Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға даярлау процесін талдау
АНЫҚТАМА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Инклюзивті білім беру туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Инклюзивті білім беруде балалардың педагогикалық.психологиялық жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Қазақстан Республикасындағы инклюзивті білім беруді дамыту..
1.4 Инклюзивті білім берудің өзекті мәселелері мен бағыттары ... ... ...
2 БОЛАШАҚ БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМДЕРІН ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА ЖҰМЫС ЖАСАУҒА ДАЙЫНДАУ
2.1 Инклюзивті білім беру және оны жүзеге асырудың ерекшеліктері
2.2 Инклюзивті білім беру жағдайында мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігіне қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға дайындау бағдарламасын құру ... ... ... ... ... ...
2.4 Педагогтар мен мамандардың инклюзивті білім беруде қарым.қатынас байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Инклюзивті білім беру туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Инклюзивті білім беруде балалардың педагогикалық.психологиялық жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Қазақстан Республикасындағы инклюзивті білім беруді дамыту..
1.4 Инклюзивті білім берудің өзекті мәселелері мен бағыттары ... ... ...
2 БОЛАШАҚ БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМДЕРІН ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА ЖҰМЫС ЖАСАУҒА ДАЙЫНДАУ
2.1 Инклюзивті білім беру және оны жүзеге асырудың ерекшеліктері
2.2 Инклюзивті білім беру жағдайында мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігіне қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға дайындау бағдарламасын құру ... ... ... ... ... ...
2.4 Педагогтар мен мамандардың инклюзивті білім беруде қарым.қатынас байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Елбасы Н.Назарбаевтың 2014 жылғы «Қазақстан жолы–2050:Бір мақсат,бір мүдде,бір болашақ» атты халыққа Жолдауында даму мүмкіндігі шектеулі адамдарға қолдау мен көмек көрсету мәселесіне арнайы тоқталғаны белгілі.Атап айтсақ,«...мүмкіндігі шектеулі азаматтарымызға көбірек көңіл бөлу керек.Олар үшін Қазақстан кедергісіз аймаққа айналуға тиіс.Бізде аз емес, ондай адамдарға қамқорлық көрсетілуге тиіс–бұл өзіміздің және қоғам алдындағы біздің парызымыз.Бүкіл әлем осымен айналысады»-деген болатын[1].
Жac ұpпaқты оқытып қaнa қоймaй aлдaғы өмipден өзiнiң лaйықты оpнын тaбa aлaтындaй етiп дaйындaуда,бүгiнгi күннің болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін дайындау жaуaпкеpшiлiгi зоp мiндет болып табылады.
Инклюзивті білім беруді іске асыру мүмкіндігіне ие қазіргі заманғы мұғалім дайындау,жоғары педагогикалық мамандық үшін өте өзекті міндет болып табылады.Бұл мазмұн-идеологиялық,рухани-адамгершілік,дербес қабілетті бастауыш мұғалімдерін инклюзивті білім беруге кәсіби даярлау болып табылады,шығармашылық және тиісті дене және интеллектуалдық мүмкіндіктері шектеулі балаларға инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға даярлау болып табылады.
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға даярлауда кешенді зерттеу барысында болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің қажеттілігі,мүмкіндігі шектеулі балалар мен жалпы білім беру осы балалардың енгізу процесінде бастауыш сынып мұғалімдерінің рөлі маңыздылығы білім алуға тең құқықтарды қамтамасыз ету және әлеуметтік даму талаптарымен айқындау.
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға даярлауға қойылатын талаптар жаңа қызметтерді орындаумен байланысты:дене немесе интеллектуалды мүмкіндігі шектелген балалар болсын,қалада немесе ауылда тұратын әр түрлі әлеуметтік топтағы балалар болсын немесе басқа да әр түрлі білім беру топтарымен жұмыс істеуге болатын технологияларды өздігінен,шығармашылық түрде таңдау мен қолдану қабілеті.Әрбір баланың мектеп жүйесінің талаптарына сәйкес болуы немесе сәйкес болмауына қарамастан,оқушыны сыйлау және оның жеке даралығын қабылдауды қамтамасыз ететін инклюзивті білім беру идеясының елімізде таралуы педагогтардың құзыреттілігіне жаңа талаптар қолданылады.
Жұмысы тек дені сау балаларға ғана емес,сонымен қатар әр түрлі әлеуметтік жағдайларды,жақын айналадағыларының және әлеуметтенуінің ерекшеліктерін есепке ала отырып,дамуында түрлі ауытқулары бар балаларға бағытталған жоғары білікті болашақ бастауыш сынып мұғалімдері аса қажет.Бұл жағдайдың маңыздылығы халықаралық және отандық құқықтық құжаттарда айқындалған.Мысалы,«Дүниежүзілік мүгедектік туралы баяндамада» инклюзивті білім беруді дамытуда жалпы білім беретін педагогтың арнайы дайындығы шешуші мәнге ие екендігі бекітілген.Берілген құжатта «Мемлекеттік жалпы мектеп мұғалімдерінің арнайы оқытылуы олардың сенімділігін нығайтып,мүгедек балаларды оқыту дағдыларын жақсарту.Инклюзия қағидалары мұғалімдерді дайындау бағдарламаларына ендірілуі және мұғалімдерге инклюзивті білім беру саласында кәсіби білім мен тәжірибе алмасуға мүмкіндік беретін басқа да бастамалармен қосылуы керек» деп жарияланған[2].
Жac ұpпaқты оқытып қaнa қоймaй aлдaғы өмipден өзiнiң лaйықты оpнын тaбa aлaтындaй етiп дaйындaуда,бүгiнгi күннің болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін дайындау жaуaпкеpшiлiгi зоp мiндет болып табылады.
Инклюзивті білім беруді іске асыру мүмкіндігіне ие қазіргі заманғы мұғалім дайындау,жоғары педагогикалық мамандық үшін өте өзекті міндет болып табылады.Бұл мазмұн-идеологиялық,рухани-адамгершілік,дербес қабілетті бастауыш мұғалімдерін инклюзивті білім беруге кәсіби даярлау болып табылады,шығармашылық және тиісті дене және интеллектуалдық мүмкіндіктері шектеулі балаларға инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға даярлау болып табылады.
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға даярлауда кешенді зерттеу барысында болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің қажеттілігі,мүмкіндігі шектеулі балалар мен жалпы білім беру осы балалардың енгізу процесінде бастауыш сынып мұғалімдерінің рөлі маңыздылығы білім алуға тең құқықтарды қамтамасыз ету және әлеуметтік даму талаптарымен айқындау.
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға даярлауға қойылатын талаптар жаңа қызметтерді орындаумен байланысты:дене немесе интеллектуалды мүмкіндігі шектелген балалар болсын,қалада немесе ауылда тұратын әр түрлі әлеуметтік топтағы балалар болсын немесе басқа да әр түрлі білім беру топтарымен жұмыс істеуге болатын технологияларды өздігінен,шығармашылық түрде таңдау мен қолдану қабілеті.Әрбір баланың мектеп жүйесінің талаптарына сәйкес болуы немесе сәйкес болмауына қарамастан,оқушыны сыйлау және оның жеке даралығын қабылдауды қамтамасыз ететін инклюзивті білім беру идеясының елімізде таралуы педагогтардың құзыреттілігіне жаңа талаптар қолданылады.
Жұмысы тек дені сау балаларға ғана емес,сонымен қатар әр түрлі әлеуметтік жағдайларды,жақын айналадағыларының және әлеуметтенуінің ерекшеліктерін есепке ала отырып,дамуында түрлі ауытқулары бар балаларға бағытталған жоғары білікті болашақ бастауыш сынып мұғалімдері аса қажет.Бұл жағдайдың маңыздылығы халықаралық және отандық құқықтық құжаттарда айқындалған.Мысалы,«Дүниежүзілік мүгедектік туралы баяндамада» инклюзивті білім беруді дамытуда жалпы білім беретін педагогтың арнайы дайындығы шешуші мәнге ие екендігі бекітілген.Берілген құжатта «Мемлекеттік жалпы мектеп мұғалімдерінің арнайы оқытылуы олардың сенімділігін нығайтып,мүгедек балаларды оқыту дағдыларын жақсарту.Инклюзия қағидалары мұғалімдерді дайындау бағдарламаларына ендірілуі және мұғалімдерге инклюзивті білім беру саласында кәсіби білім мен тәжірибе алмасуға мүмкіндік беретін басқа да бастамалармен қосылуы керек» деп жарияланған[2].
1.Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан жолы-2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» // Егемен Қазақстан 17 қаңтар 2014.
2.Дүниежүзілік мүгедектер туралы баяндама. - Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы, 2011ж.
3.ҚР білім беруді дамыту 2015 тұжырымдамасы
4.Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы. 10 желтоқсанда, 1948 жылғы БҰҰ Бас Ассамблеясының Бас Ассамблеясының қарары 217 А (III) қабылдаған.
5.Бала құқықтары декларациясы. 20 қараша, 1959 БҰҰ Бас Ассамблеясының қарарында 1386 (XIV) қабылдаған.
6.Мүгедектердің үшін тең мүмкіндіктерді қамтамасыз етудің стандарттық ережелері. 20 желтоқсан 1993 жылы Бас Ассамблеяның қарарында 48/96 қабылдаған.
7.Саламан Декларациясы ЮНЕСКО 1994 ж
8.К.Жарықбаев. Инклюзивті білім берудің мазмұны қандай? // Мектептегі психология, 2010, №5,18-20 б.
9.Білім туралы: Қазақстан Республикасының Заңы. –Алматы: «Литера», 2000 – 96 бет
10.Қазақстан Республикасында инклюзивті білім беруді дамытудың
тұжырымдамалық тәсілдері. – Астана: Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы, 2015. – 13 б.
11.Кеңесбаев С.М., Оралбекова А.К. «Инклюзивті қоғам құруда
ақпараттық және коммуникациялық технологиялардың қалыптасуы» «Хабаршы – Вестник» (физика-математика ғылымдары) №2, 2015ж., 17-21 б.
12.Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзету арқылы қолдау туралы. ҚР 2002ж №343 заңы
13.Ә. Ермағамбет. // «Психикалық дамуы тежелген балалардың психологиялық-педагогикалық сипаттамасы». // Дефектология, 2008, №4.
14.Ахмедалиева, Д. У. Мүмкіндіктері шектеулі балалармен жұмысты ұйымдастыру // Әлеуметтік педагог. - 2010.-№1. - . 15-17
15.«Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 8 Тамыз 2002 № 345-II Заңымен
16.Қазақстан Республикасында білім берудi дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы
17.Қазақстан Республикасының Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарына арналған мемлекеттік бағдарламасы.-Астана,7 желтоқсан 2010ж
18.Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңының (2012.09.01. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен) 8-бабы «Білім беру саласындағы мемлекеттік кепілдіктер»
19.Сүлейменова Р.А Мүмкіндігі шектеулі балалардың интеграция тәсілі ретінде әлеуметтік түзету-педагогикалық қолдау көрсету. Негізгі білім беру саласында арнайы білім беру қажеттіліктері бар балалардың енгізу мәселелері. Алматы, 2002.
20.«Жалпы білім беру ұйымдарының (бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім беру) түрлері бойынша қызметінің үлгілік қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Білім және ғылым Министрінің 2013 жылғы 17 қыркүйектегі № 375 бұйрығына өзгерістер енгізу туралы
21. А. А. Байтұрсынова «Арнайы педагогика: проблемалары мен даму болашағы» Алматы, 2008 ж
22.Мүгедектікті әлеуметтік тұрғыдан қарау БҰҰ-ның Мүгедектердің құқықтары туралы Конвенциясы 13 желтоқсан 2006 ж
23.Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінің жағдайы мен дамуы туралы ұлттық баяндама, 2013. – Астана: ҰБСБО, 2013 ж.
24.Ж.Жанділдаева. Инклюзивті білім беру мазмұны. // Қазақстан мектебі, 2011, №7, 60-61 б.
25.ҚР Білім және Ғылым министрлігінің 2011-2015 жылдарға арналған стратегиялық жоспары.
26.Инклюзивті білім беру саясатын саласындағы нұсқаулар. Париж, ЮНЕСКО, 2009
27. «Мүгедектердің өмір сапасын жақсарту жөніндегі ұлттық жоспар» ҚР Үкіметінің 2012 жылғы 16 қаңтардағы № 64 Қаулысы.
28.Жалпы білім беру ұйымдарына арналған жалпы білім беретін пәндердің, таңдау курстарының және факультативтердің үлгілік оқу бағдарламалары. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2013 жылғы 03 сәуірдегі № 115 бұйрығы. – 1176 б.
29.Л.С.Выготский «Оқыту үрдісінде балалардың ақыл-есінің дамуы» 1935 ж
30.Педагог кадрлардың біліктілігін арттырудың жаңа жүйесі қалай іске асырылуда. // Білім берудегі менеджмент. №3. 2014. – Б. 29-32.
31.Пугачев В.П. Руководство персоналом организации. – М.: аспект пресс, 2000. – 54 с.
32.Дружилов С.А. Профессиональная компетентность и профессионализм педагога: психологический подход. – Сибирь. Философия. Образование. – 2005. - №8. – С.26-44
33.Маркова А.К. Психология профессионализма. – М.: Международный гуманитарный фонд «Знание», 1996. – 312 с.
34.Коточитова Е.В. Психологические особенности творческого педагогического мышления: Автореф.дисс….канд.психол.н. – Ярославль: Изд-во ЯрГУ, 2001. – 24 с.
35. Даму мүмкіндіктері шектелген балаларға кіріктірілген (инклюзивті) білім беруді ұйымдастыру бойынша Әдістемелік ұсынымдар. – ҚР БҒМ Хаты № 4-02-4/450 16 .03.2009 ж.
36.Сабельникова С.И. Развитие инклюзивного образования // Справочник руководителя образовательного учреждения. – 2009. - №1. – С.42-54.
37.Шумиловская Ю.В. Подготовка будущего учителя к работе с учащимися в условиях инклюзивного образования: дис. … канд. пед. наук. – Шуя, 2011. –174 с.
38.Оралканова И.А. Формирование готовности учителей начальных классов к работе в условиях инклюзивного образования: дис.докт.философии (PhD). – Алматы, 2014. – 210 с.
39.Мовкебаева З.А. Вопросы подготовки педагогических кадров в Республике Казахстан к работе в условиях инклюзивного образования. Педагогика и психология. - № 2 (15) – 2013. – С. 6-11.
40.Мовкебаева З.А., Оралканова И.А. Включение детей с ограниченными возможностями в общеобразовательный процесс. Учебное пособие. –Алматы: ИП «Сагаутдинова М.Ш.», 2014. – 236 с.
41.Методические рекомендации для педагогических работников образовательных учреждений по организации работы с детьми, имеющими ограниченные возможности здоровья в условиях инклюзивного образования /авт.сост. М.М. Панасенкова. – Ставрополь: СКИРО ПК и ПРО, 2012. – 46 с.
42.Мовкебаева З.А. Мультидисциплинарное взаимодействие педагогов и специалистов// Основы инклюзивного образования. Учебное пособие. Искакова А., Мовкебаева З.А., Закаева Г., Айтбаева А., Байтурсынова А.А.. - Алматы: L-Pride, 2013. – С. 85-107.
43.Инклюзивное образование. Выпуск 4. Методические рекомендации по организации инклюзивного образовательного процесса в детском саду. – М.: Центр «Школьная книга», 2010. – 240 с.
Интернет көздері:
http://zkoipk.kz/ru/2015smart4/1550-conf
http://nao.kz/files/blogs/1444200284376
http://zkoipk.kz/nisconf2s/773-conf
2.Дүниежүзілік мүгедектер туралы баяндама. - Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы, 2011ж.
3.ҚР білім беруді дамыту 2015 тұжырымдамасы
4.Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы. 10 желтоқсанда, 1948 жылғы БҰҰ Бас Ассамблеясының Бас Ассамблеясының қарары 217 А (III) қабылдаған.
5.Бала құқықтары декларациясы. 20 қараша, 1959 БҰҰ Бас Ассамблеясының қарарында 1386 (XIV) қабылдаған.
6.Мүгедектердің үшін тең мүмкіндіктерді қамтамасыз етудің стандарттық ережелері. 20 желтоқсан 1993 жылы Бас Ассамблеяның қарарында 48/96 қабылдаған.
7.Саламан Декларациясы ЮНЕСКО 1994 ж
8.К.Жарықбаев. Инклюзивті білім берудің мазмұны қандай? // Мектептегі психология, 2010, №5,18-20 б.
9.Білім туралы: Қазақстан Республикасының Заңы. –Алматы: «Литера», 2000 – 96 бет
10.Қазақстан Республикасында инклюзивті білім беруді дамытудың
тұжырымдамалық тәсілдері. – Астана: Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы, 2015. – 13 б.
11.Кеңесбаев С.М., Оралбекова А.К. «Инклюзивті қоғам құруда
ақпараттық және коммуникациялық технологиялардың қалыптасуы» «Хабаршы – Вестник» (физика-математика ғылымдары) №2, 2015ж., 17-21 б.
12.Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзету арқылы қолдау туралы. ҚР 2002ж №343 заңы
13.Ә. Ермағамбет. // «Психикалық дамуы тежелген балалардың психологиялық-педагогикалық сипаттамасы». // Дефектология, 2008, №4.
14.Ахмедалиева, Д. У. Мүмкіндіктері шектеулі балалармен жұмысты ұйымдастыру // Әлеуметтік педагог. - 2010.-№1. - . 15-17
15.«Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 8 Тамыз 2002 № 345-II Заңымен
16.Қазақстан Республикасында білім берудi дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы
17.Қазақстан Республикасының Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарына арналған мемлекеттік бағдарламасы.-Астана,7 желтоқсан 2010ж
18.Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңының (2012.09.01. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен) 8-бабы «Білім беру саласындағы мемлекеттік кепілдіктер»
19.Сүлейменова Р.А Мүмкіндігі шектеулі балалардың интеграция тәсілі ретінде әлеуметтік түзету-педагогикалық қолдау көрсету. Негізгі білім беру саласында арнайы білім беру қажеттіліктері бар балалардың енгізу мәселелері. Алматы, 2002.
20.«Жалпы білім беру ұйымдарының (бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім беру) түрлері бойынша қызметінің үлгілік қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Білім және ғылым Министрінің 2013 жылғы 17 қыркүйектегі № 375 бұйрығына өзгерістер енгізу туралы
21. А. А. Байтұрсынова «Арнайы педагогика: проблемалары мен даму болашағы» Алматы, 2008 ж
22.Мүгедектікті әлеуметтік тұрғыдан қарау БҰҰ-ның Мүгедектердің құқықтары туралы Конвенциясы 13 желтоқсан 2006 ж
23.Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінің жағдайы мен дамуы туралы ұлттық баяндама, 2013. – Астана: ҰБСБО, 2013 ж.
24.Ж.Жанділдаева. Инклюзивті білім беру мазмұны. // Қазақстан мектебі, 2011, №7, 60-61 б.
25.ҚР Білім және Ғылым министрлігінің 2011-2015 жылдарға арналған стратегиялық жоспары.
26.Инклюзивті білім беру саясатын саласындағы нұсқаулар. Париж, ЮНЕСКО, 2009
27. «Мүгедектердің өмір сапасын жақсарту жөніндегі ұлттық жоспар» ҚР Үкіметінің 2012 жылғы 16 қаңтардағы № 64 Қаулысы.
28.Жалпы білім беру ұйымдарына арналған жалпы білім беретін пәндердің, таңдау курстарының және факультативтердің үлгілік оқу бағдарламалары. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2013 жылғы 03 сәуірдегі № 115 бұйрығы. – 1176 б.
29.Л.С.Выготский «Оқыту үрдісінде балалардың ақыл-есінің дамуы» 1935 ж
30.Педагог кадрлардың біліктілігін арттырудың жаңа жүйесі қалай іске асырылуда. // Білім берудегі менеджмент. №3. 2014. – Б. 29-32.
31.Пугачев В.П. Руководство персоналом организации. – М.: аспект пресс, 2000. – 54 с.
32.Дружилов С.А. Профессиональная компетентность и профессионализм педагога: психологический подход. – Сибирь. Философия. Образование. – 2005. - №8. – С.26-44
33.Маркова А.К. Психология профессионализма. – М.: Международный гуманитарный фонд «Знание», 1996. – 312 с.
34.Коточитова Е.В. Психологические особенности творческого педагогического мышления: Автореф.дисс….канд.психол.н. – Ярославль: Изд-во ЯрГУ, 2001. – 24 с.
35. Даму мүмкіндіктері шектелген балаларға кіріктірілген (инклюзивті) білім беруді ұйымдастыру бойынша Әдістемелік ұсынымдар. – ҚР БҒМ Хаты № 4-02-4/450 16 .03.2009 ж.
36.Сабельникова С.И. Развитие инклюзивного образования // Справочник руководителя образовательного учреждения. – 2009. - №1. – С.42-54.
37.Шумиловская Ю.В. Подготовка будущего учителя к работе с учащимися в условиях инклюзивного образования: дис. … канд. пед. наук. – Шуя, 2011. –174 с.
38.Оралканова И.А. Формирование готовности учителей начальных классов к работе в условиях инклюзивного образования: дис.докт.философии (PhD). – Алматы, 2014. – 210 с.
39.Мовкебаева З.А. Вопросы подготовки педагогических кадров в Республике Казахстан к работе в условиях инклюзивного образования. Педагогика и психология. - № 2 (15) – 2013. – С. 6-11.
40.Мовкебаева З.А., Оралканова И.А. Включение детей с ограниченными возможностями в общеобразовательный процесс. Учебное пособие. –Алматы: ИП «Сагаутдинова М.Ш.», 2014. – 236 с.
41.Методические рекомендации для педагогических работников образовательных учреждений по организации работы с детьми, имеющими ограниченные возможности здоровья в условиях инклюзивного образования /авт.сост. М.М. Панасенкова. – Ставрополь: СКИРО ПК и ПРО, 2012. – 46 с.
42.Мовкебаева З.А. Мультидисциплинарное взаимодействие педагогов и специалистов// Основы инклюзивного образования. Учебное пособие. Искакова А., Мовкебаева З.А., Закаева Г., Айтбаева А., Байтурсынова А.А.. - Алматы: L-Pride, 2013. – С. 85-107.
43.Инклюзивное образование. Выпуск 4. Методические рекомендации по организации инклюзивного образовательного процесса в детском саду. – М.: Центр «Школьная книга», 2010. – 240 с.
Интернет көздері:
http://zkoipk.kz/ru/2015smart4/1550-conf
http://nao.kz/files/blogs/1444200284376
http://zkoipk.kz/nisconf2s/773-conf
АНЫҚТАМА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Инклюзивті білім беру туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Инклюзивті білім беруде балалардың педагогикалық-психологиялық жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Қазақстан Республикасындағы инклюзивті білім беруді дамыту..
1.4 Инклюзивті білім берудің өзекті мәселелері мен бағыттары ... ... ...
2 БОЛАШАҚ БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМДЕРІН ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА ЖҰМЫС ЖАСАУҒА ДАЙЫНДАУ
2.1 Инклюзивті білім беру және оны жүзеге асырудың ерекшеліктері
2.2 Инклюзивті білім беру жағдайында мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігіне қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға дайындау бағдарламасын құру ... ... ... ... ... ...
2.4 Педагогтар мен мамандардың инклюзивті білім беруде қарым-қатынас байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
АНЫҚТАМА
Инклюзив-латын тілінен аударғанда өзімді қосқанда, ал ағылшын тілінен аударғанда араластырамын деген мағынаны білдіреді.
Инклюзивті білім беру-балалардың жынысына,географиялық орнына жас ерекшелігіне, қимыл-қозғалыстық және ақыл-есінің жағдайына, әлеуметтік-экономикалық жағдайына қарамастан, сапалы білім алу және өздерінің потенциалдық дамыту мүмкіндігіне ие болу.
Инклюзивті оқыту-барлық балалардың мұқтаждықтарын ескеретін,ерекше қажеттіліктері бар балалардың білім алуын қамтамасыз ететін жалпы білім үрдісінің дамуы.
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ЮНЕСКО - Біріккен Ұлттар Ұйымының Білім, Ғылым және Мәдениет жөніндегі Ұйымы
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достығы
ПДТ - Психикалық Дамуы Тежелген
ҚР - Қазақсатан Республикасы
КІРІСПЕ
Елбасы Н.Назарбаевтың 2014 жылғы Қазақстан жолы - 2050:Бір мақсат,бір мүдде,бір болашақ атты халыққа Жолдауында даму мүмкіндігі шектеулі адамдарға қолдау мен көмек көрсету мәселесіне арнайы тоқталғаны белгілі.Атап айтсақ,...мүмкіндігі шектеулі азаматтарымызға көбірек көңіл бөлу керек.Олар үшін Қазақстан кедергісіз аймаққа айналуға тиіс.Бізде аз емес, ондай адамдарға қамқорлық көрсетілуге тиіс - бұл өзіміздің және қоғам алдындағы біздің парызымыз.Бүкіл әлем осымен айналысады-деген болатын[1].
Жac ұpпaқты оқытып қaнa қоймaй aлдaғы өмipден өзiнiң лaйықты оpнын тaбa aлaтындaй етiп дaйындaуда,бүгiнгi күннің болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін дайындау жaуaпкеpшiлiгi зоp мiндет болып табылады.
Инклюзивті білім беруді іске асыру мүмкіндігіне ие қазіргі заманғы мұғалім дайындау,жоғары педагогикалық мамандық үшін өте өзекті міндет болып табылады.Бұл мазмұн-идеологиялық,рухани-адамгерш ілік,дербес қабілетті бастауыш мұғалімдерін инклюзивті білім беруге кәсіби даярлау болып табылады,шығармашылық және тиісті дене және интеллектуалдық мүмкіндіктері шектеулі балаларға инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға даярлау болып табылады.
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға даярлауда кешенді зерттеу барысында болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің қажеттілігі,мүмкіндігі шектеулі балалар мен жалпы білім беру осы балалардың енгізу процесінде бастауыш сынып мұғалімдерінің рөлі маңыздылығы білім алуға тең құқықтарды қамтамасыз ету және әлеуметтік даму талаптарымен айқындау.
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға даярлауға қойылатын талаптар жаңа қызметтерді орындаумен байланысты:дене немесе интеллектуалды мүмкіндігі шектелген балалар болсын,қалада немесе ауылда тұратын әр түрлі әлеуметтік топтағы балалар болсын немесе басқа да әр түрлі білім беру топтарымен жұмыс істеуге болатын технологияларды өздігінен,шығармашылық түрде таңдау мен қолдану қабілеті.Әрбір баланың мектеп жүйесінің талаптарына сәйкес болуы немесе сәйкес болмауына қарамастан,оқушыны сыйлау және оның жеке даралығын қабылдауды қамтамасыз ететін инклюзивті білім беру идеясының елімізде таралуы педагогтардың құзыреттілігіне жаңа талаптар қолданылады.
Жұмысы тек дені сау балаларға ғана емес,сонымен қатар әр түрлі әлеуметтік жағдайларды,жақын айналадағыларының және әлеуметтенуінің ерекшеліктерін есепке ала отырып,дамуында түрлі ауытқулары бар балаларға бағытталған жоғары білікті болашақ бастауыш сынып мұғалімдері аса қажет.Бұл жағдайдың маңыздылығы халықаралық және отандық құқықтық құжаттарда айқындалған.Мысалы,Дүниежүзілік мүгедектік туралы баяндамада инклюзивті білім беруді дамытуда жалпы білім беретін педагогтың арнайы дайындығы шешуші мәнге ие екендігі бекітілген.Берілген құжатта Мемлекеттік жалпы мектеп мұғалімдерінің арнайы оқытылуы олардың сенімділігін нығайтып,мүгедек балаларды оқыту дағдыларын жақсарту.Инклюзия қағидалары мұғалімдерді дайындау бағдарламаларына ендірілуі және мұғалімдерге инклюзивті білім беру саласында кәсіби білім мен тәжірибе алмасуға мүмкіндік беретін басқа да бастамалармен қосылуы керек деп жарияланған[2].
Зерттеу өзектілігі:
Зерттеудің мақсаты:болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға даярлау процесін қамтамасыз ету болып табылады.
Зерттеу объектісі: болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін кәсіби даму процесі және педагогикалық оқыту.
Зерттеу пәні:болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға даярлау үдерісі.
Зерттеудің міндеттері:
- инклюзивті білім беру жағдайында болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің психологиялық дайындығы;
- мүмкіндігі шектеулі балалармен дамыту жұмысын жүргізу біліктері мен дағдыларын меңгеру;
- инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін жүйелі оқыту;
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде зерттеу тақырыбы бойынша жинақталаған материалдарды талдау жұмысы жалғастырылды.Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға даярлау мәселесінің қазіргі жағдайы анықталды.
Екінші кезеңде жүргізілген тәжірбие жұмысының қорытындылары шығарылып,нәтижелері анықталды.Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға даярлаудың тиімді тұжырымдар мен ұсыныстар дайындалды.
Зерттеу болжамы: үздіксіз педагогикалық білім беру үрдісінде жүйелі болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға даярлау бойынша мақсатты қызметті жүзеге асыру болса,онда ол осы қызметтің нәтижесінде,даму мүмкіндігі шектеулі балалармен олардың одан әрі тиімді тәрбие жұмысы болашағын айтарлықтай ұлғаятын болады,олар психологиялық және материалдық дайындығын қалыптастырылатын болады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық институтына арнайы оқу бағдарламасын болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға даярлау бойынша ұйымдастырылған бағдарламам кешенді түрде өз тиімділігін көрсетеді деп ойлаймын.
Зерттеудің базасы:Шымкент қаласы Т.Тәжібаев атындағы №47 мектеп-гимназия,№1 А.С. Пушкин атындағы мектеп-гимназия.
Диплом жұмысының құрылымы:Зерттеу жұмысы кіріспеден,екі бөлімнен,қорытындыдан,қолданылған әдебиеттерден,қосымшадан тұрады.
Кіріспеде
Қорытындыда
1 ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Инклюзивті білім беру туралы түсінік
Білім - барлық уақытта жоғары құндылықтардың бірі болған.Тек білімді,сауатты адам ғана келешек тізгінін қолына ала алады.Осыны ескере отырып Елбасы Н. Назарбаев өз Жолдауында Қазақстан Республикасының Білім беру жүйесін әрі қарай дамыту,жетілдіру жоспарын құрып,көптеген мақсаттарда көздеп отыр.
Олар:білім беруде мамандық кадрларды даярлау және заманауи мамандықтар жүйесін дамыту,оқыту әдістемелерін жаңғырту,елімізге қажетті технологиялар мен оларды қолдану үшін мамандарды оқыту.Бүгінгі ұрпақ білімді болса,ел ертеңі жарқын болмақ[3].
Инклюзив сөзі−латын тілінен аударғанда өзімді қосқанда,ал ағылшын тілінен аударғанда араластырамын деген мағынаны білдіреді.
Инклюзивті білім берудің мақсаты:даму мүмкіндігі шектеулі балаларды қалыпты балалармен бірге білім беру.Яғни адамның жынысына,дініне,шығу тегіне қарамастан тең құқылы жеке тұлға ретінде білім беру жүйесі болып табылады.Инклюзивті білім беру - үмкміндігі шектеулі балаларды оқытып-үйретудің бір формасы.Инклюзивті оқыту негізінде балалар құқығын кемсітпеу,барлық адамдарға деген теңдік қатынасты қамтамасыз ету,сонымен бірге ерекше оқыту қажеттілігі бар балаларға арнайы жағдай қалыптастыру идеологиясы жатыр.Тәжірибе көрсеткендей,қатаң білім беру жүйесінен балалардың бір бөлігі шығып қалады,өйткені қалыптасқан жүйе мұндай балалардың даралық қажеттілігін қанағаттандыра алмайды.Инклюзивті бағыт мұндай балаларды оқуда және білім алуда жетістікке жетуге жағдай жасап және ықпал етіп,жақсы өмір сүру мүмкіншілігін қалыптастырады.Инклюзивті білім беруде барлық балаларға мектепке дейінгі оқу ұйымдарында,ұйым өміріне белсене қатысуға мүмкіндік береді.Инклюзивті білім негізінде балалардың тең құқығын анықтайды және ұжым іс-әрекетіне қатысуға мүмкіндік береді.Инклюзивті білім беру арқылы балалар адамдармен қарым-қатынасына қажетті қабілеттілікті дамытуға мүмкіндік туады.
Қазіргі заман талабына,қарамастан,психикалық, әлеуметтік физикалық, және басқа да ерекшеліктерін дамыту жөніндегі қайта қалыптастыру және адамның тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруға байланысты білім алу тәсілінде көптеген өзгертулер болып жүзеге асырылып жатыр.Қазіргі заманғы тәжірибелерге,әзірлеген көзқарастар мен ұғымдар негізделген білім берудің жаңа парадигмасы қолданысқа еніп іске асырылуда.Бірнеше зерттеулер біздің ғасырдың өсуіне тән тек өзін-өзі іске асыру әлеуметтік дамуының негізгі мақсаты инклюзивті білім жатқызуға болады.
Балалардың тең құқықтарын іске асыру кезінде нормативтік базасын құру бастапқы фаза 1945 жылдан бастап БҰҰ бастамасымен қолға алына басталды.
Құқықтық заң жөніндегі Баланың дамуына мүмкіндігі шектеулі адам (1948) құжат тұжырымдамасы бар.Ол белгілі бір элементті қамтуына қарамастан,барлық тұлғалы азаматтарға және балаларға білім алуға құқығы бар екенін мәлімдейді.Осылайша Декларацияда мәлімдеді:Білім беру адамның жеке басының толық кемелденуіне және кұқықтары мен негізгі бостандықтарын құрметтеу нығайтуға бағытталуы тиіс.Ол барлық ұлттар арасында түсіністік,төзімділік пен достыққа ықпал нәсілдік немесе діни топтар,сондай-ақ БҰҰ-ның бітімгершілік қызметін одан әрі нығайта түсуі тиіс делінді[4].
Негізгі білім даму мүмкіндігі шектеулі балалардың құқықтарын тану арнайы медициналық мекемелер мен білім беру ұйымдарының мүмкіндіктері шектеулі адамдарды анықтаумен қатар,қажетті жағдайларды жүзеге асыру.Адам құқықтарының декларациясында даму мүмкіндіктері шектеулі балаларды білім беру қажеттіліктерінің негізін қалауда,нормативтік құжаттың қабылдануы болып табылады.1959 декларацияның қағидаларында БҰҰ Бас Ассамблеясының қарарымен қабылданып жариялаған Бала құқықтары декларациясы мыналар болып есептелінеді:
- физикалық болып бала,ақыл-есі немесе әлеуметтік,арнайы емдеу,білім беру мен қамқорлық берілуі тиіс ол өзінің ерекше мәртебесін ескеру болып табылады;
- тұлға немесе балалар кем дегенде бастапқы кезеңдерінде тегін және міндетті болуы тиіс білім алуға құқылы;
- жалпы ой-өрісін,сана сезімін ілгерілету және олардың қабілеттерін дамыту мүмкіндігі теңдік негізінде,оған мүмкіндік және қоғамның пайдалы мүшесі бола отырып білім беру болып табылады;
- бала,нәсілдік,діни немесе кемсітушілікке кез-келген басқа да нысанда өз тәжірбиесін жоғарылата алуда өз мүмкіндігі қорғалған болуы қажет.
Құқықтық заңда нәсіліне,терісінің түсіне,жынысына,тіліне,дініне,саяси немесе басқа да наным немесе әлеуметтік шығу тегі негізінде кез-келгенді қоспағанда және үздік немесе кемсітусіз,мүмкіндігі шектеулі барлық тұлғалар үшін танылуы тиіс,жылжымайтын мүлік,туу немесе кез келген басқа факторға,қарамастан өзі-өзіне немесе оның отбасының құқықтары қарастырылады[5].
Қазіргі заманғы кезеңде жастарға,балаларға және мүгедек ересектерге арналған бастауыш және орта білім беру саласындағы мүмкіндіктерге тең барлық мүгедектердің оқу қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін мүмкіндік беретін Мүгедектердің үшін тең мүмкіндіктерді қамтамасыз етудің стандартты ережелері(1993) жалпы білім беретін мектеп жүйесінде құжат кешенді құрылыстарымен мүмкіндігі шектеулі балалар мен ересектерге арналған бағдарлама қамтамасыз етілді.Бұл бастауыш және орта білім беру мүмкіндіктерін саласындағы тең мүмкіндіктер принципін негізге алынып жүзеге асырылады.Мемлекет даму мүгедектігі шектеулі адамдардың білімі және жалпы білім беру жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылады және қамтамасыз етеді.Мемлекеттің негізгі білім беру мен арнайы білім беруді біртіндеп интеграциялап бағытталынып жатыр[6].
Бүкіл білім беру қоғамдастығы үшін маңызды іс-шара білім жөніндегі Дүниежүзілік конференция мүгедектерге арналған Испанияда(Саламанка қаласы)ЮНЕСКО-ның қамқорлығымен жүзеге асырылып 1994 жылы өтті.Нәтижесінде,педагогика жүйесінеинклюзивтітермині енгізілді.
Мүмкіндігі шектеулі балаларға және тұлғаға білім беруде инклюзивті білім берудің негізгі принциптері айқындалды.Бұл конференцияда Саламанка мәлімдемесі қабылданды білім беруді және дамытудың негізгі бағыттары ретінде инклюзивті білім деп жариялады.Негізгі құжатта БҰҰ мүше мемлекеттердің білім беру жүйелерінің жалпы бағытын және принциптерін жетілдіру болып табылады.Осылайша,өткен ғасырдың 90-шы жылдары жоғарыда аталған халықаралық құжаттарға нәтижесінде жаңа идеологияға байланысты болды және инклюзивті көзқарас әр түрлі түсінуді көздейді. Инклюзивті көзқарас,инклюзивті білім беру тұрғысынан келтірілген, білім берудің саласындағы даму бағыты болып қарастырылды.Балалардың білім қажеттіліктерін білім беру мен қоғам кемсітушіліктерін жою,білім беру процесінде толық қатысу арқылы осы қажеттіліктерін,сәйкес қызметтер ұсынылды.ЮНЕСКО әзірлеген,білім алу құқығын,басқа да бірнеше стандартты-орнату құралдары,білім беру және үздіксіз оқыту жалғасуда тәсілдерін қоса алғанда,білім беру және инклюзивті тәсілдерді,жалпыға бірдей құқықтық базаны қамтамасыз етеді.Экономикалық-әлеуметтік топтарда,иммигранттар,мүгедектер,бо сқындарға халықтың осал топтарыжәне кедейлік салдарынан білім беруден айырылған миллиондаған,діни және тілдік азшылықтарға,байырғы халықты жетілдіруге сәйкес бағытталып отыр[7].
1-сызба
Қазіргі кезде,бүкіл әлемнің назарын аударып отырған өзекті мәселе балалардың білімге деген сұраныстары мен қоғамның ерекшеліктеріне ортаның,отбасының қатысуымен білім беру үрдісіне толық енгізуді қарастыратын инклюзивті білім берудің негізі болып табылады.Бұл әлемдік мәселе түрлі әлем ғалымдардың назарын аударған жағдай инклюзивті білім беруде барлық балалардың,оның ішінде мүмкіндіктері шектеулі балаларды жалпы білім үрдісіне толыққанды енгізумен қатар,жынысына,шығу бейімдеуге,тегіне,дініне,жағдайына қарамастан,кедергілерді жоюға,ата-аналарын белсенділікке шақыруға,баланың түзеу-педагогикалық және әлеуметтік мұқтаждықтарына арнайы қолдау,жалпы білім беру сапасы сақталған тиімді оқытуға бағытталған мемлекеттік саясат болып табылады.Инклюзивті оқыту мүмкіндігі шектеулі балалардың жалпы білім беретін мектептердегі оқыту үрдісін сипаттауда іске асырылады.Инклюзивті оқыту негізінде балалардың барлық адамдарға деген теңдік қатынасты қамтамасыз ету,сонымен бірге оқытудың ерекше қажеттілігі бар балаларға жағдай қалыптастыру болып табылады.Осы бағытта балаларды жақсы өмір сүруге,оқуда жетістікке жетуге ықпал жасап, жағдайын қалыптастыру.Білім баршаға бағдарламасы немесе инклюзивті білім беру барлық балаларға мектепке дейінгі оқу орындарында,мектепте және мектеп өміріне белсене араласуға мүмкіндік туғызады[8].
Жалпы қазіргі кездегі негізгі инклюзивті білім беру балалардың жынысына,географиялық тұратын жеріне,қимыл-қозғалыстық және ақыл-есінің жағдайына,әлеуметтік-экономикалық жағдайына қарамастан,сапалы білім алу мен қатар тәрбиеленуіне және өздерінің потенциалдық дамыту мүмкіндігіне ие болу.Инклюзивті білім беруде барлық оқушыларға барынша толыққанды әлеуметтік өмір,ұжымға,жергілікті қауымдастыққа белсене қатысуға мүмкіндік бере отырып,сол арқылы оларға бір-бірімен қауымдастық мүшелері ретінде толық өзара әрекеттестік пен қамқорлықты қамтамасыз ету.
Бұл мәселенің шешімі балалардың сапалы білімге қолжетімділігін қамтамасыз етеді,олардың өмірмен байланысының кедергісін жоюға және жалпы қоғамға кірігуіне жағдай жасайды.Инклюзивті оқыту жағдайында барлық балаларға мектепке дейінгі оқу орындарында,мектепте және мектеп өміріне белсене қатысуға мүмкіндік береді.Оқушылардың тең құқығын анықтайды және ұжым іс-әрекетіне қатысуға мүмкіндік береді.
2-сызба
Инклюзивті оқыту бұл мүмкіндігі шектеулі барлық балалардың мұқтаждықтарын ескеретін,ерекше қажеттіліктері бар балалардың білім алуын қамтамасыз ететін жалпы білім үрдісінің дамуы.Инклюзивті оқыту балалардың оқу үрдісіндегі қажеттіліктерін қанағаттандырып,оқыту мен сабақ берудің жаңа бағытын өңдеуге талпынады.Егер инклюзивті оқытудың оқыту мен сабақ беруге енгізілген өзгерістері тиімді болса,онда ерекше қажеттіліктері бар балалардың жағдайлары да өзгереді.Инклюзивті оқытуды ашқан мектептерде оқыған балалар адам құқығы туралы білім алуға мүмкіншілік алады,өйткені олар бір-бірімен қарым-қатынас жасауға,танып білуге,қабылдауға машықтанып үйренеді.Осының негізінде инклюзивті білім берудің принциптері туындайды[9].
Инклюзивті білім берудің негізгі 8 принципі:
1.Адам құндылығы оның мүмкіндігіне қарай қабілеттілігімен, жеткен жетістіктерімен анықталады.
2.Әрбір адам сезуге және ойлауға қабілетті.
3.Әрбір адам қарым-қатынасқа құқылы.
4.Барлық адам бір-біріне қажет.
5.Білім шынайы қарым-қатынас шеңберінде жүзеге асады.
6.Барлық адамдар құрбы-құрдастарының қолдауы мен достығын қажет етеді.
7.Әрбір оқушы үшін жетістікке жету өзінің мүмкіндігіне қарай орындай алатын әрекетін жүзеге асыру.
8.Жан-жақтылық адам өмірінің даму аясын кеңейтеді.
1-кесте
Инклюзивті білім беруді дамытудың тұжырымдамалық тәсілдері құжатында инклюзивті білім беруді дамытудың негізгі міндеттерінің бірі инклюзивті білім беруді жүзеге асыратын ұйымдарды кадрлық қамтамасыз етуді жақсарту мәселесі болып табылады.Инклюзивті білім беру жүйесіндегі педагог кадрларды даярлау үшін алдымен жоғары және кәсіби білім беретін барлық педагогикалық мамандықтардың оқу жоспарына арнайы пәндер қосу жолымен институттар мен колледждердегі барлық мұғалімдер мен тәрбиешілерді ерекше оқытуды қажет ететін тұлғаларды оқытудың дағдылары мен тәсілдеріне даярлау және оқыту негіздеріне;инклюзивті білім беруді ұйымдастыру және ерекше оқытуды қажет ететін тұлғалармен жұмыс жүргізу мәселелері бойынша жалпы білім беру ұйымдарындағы барлық басқарушы қызметкерлерді,педагогтарды және мамандарды (педагог-психологтарды,педагог-дефе ктологтарды,әлеуметтік педагогтарды) кезең-кезеңмен қайта даярлау жұмыстарын жүргізу;инклюзивті білім беруді жүзеге асыру мәселелерінің негізі бойынша білім беру ұйымдарындағы педагог қызметкерлердің біліктілігін,ерекше оқытуды қажет ететін тұлғалармен жұмыс әдістерін,кемсітушілікті жоюды және жағымсыз жағдайларды шешу,психологиялық ахуалды жақсарту,адам құқығы негіздерін зерделеу дағдыларын арттыру жолдарын үйрету керек деп анық көрсетілді[10].
Бәріне бірдей мүмкіндік!
Инклюзивті білім берудің негізгі артықшылықтары
3-сызба
Мемлекетіміздегі білім беру жүйесі білім алушыны білім нәрімен қаруландырып қана қоймай,сонымен бірге үздіксіз өздігінен білім алуға дағдыландыруда.Нәтижесінде білім беру әртүрлі оқыту қызметтерін ұсынылып жатыр.Білім беру саласындағы алдыңғы қатарлы отандық мамандардың пікірлері бойынша білім беру жүйесінің дамуын қалыптастыруға:
- жаңа ақпараттық технологияларды қолданып,білім беру сапасын жоғарылату;
- өркениеттің жағдайларына негізделген білім беру жүйесін толығымен қамтамасыз ету;
- ақпараттық байланыс және телекоммуникациялық технологияларды қолданып,қашықтықтан және өзін-өзі оқыту мүмкіндіктеріне қолжетімді білім беруді қамтамасыз ету;
- білім беруде креативті бастамаларды көтеру сияқты бірқатар негізгі бағыттарды жатқызуға болады;
Инклюзивті білім беруде мектеп жүйесі оның сәйкестігі немесе әрбір жеке оқушыларға құрмет пен қабылдау бере отырып,барлық балалардың білім алу құқығын беретін білім беру бойынша жаңа көзқарас қалыптасты. Инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс істеуге болашақ бастауыш сынып мұғалімі рөлін кеңейту үшін,тиісті педагогикалық-психологиялық,әлеумет тік және білім беру идеяларына жүгінуге талпындыру.Негізгі рөлді бастауыш сынып мұғалімі атқарады.Өз-өзіне білім беруді қамтамасыз ету,ол өзіндік педагогикалық,психологиялық,көзқара старға айналады,сонымен қатар жағдай жасауда мұғалім өзара іс-қимыл орталығы болып табылады.Өйткені мұғалім әрқашан ерекше талаптар қояды деп атап өтуге болады.Ата-аналармен өзара іс-қимыл,өскелең ұрпақтың өз дүниетанымын және тәрбиеленуіне әсер етеді.Білім беру процесінде өскелең ұрпаққа білім беру арқылы тығыз жұмыс істейді,оқу-әдістемелік және мемлекеттің талаптарына сәйкес оқушыларды оқытады деудің бастауы болмақ
Инклюзивті білімді оқыту оқушыларға жеткізу арқылы оқушылардың тең құқығын анықтайды және ұжым іс-әрекетіне қатысуға,адамдармен қарым-қатынасына қажетті қабілеттілікті дамытуға жағдай туғызу.Барлық балалардың мұқтаждықтарын ескере отырып,ерекше қажеттіліктері бар балалардың білім алуын қамтамасыз ету арқылы жалпы білім беру үрдісін нығайту болып табылады.Инклюзивті білім беруде бағыт беру арқылы мүмкіндігі шектеулі балаларды оқуда жетістікке жетуіне ықпал ете отырып,жақсы өмір сүру мүмкіншілігін қалыптастырады.Бұл бағытты білім беру жүйесіне енгізу арқылы оқушыларды ізгілікке,қайырымдылыққа, адамгершілікке,тәрбиелей аламыз.Сонымен қатар,инклюзивті оқыту үрдісі арқылы балаларды толеранттылыққа тәрбиелейді[11].
1.2 Инклюзивті білім беруде балалардың педагогикалық-психологиялық жағдайлары
Оқытудың базалық құқықтық құжатында дамуы қандай да бір ауытқуы бар балаларды нәтижелі оқытуға,көмек беруге,оларды тәрбиелеуге,еңбекке және мамандыққа даярлау,мүмкіндігі шектеулі балаларды сауықтыруға бағытталған Қазақстан Республикасының мүмкіндіктері шектеулі балаларды Әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзетімді қолдау заңы болып табылады.
Біздің елде мүмкіндігі шектеулі балаларды жалпыға білім беру ортасына қарай бейімдеу 2002 жылдан басталды.Сол жылы Қазақстан ТМД елдерінің арасында алғаш рет Мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтік және медицина-педагогикалық тұрғыдан қолдау туралы заңды қабылдады.Осы заң аясында жарымжан балаларға ерте жастан білім беру мәселесіне мән берілген.Оларды білім беру,әлеуметтік,медициналық тұрғыда қамтамасыз ету қарастырылған.Ең бастысы,аталмыш заңда инклюзивті білім берудің негізгі принциптері айқындалды.
Мүмкіндігі шектеулі балаларға әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы ҚР Заңы (2002) арнайы оқу орындарының немесе психологиялық қорытындысына сәйкес мемлекеттік орта мектептерде мектепке дейінгі және орта білім тегін мүмкіндігі шектеулі балалардың құқығын бекітті.Осы заңның 15-бабына сәйкес,мүмкіндігі шектеулі балалар конкурстық негізде мемлекеттік білім беру бағдарламалары аясында мемлекеттік білім беру мекемелерінде техникалық және кәсіптік, орта бiлiмнен кейiнгi,жоғары білім туралы, тегін алуға құқығы бар
Елімізде 2002 жылдан бастап дамуында мүмкіндіктері шектеулі балаларға арналған оқулықтар және оқу-әдістемелік кешендер жасалып,қазақстандық басылымдарды шығару жұмыстары жүргізілуде.
Елімізде де басқа ТМД мемлекеттерінде бұл процестің ғылыми,оқу-әдістемелік,құқықтық,тәж ірибелі мамандармен бірге қамтамасыз етілуде.Барлық балаларды жалпы білім беру үрдісіне толық енгізу және әлеуметтік бейімделуге,жынысына,шығу тегіне,жасына,дініне,балаларды айыратын кедергілерді жоюға,экономикалық статусына қарамай, отбасыларын белсенді араластыру,баланың дұрыс дамуына педагогикалық және әлеуметтік қажеттіліктерін арнайы қолдау көрсету,ортаға балалардың жеке ерекшелігіне және білімдік қажеттіліктеріне сәйкес бейімделу болып табылады.
Мұндай мекемеде жұмыс жасайтын педагогтар түзету педагогикасы,арнайы психология негіздерін,дамуында мүмкіндіктері шектеулі балалардың психофизиологиялық даму ерекшеліктерін,осы балалара арналан білім беру және оңалту үдерістерін ұйымдастыру технологиялары мен әдістемелерін білуі қажет[12].
Қазіргі уақытта мүмкіндігі шектеулі балалардың жалпы білім беру мекемесінде білім алуына жағдай жасай отырып,олардың дамуына саналы әрекет жасап қол ұшын созу.Ал,психикалық дамуының негiзгi бұзылыстары интеллектуалды даму деңгейi,есте сақтауы,яғни зейiнi,ойлауы,кеңiстiктi бағдарлауы төмен болып келедi.Осыларға байланысты психикасының дамуы тежелген (ПДТ) балалардың оқу үлгерiмi төмен болады.Бұл балалардың оқуға үлгермеушiлiгi жетi-сегiз жастан бастап анық байқалып жатады.Ата-аналары балаларын көмекші не арнайы мектептер мен мектеп-интернаттарға,психологиялық- педагогикалық түзеу кабинеттері мен коррекциялық-түзету сыныптарына кемтар балаларын бергісі келмеген жағдайда жалпы білім алатын мектептерде ПМПК-ның ұсынысы бойынша жеңілдетілген бағдарамамен оқытуына толық құқылары бар болып келеді.
4-сызба
Барлық білім мекемелері мен бала-бақшалар ПМПК-ның қорытындысы бойынша,баланың деңгейіне қарай жеңілдетілген бағдарламамен кемтар балаларды инклюзивті оқытуға дайындауға,сонымен қатар тәрбиелеу қажет.Инклюзивті білім беру жағдайында жалпы мектептерде арнайы (психологы,әлеуметтік мұғалімі,логопед,олигофрено мұғалімі,)мұғалімдері болмаған жағдайда,тәрбиешілерді,бастауыш сыныптың мұғалімдерін,қазақ тілі мұғалімдерін арнайы курстарға жіберіп оқытуға болады[13].
Инклюзивті білім беруде ерекше мұқтаждықтары бар балалардың жалпы білім беру ордасында оқыту процесін сипаттауда жүзеге асырылады.Инклюзивті оқыту негізінде балалардың қандай да бір дискриминациясын жоққа шығару,барлық адамдарға деген бірдей қатынасты қамтамасыз ету,сонымен бірге оқытудың ерекше қажеттілігі бар балаларға арнайы жағдай қалыптастыру идеологиясы болып табылады.Инклюзивті білім беру арқылы балаларды оқуда жетістікке жетуіне ықпалын тигізіп,жақсы өмір сүру мүмкіншілігін қалыптастыра алады.Инклюзивті білім беру арқылы барлық балаларға мектепке дейінгі оқу мекемесінде,мектепте және мектеп өміріне белсене қатысуға мүмкіндік туғызады,оқушылардың тең құқығын анықтайды және ұжым іс-әрекетіне қатысуға жағдай жасайды,адамдармен қарым-қатынасына керекті қабілеттіліктерді дамытуға жол ашады.
Даму мүмкіндігі шектеулі балаларға білім беруді ұйымдастыру барысында,типтік арнайы білім бағдарламасы жасалынды.Мұнда балалардың мұқтаждықтары ескеріліп,білім алуларын қамтамасыз ететін жалпы білім үрдістері қарастырылған.Инклюзивті оқыту балалардың оқу үрдісіндегі қажеттіліктерін қанағаттандырып қана қоймай,оқыту мен сабақ берудің жаңа бағытын өңдеуге талпындырады.Егер инклюзивті оқыту мен сабақ беруге енгізілген өзгерістері тиімді болатын болса,онда ерекше қажеттіліктері бар балалардың жағдайларында да өзгеріс болады.Инклюзивті оқытуды ашқан мектептерде оқыған балалар адам құқығы туралы білім алуға мүмкіншілігі мол болып табылады.Себебі,олар бір-бірімен қарым-қатынас жасауға, қабылдауға,танып-білуге үйренеді.
Елімізде балалардың білім алу үшін жағдай жасаудың басым бағытына қатысты келесідей бағыт-бағдарлары бар:
Алғашқы бағыт бағдары-балалардың дамуындағы кемшіліктерді тауып,жастық кезеңнен бастап түзету-педагогикалық жұмыстарын ұйымдастыру болып табылады.Мектепке дейінгі уақтылы көрсетілген көмек жалпы білім алу ортасында оқуға баланың негізгі кемшіліктерін жөндеуге,түзетуге қамтамасыз етеді.Республикадағы арнайы білім беру жүйесінің алғашқы баспалдығы баланың оқу,әлеуметтік және медициналық қызметтерін алуға құқығын орнату мен қатар,педагогикалық-психологиялық,м едициналық кеңес болып табылады.Бүгінгі таңда елімізде 56 облыстық,қалалық және аудандық,оның ішінде бір республикалық ПМПК жұмыс атқарады.
Келесі бағыт-бағдары-барлық деңгейдегі балаларға олардың психофизикалық ерекшеліктерін ескере отырып,білім алу құқығын жүзеге асыру және құру болып табылады[14].
Қазіргі таңда мемлекетімізде мүмкіндігі шектеулі балалардың оқуын ұйымдастыру үшін арнайы білім беру мекемелерінің дифференциалданған желілері айқындалған.Оған түрі мен жалпы типтегі бала-бақша жанындағы топтар типіне байланысты арнайы білім беру ұйымдары және жалпы білім беру мектептеріндегі арнайы сыныптар кіреді:жалпы типтегі 35 арнайы бала-бақшаларда және 228 бала бақша жанындағы арнайы топтарда 10 мыңнан астам мектепке дейінгі балалар тәрбиеленіп білім алуда.
Білім ордасындағы балалардың жасында дамуында 8 негізгі түрі және типінен кемшіліктері бар балалардың 24 мыңнан астамы жалпы білім беру мектептер жанындағы 820 арнайы сыныптарда және 101 түзету мектептерінде білім алуда.
Мүмкіндігі шектеулі балаларды оқытуды ұйымдастыру барысында арнайы жалпы білім беру типтік бағдарламалары құрылып жүзеге асырылды. Жас балалардың психофизикалық дамуында балалардың танымдық мүмкіндіктері және келесідегіде вариативті оқыту қарастырылады:
1)ойлау дәрежесінің деңгейі жас шамасына сәйкес келетін, сенсорлық, сөйлеу,қозғалғыш қасиеттерінің бұзылуы бар балалар үшін мемлекеттік жалпы білім беру стандартына сай болатын білім;
2)танымдық мүмкіндіктерінің деңгейі жас шамасына сәйкес емес, қозғалтқыш дене мүшелерінің бұзылуы,психикалық дамуының кешеуілі, сөйлеу және сенсорлық қасиеттерінің бұзылуы бар оқушылар жеке оқу жоспарлары бойынша,қысқартылған оқу бағдарламалары арқылы білім алуды жүзеге асыру болып табылады;
3)жекешелендірілген бағдарламалар (көптеген ауытқулары бар балалар үшін және ауыр дәрежедегі ақыл-есі кем) және интеллектуалды ауытқулары бар балалар үшін арнаулы бағдарламалары бар мектептерде білім алуды жүзеге асыру[15].
Еліміздегі білім беру бағдарламасын дамыту саласында осы деңгейдегі балалардың білім сапасын жоғарлату және жақсарту мақсатында 2005-2010 жылдың 2-ші кезеңінде келесідегі мәселелер қарастырылған:
Мүмкіндігі шектеулі балаларға медициналық-педагогикалық және әлеуметтік көмек жүйесін тиімді дамыту интегралды білім берудің идеясы мен принциптерін жүзеге асыру болып табылады.Оның құралдары балаларды бөлектеу және өздерінің олқылығы туралы тұрақты көрініс табу емес,мүмкіндігі шектеулі балаларды дені сау балалар ортасына қосу,бос уақытын бірге өткізуді ұйымдастыру және біріктіріп оқыту,оларға өзара көмек беру арқылы шешілетін,әлеуметтік өмір траекториясының құрылымын жасау болып табылады.Мысалы,Шығыс Қазақстанда,Алматы,Атырау және Астана,Шымкет қалаларында оқуға жарамайтын және білім алуға,өз жасындағы балалармен араласуға мүмкіндігі жоқ болған,орташа және ауыр деңгейдегі ақыл-есі кем балалар үшін интеллектуалды кемшіліктері бар балаларға арналған мектептерде арнайы сыныптар ашылған.
Сауықтыру орталықтарында,түзету мектептерінде және интернат мектептер,бала-бақшаларда күрделі құрамалары және басқа да дамуындағы ауытқушылықтары бар,ерік-сезімдік өрісінде бұзылысы анық көрінетін балалар үшін эксперименттік топтар мен сыныптар ашылуда.
Мемлекетімізде арнайы білім беру ұйымдарының жетіспеушілігі арнайы мектептердің тұрғылықты жерлерден алшақтағы дамуында ауытқуы бар балаларды жалпы білім беретін мектептерде оқытуға мәжбүр етеді.Бірақ бұл жерде ата-аналарының білім беру ұйымын еркін таңдау құқығы мен баланың отбасында болу құқығы туралы ерекше айту қажет.
Елімізде бүгінгі таңда дамуында ақыл-ойы және дене ауытқулары бар балаларды жалпы білім беру ордасында оқыту тәжірибесі қалыптасқанын байқауға болады.Жалпы білім беретін бағдарлама бойынша мектептерде оқытылатын мүмкіндігі шектеулі балалар арнайы психолог,әлеуметтік педагог,педагогтің қолдауы мен бірлесе жұмыс нәтижесі өз деңгейінде жүзеге асырылуда[16].
1.3 Қазақстан Республикасындағы инклюзивті білім беруді дамыту
Білім беру саласындағы негізгі халықаралық құжаттарға сәйкес Қазақстан Республикасының заңнамасында даму мүмкіндіктері шектеулі балалар үшін білім алуға тең құқықтар қағидаты көзделген.
Біздің елімізде инклюзивті білім беру жүйесінің дамуы туралы ресми дерек Қазақстан Республикасының Білім беруді дамытудың 2010-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында көрсетілген.Республикада 2375 бала үшін 166 балабақшада инклюзивті білім беру жүзеге асырылуда,бұл анықталған даму мүмкіндіктері шектеулі балалардың жалпы санының 14%-ын құрайды. Бұдан басқа,даму мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған 39 арнайы балабақша мен жалпы мақсаттағы балабақшаларда 315 арнайы топ жұмыс істейді.
Сондықтан мемлекеттік Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған бағдарламасына бірінші рет инклюзивті білім беруді дамыту қосылды.Бұл бағдарламада инклюзивті білім жүйесін дамытудың мына мәселері көрсетілген:
2015 жылға қарай аталған міндетті шешу үшін:
- мүмкіндіктері шектеулі балаларды біріктіріп оқытудың модульдік бағдарламалары;
- мүмкіндіктері шектеулі балаларды жалпы білім беретін ортада біріктіріп оқыту ережесі әзірленеді,түрлі кемістігі бар балалар үшін бірігу нысандары анықталады;
- мүгедек балаларға қашықтықтан білім беруді ұйымдастыру қағидалары әзірленеді;
- 2020 жылға қарай білім беру ұйымдарында мүгедек балалар үшін көтергіш жабдықтар,пандустар,санитарлық бөлмелерде арнайы құралдар орнату,тұтқалармен,арнайы парталармен,үстелдермен және басқа да арнайы компенсаторлық құралдармен жарақтандыру арқылы кедергісіз аймақтар құрылады;
- мүмкіндіктері шектеулі балаларды оқытуға және тәрбиелеуге тең қол жеткізу үшін жағдайлар жасалды (педагог-дефектологтардың,балаларды психологиялық-педагогикалық сүйемелдеудің,арнайы жеке техникалық және компенсаторлық құралдардың болуы);
- үйде білім алатын мүгедек балалардың жеке мүмкіндіктері мен қажеттіліктері ескерілуде,компьютерлік техникамен және компьютерлік қамтамасыз ету жинақтарымен қамтамасыз етіледі.
Инклюзивті білім беруді даму мүмкіндіктері шектеулі балалардың білім алу жүйесін жетілдірудің басты бағыттарының бірі ретінде қарастырылған.Бала және оның ата-анасының тұрғылықты жеріне сәйкес жалпы типтегі мекемелерде мұндай балаларға білім беруді ұйымдастыру оларды ұзақ мерзімге мектеп-интернатқа жіберуден сақтап,отбасында тәрбиеленіп тұруы үшін жағдай жасайды,қалыпты деңгейдегі дамыған құрдастарымен күнделікті қарым-қатынас жасауды қамтамасыз етеді,әлеуметтік бейімделуі және қоғамға кіріктіруге қатысты мәселелерді тиімді шешуге мүмкіндік береді.
2011-2020 жылдары Қазақстан Республикасының білім беруді дамыту мемлекеттік бағдарламасының басты мақсаты-білім беру үдерісінің барлық қатысушыларын жақсы білім беру қорлары мен технологияларына тең қол жетімділігін қамтамасыз ету болып отыр.
Бағдарлама жалпы білім кеңістігінде даму мүмкіндігі шектеулі балаларды қоса алғанда,барлық балаларды қамту үшін қажетті құқықтық базаны құру қызметті ықпалымен жүзеге белгіленді.Мемлекеттік бағдарлама 2020 жылға қарай білім бағытталған:
- 3035 мектеп оқыту және балаларды тәрбиелеу мүгедек (мектеп мұғалімдері,дефектолог және балаларға арналған психологиялық-педагогикалық қолдаудың болуы,арнайы жеке техникалық тең қол жеткізу үшін жағдай жасайды және компенсаторлық құралдардың болуы);
- инклюзивті білім беру үшін жағдай жасау,70% -ға мектептердің жалпы саның үлесін арттыру;
- мүгедек балаларға арналған кедергісіз қол жеткізуді жасайтын мектептердің үлесі,мектептердің жалпы саны-20%;
- инклюзивті білім берумен қамтылған балалардың үлесі,даму мүмкіндігі шектеулі балалардың жалпы саны-50%
Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында инклюзивті білім беруді дамытудың мәселелері қарастырылған.Бұл қазіргі уақытта біздің еліміздің білім беру саласында өзекті мәселелерің бірі екені айқындалып отыр.
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында барлық балалардың,соның ішінде негізгі білімді қажет ететін оқушылардың жалпы білім беру кеңістігіне қосудағы іс-шаралардың уақыты және күтілетін нәтижелер көрсетіп берілді.
2011-2020 жылдарға арналған білім беруді дамыту мемлекеттік бағдарламасын іс жүзінде қолға алуың басты негізі тек инклюзивті білім беру жүйесін жемісті дамыту ғана емес,сонымен қатар жоспарланған барлық бағдарламалық іс-шараларды жүзеге асыруға сенімділік тудыру болып табылады[17].
Еліміздегі негізгі саясаттың басты міндеттерінің бірі-мүмкіндіктері шектеулі балалардың ата заңымызда білім алу құқықтарын жүзеге асыруды қамтамасыз ету.
Қазақстанда мүмкіншілігі шектелген балалардың туғанынан бастап әлеуметтік және медициналық-педагогикалық коррекциялық амалдары,психологиялық-медициналық- педагогикалық тексерілуді және білім алуды ақысыз пайдалану құқығы еліміздің бас Конституциясында Білім туралы,Мүмкіншілігі шектелген балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық тұрғыдан қолдау туралы,Арнайы әлеуметтік қызмет туралы заңдарда бекітілген.
Бүкіл еліміздегі білім беру саласындағы халықаралық құжаттар еліміздегі заңнамасына сәйкес негізінде құралған мүмкіндігі шектеулі баланың білім алудағы тең құқықтар қағидасы қарастырылады.
Даму мүмкіндігі шектеулі адамдар үшін әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ететін құжаттардың бірі-Қазақстан Республикасында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы заңында көрсетілген.Мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтік қорғау принциптері мыналар болып табылады:
-адам құқықтарын адамзат құрметтеу;
-басқа азаматтармен бірге мүмкіндігі шектеулі жандарға арналған тең құқықтар болуы,денсаулық сақтау,білім беру және жұмыспен қамту,оның ішінде жұмыспен қамту еркін таңдау;
5-сызба
Даму мүмкіндігі шектеулі адамдардың құқықтарын қолдау құқықтық құжаттарды талдау мүмкіндігі шектеулі жандардың білімге тең қол жеткізуді қамтамасыз ету үшін құқықтық реформалар инклюзивті білім беруді дамыту үшін негіз қаланды.Арнайы оқыту бірыңғай нысан орнында оқу орындарына отырғызу барлық қажетті жағдайлар қамтамасыз етуге тұрғылықты жері бойынша жалпы білім мекемеде үйренуге әр баланың сөзсіз құқығы қамтамасыз білім берудің жаңа әлемнің көптеген жетекші елдерінде танылған,инклюзивті нысаны болып келеді[18].
Негізінен,Қазақстан Республикасында инклюзивті білім беру 90-шы жылдары бастау алып тарала бастады.Сүлейменова Р.А.профессор педагогика ғылымдарының докторы бастамасымен түрлі халықаралық ұйымдардың қолдауымен,негізгі білім беру даму мүмкіндігі шектеулі балаларды енгізу туралы мемлекетке құру туралы және зерттеулер мен әзірлемелерді ұйымдастырды.Әзірленген Сүлейменова Р.А инклюзивті білім анықтау саласындағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік саясатының негізі болды[19].
Инклюзивті білім беруде мүмкіндігі шектеулі балаларды инклюзивті сыныптарға қабылдау,Қазақстан Республикасы Үкіметінің Жалпы білім беру ұйымдары (жалпы орта,бастауыш,негізгі орта) қызметінің үлгілік қағидалары 2013 жылғы 17 мамырда бекітілген № 499 Қаулысы,Білім беру ұйымдарында мүмкіндігі шектеулі балаларды анықтаудың үлгiлік ережесiнесәйкес жүргізіледі.
6-сызба
Жалпы білім беретін мектептердегі инклюзивті сыныптардың толымдылығы білім беру бойынша құзіретті органдар бекіткен құқықтық-нормативтік құжаттар бойынша толықтырылып,жүзеге асырылады.
Жалпы білім беретін мектептердегі инклюзивті оқыту барысы білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартына сәйкес жүзеге асырылады.Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мекемелеріндегі оқыту процессіне қойылатын талаптарға сәйкес,инклюзивті білім беруді жүзеге асыратын білім мекемелеріндегі оқыту процессі бірдей ұйымдастырылады:
Инклюзивті білім беруді жүзеге асыратын жалпы білім беретін мекемелер мыналарды қамтамасыз етуі тиіс:
1.Барлық балаларға сапалы бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беруді қаматамасыз ету;
2.Білім алушылардың барлығына арнайы жағдай жасай отырып,олардың білімдік қажеттіліктерін қанағаттандыру;
3.Кедергісіз қолжетімді білім ортасын құру;
4.Психологиялық-педагогикалық сүйемелдеу;
5.Оқу бөлмелерін заманауи құрал-жабдықтармен безендіру;
6. Білім алушыларды қоғамдық өмірге әлеуметтік бейімдеу,еңбек және тағы басқа дағдыларын қалыптастыру;
2-кесте
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесіндегі бүкіл өзекті міндеті - балаларға білім беру болып табылады.Бұл міндет жаңа ортаға өзгеріп кәсіби оқытушылардың біліктілігі мен өскелең ұрпақты тәрбиелеу және дамыту оларға қойылатын талаптарды арттырады.Осының негізінде ерекше мәні ретінде,болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін инклюзивті білім беруге даярлығын қалыптастыру болып табылады[20].
1.4 Инклюзивті білім берудің өзекті мәселелері мен бағыттары
Білім алу барысында ерекше қажеттіліктері бар балаларды оқыту барысында жалпыға бір әлеуеттік жағдайлар мен жетістікке жетудің білім алу нормалары,қоғамда қалыптасқан қарым-қатынас пен мінез-құлық нормаларына балалардың мүмкіндіктері сәйкес келмегенде пайда болады.Білім алудағы ерекше қажеттіліктер мәдени-әлеуметтік факторлармен бірге қосса алғанда,балалардың психикалық және дене дамуының ерекшеліктеріне байланысты болуы мүмкін.Баланың білім алудағы ерекше қажеттіліктері мектептен қосыша қызметтер мен қоғам немесе бағдарламалар,материалдар т.с.с.Бұл санатқа тұқым қуалаған,туа біткен,жүре пайда болған не зақымданулардың нәтижесінде туындаған тіршілік етуде шектеулері бар психикалық және дене ауытқулары бар 0-ден 18 жасқа дейінгі балалар болып табылады.Осы санаттағы жасөспірімдер мен балалар білім беру процесі мен жалпы қоғамдағы орны тұрғысынан жайсыз жағдайда болады.
Көп жағдайда дамуында мүмкіндігі шектеулі балалар мен мүгедек балалар негізгі білім беру жүйесі мен өз құрбылары және педагогтар тарапынан туындайтын қатарға қоспау,өзге балалардан жапа шегу және кемстушілік.Кейбір балалар арнайы мектептерде,не арнайы сыныптарға барып білім алады.Білім алуға шешім қабылдауға жауапты адамдардың білім беру жүйесі негізінде кедергілерді жою бойынша шараларды асыруды талап етеді.
Дамуында мүмкіндігі шектеулі балаларға инклюзивті білім беру жылдам,оңай қабылдау адамдарға қоғамның көзқарасын өзгертуге негізделген.Осы жағдайда мүгедектікті медициналық модель түрінде емес,әлеуметтік модель ретінде түсіну болып табылады [21].
Әлеуметтік модель мүгедектікті адамның денсаулық жағдайы ғана емес,қоғамда қалыптасқан жағдайлар.Мүгедектікті әлеуметтік тұрғыдан қарау БҰҰ-ның Мүгедектердің құқықтары туралы Конвенциясында (2006) былайша бекітілген:Мүгедектік денсаулығында бұзылыстары бар адамдар мен қарым-қатынас және қоршаған ортадағы кедергілер жағдайында болатын өзара әрекеттің нәтижесі болып есептелінеді.Ол мұндай тұлғалардың басқалармен қатар қоғам өміріне тиімді түрде және толықтай қатысуына кедергі болады.
Аталған кедергілерге төмендегілер жатады:
7-сызба
Әлеуметтік модель тұрғысынан мүмкіндігі шектеулі немесе дамуында өзге де ерекшеліктері бар бала мәселе туындатушы болып табылмайды.Бұндай баланы оқыту жағдайындағы мәселелер мен жалпы білім беру жүйесі мен қоғамдағы кедергілердің жеткіліксіз дамымауы туындатады.Білім беруде ерекше қажеттіліктері бар балаларды жалпы білім беру процесіне қосу және әлеуметтік көзқарасты жүзеге асыру білім беру жүйесін өзгерту болып табылады.Жалпы білім беру жүйесі барлық балаларды кемсітушіліктің кез-келген түрін болдырмай,оларды мүмкіндіктерін қамтамасыз ететін түрде және оқытуда құқықтарын кез-келген жағдайда оқуға икемді әрі қабілетті болуы тиіс[22].
Инклюзивті білім беру нақты мынадай құндылықтар мен ұстанымдарға негізделеді:
-әр адам білім алуға құқылы;
-білім беру туылғаннан басталады.Ерте жаста білім ерекше қажет,бірақ ол ересек жаста аяқталмайды,себебі бұл үдеріс өмір бойы жалғасады;
-барлық балалар білім алуы керек;
-әр адам белгілі бір сала бойынша белгілі бір уақытта оқыту бойынша қиындықтарға тап болуы мүмкін;
-әр адам білім алу барысында көмеке мұқтаж;
-мектеп,мұғалім,отбасы бала ғана емес,өзге тұлғаларды да оқытуға ықпал етуге жауапты
-әр түрлі болу табиғи жағда,ол өте бағалы және қоғамды толықтырып отырады;
-біреуді кемсіте қарым-қатынас құруәрі бұндай мінез-құлық таныту сынға түсу керек.Балалаларды толеранттылық тән және әртүрлілілкті қалыпты жағдайда қабылдайтын инклюзивті қоғамда өмір сүруге дайындау керек;
-мұғалімдер өздері мен өздері өмір сүрмеу керек,олар да үнемі қолдауға мұқтаж;
3-кесте
Кіріктіре оқыту сегіз қағидаға негізделеді:
-адамның құндылығы оның қабілеттері мен жетістіктеріне байланысты емес;
-әр адам сезіну мен ойлауға қабілетті;
-әр адам қарым-қатынасқа әрі сөзінің тыңдалуына құқылы;
-адамдардың барлығы бір-біріне мұқтаж;
-білім алу нақты өзара қарым-қатынас мазмұнында болуы мүмкін;
-барлық адамдар құрбыларының қолдауы мен достығына мұқтаж;
-білім алып отырған тұлғаларға жетістік ретінде өздері жасай алмайтындай емес,жасауға қабілетті әрекеттер саналады;
-әртүрлілік адам өмірінің барлық жақтарын күшейте түседі;
4-кесте
Инклюзивті білім берудің құндылықтары мен қағидаларын терең қабылдау және түсіну Қазақстанның педагогтары қауымдастығы мен жалпы қоғамнан тұжырымдарды және мінез-құлық рөлдерін қайта бағалау үшін белгілі бір уақыт пен күшті талап етеді.
Сонымен қатар,инклюзивті білім берудің даму жолымен жүретін болсақ,еліміздегі төмендегідей үш үлкен мәселені шешу қажет:
- мүгедектігі бар тұлғалар және мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың қала мен ауылда сәулет пен көлік мәселелері тұрғысынан кез-келген нәрсеге қолжетемділігін ұйымдастыру болып табылады;
- білім беруде ерекше қажеттіліктері бар оқушыны арнайы қолдауды қамтамасыз ету үшін қаржыландыруды ойластыру болып табылады;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Инклюзивті білім беру туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Инклюзивті білім беруде балалардың педагогикалық-психологиялық жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Қазақстан Республикасындағы инклюзивті білім беруді дамыту..
1.4 Инклюзивті білім берудің өзекті мәселелері мен бағыттары ... ... ...
2 БОЛАШАҚ БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМДЕРІН ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА ЖҰМЫС ЖАСАУҒА ДАЙЫНДАУ
2.1 Инклюзивті білім беру және оны жүзеге асырудың ерекшеліктері
2.2 Инклюзивті білім беру жағдайында мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігіне қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға дайындау бағдарламасын құру ... ... ... ... ... ...
2.4 Педагогтар мен мамандардың инклюзивті білім беруде қарым-қатынас байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
АНЫҚТАМА
Инклюзив-латын тілінен аударғанда өзімді қосқанда, ал ағылшын тілінен аударғанда араластырамын деген мағынаны білдіреді.
Инклюзивті білім беру-балалардың жынысына,географиялық орнына жас ерекшелігіне, қимыл-қозғалыстық және ақыл-есінің жағдайына, әлеуметтік-экономикалық жағдайына қарамастан, сапалы білім алу және өздерінің потенциалдық дамыту мүмкіндігіне ие болу.
Инклюзивті оқыту-барлық балалардың мұқтаждықтарын ескеретін,ерекше қажеттіліктері бар балалардың білім алуын қамтамасыз ететін жалпы білім үрдісінің дамуы.
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ЮНЕСКО - Біріккен Ұлттар Ұйымының Білім, Ғылым және Мәдениет жөніндегі Ұйымы
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достығы
ПДТ - Психикалық Дамуы Тежелген
ҚР - Қазақсатан Республикасы
КІРІСПЕ
Елбасы Н.Назарбаевтың 2014 жылғы Қазақстан жолы - 2050:Бір мақсат,бір мүдде,бір болашақ атты халыққа Жолдауында даму мүмкіндігі шектеулі адамдарға қолдау мен көмек көрсету мәселесіне арнайы тоқталғаны белгілі.Атап айтсақ,...мүмкіндігі шектеулі азаматтарымызға көбірек көңіл бөлу керек.Олар үшін Қазақстан кедергісіз аймаққа айналуға тиіс.Бізде аз емес, ондай адамдарға қамқорлық көрсетілуге тиіс - бұл өзіміздің және қоғам алдындағы біздің парызымыз.Бүкіл әлем осымен айналысады-деген болатын[1].
Жac ұpпaқты оқытып қaнa қоймaй aлдaғы өмipден өзiнiң лaйықты оpнын тaбa aлaтындaй етiп дaйындaуда,бүгiнгi күннің болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін дайындау жaуaпкеpшiлiгi зоp мiндет болып табылады.
Инклюзивті білім беруді іске асыру мүмкіндігіне ие қазіргі заманғы мұғалім дайындау,жоғары педагогикалық мамандық үшін өте өзекті міндет болып табылады.Бұл мазмұн-идеологиялық,рухани-адамгерш ілік,дербес қабілетті бастауыш мұғалімдерін инклюзивті білім беруге кәсіби даярлау болып табылады,шығармашылық және тиісті дене және интеллектуалдық мүмкіндіктері шектеулі балаларға инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға даярлау болып табылады.
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға даярлауда кешенді зерттеу барысында болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің қажеттілігі,мүмкіндігі шектеулі балалар мен жалпы білім беру осы балалардың енгізу процесінде бастауыш сынып мұғалімдерінің рөлі маңыздылығы білім алуға тең құқықтарды қамтамасыз ету және әлеуметтік даму талаптарымен айқындау.
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға даярлауға қойылатын талаптар жаңа қызметтерді орындаумен байланысты:дене немесе интеллектуалды мүмкіндігі шектелген балалар болсын,қалада немесе ауылда тұратын әр түрлі әлеуметтік топтағы балалар болсын немесе басқа да әр түрлі білім беру топтарымен жұмыс істеуге болатын технологияларды өздігінен,шығармашылық түрде таңдау мен қолдану қабілеті.Әрбір баланың мектеп жүйесінің талаптарына сәйкес болуы немесе сәйкес болмауына қарамастан,оқушыны сыйлау және оның жеке даралығын қабылдауды қамтамасыз ететін инклюзивті білім беру идеясының елімізде таралуы педагогтардың құзыреттілігіне жаңа талаптар қолданылады.
Жұмысы тек дені сау балаларға ғана емес,сонымен қатар әр түрлі әлеуметтік жағдайларды,жақын айналадағыларының және әлеуметтенуінің ерекшеліктерін есепке ала отырып,дамуында түрлі ауытқулары бар балаларға бағытталған жоғары білікті болашақ бастауыш сынып мұғалімдері аса қажет.Бұл жағдайдың маңыздылығы халықаралық және отандық құқықтық құжаттарда айқындалған.Мысалы,Дүниежүзілік мүгедектік туралы баяндамада инклюзивті білім беруді дамытуда жалпы білім беретін педагогтың арнайы дайындығы шешуші мәнге ие екендігі бекітілген.Берілген құжатта Мемлекеттік жалпы мектеп мұғалімдерінің арнайы оқытылуы олардың сенімділігін нығайтып,мүгедек балаларды оқыту дағдыларын жақсарту.Инклюзия қағидалары мұғалімдерді дайындау бағдарламаларына ендірілуі және мұғалімдерге инклюзивті білім беру саласында кәсіби білім мен тәжірибе алмасуға мүмкіндік беретін басқа да бастамалармен қосылуы керек деп жарияланған[2].
Зерттеу өзектілігі:
Зерттеудің мақсаты:болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға даярлау процесін қамтамасыз ету болып табылады.
Зерттеу объектісі: болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін кәсіби даму процесі және педагогикалық оқыту.
Зерттеу пәні:болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға даярлау үдерісі.
Зерттеудің міндеттері:
- инклюзивті білім беру жағдайында болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің психологиялық дайындығы;
- мүмкіндігі шектеулі балалармен дамыту жұмысын жүргізу біліктері мен дағдыларын меңгеру;
- инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін жүйелі оқыту;
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде зерттеу тақырыбы бойынша жинақталаған материалдарды талдау жұмысы жалғастырылды.Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға даярлау мәселесінің қазіргі жағдайы анықталды.
Екінші кезеңде жүргізілген тәжірбие жұмысының қорытындылары шығарылып,нәтижелері анықталды.Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға даярлаудың тиімді тұжырымдар мен ұсыныстар дайындалды.
Зерттеу болжамы: үздіксіз педагогикалық білім беру үрдісінде жүйелі болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға даярлау бойынша мақсатты қызметті жүзеге асыру болса,онда ол осы қызметтің нәтижесінде,даму мүмкіндігі шектеулі балалармен олардың одан әрі тиімді тәрбие жұмысы болашағын айтарлықтай ұлғаятын болады,олар психологиялық және материалдық дайындығын қалыптастырылатын болады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық институтына арнайы оқу бағдарламасын болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға даярлау бойынша ұйымдастырылған бағдарламам кешенді түрде өз тиімділігін көрсетеді деп ойлаймын.
Зерттеудің базасы:Шымкент қаласы Т.Тәжібаев атындағы №47 мектеп-гимназия,№1 А.С. Пушкин атындағы мектеп-гимназия.
Диплом жұмысының құрылымы:Зерттеу жұмысы кіріспеден,екі бөлімнен,қорытындыдан,қолданылған әдебиеттерден,қосымшадан тұрады.
Кіріспеде
Қорытындыда
1 ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Инклюзивті білім беру туралы түсінік
Білім - барлық уақытта жоғары құндылықтардың бірі болған.Тек білімді,сауатты адам ғана келешек тізгінін қолына ала алады.Осыны ескере отырып Елбасы Н. Назарбаев өз Жолдауында Қазақстан Республикасының Білім беру жүйесін әрі қарай дамыту,жетілдіру жоспарын құрып,көптеген мақсаттарда көздеп отыр.
Олар:білім беруде мамандық кадрларды даярлау және заманауи мамандықтар жүйесін дамыту,оқыту әдістемелерін жаңғырту,елімізге қажетті технологиялар мен оларды қолдану үшін мамандарды оқыту.Бүгінгі ұрпақ білімді болса,ел ертеңі жарқын болмақ[3].
Инклюзив сөзі−латын тілінен аударғанда өзімді қосқанда,ал ағылшын тілінен аударғанда араластырамын деген мағынаны білдіреді.
Инклюзивті білім берудің мақсаты:даму мүмкіндігі шектеулі балаларды қалыпты балалармен бірге білім беру.Яғни адамның жынысына,дініне,шығу тегіне қарамастан тең құқылы жеке тұлға ретінде білім беру жүйесі болып табылады.Инклюзивті білім беру - үмкміндігі шектеулі балаларды оқытып-үйретудің бір формасы.Инклюзивті оқыту негізінде балалар құқығын кемсітпеу,барлық адамдарға деген теңдік қатынасты қамтамасыз ету,сонымен бірге ерекше оқыту қажеттілігі бар балаларға арнайы жағдай қалыптастыру идеологиясы жатыр.Тәжірибе көрсеткендей,қатаң білім беру жүйесінен балалардың бір бөлігі шығып қалады,өйткені қалыптасқан жүйе мұндай балалардың даралық қажеттілігін қанағаттандыра алмайды.Инклюзивті бағыт мұндай балаларды оқуда және білім алуда жетістікке жетуге жағдай жасап және ықпал етіп,жақсы өмір сүру мүмкіншілігін қалыптастырады.Инклюзивті білім беруде барлық балаларға мектепке дейінгі оқу ұйымдарында,ұйым өміріне белсене қатысуға мүмкіндік береді.Инклюзивті білім негізінде балалардың тең құқығын анықтайды және ұжым іс-әрекетіне қатысуға мүмкіндік береді.Инклюзивті білім беру арқылы балалар адамдармен қарым-қатынасына қажетті қабілеттілікті дамытуға мүмкіндік туады.
Қазіргі заман талабына,қарамастан,психикалық, әлеуметтік физикалық, және басқа да ерекшеліктерін дамыту жөніндегі қайта қалыптастыру және адамның тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруға байланысты білім алу тәсілінде көптеген өзгертулер болып жүзеге асырылып жатыр.Қазіргі заманғы тәжірибелерге,әзірлеген көзқарастар мен ұғымдар негізделген білім берудің жаңа парадигмасы қолданысқа еніп іске асырылуда.Бірнеше зерттеулер біздің ғасырдың өсуіне тән тек өзін-өзі іске асыру әлеуметтік дамуының негізгі мақсаты инклюзивті білім жатқызуға болады.
Балалардың тең құқықтарын іске асыру кезінде нормативтік базасын құру бастапқы фаза 1945 жылдан бастап БҰҰ бастамасымен қолға алына басталды.
Құқықтық заң жөніндегі Баланың дамуына мүмкіндігі шектеулі адам (1948) құжат тұжырымдамасы бар.Ол белгілі бір элементті қамтуына қарамастан,барлық тұлғалы азаматтарға және балаларға білім алуға құқығы бар екенін мәлімдейді.Осылайша Декларацияда мәлімдеді:Білім беру адамның жеке басының толық кемелденуіне және кұқықтары мен негізгі бостандықтарын құрметтеу нығайтуға бағытталуы тиіс.Ол барлық ұлттар арасында түсіністік,төзімділік пен достыққа ықпал нәсілдік немесе діни топтар,сондай-ақ БҰҰ-ның бітімгершілік қызметін одан әрі нығайта түсуі тиіс делінді[4].
Негізгі білім даму мүмкіндігі шектеулі балалардың құқықтарын тану арнайы медициналық мекемелер мен білім беру ұйымдарының мүмкіндіктері шектеулі адамдарды анықтаумен қатар,қажетті жағдайларды жүзеге асыру.Адам құқықтарының декларациясында даму мүмкіндіктері шектеулі балаларды білім беру қажеттіліктерінің негізін қалауда,нормативтік құжаттың қабылдануы болып табылады.1959 декларацияның қағидаларында БҰҰ Бас Ассамблеясының қарарымен қабылданып жариялаған Бала құқықтары декларациясы мыналар болып есептелінеді:
- физикалық болып бала,ақыл-есі немесе әлеуметтік,арнайы емдеу,білім беру мен қамқорлық берілуі тиіс ол өзінің ерекше мәртебесін ескеру болып табылады;
- тұлға немесе балалар кем дегенде бастапқы кезеңдерінде тегін және міндетті болуы тиіс білім алуға құқылы;
- жалпы ой-өрісін,сана сезімін ілгерілету және олардың қабілеттерін дамыту мүмкіндігі теңдік негізінде,оған мүмкіндік және қоғамның пайдалы мүшесі бола отырып білім беру болып табылады;
- бала,нәсілдік,діни немесе кемсітушілікке кез-келген басқа да нысанда өз тәжірбиесін жоғарылата алуда өз мүмкіндігі қорғалған болуы қажет.
Құқықтық заңда нәсіліне,терісінің түсіне,жынысына,тіліне,дініне,саяси немесе басқа да наным немесе әлеуметтік шығу тегі негізінде кез-келгенді қоспағанда және үздік немесе кемсітусіз,мүмкіндігі шектеулі барлық тұлғалар үшін танылуы тиіс,жылжымайтын мүлік,туу немесе кез келген басқа факторға,қарамастан өзі-өзіне немесе оның отбасының құқықтары қарастырылады[5].
Қазіргі заманғы кезеңде жастарға,балаларға және мүгедек ересектерге арналған бастауыш және орта білім беру саласындағы мүмкіндіктерге тең барлық мүгедектердің оқу қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін мүмкіндік беретін Мүгедектердің үшін тең мүмкіндіктерді қамтамасыз етудің стандартты ережелері(1993) жалпы білім беретін мектеп жүйесінде құжат кешенді құрылыстарымен мүмкіндігі шектеулі балалар мен ересектерге арналған бағдарлама қамтамасыз етілді.Бұл бастауыш және орта білім беру мүмкіндіктерін саласындағы тең мүмкіндіктер принципін негізге алынып жүзеге асырылады.Мемлекет даму мүгедектігі шектеулі адамдардың білімі және жалпы білім беру жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылады және қамтамасыз етеді.Мемлекеттің негізгі білім беру мен арнайы білім беруді біртіндеп интеграциялап бағытталынып жатыр[6].
Бүкіл білім беру қоғамдастығы үшін маңызды іс-шара білім жөніндегі Дүниежүзілік конференция мүгедектерге арналған Испанияда(Саламанка қаласы)ЮНЕСКО-ның қамқорлығымен жүзеге асырылып 1994 жылы өтті.Нәтижесінде,педагогика жүйесінеинклюзивтітермині енгізілді.
Мүмкіндігі шектеулі балаларға және тұлғаға білім беруде инклюзивті білім берудің негізгі принциптері айқындалды.Бұл конференцияда Саламанка мәлімдемесі қабылданды білім беруді және дамытудың негізгі бағыттары ретінде инклюзивті білім деп жариялады.Негізгі құжатта БҰҰ мүше мемлекеттердің білім беру жүйелерінің жалпы бағытын және принциптерін жетілдіру болып табылады.Осылайша,өткен ғасырдың 90-шы жылдары жоғарыда аталған халықаралық құжаттарға нәтижесінде жаңа идеологияға байланысты болды және инклюзивті көзқарас әр түрлі түсінуді көздейді. Инклюзивті көзқарас,инклюзивті білім беру тұрғысынан келтірілген, білім берудің саласындағы даму бағыты болып қарастырылды.Балалардың білім қажеттіліктерін білім беру мен қоғам кемсітушіліктерін жою,білім беру процесінде толық қатысу арқылы осы қажеттіліктерін,сәйкес қызметтер ұсынылды.ЮНЕСКО әзірлеген,білім алу құқығын,басқа да бірнеше стандартты-орнату құралдары,білім беру және үздіксіз оқыту жалғасуда тәсілдерін қоса алғанда,білім беру және инклюзивті тәсілдерді,жалпыға бірдей құқықтық базаны қамтамасыз етеді.Экономикалық-әлеуметтік топтарда,иммигранттар,мүгедектер,бо сқындарға халықтың осал топтарыжәне кедейлік салдарынан білім беруден айырылған миллиондаған,діни және тілдік азшылықтарға,байырғы халықты жетілдіруге сәйкес бағытталып отыр[7].
1-сызба
Қазіргі кезде,бүкіл әлемнің назарын аударып отырған өзекті мәселе балалардың білімге деген сұраныстары мен қоғамның ерекшеліктеріне ортаның,отбасының қатысуымен білім беру үрдісіне толық енгізуді қарастыратын инклюзивті білім берудің негізі болып табылады.Бұл әлемдік мәселе түрлі әлем ғалымдардың назарын аударған жағдай инклюзивті білім беруде барлық балалардың,оның ішінде мүмкіндіктері шектеулі балаларды жалпы білім үрдісіне толыққанды енгізумен қатар,жынысына,шығу бейімдеуге,тегіне,дініне,жағдайына қарамастан,кедергілерді жоюға,ата-аналарын белсенділікке шақыруға,баланың түзеу-педагогикалық және әлеуметтік мұқтаждықтарына арнайы қолдау,жалпы білім беру сапасы сақталған тиімді оқытуға бағытталған мемлекеттік саясат болып табылады.Инклюзивті оқыту мүмкіндігі шектеулі балалардың жалпы білім беретін мектептердегі оқыту үрдісін сипаттауда іске асырылады.Инклюзивті оқыту негізінде балалардың барлық адамдарға деген теңдік қатынасты қамтамасыз ету,сонымен бірге оқытудың ерекше қажеттілігі бар балаларға жағдай қалыптастыру болып табылады.Осы бағытта балаларды жақсы өмір сүруге,оқуда жетістікке жетуге ықпал жасап, жағдайын қалыптастыру.Білім баршаға бағдарламасы немесе инклюзивті білім беру барлық балаларға мектепке дейінгі оқу орындарында,мектепте және мектеп өміріне белсене араласуға мүмкіндік туғызады[8].
Жалпы қазіргі кездегі негізгі инклюзивті білім беру балалардың жынысына,географиялық тұратын жеріне,қимыл-қозғалыстық және ақыл-есінің жағдайына,әлеуметтік-экономикалық жағдайына қарамастан,сапалы білім алу мен қатар тәрбиеленуіне және өздерінің потенциалдық дамыту мүмкіндігіне ие болу.Инклюзивті білім беруде барлық оқушыларға барынша толыққанды әлеуметтік өмір,ұжымға,жергілікті қауымдастыққа белсене қатысуға мүмкіндік бере отырып,сол арқылы оларға бір-бірімен қауымдастық мүшелері ретінде толық өзара әрекеттестік пен қамқорлықты қамтамасыз ету.
Бұл мәселенің шешімі балалардың сапалы білімге қолжетімділігін қамтамасыз етеді,олардың өмірмен байланысының кедергісін жоюға және жалпы қоғамға кірігуіне жағдай жасайды.Инклюзивті оқыту жағдайында барлық балаларға мектепке дейінгі оқу орындарында,мектепте және мектеп өміріне белсене қатысуға мүмкіндік береді.Оқушылардың тең құқығын анықтайды және ұжым іс-әрекетіне қатысуға мүмкіндік береді.
2-сызба
Инклюзивті оқыту бұл мүмкіндігі шектеулі барлық балалардың мұқтаждықтарын ескеретін,ерекше қажеттіліктері бар балалардың білім алуын қамтамасыз ететін жалпы білім үрдісінің дамуы.Инклюзивті оқыту балалардың оқу үрдісіндегі қажеттіліктерін қанағаттандырып,оқыту мен сабақ берудің жаңа бағытын өңдеуге талпынады.Егер инклюзивті оқытудың оқыту мен сабақ беруге енгізілген өзгерістері тиімді болса,онда ерекше қажеттіліктері бар балалардың жағдайлары да өзгереді.Инклюзивті оқытуды ашқан мектептерде оқыған балалар адам құқығы туралы білім алуға мүмкіншілік алады,өйткені олар бір-бірімен қарым-қатынас жасауға,танып білуге,қабылдауға машықтанып үйренеді.Осының негізінде инклюзивті білім берудің принциптері туындайды[9].
Инклюзивті білім берудің негізгі 8 принципі:
1.Адам құндылығы оның мүмкіндігіне қарай қабілеттілігімен, жеткен жетістіктерімен анықталады.
2.Әрбір адам сезуге және ойлауға қабілетті.
3.Әрбір адам қарым-қатынасқа құқылы.
4.Барлық адам бір-біріне қажет.
5.Білім шынайы қарым-қатынас шеңберінде жүзеге асады.
6.Барлық адамдар құрбы-құрдастарының қолдауы мен достығын қажет етеді.
7.Әрбір оқушы үшін жетістікке жету өзінің мүмкіндігіне қарай орындай алатын әрекетін жүзеге асыру.
8.Жан-жақтылық адам өмірінің даму аясын кеңейтеді.
1-кесте
Инклюзивті білім беруді дамытудың тұжырымдамалық тәсілдері құжатында инклюзивті білім беруді дамытудың негізгі міндеттерінің бірі инклюзивті білім беруді жүзеге асыратын ұйымдарды кадрлық қамтамасыз етуді жақсарту мәселесі болып табылады.Инклюзивті білім беру жүйесіндегі педагог кадрларды даярлау үшін алдымен жоғары және кәсіби білім беретін барлық педагогикалық мамандықтардың оқу жоспарына арнайы пәндер қосу жолымен институттар мен колледждердегі барлық мұғалімдер мен тәрбиешілерді ерекше оқытуды қажет ететін тұлғаларды оқытудың дағдылары мен тәсілдеріне даярлау және оқыту негіздеріне;инклюзивті білім беруді ұйымдастыру және ерекше оқытуды қажет ететін тұлғалармен жұмыс жүргізу мәселелері бойынша жалпы білім беру ұйымдарындағы барлық басқарушы қызметкерлерді,педагогтарды және мамандарды (педагог-психологтарды,педагог-дефе ктологтарды,әлеуметтік педагогтарды) кезең-кезеңмен қайта даярлау жұмыстарын жүргізу;инклюзивті білім беруді жүзеге асыру мәселелерінің негізі бойынша білім беру ұйымдарындағы педагог қызметкерлердің біліктілігін,ерекше оқытуды қажет ететін тұлғалармен жұмыс әдістерін,кемсітушілікті жоюды және жағымсыз жағдайларды шешу,психологиялық ахуалды жақсарту,адам құқығы негіздерін зерделеу дағдыларын арттыру жолдарын үйрету керек деп анық көрсетілді[10].
Бәріне бірдей мүмкіндік!
Инклюзивті білім берудің негізгі артықшылықтары
3-сызба
Мемлекетіміздегі білім беру жүйесі білім алушыны білім нәрімен қаруландырып қана қоймай,сонымен бірге үздіксіз өздігінен білім алуға дағдыландыруда.Нәтижесінде білім беру әртүрлі оқыту қызметтерін ұсынылып жатыр.Білім беру саласындағы алдыңғы қатарлы отандық мамандардың пікірлері бойынша білім беру жүйесінің дамуын қалыптастыруға:
- жаңа ақпараттық технологияларды қолданып,білім беру сапасын жоғарылату;
- өркениеттің жағдайларына негізделген білім беру жүйесін толығымен қамтамасыз ету;
- ақпараттық байланыс және телекоммуникациялық технологияларды қолданып,қашықтықтан және өзін-өзі оқыту мүмкіндіктеріне қолжетімді білім беруді қамтамасыз ету;
- білім беруде креативті бастамаларды көтеру сияқты бірқатар негізгі бағыттарды жатқызуға болады;
Инклюзивті білім беруде мектеп жүйесі оның сәйкестігі немесе әрбір жеке оқушыларға құрмет пен қабылдау бере отырып,барлық балалардың білім алу құқығын беретін білім беру бойынша жаңа көзқарас қалыптасты. Инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс істеуге болашақ бастауыш сынып мұғалімі рөлін кеңейту үшін,тиісті педагогикалық-психологиялық,әлеумет тік және білім беру идеяларына жүгінуге талпындыру.Негізгі рөлді бастауыш сынып мұғалімі атқарады.Өз-өзіне білім беруді қамтамасыз ету,ол өзіндік педагогикалық,психологиялық,көзқара старға айналады,сонымен қатар жағдай жасауда мұғалім өзара іс-қимыл орталығы болып табылады.Өйткені мұғалім әрқашан ерекше талаптар қояды деп атап өтуге болады.Ата-аналармен өзара іс-қимыл,өскелең ұрпақтың өз дүниетанымын және тәрбиеленуіне әсер етеді.Білім беру процесінде өскелең ұрпаққа білім беру арқылы тығыз жұмыс істейді,оқу-әдістемелік және мемлекеттің талаптарына сәйкес оқушыларды оқытады деудің бастауы болмақ
Инклюзивті білімді оқыту оқушыларға жеткізу арқылы оқушылардың тең құқығын анықтайды және ұжым іс-әрекетіне қатысуға,адамдармен қарым-қатынасына қажетті қабілеттілікті дамытуға жағдай туғызу.Барлық балалардың мұқтаждықтарын ескере отырып,ерекше қажеттіліктері бар балалардың білім алуын қамтамасыз ету арқылы жалпы білім беру үрдісін нығайту болып табылады.Инклюзивті білім беруде бағыт беру арқылы мүмкіндігі шектеулі балаларды оқуда жетістікке жетуіне ықпал ете отырып,жақсы өмір сүру мүмкіншілігін қалыптастырады.Бұл бағытты білім беру жүйесіне енгізу арқылы оқушыларды ізгілікке,қайырымдылыққа, адамгершілікке,тәрбиелей аламыз.Сонымен қатар,инклюзивті оқыту үрдісі арқылы балаларды толеранттылыққа тәрбиелейді[11].
1.2 Инклюзивті білім беруде балалардың педагогикалық-психологиялық жағдайлары
Оқытудың базалық құқықтық құжатында дамуы қандай да бір ауытқуы бар балаларды нәтижелі оқытуға,көмек беруге,оларды тәрбиелеуге,еңбекке және мамандыққа даярлау,мүмкіндігі шектеулі балаларды сауықтыруға бағытталған Қазақстан Республикасының мүмкіндіктері шектеулі балаларды Әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзетімді қолдау заңы болып табылады.
Біздің елде мүмкіндігі шектеулі балаларды жалпыға білім беру ортасына қарай бейімдеу 2002 жылдан басталды.Сол жылы Қазақстан ТМД елдерінің арасында алғаш рет Мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтік және медицина-педагогикалық тұрғыдан қолдау туралы заңды қабылдады.Осы заң аясында жарымжан балаларға ерте жастан білім беру мәселесіне мән берілген.Оларды білім беру,әлеуметтік,медициналық тұрғыда қамтамасыз ету қарастырылған.Ең бастысы,аталмыш заңда инклюзивті білім берудің негізгі принциптері айқындалды.
Мүмкіндігі шектеулі балаларға әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы ҚР Заңы (2002) арнайы оқу орындарының немесе психологиялық қорытындысына сәйкес мемлекеттік орта мектептерде мектепке дейінгі және орта білім тегін мүмкіндігі шектеулі балалардың құқығын бекітті.Осы заңның 15-бабына сәйкес,мүмкіндігі шектеулі балалар конкурстық негізде мемлекеттік білім беру бағдарламалары аясында мемлекеттік білім беру мекемелерінде техникалық және кәсіптік, орта бiлiмнен кейiнгi,жоғары білім туралы, тегін алуға құқығы бар
Елімізде 2002 жылдан бастап дамуында мүмкіндіктері шектеулі балаларға арналған оқулықтар және оқу-әдістемелік кешендер жасалып,қазақстандық басылымдарды шығару жұмыстары жүргізілуде.
Елімізде де басқа ТМД мемлекеттерінде бұл процестің ғылыми,оқу-әдістемелік,құқықтық,тәж ірибелі мамандармен бірге қамтамасыз етілуде.Барлық балаларды жалпы білім беру үрдісіне толық енгізу және әлеуметтік бейімделуге,жынысына,шығу тегіне,жасына,дініне,балаларды айыратын кедергілерді жоюға,экономикалық статусына қарамай, отбасыларын белсенді араластыру,баланың дұрыс дамуына педагогикалық және әлеуметтік қажеттіліктерін арнайы қолдау көрсету,ортаға балалардың жеке ерекшелігіне және білімдік қажеттіліктеріне сәйкес бейімделу болып табылады.
Мұндай мекемеде жұмыс жасайтын педагогтар түзету педагогикасы,арнайы психология негіздерін,дамуында мүмкіндіктері шектеулі балалардың психофизиологиялық даму ерекшеліктерін,осы балалара арналан білім беру және оңалту үдерістерін ұйымдастыру технологиялары мен әдістемелерін білуі қажет[12].
Қазіргі уақытта мүмкіндігі шектеулі балалардың жалпы білім беру мекемесінде білім алуына жағдай жасай отырып,олардың дамуына саналы әрекет жасап қол ұшын созу.Ал,психикалық дамуының негiзгi бұзылыстары интеллектуалды даму деңгейi,есте сақтауы,яғни зейiнi,ойлауы,кеңiстiктi бағдарлауы төмен болып келедi.Осыларға байланысты психикасының дамуы тежелген (ПДТ) балалардың оқу үлгерiмi төмен болады.Бұл балалардың оқуға үлгермеушiлiгi жетi-сегiз жастан бастап анық байқалып жатады.Ата-аналары балаларын көмекші не арнайы мектептер мен мектеп-интернаттарға,психологиялық- педагогикалық түзеу кабинеттері мен коррекциялық-түзету сыныптарына кемтар балаларын бергісі келмеген жағдайда жалпы білім алатын мектептерде ПМПК-ның ұсынысы бойынша жеңілдетілген бағдарамамен оқытуына толық құқылары бар болып келеді.
4-сызба
Барлық білім мекемелері мен бала-бақшалар ПМПК-ның қорытындысы бойынша,баланың деңгейіне қарай жеңілдетілген бағдарламамен кемтар балаларды инклюзивті оқытуға дайындауға,сонымен қатар тәрбиелеу қажет.Инклюзивті білім беру жағдайында жалпы мектептерде арнайы (психологы,әлеуметтік мұғалімі,логопед,олигофрено мұғалімі,)мұғалімдері болмаған жағдайда,тәрбиешілерді,бастауыш сыныптың мұғалімдерін,қазақ тілі мұғалімдерін арнайы курстарға жіберіп оқытуға болады[13].
Инклюзивті білім беруде ерекше мұқтаждықтары бар балалардың жалпы білім беру ордасында оқыту процесін сипаттауда жүзеге асырылады.Инклюзивті оқыту негізінде балалардың қандай да бір дискриминациясын жоққа шығару,барлық адамдарға деген бірдей қатынасты қамтамасыз ету,сонымен бірге оқытудың ерекше қажеттілігі бар балаларға арнайы жағдай қалыптастыру идеологиясы болып табылады.Инклюзивті білім беру арқылы балаларды оқуда жетістікке жетуіне ықпалын тигізіп,жақсы өмір сүру мүмкіншілігін қалыптастыра алады.Инклюзивті білім беру арқылы барлық балаларға мектепке дейінгі оқу мекемесінде,мектепте және мектеп өміріне белсене қатысуға мүмкіндік туғызады,оқушылардың тең құқығын анықтайды және ұжым іс-әрекетіне қатысуға жағдай жасайды,адамдармен қарым-қатынасына керекті қабілеттіліктерді дамытуға жол ашады.
Даму мүмкіндігі шектеулі балаларға білім беруді ұйымдастыру барысында,типтік арнайы білім бағдарламасы жасалынды.Мұнда балалардың мұқтаждықтары ескеріліп,білім алуларын қамтамасыз ететін жалпы білім үрдістері қарастырылған.Инклюзивті оқыту балалардың оқу үрдісіндегі қажеттіліктерін қанағаттандырып қана қоймай,оқыту мен сабақ берудің жаңа бағытын өңдеуге талпындырады.Егер инклюзивті оқыту мен сабақ беруге енгізілген өзгерістері тиімді болатын болса,онда ерекше қажеттіліктері бар балалардың жағдайларында да өзгеріс болады.Инклюзивті оқытуды ашқан мектептерде оқыған балалар адам құқығы туралы білім алуға мүмкіншілігі мол болып табылады.Себебі,олар бір-бірімен қарым-қатынас жасауға, қабылдауға,танып-білуге үйренеді.
Елімізде балалардың білім алу үшін жағдай жасаудың басым бағытына қатысты келесідей бағыт-бағдарлары бар:
Алғашқы бағыт бағдары-балалардың дамуындағы кемшіліктерді тауып,жастық кезеңнен бастап түзету-педагогикалық жұмыстарын ұйымдастыру болып табылады.Мектепке дейінгі уақтылы көрсетілген көмек жалпы білім алу ортасында оқуға баланың негізгі кемшіліктерін жөндеуге,түзетуге қамтамасыз етеді.Республикадағы арнайы білім беру жүйесінің алғашқы баспалдығы баланың оқу,әлеуметтік және медициналық қызметтерін алуға құқығын орнату мен қатар,педагогикалық-психологиялық,м едициналық кеңес болып табылады.Бүгінгі таңда елімізде 56 облыстық,қалалық және аудандық,оның ішінде бір республикалық ПМПК жұмыс атқарады.
Келесі бағыт-бағдары-барлық деңгейдегі балаларға олардың психофизикалық ерекшеліктерін ескере отырып,білім алу құқығын жүзеге асыру және құру болып табылады[14].
Қазіргі таңда мемлекетімізде мүмкіндігі шектеулі балалардың оқуын ұйымдастыру үшін арнайы білім беру мекемелерінің дифференциалданған желілері айқындалған.Оған түрі мен жалпы типтегі бала-бақша жанындағы топтар типіне байланысты арнайы білім беру ұйымдары және жалпы білім беру мектептеріндегі арнайы сыныптар кіреді:жалпы типтегі 35 арнайы бала-бақшаларда және 228 бала бақша жанындағы арнайы топтарда 10 мыңнан астам мектепке дейінгі балалар тәрбиеленіп білім алуда.
Білім ордасындағы балалардың жасында дамуында 8 негізгі түрі және типінен кемшіліктері бар балалардың 24 мыңнан астамы жалпы білім беру мектептер жанындағы 820 арнайы сыныптарда және 101 түзету мектептерінде білім алуда.
Мүмкіндігі шектеулі балаларды оқытуды ұйымдастыру барысында арнайы жалпы білім беру типтік бағдарламалары құрылып жүзеге асырылды. Жас балалардың психофизикалық дамуында балалардың танымдық мүмкіндіктері және келесідегіде вариативті оқыту қарастырылады:
1)ойлау дәрежесінің деңгейі жас шамасына сәйкес келетін, сенсорлық, сөйлеу,қозғалғыш қасиеттерінің бұзылуы бар балалар үшін мемлекеттік жалпы білім беру стандартына сай болатын білім;
2)танымдық мүмкіндіктерінің деңгейі жас шамасына сәйкес емес, қозғалтқыш дене мүшелерінің бұзылуы,психикалық дамуының кешеуілі, сөйлеу және сенсорлық қасиеттерінің бұзылуы бар оқушылар жеке оқу жоспарлары бойынша,қысқартылған оқу бағдарламалары арқылы білім алуды жүзеге асыру болып табылады;
3)жекешелендірілген бағдарламалар (көптеген ауытқулары бар балалар үшін және ауыр дәрежедегі ақыл-есі кем) және интеллектуалды ауытқулары бар балалар үшін арнаулы бағдарламалары бар мектептерде білім алуды жүзеге асыру[15].
Еліміздегі білім беру бағдарламасын дамыту саласында осы деңгейдегі балалардың білім сапасын жоғарлату және жақсарту мақсатында 2005-2010 жылдың 2-ші кезеңінде келесідегі мәселелер қарастырылған:
Мүмкіндігі шектеулі балаларға медициналық-педагогикалық және әлеуметтік көмек жүйесін тиімді дамыту интегралды білім берудің идеясы мен принциптерін жүзеге асыру болып табылады.Оның құралдары балаларды бөлектеу және өздерінің олқылығы туралы тұрақты көрініс табу емес,мүмкіндігі шектеулі балаларды дені сау балалар ортасына қосу,бос уақытын бірге өткізуді ұйымдастыру және біріктіріп оқыту,оларға өзара көмек беру арқылы шешілетін,әлеуметтік өмір траекториясының құрылымын жасау болып табылады.Мысалы,Шығыс Қазақстанда,Алматы,Атырау және Астана,Шымкет қалаларында оқуға жарамайтын және білім алуға,өз жасындағы балалармен араласуға мүмкіндігі жоқ болған,орташа және ауыр деңгейдегі ақыл-есі кем балалар үшін интеллектуалды кемшіліктері бар балаларға арналған мектептерде арнайы сыныптар ашылған.
Сауықтыру орталықтарында,түзету мектептерінде және интернат мектептер,бала-бақшаларда күрделі құрамалары және басқа да дамуындағы ауытқушылықтары бар,ерік-сезімдік өрісінде бұзылысы анық көрінетін балалар үшін эксперименттік топтар мен сыныптар ашылуда.
Мемлекетімізде арнайы білім беру ұйымдарының жетіспеушілігі арнайы мектептердің тұрғылықты жерлерден алшақтағы дамуында ауытқуы бар балаларды жалпы білім беретін мектептерде оқытуға мәжбүр етеді.Бірақ бұл жерде ата-аналарының білім беру ұйымын еркін таңдау құқығы мен баланың отбасында болу құқығы туралы ерекше айту қажет.
Елімізде бүгінгі таңда дамуында ақыл-ойы және дене ауытқулары бар балаларды жалпы білім беру ордасында оқыту тәжірибесі қалыптасқанын байқауға болады.Жалпы білім беретін бағдарлама бойынша мектептерде оқытылатын мүмкіндігі шектеулі балалар арнайы психолог,әлеуметтік педагог,педагогтің қолдауы мен бірлесе жұмыс нәтижесі өз деңгейінде жүзеге асырылуда[16].
1.3 Қазақстан Республикасындағы инклюзивті білім беруді дамыту
Білім беру саласындағы негізгі халықаралық құжаттарға сәйкес Қазақстан Республикасының заңнамасында даму мүмкіндіктері шектеулі балалар үшін білім алуға тең құқықтар қағидаты көзделген.
Біздің елімізде инклюзивті білім беру жүйесінің дамуы туралы ресми дерек Қазақстан Республикасының Білім беруді дамытудың 2010-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында көрсетілген.Республикада 2375 бала үшін 166 балабақшада инклюзивті білім беру жүзеге асырылуда,бұл анықталған даму мүмкіндіктері шектеулі балалардың жалпы санының 14%-ын құрайды. Бұдан басқа,даму мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған 39 арнайы балабақша мен жалпы мақсаттағы балабақшаларда 315 арнайы топ жұмыс істейді.
Сондықтан мемлекеттік Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған бағдарламасына бірінші рет инклюзивті білім беруді дамыту қосылды.Бұл бағдарламада инклюзивті білім жүйесін дамытудың мына мәселері көрсетілген:
2015 жылға қарай аталған міндетті шешу үшін:
- мүмкіндіктері шектеулі балаларды біріктіріп оқытудың модульдік бағдарламалары;
- мүмкіндіктері шектеулі балаларды жалпы білім беретін ортада біріктіріп оқыту ережесі әзірленеді,түрлі кемістігі бар балалар үшін бірігу нысандары анықталады;
- мүгедек балаларға қашықтықтан білім беруді ұйымдастыру қағидалары әзірленеді;
- 2020 жылға қарай білім беру ұйымдарында мүгедек балалар үшін көтергіш жабдықтар,пандустар,санитарлық бөлмелерде арнайы құралдар орнату,тұтқалармен,арнайы парталармен,үстелдермен және басқа да арнайы компенсаторлық құралдармен жарақтандыру арқылы кедергісіз аймақтар құрылады;
- мүмкіндіктері шектеулі балаларды оқытуға және тәрбиелеуге тең қол жеткізу үшін жағдайлар жасалды (педагог-дефектологтардың,балаларды психологиялық-педагогикалық сүйемелдеудің,арнайы жеке техникалық және компенсаторлық құралдардың болуы);
- үйде білім алатын мүгедек балалардың жеке мүмкіндіктері мен қажеттіліктері ескерілуде,компьютерлік техникамен және компьютерлік қамтамасыз ету жинақтарымен қамтамасыз етіледі.
Инклюзивті білім беруді даму мүмкіндіктері шектеулі балалардың білім алу жүйесін жетілдірудің басты бағыттарының бірі ретінде қарастырылған.Бала және оның ата-анасының тұрғылықты жеріне сәйкес жалпы типтегі мекемелерде мұндай балаларға білім беруді ұйымдастыру оларды ұзақ мерзімге мектеп-интернатқа жіберуден сақтап,отбасында тәрбиеленіп тұруы үшін жағдай жасайды,қалыпты деңгейдегі дамыған құрдастарымен күнделікті қарым-қатынас жасауды қамтамасыз етеді,әлеуметтік бейімделуі және қоғамға кіріктіруге қатысты мәселелерді тиімді шешуге мүмкіндік береді.
2011-2020 жылдары Қазақстан Республикасының білім беруді дамыту мемлекеттік бағдарламасының басты мақсаты-білім беру үдерісінің барлық қатысушыларын жақсы білім беру қорлары мен технологияларына тең қол жетімділігін қамтамасыз ету болып отыр.
Бағдарлама жалпы білім кеңістігінде даму мүмкіндігі шектеулі балаларды қоса алғанда,барлық балаларды қамту үшін қажетті құқықтық базаны құру қызметті ықпалымен жүзеге белгіленді.Мемлекеттік бағдарлама 2020 жылға қарай білім бағытталған:
- 3035 мектеп оқыту және балаларды тәрбиелеу мүгедек (мектеп мұғалімдері,дефектолог және балаларға арналған психологиялық-педагогикалық қолдаудың болуы,арнайы жеке техникалық тең қол жеткізу үшін жағдай жасайды және компенсаторлық құралдардың болуы);
- инклюзивті білім беру үшін жағдай жасау,70% -ға мектептердің жалпы саның үлесін арттыру;
- мүгедек балаларға арналған кедергісіз қол жеткізуді жасайтын мектептердің үлесі,мектептердің жалпы саны-20%;
- инклюзивті білім берумен қамтылған балалардың үлесі,даму мүмкіндігі шектеулі балалардың жалпы саны-50%
Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында инклюзивті білім беруді дамытудың мәселелері қарастырылған.Бұл қазіргі уақытта біздің еліміздің білім беру саласында өзекті мәселелерің бірі екені айқындалып отыр.
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында барлық балалардың,соның ішінде негізгі білімді қажет ететін оқушылардың жалпы білім беру кеңістігіне қосудағы іс-шаралардың уақыты және күтілетін нәтижелер көрсетіп берілді.
2011-2020 жылдарға арналған білім беруді дамыту мемлекеттік бағдарламасын іс жүзінде қолға алуың басты негізі тек инклюзивті білім беру жүйесін жемісті дамыту ғана емес,сонымен қатар жоспарланған барлық бағдарламалық іс-шараларды жүзеге асыруға сенімділік тудыру болып табылады[17].
Еліміздегі негізгі саясаттың басты міндеттерінің бірі-мүмкіндіктері шектеулі балалардың ата заңымызда білім алу құқықтарын жүзеге асыруды қамтамасыз ету.
Қазақстанда мүмкіншілігі шектелген балалардың туғанынан бастап әлеуметтік және медициналық-педагогикалық коррекциялық амалдары,психологиялық-медициналық- педагогикалық тексерілуді және білім алуды ақысыз пайдалану құқығы еліміздің бас Конституциясында Білім туралы,Мүмкіншілігі шектелген балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық тұрғыдан қолдау туралы,Арнайы әлеуметтік қызмет туралы заңдарда бекітілген.
Бүкіл еліміздегі білім беру саласындағы халықаралық құжаттар еліміздегі заңнамасына сәйкес негізінде құралған мүмкіндігі шектеулі баланың білім алудағы тең құқықтар қағидасы қарастырылады.
Даму мүмкіндігі шектеулі адамдар үшін әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ететін құжаттардың бірі-Қазақстан Республикасында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы заңында көрсетілген.Мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтік қорғау принциптері мыналар болып табылады:
-адам құқықтарын адамзат құрметтеу;
-басқа азаматтармен бірге мүмкіндігі шектеулі жандарға арналған тең құқықтар болуы,денсаулық сақтау,білім беру және жұмыспен қамту,оның ішінде жұмыспен қамту еркін таңдау;
5-сызба
Даму мүмкіндігі шектеулі адамдардың құқықтарын қолдау құқықтық құжаттарды талдау мүмкіндігі шектеулі жандардың білімге тең қол жеткізуді қамтамасыз ету үшін құқықтық реформалар инклюзивті білім беруді дамыту үшін негіз қаланды.Арнайы оқыту бірыңғай нысан орнында оқу орындарына отырғызу барлық қажетті жағдайлар қамтамасыз етуге тұрғылықты жері бойынша жалпы білім мекемеде үйренуге әр баланың сөзсіз құқығы қамтамасыз білім берудің жаңа әлемнің көптеген жетекші елдерінде танылған,инклюзивті нысаны болып келеді[18].
Негізінен,Қазақстан Республикасында инклюзивті білім беру 90-шы жылдары бастау алып тарала бастады.Сүлейменова Р.А.профессор педагогика ғылымдарының докторы бастамасымен түрлі халықаралық ұйымдардың қолдауымен,негізгі білім беру даму мүмкіндігі шектеулі балаларды енгізу туралы мемлекетке құру туралы және зерттеулер мен әзірлемелерді ұйымдастырды.Әзірленген Сүлейменова Р.А инклюзивті білім анықтау саласындағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік саясатының негізі болды[19].
Инклюзивті білім беруде мүмкіндігі шектеулі балаларды инклюзивті сыныптарға қабылдау,Қазақстан Республикасы Үкіметінің Жалпы білім беру ұйымдары (жалпы орта,бастауыш,негізгі орта) қызметінің үлгілік қағидалары 2013 жылғы 17 мамырда бекітілген № 499 Қаулысы,Білім беру ұйымдарында мүмкіндігі шектеулі балаларды анықтаудың үлгiлік ережесiнесәйкес жүргізіледі.
6-сызба
Жалпы білім беретін мектептердегі инклюзивті сыныптардың толымдылығы білім беру бойынша құзіретті органдар бекіткен құқықтық-нормативтік құжаттар бойынша толықтырылып,жүзеге асырылады.
Жалпы білім беретін мектептердегі инклюзивті оқыту барысы білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартына сәйкес жүзеге асырылады.Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мекемелеріндегі оқыту процессіне қойылатын талаптарға сәйкес,инклюзивті білім беруді жүзеге асыратын білім мекемелеріндегі оқыту процессі бірдей ұйымдастырылады:
Инклюзивті білім беруді жүзеге асыратын жалпы білім беретін мекемелер мыналарды қамтамасыз етуі тиіс:
1.Барлық балаларға сапалы бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беруді қаматамасыз ету;
2.Білім алушылардың барлығына арнайы жағдай жасай отырып,олардың білімдік қажеттіліктерін қанағаттандыру;
3.Кедергісіз қолжетімді білім ортасын құру;
4.Психологиялық-педагогикалық сүйемелдеу;
5.Оқу бөлмелерін заманауи құрал-жабдықтармен безендіру;
6. Білім алушыларды қоғамдық өмірге әлеуметтік бейімдеу,еңбек және тағы басқа дағдыларын қалыптастыру;
2-кесте
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесіндегі бүкіл өзекті міндеті - балаларға білім беру болып табылады.Бұл міндет жаңа ортаға өзгеріп кәсіби оқытушылардың біліктілігі мен өскелең ұрпақты тәрбиелеу және дамыту оларға қойылатын талаптарды арттырады.Осының негізінде ерекше мәні ретінде,болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін инклюзивті білім беруге даярлығын қалыптастыру болып табылады[20].
1.4 Инклюзивті білім берудің өзекті мәселелері мен бағыттары
Білім алу барысында ерекше қажеттіліктері бар балаларды оқыту барысында жалпыға бір әлеуеттік жағдайлар мен жетістікке жетудің білім алу нормалары,қоғамда қалыптасқан қарым-қатынас пен мінез-құлық нормаларына балалардың мүмкіндіктері сәйкес келмегенде пайда болады.Білім алудағы ерекше қажеттіліктер мәдени-әлеуметтік факторлармен бірге қосса алғанда,балалардың психикалық және дене дамуының ерекшеліктеріне байланысты болуы мүмкін.Баланың білім алудағы ерекше қажеттіліктері мектептен қосыша қызметтер мен қоғам немесе бағдарламалар,материалдар т.с.с.Бұл санатқа тұқым қуалаған,туа біткен,жүре пайда болған не зақымданулардың нәтижесінде туындаған тіршілік етуде шектеулері бар психикалық және дене ауытқулары бар 0-ден 18 жасқа дейінгі балалар болып табылады.Осы санаттағы жасөспірімдер мен балалар білім беру процесі мен жалпы қоғамдағы орны тұрғысынан жайсыз жағдайда болады.
Көп жағдайда дамуында мүмкіндігі шектеулі балалар мен мүгедек балалар негізгі білім беру жүйесі мен өз құрбылары және педагогтар тарапынан туындайтын қатарға қоспау,өзге балалардан жапа шегу және кемстушілік.Кейбір балалар арнайы мектептерде,не арнайы сыныптарға барып білім алады.Білім алуға шешім қабылдауға жауапты адамдардың білім беру жүйесі негізінде кедергілерді жою бойынша шараларды асыруды талап етеді.
Дамуында мүмкіндігі шектеулі балаларға инклюзивті білім беру жылдам,оңай қабылдау адамдарға қоғамның көзқарасын өзгертуге негізделген.Осы жағдайда мүгедектікті медициналық модель түрінде емес,әлеуметтік модель ретінде түсіну болып табылады [21].
Әлеуметтік модель мүгедектікті адамның денсаулық жағдайы ғана емес,қоғамда қалыптасқан жағдайлар.Мүгедектікті әлеуметтік тұрғыдан қарау БҰҰ-ның Мүгедектердің құқықтары туралы Конвенциясында (2006) былайша бекітілген:Мүгедектік денсаулығында бұзылыстары бар адамдар мен қарым-қатынас және қоршаған ортадағы кедергілер жағдайында болатын өзара әрекеттің нәтижесі болып есептелінеді.Ол мұндай тұлғалардың басқалармен қатар қоғам өміріне тиімді түрде және толықтай қатысуына кедергі болады.
Аталған кедергілерге төмендегілер жатады:
7-сызба
Әлеуметтік модель тұрғысынан мүмкіндігі шектеулі немесе дамуында өзге де ерекшеліктері бар бала мәселе туындатушы болып табылмайды.Бұндай баланы оқыту жағдайындағы мәселелер мен жалпы білім беру жүйесі мен қоғамдағы кедергілердің жеткіліксіз дамымауы туындатады.Білім беруде ерекше қажеттіліктері бар балаларды жалпы білім беру процесіне қосу және әлеуметтік көзқарасты жүзеге асыру білім беру жүйесін өзгерту болып табылады.Жалпы білім беру жүйесі барлық балаларды кемсітушіліктің кез-келген түрін болдырмай,оларды мүмкіндіктерін қамтамасыз ететін түрде және оқытуда құқықтарын кез-келген жағдайда оқуға икемді әрі қабілетті болуы тиіс[22].
Инклюзивті білім беру нақты мынадай құндылықтар мен ұстанымдарға негізделеді:
-әр адам білім алуға құқылы;
-білім беру туылғаннан басталады.Ерте жаста білім ерекше қажет,бірақ ол ересек жаста аяқталмайды,себебі бұл үдеріс өмір бойы жалғасады;
-барлық балалар білім алуы керек;
-әр адам белгілі бір сала бойынша белгілі бір уақытта оқыту бойынша қиындықтарға тап болуы мүмкін;
-әр адам білім алу барысында көмеке мұқтаж;
-мектеп,мұғалім,отбасы бала ғана емес,өзге тұлғаларды да оқытуға ықпал етуге жауапты
-әр түрлі болу табиғи жағда,ол өте бағалы және қоғамды толықтырып отырады;
-біреуді кемсіте қарым-қатынас құруәрі бұндай мінез-құлық таныту сынға түсу керек.Балалаларды толеранттылық тән және әртүрлілілкті қалыпты жағдайда қабылдайтын инклюзивті қоғамда өмір сүруге дайындау керек;
-мұғалімдер өздері мен өздері өмір сүрмеу керек,олар да үнемі қолдауға мұқтаж;
3-кесте
Кіріктіре оқыту сегіз қағидаға негізделеді:
-адамның құндылығы оның қабілеттері мен жетістіктеріне байланысты емес;
-әр адам сезіну мен ойлауға қабілетті;
-әр адам қарым-қатынасқа әрі сөзінің тыңдалуына құқылы;
-адамдардың барлығы бір-біріне мұқтаж;
-білім алу нақты өзара қарым-қатынас мазмұнында болуы мүмкін;
-барлық адамдар құрбыларының қолдауы мен достығына мұқтаж;
-білім алып отырған тұлғаларға жетістік ретінде өздері жасай алмайтындай емес,жасауға қабілетті әрекеттер саналады;
-әртүрлілік адам өмірінің барлық жақтарын күшейте түседі;
4-кесте
Инклюзивті білім берудің құндылықтары мен қағидаларын терең қабылдау және түсіну Қазақстанның педагогтары қауымдастығы мен жалпы қоғамнан тұжырымдарды және мінез-құлық рөлдерін қайта бағалау үшін белгілі бір уақыт пен күшті талап етеді.
Сонымен қатар,инклюзивті білім берудің даму жолымен жүретін болсақ,еліміздегі төмендегідей үш үлкен мәселені шешу қажет:
- мүгедектігі бар тұлғалар және мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың қала мен ауылда сәулет пен көлік мәселелері тұрғысынан кез-келген нәрсеге қолжетемділігін ұйымдастыру болып табылады;
- білім беруде ерекше қажеттіліктері бар оқушыны арнайы қолдауды қамтамасыз ету үшін қаржыландыруды ойластыру болып табылады;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz