Тұлға теорияларының компоненттері

Теорияның негізгі қызметтері – белгіліні түсіндіру және әлі де белгісіз болжау екенін атап өткенбіз. Түсіндіруші және болжаушы қызметтерінен басқа, теорияның өзі көздейтін серіппелі мәселелері де бар. Шын мәнінде, теориялар нені талқылайды ? Ол қандай негізгі компоненттерді қамтиды және адамның мінез құлқын бірізділікпен әрі қисынды түсіндіру үшін бұл компоненттер қалай құрылымдалуы тиіс ? Тұлға психлогиясын оқып зерттеуге кіріскен студенттер осыған ұқсас сұрақтарды қояды. Тұлға теориясы әрқайсысы психологияның қарастыратын жеке тақырыптары мен мәселелеріне жинақталатын көптеген « шағын теориялардан » тұрады. Осы бөлмеде тұлғаның толыққанды теориясы шешуге тиіс алты мәселені талдаймыз ( тұлға құрылымы, мотивация, тұлғаның дамуы, психопотология, психикалық денсаулық, терапевтік әсермен тұлғаның өзгеруі ). Бұл тақырыптар тұлға теориясының тұжырымды аумағын құрайды – олар теорияның мазмұны мен оның қолданылуының межелерін ашады.
Тұлғаның құрылымы
Адамдардың әр түрлі жағдайларда және түрлі уақытта өзгермейтін сипаттамаларын көрсететін құрылымды тұжырымдамалар – кез келген тұлға теорияларының негізгі белгісі болып табылады. Осындай тұрақты сипаттамалар адам психикасының негізін құрастырушы блоктарының рөлін атқарады. Осы мағынада олар жаратылыстану ғылымдарындағы атомдармен жасушалар сияқты ұғымдарға іспеттес. Дегенмен құрылымды тұжырымдамалар негізінен болжалды түрде болады, оларды мидың нейрондары сияқты микроскоппен көру мүмкін емес.
Адамдардың кім екенін түсіндіру үшін , персонологтар тұжырымдамалардан құралған мозайкалық өрнекті ұсынды. Тұлға бітістерінің тұжырымдамасы құрылымды тұжырымдамалардың ішіндегі едәуір танымал үлгілерінің бірі.
Бітіс - адамның әр текті жағдайларда өзін белгілі бір түрде ұстауға бейімділігі мен тұрақты сапасы ретінде қарастырылады. Тұлға бітістерінің танымал үлгілері түрде таралғандары: албырттық, шыншылдық , сезімталдық пен жасқаншақтық. Тұлағын мінез бітістерін зерттеу саласындағы үш жетекші белгілі ғалымдар – Гордон Олпорт, Рэймонд Кеттел және Ганс Айзенк – тұлғаның құрылымын схема түрінде мінез құлықтың негізіндегі болжалды құсиеттер терминдерімен ұсынғанды жөн көрді.
Талдаудың басқа денгейінде тұлға құрылымы тұлға типтері тұжырымдамасының көмегімен сипатталуы мүмкін. Тұлғаның типі нақты көрсетілген шектері бар дербес категорияны құрайтын көптеген әртекті бітістердің жиынтығы түрінде сипатталады. Тұланың бітістерін қарастыратын тұжырымдамаларға қарағанда бұндай тұжырымдамалар мінез – құлықтың едәуір тұрақты , әрі едәуір жалпыланған сипаттарын болжайды.
Адамдарда әртүрлі дәрежеде байқалатын мінез – құлық бітістері бар болғандықтан, оларды әдетте бір немесе басқа типке жатқызып сипаттайды. Мәселен, Карл Густав Юнг адамдарды: интроверт және экстраверт атты екі категорияға бөлінеді деген пікірде болған. Осы тұрғыдан әрбір кез келген тұлға – міндетті тұрде біріншісіне ,немесе екіншісіне жатады.