріне зиян келтіреді. Шыртылдақ қоңыздар (Еіаісгісіае) қатты қанаттылар (Соіеоріега) отрядының дербес бір тұқымдасы. Ұстау үшін, болмаса басқа бір жағдайда қозғаған кезде бүл қоңыз секіріп кетіп, арқа жағына қарай аунап түседі де «шырт» стксн дыбыс шығарады. Сондықтан да олар шыртылдақтар деп аталады. Қоңыздардың өздері зиян келтірмейді. Бірақ олардың топырақ қыртысының әр түрлі тереңдігінде тіршілік ететін «сымқүрты» деп аталатын личинкалары әр алуан өсімдіктермен қоректенетіндіктен ауыл шаруашылығы дақылдарының ең басты зиянкестерінің қатарына жатады.

Шыртылдақтар өте баяу дамиды. Бір үрпағының өсіп-өніп жетілуі үшін 3-5 жыл керек. Әсіресе личинкаларының дамуы үзаққа созылады. Олар әр түрлі жастағы личинка және ересек қоңыз фазаларында топырақ қыртысының әр түрлі тереңдігінде қыстайды. Аздаған түрлері, солардың ішінде қара шыртылдақ және дала шыртылдағы тек личинка фазасында қыстайды.

Қоңыздардың жер бетіне шығуы және өсіп-өніп көбеюі олардың қандай түрге жататындығына байланысты әр түрлі мерзімде өтеді. Ересек қоңыз фазасында қыстайтындары ерте көктемде шығады да, көп кешікпсй үрықтанып жұмыртқалауға кірісді. Жұмырткаларын топырақ кесектерінің астына және жердің жарықтарына салады. Қоңыздардың өсімталдығы қандай түрге жататындығына байланысты әр түрлі болады. Мысалы, жолақ шыртылдақтың үрғашысы 600 жүмыртқаға дейін салады.

Шыртылдақ қоңыздың личинкаларының, яғни сымқүрттардың дамуы 3-4 жылға созылады. Олар жер бетіне көтерілмей, ылғи топырақ арасында тіршілік етеді. Дамуы аяқталған личинкалар шілде - тамыз айларында қуыршақтанады. Екі-үш жетіден соң қуыршақ қоңызға айналады. Бірақ жас қоңыздар жер бетіне келесі жылы кектемде ғана шығады. Сымқүрттары тек дымқыл топырақта ғана тіршілік ете алады. Топырақтың үстіңгі қабаты қүрғаған кездс олар оның төменгі қабаттарына қарай тереңдей түседі.

Сымқүрттар ауыл шаруашылық дақылдарының жер астылық мүшелерімен қоректеніп, көп зиян келтіреді. Дәнді дақылдардың жаңадан себілген түқымдарын жартылай немесе түгелдей кеміріп қояды, сөйтіп егіннің көгін сиретеді. Сонымен қатар олар өсімдік сабағының жер астылық бөлімін (әсіресе 3 жапырақты фазасында) жәнс түптену түйінін де зақымдайды. Тамыр жемісті және түйнек жемісті дақылдардың тамырлары мен түйнектерін тесіп ішіне еніп, оларды бүлдіреді. Зақымдалған тамыржемістер мен түйнектер сақтауға көнбей шіріп кетеді. Сымқүрттар қызылша, күнбағыс, темекі, мақта сияқты техникалық дақылдардың тамыр жүйесімен қатар олардың жаңа шыққан көгін де зақымдайды.

Сымқүрттардың ең көбірек ұнататын өсімдіктері бидай, арпа, жүгері, картоп, қызылша, күнбағыс, темекі. Ал зығыр, қыша, қарақүмық және бір жылдық бұршақ түқымдас өсімдіктерді (жер жаңғақтан басқалары) азырақ зақымдайды.

Сымқүрттардың зиянкестік әрекеттерінің дәрежесі олардың сан мөлшерінің жоғары не төмен болуында ғана емес, сонымсн қоса басқа жағдайларға да, атап айтқанда, топырақтың түріне, ылғалдылығы мен оның қүрамындағы шіріндінің мөлшеріне және өсімдіктерді өсіру технологиясына да байланысты. Неғұрлым ауа райы ыстық және қүрғақ болса, соғұрлым олардың зиянкестік әрекеті де арта түседі. Сымқүрттардың. көп немесе аз болуы негізінен топырақты баптау шараларының сипаты мен жиілігіне де едәуір байланысты. Жерді жыртып баптаған кезде олардың біразы топырақтың үстіне шығып қалады да қара торғай сияқты насеком қоректі қүстардың жемі болады, Топырақты қопсыту жүмысын жүргізген кезде қоңыздардың жүмыртқалары жәнс личинкаларымен (сымқүрттармен) қоректенетін жыртқыш насекомдарға қолайлы жағдай туады. Топырақты баптаган кезде механикалық зақымдану және кеуіп кету салдарынан шыртылдақтардың қуыршақтары мен жұмыртқаларыныц біразы тіршілігін жояды.

ТМД бойынша ауыл шаруашылық дақылдарына шыртылдак коңыздардын 50. ал Қазақстанда 20-шақты түрлері зиян келтіреді. Олардың ішінде қауіптілері мына төмеңдегілер.

Жалпақ шыртылдақ -Солтүстік, Шығыс, Сібір және Орта Азияның оңтустігінен басқа жерлсрдің барлыгында кездеседі, Қазақстанда Орал, Ақтөбе, Қостанай, Ақмала, Павлодар, Караганды, Семей жәнс Шығыс Қазақстан облыстарында таралған.

Дсмео жалпақтау келгсн, ұзыңдыгы 9-13 мм, мұртшалары қысқа, гак-жэсыд рецді кара қоңыз. Лнчинкаларының да дснесі жалпақ, үзындыгы 22 мм демін, коңыркай сары түсті, қүрсағының 10-бунағының ұшында тереңдеу шүңқыр болады.

Бұл түрдін ересек қоңыздары солтүстік аудандарда мамырдың басынан маусымның ортасына дейін. Семей облысында сәуірдің скінші жартысынан бастап кездеседі. Олардын личинкаларының дамуы 2-4 жылға созылады. Қуыршақтануы сәуірдің аягы мен мамырдың басында өтеді Жаңа ұрпақтың қоңыздары қуыршақтан күзде шығады, бірақ олар жер бетіне көтерілмей топырақ арасында қыстайды.

Негізінен өсімдігі сирек жеңіл саз топырақты немесе құм топырақты жерлерді мекендейді. Әр түрлі өсімдіктерді, әсіресе бидай, арпа, жүгері, картоп дакылдарын зақымдайды.

Жылтыр шыртылдақ - Қазақстанның солтүстік бөлігінің орманды-дала аймағында таралған. Қоңыздың ұзындығы 11-15 мм, денесінің арқа жағы жылтыр-көгілдір, жасылдау немесе қола түсті, аяқтары қара. Личинкалары жалпақ шыртылдақтың личинкаларына ұқсас, үзындыгы 28 мм-ге дейін. Көбінссс орман шеттері мен орман аралығындағы ашық учаскелерді мекендеп, көкөніс дақылдарын зақымдайды.

Алтын түсті шыртылдақ -Талдықорған, Жамбыл, Алматы облыстарының таулы аудандарында таралған. Жоғарыда келтірілген түрлерге қарағанда жіңішкелеу, үзындығы 11-13, 5 мм, денесін алтын түсті түк басқан, күңгірт қола түсті қоңыз. Личинкаларының үзындығы 32 мм-ге дейін.

Қоныздар мамыр, маусым айларында шығады. Личинкалары коңыркай сарғылт топырақты және таулы жерлердің қара топырақты учаскелерін мекендейді. Кебінесе картоп пен көкөніс дақылдарыи закымдайды.

Түкті шыртылдақ -Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аудандарында таралған. Әсіресе Алматы мен Талдықорған облыстарында көп кездеседі. Үстін ақшыл түсті түк баскан, үзыңдығы 6-10 мм _, қара қоңыз. Денесінің алдыңғы арқа бөлімі мен үстіңгі қанаттары орналасқан белімдері басқа бөлімдсрінс қараганда жіңішке. Личинкаларының үзындығы 18 мм жетеді. Оларжаңа себілғсн бидай, арпа түкымдарын, әсіресе- күздік сгістердің көгін жеп зиян келтіреді.

Тәлім шыртылдақ -Қызылорда, Шымкент жәнс Жамбыл облыстарында таралған. Ұзындығы 15-17 мм, ақшыл қоңыр түсті коңыз, Личинкалары түрлі дакылдарды (көбінесе тәлім учаскелерінде) зақымдайды.

Егістік шыртылдақ -Қазақстаннын солтүстік бөлімінің орманды-дала және далалық аймақтарында кен таралған. Бұл қоңыз онша үлкен емес, үзындығы 6-8, 5 мм шамасындай. Личинкалары жіңішкс цилиндр тәрізді, үзындыгы 18 мм жетеді.

Республиканың солтүстігіндс ересек қоңыздар сәуірдің бас кезінсн шілденің аяғына дейін кездеседі. Личинкаларының дамуы 3 жылға созылады, Көбінесе ылғалдылығы жоғары, шөбі қалың саз топырақты учаскелердс көп болады. Астық түқымдас дақылдарға, картоп жәнс әр түрлі көкеніс өсімдіктеріне зиян келтіреді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.