Фармацевтикалық терминдердің латын тіліндегі атаулары

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

СӨЖ

Тақырыбы: Фармацевтикалық терминдердің латын тіліндегі дәріптелуі

Орындаған : Қабылахметов А.

Семей қаласы

2015 - 2016 оқу жылы

Фармацевтикалық терминдердің латын тіліндегі дәріптелуі

Фармацевтикалық терминология /гр. pharmakeia -дәрі-дәрмектің жасалуы және колданылуы/- медицина терминологиясының негізгі бір саласы болып есептелінеді. Фармацевтикалық деген сөз гректің “pharmacon” (дәрі) сөзінен шыққан. Ал фармакология дегеніміз - бұл дәрі-дәрмектердің ағзадағы әсерін тигізу жөніндегі ғылым. Фармация - бұл өсімдіктен, мал өнімдерінен, минералдан және синтез әдісімен алынған дәрі-дәрмектердің өндірісі мен қолданылуы. Фармакопея - кітап. Осы кітапқа дәрі-дәрмектердің атаулары мен дәрі түрлері, препараттар туралы жазылған мемлекеттік заңдардың жинағы кіреді.

Фармацевтикалық терминдер алуан түрлі фармацевтикалық ұғымдарды білдіреді:

1. дәрінің дәрілік түрлерін /ұнтақ, ертінді, таблетка т. б. /;
2. дәрілік өсімдіктердің аттарын /ботаникалық номенклатура/;
3. өсімдік пен жануар тектес шикізаттарының түрлерін /тамыр, гүл/;
4. химиялық қосылыстардың жүйелі /ғылыми/ атаулары, химиялық. номенклатура;
5. дәрі-дәрмектердің тривиальды /шартты/ аттарын.

Кейбір фармацевтикалық терминдердің түсініктемесі

1. Дәрі-дәрмек. Дәрі-дәрмек дегеніміз - бұл өсімдіктен, мал өнімдерінен, адам тіндерінен, минералдан және синтез әдісімен алынған зат.
2. Дәрілік зат- биологиялық зат немесе химиялық қосылыстардан тұратын дәрі.
3. Дәрілік өсімдік шикізаты- медицинада қолданылатын өсімдік шикізаттары (шөп, тамыр, жапырақ, гүл, тамырсабақ және т. б) .
4. Дәрінің түрі- өсімдіктің шикізатқа немесе дәрілік затқа айналған қолайлы қалпы (ерітінді, таблетка, экстракт, жағатын май, балауыз дәрі, пилюля, ұнтақ т. б. ) .
5. Дәрілік препарат- арнайы дәрілік түрлерінен тұратын дәрі-дәрмек.
6. Ықпалды зат- терапевтік, профилактикалық және диагностикалық ықпал ететін дәрі бөлігі.
7. Белгіленген мөлшерде бір немесе бірнеше ықпалды заттың бір дәрілік түрінде кіретін дәрі- дәрі-дәрмектердеп атайды.

Дәрі-дәрмектердің тривиальды атаулары

Көптеген дәрі-дәрмектердің атаулары химиялық қосылыстар болып есептелінеді. Мысалы, мыс оксиді, фоли қышқылы. Бірақ, олар дәрі-дәрмектердің номенклатурасында ғылыми /жүйелі/ атаулар емес, тривиальді (латын trivialis, е -дағдылы, әдеттегі) атаулар сияқты қолданылады.

Ғылыми, яғни жүйелі атаулар дәрі- дәрмектердің химиялық құрамын қамтып көрсетеді.

Дәрі-дәрмектердің ғылыми (жүйелі) атаулары күрделі болғандықтан күнделікті қолдануға ыңғайсыз. Соған орай, қысқа, және түсінікті болу үшін тривиальды атаулар қолданылады. Тривиальды атаулар - бір немесе бірнеше белгілерінен негізделген жасанды жаңа сөздер. Дәрі-дәрмектердің тривиальды атауларында мынандай белгілер болуы мүмкін: заттың неден жасалғаны, химиялық құрамы, синтез жолының түрі, терапевтік әсері, фармацевтикалык тобына қатыстылық анатомиялық немесе физиологиялық жағынан сипаты, кездейсоқ ассоциациялар.

Дәрі-дәрмектердің номенклатурасы көп елдерде екі тілде белгіленген латын және ана тілдерінде. Латынша аты атау септіктің жекеше түріндегі жалғауға аяқталады дa, септеудің IIтүрі /Gen. sing, i / netrum зат есімдері болып табылады. Ал орысша және қазақша баламасында латын тіліндегідей, бірақ "um"жалғауы түсіп қалған. Мысалы:

лат.

Tetraсyclinum

Analginum

орыс. қаз.

тетрациклин

анальгин

Тривиальды атауларында екпін соңғының алдындағы буынға түседі. Латынша дайындығы жоқ сатуға түскен патенттелген саудалық атаулар, біркелкі болу үшін - um жалғауын алады, ілік септікте - і . Мысалы. Lasix - Lasixum; Lasixi.

а - жалғауға аяқталатын атаулар, ілік септікте I септеу зат есімі сияқты септеледі. Мысалы: Nospa - Nospae.

Тривиальды атаулардың жасалу моделі

Сөз құрамында жиі кездесетін сөз бөлшектері

Дәрі-дәрмектерді тез еске түсіру және қасиеттерін жақсы түсіну үшін жиі кездесетін түбірлерді білу қажет. Дәрі-дәрмектердің аттарында бірнеше рет кездесетін түбірлерді жиі кездесетін түбірлер деп атаймыз. Мысалы: жүрек дәрінің атауында кездесетін түбірлер

лат. сor -/ жүрек/ - Corvalolum, i n

грек. cardi -/ жүрек/ - Cardiaminum, i n

Латын тілінде етістік формаларының жүйесі төмендегі грамматикалық категорияларға бөлінеді;

1. Шақ категориясының6 түрі бар: (Бірақ, біз бір түрін өтеміз - осы шақты -tempus praesens) .
2. Рай категориясы

modus infinitivus - тұйық рай

modus indicativus - ашық рай

modus conjunctivus - шартты рай

modus imperativus - бұйрық рай

3. Екі түрі бар

numerus singularis - жекеше түрі

numerus pluralis - көпше түрі

4. Жақ категориясы (personae)

Медициналық терминологияда үшінші жақтың жекеше және көпше түрлері қолданылады.

5. Етіс категориясы:

genus activum - негізгі етіс

genus passivum - ырықсыз етіс

Негізгі етісте бастауыш жасайтын істі білдіреді (Мен кітап оқып отырмын) . Ырықсыз етісте істі кім істегені белгісіз (Шөп шабылды) .

Сабақты етістіктер негізгі және ырықсыз етістерде қолданылады.

Салт етістіктер тек негізгі етісте қолданылады. Aegrotus pneumonia laborat (act) . Науқас өкпе қабынуымен ауырады.

Етістіктің жіктелу түрлері. Сөздіктегі түрі

Сөз негізі қандай дауыстыға аяқталатынына қарай, етістіктер төрт топқа бөлініп, төрт түрлі үлгі бойынша жіктеледі.

Сөз негізін анықтау үшін етістіктің тұйық рай (Infinitivus) формасының - re жалғауын алып тастау керек. Жіктеудің ІІІ түріне жататын етістіктерде

- ere алып тастау керек, өйткені -е қысқа болып тұр, түбірге де, жалғауға да жатпайды, жай ғана екеуін қосып тұр.

Етістіктердің сөздіктегі түрі мынандай компоненттерден тұрады:

1. осы шақтың 1 жақ ашық райдағы негізі етістегі формасы- ожалғауымен.
2. тұйық райдың-reжалғау алдындағы дауысты дыбыспен бірге.
3. жіктеудің түрі

Мысалы:

signо, are 1- белгілеу

habeo, ere II - пайда болу

diluo, ere III - сұйылту, су қосу

аudio, ire IV - тыңдау

Ашық рай

(Indicativus)

Осы шақтың ашық райдың негізгі және ырықсыз етістің формалары (Praesens indicativi activi et passivi) сөздің негізіне жіктік жалғаулары жалғануы арқылы жасалады.

PІA PІP

sing - t sing - tur

3 жақ 3 жақ

pl - nt pl - ntur

NB! Жіктеудің ІІІ түріне жататын етістерді PІA, PІP формаларының жасалуында түбір мен жалғауының арасында - і - дауысты дыбысы пайда болады, ал жіктеудің ІІІ және IV түрлеріне жататын етістіктерде көпше түрінде - u - дауысты дыбысы пайда болады.

Шартты рай

(Conjunctivus)

Шартты райда сөйлеуші іс-әркеттің, қимылдың шартын білдіреді. Рецептурада латынның шартты мағыналарының біреуі ғана беріледі - іске жұмылдыру, бүйыру. Қазақ тілінде етістік шартты райдың жалғауымен беріледі:

Араластырыл сын

Белгілен сін

P raesens conjunctivi activi et passivi осы шақтың негізінен және жіктік жалғаулардың (негізгі етіс, ырықсыз етіс) қосылуы арқылы жасалады. Жіктеудің І түрінде негізіндегі «а» «е» дауысты дыбысына ауысады. Жіктеудің ІІ, ІІІ, IV түрлерінде негізіне «а»- жұрнағы қосылады.

Бұйрық рай (Imperativus)

Бұйрық райдың екі формасы бар: екінші жақтың жекеше және көпше түрлері. Бұйрық райдың жекеше түрінің І, ІІ, I түрлерінде тұйық райдың - re жалғауының алып тасталуы арқылы жасалады, ал жіктеудің ІІІ түрінде е жалғауы жалғанады. Бұйрық райдың көпше түрінің екінші жағын жасау кезінде жіктеудің І, ІІ, IV түрлерінде етістіктің негізіне - te жалғауы, ал жіктеудің ІІІ - түрінде -ite жалғауы жалғанады.

Рецепте кездесетін етістіктер

Рецепте етістіктер бұйрық және шартты райда қолданылады. (Іmpеrаtivus et Conjunctivus) .

Рецепттерде етістіктердің қолданылуы.

Рецепте fierі деген етістіктің қолдану мысалдары

Латын тіліндегі химиялық номенклатура

Химиялық номенклатураға химиялық элементтері және оның қосылыстары кіреді.

Химиялық элементтер

Химиялық элменттердің латынша аттары атау күйінде "um"жалғауына аяқталады да септеудің IIтүріне жататын зат есімдері болып табылады. Мысалы: Kalium, in- калий

Ferrum, in - темір

Ережеден тыс: Sulfur, uris n / III -септеу/- күкірт

Phosphоrus, i m /II- септеу/- фосфор

Қышқылдар атаулары (қышқыл- Acidum, i n)

Қышқылдың латынша атауы екі сөзден түрады: бірінші-“acidum” зат есім, екіншісі- қиыса байланысқан I топтың сын есімінен болған анықтауыш.

Оттекті қышқылдардың латынша атауының анықтауышының бейметалдың атауының негізіне "іс"- um немесе "os" деген жұрнақты қосып айтады.

"іс"- жұрнақ қышқылдың тотығу дәрежесі жоғары екендігін білдіреді. /қазақ атауында анықтауышы жалғаусыз/.

"os" жұрнақ қышқылдың тотығу дәрежесі төмен екендігін білдіреді. /қазақ атауында анықтауыштың - ты, -ті, -лы жалғаулы/ білдіреді.

Мысалы: Acidum sulfur - ic-um - күкірт қышқылы Acidum sulfur - os-um - күкіртті қышқыл. Оттексіз қышқылдардың латынша атауының анықтауышы бейметалл атауына "hydro" деген приставка және "ic-um" жазылады. /қазак атауында анықтауышы «сутек» деген сөзбен аяқталады.

Қышқылдардың жасалу модельдері

Кейбір қышқылдардың атауы

Оксидтердің атаулары

Оксидтердің, гидроксидтердің және пероксидтердің атаулары екі зат есімнен түрады: бірінші сыңары- ілік жалғаулы элементтердің атауы, екіншісі- атау күйіндегі оксидтердің тобының аты: oxydum, hydroxydum, peroxydum /септік бойынша өзгереді/.

Оху - деген түбір құрамында оттегі бар екенін білдіреді.

Жасалу моделі

Тұздардың атаулары

Тұздардың латынша атаулары екі зат есімнен тұрады: бірінші сыңары -ілік жалғаулы катионның немесе дәрілік заттың тривиальды аты; екіншісі -атау күйіндегі анионның атауы /септік бойынша өзгереді/.

Оттексіз қышқылдардың тұздарында аниондардың атаулары септеудің екінші түріне жататын /neutrum/зат есімдерінен болады. / -id; um, id-i/, ал оттекті қышқылдардың тұздарына -септеудің IIIтүріне жататын masculinumзат есімдерінен болады /-as-atis, -is-itis/.

Негізгі түздарда аниондардың аттары sub деген приставка арқылы ал қышқыл тұздарда hydro деген приставка арқылы жасалады.

Аниондардың атаулары

в) sub + nitras, atis m -негiзгi нитрат

г) hydro + tartras, atis m - гидротартрат

Натрий мен калий тұздары

Натрий мен калий тұздарының латынша атауын дәрілік заттың атауына natrium немесе kalium деген сөзді қосып айтады. Сөз дефис арқылы және кіші әріппен жазылады.

Мысалы: сульфацил -натрий /тұзы/- Sulfacylum (i) -natrium (i)

NB! Натрий кофеин - бензоаты

Coffeinum (i) - natrii benzoas (-atis)

Эфирлердің атаулары (aether, eris m)

Эфирлер тұздар сияқты екі зат есімнен: ілік септікте берілген катионның, атау септікте берілген анионның атауынан түрады. Эфир атауының құрамында yl деген бөлшек міндетті түрде кіреді.

Эфирлердің жасалу моделі

NB! Қазақ тілінде эфирлердің атауы екі сөзден тұрады, ал орыс тілінде бір

сөзден /фенилсалицилат; амил нитрит. /

Рецепт - латын recipio, ere -алу деген мағынаны білдіретін сөзінен алынған/ -дегеніміз дәріні дайындау, беру және қолдану тәсілі туралы белгіленген ереже бойынша жазылған дәрігердің фармацевтке ұйғарымы.

Рецепт стандартты қағазда /бланк көлемі 105х148мм/ сиямен анық, қатесіз жазылады. Рецептте қателерді түзеуге болмайды. Дәрігердің қолы мен мөрі міндетті түрде рецепте қойылу керек.

Рецепттің құрамы

Рецепттің құрамы төмендегідей:

1. Inscriptioемдеу мекемесінің мөрі мен шифры
2. Datum-рецептің жазылған күні3. Nomen aegroti-науқастың аты- жөні

4. Aestas aegroti-науқастың жасы
5. Nomen medici- дәрігердің аты-жөні
6. Praescriptio- латын тілінде жазылатын бөлім:

1) Invocatio - фамацевтке дәстүрлі түрде «Recipe» деген сөзбен үндеу беру.

2) designatio materiarum - дәрілік заттарды мөлшерімен белгілеу.

7. Subscriptio - дәріні қандай түрде, қай мөлшерде беру жөнінде -дәрігердің фармацевтке нүсқауы.

8. Signatura - дәріні қолдану тәсілі жөнінде науқасқа арналған дәрігердің нүсқауы. Орыс және ана тілінде жазылады.

10. Nomen medici etsigilum medici- дәрігердің қолы мен жеке мөрі.

Дәрі- дәрмектердің мөлшерін белгілеу жүйесі

Рецептте дәрі-дәрмектердің мөлшерлерін белгілеу жүйесі төмендегідей:

а) сусымалы

заттарға 1 грамм - 1, 0 (gramma)

2 грамм - 2, 0 duogrammata

1 дециграмм -0, 1 decigramma

3 дециграмм - 0, 3 tria decigrammata
1 сантиграмм-0, 01 centigramma

1 миллиграмм- 0, 001 milligramma

1 децимиллиграмм - 0, 0001 decimilligramma

1 микрограмм - 0, 1 microgramma

б) Сұйық дәрілік заттардың мөлшерлерінің миллилитр арқылы араб цифрмен белгілейді:

1 мл- 1 ml (millilitrum)

3 мл- 3 ml (tria millilitra)

5 мл- 5 ml (guingue millilitra)

0, 1 мл- 0, 1 ml ( decimillilitrum)

Мысалы : Recipe : Liguoris Ammonii anisati 1 ml

1 миллилитрден кем берілетін сұйық дәрілік заттың мөлшері рим цифры арқылы белгіленеді және оның алдында guttam (Ace. sing) немесе guttas (Acc. pl) тамшы деген сөз жазылады.

Rp: Olei Menthae piperitae guttas III

в) Антибиотиктердің мөлшерлері қысқаша түрде Е. Д. / бірлік әсері/ деп
белгіленеді.

Мысалы: Rp: Benzуlpenicillini- natrii 25 ED

Рецептте екі я бірнеше дәрі-дәрмектің мөлшерлері бірдей болатын болса, олардың дозасы тек бір рет ақырғы дәрілік заттан кейін, сонымен бірге цифрдің алдында гректің ana /бірдей, тепе-тең/ деген сөзі қойылады. Мысалы: Rp: Analgini

Amidopуrini ana 0, 25

Рецепт үлгісі

Дәрігердің есіне

... жалғасы

Фармацевтикалық терминдердің латын тілінде дәріптелуі

Фармацевтикалық терминдердің латын тілінде дәріптелуі жайлы

Фармацевтикалық терминдердің латын тіліндегі дәріптелуі туралы мәлімет

Дәрілік заттардың тривиальды атаулары

Фармацевтикалық терминдердің латын тіліндегі дәріптелуі туралы

Фармацевтикалық терминдердің латын тіліндегі дәріптелуі

Фармацевтикалық терминология

Фармацевтикалық терминдердің латын тіліндегі дәріптелуі туралы ақпарат

Тривиалдық атаулар

Анатомиялық терминдердің латын тіліндегі дәріптелуі жайлы

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс