Тұлғаның өмірлік жолда дамуының психологиялық механизімдері

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі

Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті

СӨЖ

Тақырыбы: Тұлғаның өмірлік жолда дамуының психологиялық механизімдері

Тексерген:Адильжанова Қ

Орындаған: Ауесханова Н

Семей 2015

Алдыңғы тарауларда біз тұлғаның дамуын оның барлық өмілік ауқымында қарастырдық. Бірақ көрінбейтін тұлғалық өзгерістері тұлғаның психикалық білімі бұзылған немесе нығайған кезде күнделікті жүреді. Тұлға құрылымының «құрылыс материалы» болып, тұлғаның барлық іс-әрекеті мен мінез-құлқына сонымен қатар, оның өмірлік жолында өмірлік іс-әрекетіне қызмет ететін, психологиялық процесстер болып табылады. Тұлға қасиеттерінде процесстердің қарым-қатынас арқылы өтуі теориясын С. Л. Рубинштейн белгілеген. Мотивтер қорытындысы мінез бітістерінің тұрақты көрінуіне, әрекеттер қорытындысы - қабілетке әкеледі (1) .

Психикалық процесстердің көкейкестілігі, олардың мазмұны мен бағыттылығы өмірлік жағдайлар сипаты мен құрылымы, сонымен қатар, тұлғаның құрылымы мен мінезіне байланысты болады. Алайда, өмірлік жол контексінде психикалық процесстер жаңа формаға еніп, «не үшін және қалай өмір сүреді? » тақырыбында экзистенционалды қобалжулар дәрежесіне дейін жетеді. Сонда қабылдау пайымдау сапасын иеленіп, ес еске түсіруге, ойлау- толғанысқа, ой- ойлауға, эмоциялар- эстетикалық, этикалық және интеллектуалды қобалжуларға айналады. Осының барлығы тұлғаның ішкі өмірін, оның субьективті әлемінің феноменологиялық суретін құрайды.

Ішкі өмірлік белсендіру тағдырлық және тұлғалық-дамытушы мағынаға ие болатын ерекше жағдайда болады. Ол жағдайлар немесе оларға деген қажеттілктің болуы арқылы шақырылады. Ол үшін адам жағдайды оған адрестелген, оны іштей ақыл-ой арқылы жоспарлап, кейін амалын шешетін өмірлік мәселе ретінде қабылдау керек. Нақтыланған құндылықтарды бекітуге бағытталған, өмірлік маңызды сұрақтардың шешімдерін қабылдап, оларды іске асыру, осылайша өмірлік таңдау іске асады.

Адамның өмірлік жолындағы мәселесі

Қазіргі адамдардың өмірі бұрынғыдан қарағанда, тез өзгеретін жағдайлар арқылы өтіп жатыр. Саяси құрылыстар, әлеуметтік құрылымдар, заңдылықтар, қоғам идеологиясы өзгеріп, жаңа техникалар ал онымен қатар, жаңа мамандықтар, еңбек, қарым-қатынас, адамдардың демалысы үшін жаңа мүмкіндіктер шығады. Қоғам тұлғаға жиі кездесетін оның өзіндік ұмтылысы мен қабілеттеріне жиі қайшы келетін алуан түрлі талаптар қояды. Бұл тұлғаның өмірлік жолындағы имманенттік (имманентную) мәселені білдіреді, яғни ол тез тарихи-әлеуметтік немесе апат жағдайларының қайта құрылуы кезінде көтерілетін деңгей.

Расыменде, нақты тариғи жағдайлар, оладың қатысушылары мен куәгерлері болатын адамдардың дамуы мен өмірлік бөлінуіне қатысады. Әрине, тарихи тектен шыққан өмірлік мәселеден басқада, микроорта жағдайлары арқылы шығатын нақты мәселелер де бар.

Проблемалық жағдайлар тұлға арқылы сезіліп, өз өмірінің негізін және жақын адамдары, сонымен қатар кіші және үлкен топтағы әртүрлі қарым-қатынас арқылы байланысты адамдардың өмірін шыңдау мен нығайту үшін шешімін табуды қажет ететін міндеттер ретінде қарастырылады. Туындаған мәселе осылайша қабылданбауы да мүмкін, осындайда адам соған сәйкес міндеттерді қоймайды, сондықтан ештеңе шешпейді. Ондай жағдайда, ол үшін шешімді оның жақын адамы іздейтіні анық, немесе бұл мәселе уақыт өте келе өмірлік жағдайлардың обьективті динамикасында өзінің маңыздылығын жоғалтады .

Адамдар өмірлік міндеттерді әртүрлі қояды және шешеді:

1) Өмірлік жоспар, жеке өмірлік бағдарлама, жалпы түпкі ойға сәйкес;

2) Әлеуметтік бағдарлама, қоғам ұйғарымына сәйкес;

3) Алдыға қарамастан жағдайлық, нақты жағдайда маңызды қажеттіліктерге сүйене отырып;

4) Кейбіреулері мәселені мүлдем көрмеуді және ештеме шешпеуді ұйғарады.

Тұлғаның өмірлік жолында өмірлік іс-әрекетінің психологиялық механизімдері болып, өмірлік таңдау кезінде өмірлік міндеттерді шешу мен қойылу тәсілдерін іске асыру болып табылады.

Тұлға жалпы «мәселені шешуші» ретінде қатысады. Ол үшін онда бірінші кезекте ойлау мен сана бар. Өмірлік міндеттерді шешуде ол биографиялық ойлау ретінде қатысады. Осындай ойлауда биографиялық (автобиографиялық) ес процесстері, елестету (арман, мұрат), ішкі сөздер( өз өзімен іштей диалог, «ар-ұждан дауысы!») бірігеді. Осының барлығы өмірлік мәселелер арқылы шақырылған қабылдаулар, эмоция арқылы еніп, мотивтермен оқталған, барлық ішкі өмірлік жиынтықты құрайды.

Биографиялық ойлау

«Биографиялық ойлау» термині психологияға жат және жақында шыққан (мысалға, Р. А. Ахмеров диссертациясында, алайда ол онда арнайы дәлелденбеген) (2) . Оның қолдануы аналогия бойынша биографиялық (автобиографиялық) ес түсінігімен анықталып көрсетілген.

Биографиялық ойлау- субьектінің өмірлік іс-әрекетіндегі маңызды танымдық қабілеттер, өмірді адекватты түрде түсіну жетістігінің инструменті. Биографиялық ойлаудың тәжіриблік жағы өмірге, өмір сүру іс-әрекетіне және өмірлік шығармашылыққа деген ерік-жігер ретінде көрінетінің ескерген жөн.

Біз биографиялық ойлауды К. А. Абульханованың лабораториясының зерттеу пәніне айналған әлеуметтік әртүрлілілік ретінде қарастырамыз. Ол былай деп жазады: «Әлеуметтік ойлау пәні болып, феноменологиялық жиынтықтардағы және мазмұнды сипаттағы (адамдардың қарым-қатынасы мен мінез-құлқы, олардың тұлғасы, әлеуметтік процесстері, жағдайлары), сонымен қатар өзіндік өмірдегі, барлық әлеуметтік шындықтар жатады» . Тұлға өмір субьектісі ретінде ондағы ойлау мен қажеттілік қабілетіне ие (3, 41) .

Дәйексөзде көрсетілгендей әлеуметтік ойлау тарихи-әлеуметтік (тарихи уақиғалардың мағыналары, макроортада қоғамдық құбылыстарды түсіну), коммуникативті-әлеуметтік (тікелей қатынас кезіндегі адамдардың тұлғасы мен қарым-қатынасты түсіну) және биографиялық (өзіндік өмірлік жолын түсіну) аспектіден тұрады.

Біздің көзқарасымыз бойынша, әлеуметтік ойлаудың осы үш аспектілері оның- тарихи-әлеуметтік, коммуникативті-әлеуметтік және әлеуметтік- биографиялық үш түрлігімен есептеуге болады (4) . Әдетте адам қоғамда әлеуметтік-саяси процесстерді терең талдайды, сонымен қоса, болашақта толығымен саяси жағдайлар, қарым-қатынас, кәсіби жұмыстар шеңберіне еліктеп, жақын адамдарының мінезін нашар талқылайды немесе өзіндік өмірлік жағдайларын адекватсыз түсінеді, өзін және өз тағдырын аз ойлайды.

Әлеуметтік әсіресе биографиялық ойлаудың маңызды қызметі проблематизация болып табылады, яғни, нақты орын жағдайы мен уақытта шешім қабылдауға тура келетін өмірлік қайшылықтардың адекватты көрінісімен сәйкес өмірлік міндеттерді қалыптастыру. Қоғамдық және тұлғалық қарым-қатынас «кеңістігі» макро және микроортада нақты жағдайларды ескеріп, мезгілімен және ретті болған жағдайда ғана шешім табысты болады. Егер ақылды шешім нақты әрекет ету уақыты мен орын жағдайында үзінді кезінде қабылданса, онда ол өнімсіз және зиянды болуы мүмкін.

Әлеуметтік ойлау процедурасына категоризация жатады. Ол өз кезегінде - категория деп аталатын ұқсас әлеуметтік құбылыстарды қорытындылау болып көрсетіледі. Олар өздерінің есімдерін алып үлгермей, «бүркеншік есім» арқылы өмір сүріп жатқанда, әсірсе қоғамада түбегейлі өзгерістің болып жатқан кезінде оңай емес.

Әлеуметтік ойлаудың негізгі процедурасы интерпретация болып таылады. Ол көптүрлі қатынастар мен байланыстарды өзіне сіңіретін құбылыстардан, субьектінің өзі жасаған ойлары, жағдайларын соған ұқсас етіп қайта қалыптастырудан тұрады.

Тарихи-әлеуметтік және коммуникативті-әлеуметтікке қарағанда биографиялық ойлауды тұлғалық елігу мен жоғары қызығушылықпен сипатталады деп болжауға болады.

Көп мөлшерде биографиялық ойлау каузальды атрибуцияның қорғаныс механизімдерінің әрекетінде еліккіш, яғни олар иллюзиялық шешімді армандау сезіміне жеткізуі мүмкін. Ойлау нысанының өзгеруі (деформация) қорғаныс механизімдерінің ықпал етуі арқылы, тұлға құрылымында мінез-құлықтың еріктік және қорғаныс балансы механизімдерімен интеллект деңгейіне байланысты болуы мүмкін.

Әлеуметтік ойлаудың келтірілеген өзіндік түрлері

Мен деңгейінің елігуі обьектісінде ғана емес, сонымен қоса ақыл-ой жемісіне де тән. Осылайша, тарихи-әлеуметтік ойлаудың қорытынды жемісі, тарихи процесстер мен қоғам имплициталық теория болып табылады. Коммуникативті-әлеуметтік ойлау тұлғаның адами қарым-қатынасын, имплициталық теорияны орнату үшін қызмет етеді. Биографиялық ойлау процессінде тұлға өзіндік өмірлік жолы концепциясын қалыптастырады. Ол өз кезегінде өмірлік фактілердің категоризациясы, интерпретациясы, проблематизация актерінің көптеген варианттарын көрсетеді және жалпы өмірлік жолдың субьективті суретінің тұрақты ядросы болып табылады.

Өмірлік жолдың субьективті суреті түсінігін Б. Г. Ананьев енгізген. Оның көзқарасы бойынша тұлғаның сана сезімінде өмірлік жолдың субьективті суреті «тарихи- биографиялық күндегі салыстыруға келетін, әлеуметтік және индивидуалды дамуға сәйкес» (5, 155) құрылады. Тарихи-әлеуметтік немесе биографиялық дағдарыс жағдайында деформациялануы кезінде тұлға құрылымы бұрмаланады: субьективті болашақ қысқартылады, тез арада болашақ екпінделіп, өткен шақтағы тәжірибелер жоғалады (2, 6, 7) . Өмірлік жол мен субьективті сурет концепциясы негізінде тұлғалық процесстер, олардың әлеуметтік өмірлік іс-әрекеті реттеледі, нақты өмірлік шешімдер қабылданады.

Ойлаудың барлық түрі- ол ең алдымен интеллектуалды процесс. Когнитивті бағыт тұлғаны өмірлік іс-әрекеттің субьектісі ретінде, оның ақпаратты қайта өңдеуі, соның ішінде, өзіндік қажеттіліктері мен потенциалы, шешім қабылдау нәтижесі мен жағдайлары, өмір жағдайлары туралы ақпаратты қайта өңдеуі бойынша, ортақ интеллектуалды қабілеттері, өмірлік шешім қабылдауына байланысты назар аударады. Интеллект қаншалықты жоғары болса, индивидуалдылық соншалықты ықпалданған (интегрирована) болады және адам қажетті ақпараттарды өңдеп, өмірлік міндеттерді табысты орындай алады. Американдық психолог Дж. Зиманның (8) ойы осындай. Германиялық психолог Г. Томэ (10) мен финдық психолог Х. Хурмеде (9) осыған ұқсас ойлайды. Олардың пікірлерінше, тұлғаның мінез-құлқында нақты өмірлік жағдайларда өкілетті болатын, когнитивті құрылым үлкен рөл ойнайды. Осы жоспар бойынша өмірлік жол әрекетінің «жоспарлары» мен «сценарилерінің» инструменталды біліміне байланысты «схемалар», «тақырыптар», «конструкторлар» зерттелінеді.

Б. Г. Ананьев тұлға құрылымындағы маңызды ортақ интеллектінінің орнын ұсынып, кешенді зерттеуде өзінің әріптестерімен бірігіп осы сұрақты зерттеген. Ол тұлға мен интеллектіні дәйексіз өзара жекелену деп есептеген, себебі әлеуметтік қызметтер, қоғамдық мінез-құлық пен мотивациялар ( әлеуметтік өмірлік іс-әрекетті қосамыз- қосымшада. И. Л. ) әрқашанда қоғамды, басқа адамды және өзін-өзі түсіну, бейнелеумен байланысты (5, 307), ал интеллект көбінесе тұлғаның өмірлік жоспарларының адекваттылығымен анықталады.

Әлеуметтік перцепция саласында зерттелетін, әлеуметтік интеллект деп аталатын байланысты биографиялық ойлаумен байланыстыру заңды сұрақ. Адамдарды түсіну және олармен адекватты қарым-қатынас орната білу - субьект өміріндегі маңызды қабілет, ал қоршаған ортамен қарым-қатынас, серіктесу немесе қақтығысу- әр адам өмірінің маңызды бөлшегі. Биографиялық ойлау мазмұнының бар болуы өзіндік өмір контексінде қоршағандардың мінезі мен адами қарым-қатынастар туралы ойлануды құрайды.

Биографиялық ойлау тұлғалық рефлексияға өте жақын, бірақ онымен бірікпейді. Биографиялық ойлау ол тек қана рефлексия ғана емес, сонымен қатар ол өмірлік міндеттердің шешімі. Бұл құбылыстардың арақатынасы жайлы сұрақ әлі зерттелмеген.

Биографиялық ес

Биографиялық ойлауда ой обьектісі көбінесе биографиялық (автобиографиялық) ес формасында көрсетіледі (11, 12) . Онда өткен шақтағы аз немесе көп сүрген тірі бейнелер, басқаша- еске түсірулер сақталады. Олар биографиялық ойлаудың сезімдік негізін құрайды. Бұдан басқа, ойлауда қазіргі және болашақтағы бейнелер, сонымен қоса, қорытынды ойлар қолданылады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.