ОҚО шардара ауданына тарихи- географиялық және әлеуметтік, экономикалық сипаттама
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
ТАРАУ 1. ШАРДАРА АУДАНЫНЫҢ ТАРИХИ. ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛУЛЕРІ
1.1 Ауданның құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
1.2 Ауданның тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
а) Ауылдық окруктарының аталу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
ТАРАУ 2. ШАРДАРА АУДАНЫНЫҢ ТАБИҒАТ ЖАҒДАЙЛАРЫ.
2.1 Географиялық құрылысы мен тектоникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
2.2 Геоморфологиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.3 Климаттық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.4 Топырақ жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 37
2.5 Өсімдіктер жамылғысы мен жануарлар дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
ТАРАУ 3. ШАРДАРА АУДАНЫНЫҢ ТАБИҒАТ РЕСУРСТАРЫ.
3.1 Су ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3.2 Орман ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 48
3.3 Жер ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 49
3.4 Шардара ауданының экологиялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
ТАРАУ 4. ШАРДАРА АУДАНЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 70
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
КІРІСПЕ
ТАРАУ 1. ШАРДАРА АУДАНЫНЫҢ ТАРИХИ. ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛУЛЕРІ
1.1 Ауданның құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
1.2 Ауданның тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
а) Ауылдық окруктарының аталу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
ТАРАУ 2. ШАРДАРА АУДАНЫНЫҢ ТАБИҒАТ ЖАҒДАЙЛАРЫ.
2.1 Географиялық құрылысы мен тектоникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
2.2 Геоморфологиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.3 Климаттық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.4 Топырақ жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 37
2.5 Өсімдіктер жамылғысы мен жануарлар дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
ТАРАУ 3. ШАРДАРА АУДАНЫНЫҢ ТАБИҒАТ РЕСУРСТАРЫ.
3.1 Су ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3.2 Орман ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 48
3.3 Жер ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 49
3.4 Шардара ауданының экологиялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
ТАРАУ 4. ШАРДАРА АУДАНЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 70
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә Назарбаевтың 2006 жылдың 18 қаңтарында парламент палаталарының бірлескен отырысында сөйлеген сөзінде, атап айтқанда, "Қазақстанды таяудағы 10 жыл ішінде әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына қосу стратегиясында " білім беру мәселесіне де баса назар аударылды /1,2-3 бет/.
Сонымен бірге, Елбасының "Ұлттың бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімділік деңгейімен айқындалатынын" ерекше атап көрсетуінде де үлкен маңыз бар. Өйткені кез келген мемлекеттің рухани, әлеуметтік- экономикалық дәрежесі сонда өмір сүретін халықтың білім деңнейіне қатысты бағаланады /2, 2-3 бет/.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстанның әрбір аймағы оның дамуындағы негізгі тіректері болып саналады. Солардың бірі Шардара...
Адамзат жаратылғаннан бері қаншама дүние жаңарып, қаншама су ақты десеңізші... Ежелден малға да, жанға да, аң-кұс атаулының баршасына құтты қоныс болып, сарқылмас несібе сыйлап, келе жатқан сыршыл Сейхундарияның орта ағысы... Еңсесі биік таулардан екпіндеп кұлап, етекке жетіп, жазық даланы бауырына қысып, балбырап ағып...Бұйрат-бұйрат шағыл төбелерге сұғына бергенде су аяғы құрдымға кететін шексіз, шетсіз шөлейтті, кұмды өлкеден секем алғандай дүр сілкініп, жарқырап ағып, теріскейге қарай жалт бұрылатын тұсы ескі замандардан Шардара деп аталды. Көне парсы тілінен аударғанда "төрт қақпа" дегенді білдіреді екен.
Шардара ауданы Оңтүстік Қазақстан облысының Өзбекстан Республикасымен шекаралас шығыс бөлігінде орналасқан. Ресми түрде 1969 жылы құрылғанымен, Шардара су қоймасы мен су электр станциясын салуға кеткен 9 жылды одан бөліп тастауға тағы болмайды. Өйткені Қызылқұм өңірін суландыру жолындағы Ұлы жорық 1958 жылдың тамыз айынан басталады. Қазіргі Шардара су қоймасының ауданы 400 шаршы метр, су көлемі 520 млн. текше метр.
Аудан аумағының географиялық орнына және жер бедерінің сипатына байланысты климаты айқын континентті қысы біршама жұмсақ, каңтардың жылдық орташа температурасы 4-6 ° с. Жаз айларында ыстық, аңызақты, шілденің орташа температурасы 28-29° с. Жауын-шашынның орташа мөлшері 150-200 мм. Аудан аумағында кұрылыс материалдары барланған. Жерінің басым бөлігі құмды сор, сортаң топырақты, өзен аңғарлары шалғынды-сазды топырақты. Мұнда жусан, сексеуіл, жантақ, жыңғыл, Сырдария бойында қамыс, кұрақ, тал, жиде өседі. Жылдық ылғал түсімі 165-200 мм аралығында, аязсыз кезеңнің орта ұзақтығы 170 күннен 190 күнге дейін созылады. Жануарлардан қасқыр, түлкі, карсақ, ақбөкен, қарақұйрық, бауырмен жорғалаушылар, өзен бойында қаз, үйрек, қырғауыл мекендейді. Климаты жағынан Орта Азиялық шөл аймаққа жататын Қызылкұм даласы 400 миллион гектардан астам алқапты алып жатыр. Бұл алқаптың Оңтүстік өңірі Сырдария өзенінің сол жақ жағалауын бойлай орналасқан.
Ғылыми мәліметтерде осы Оңтүстік өңірде дария мен жер асты суларын пайдалану арқылы 790 мың гектар жерді суларын пайдалану болатыны жайлы қызықты болжамдар бар. Көктемгі жауын- шашынмен сексеуілі мен жыңғылы, баялышы мен жантағы, жусаны мен раң шөптері тез бел алатындықтан бұл өлке республикамыздағы аса қолайлы мал жайылымдарының қатарына қосылады.
Болашағы зор осынау алқапты суландыру ісі көптеген жылдар бойы мамандардың назарында болып келеді.
Шардара ауданының соңғы төрт жылдағы көрсеткіштері ауданда өтпелі кезеңнің өткір қиындықтары артта қалғандығын дәлелдей түседі. Аудан экономикасының жетекші саласы- ауыл шаруашылығы, оның ішінде егін шаруашылығы. Өткен жылғы өндірілген шитті мақта көлемі, көкеніс, бақша өнімдері, бидай, күріш, жеміс- жидек, жүгері, шөп, ет, сүт, жүн екі есеге өскенін байқаймыз.
Осындай жағдайларды сараптай келгенде, соңғы төрт жыл бедерінде экономикасын дағдарыстан алып шыға алған ауданда мал бағуға да, жан бағуға да қолайлы жағдай орныға бастағанын, жер, су табиғи мүмкіндіктердің тиімді пайдаланылуына қол жеткізіле бастағанын көресіз.
Елбасының қайта- қайта, қадағалай айтатын "Жері бар, малы бар адам неге жұмыссыз атанып, мемлекеттен жәрдем ақы күтуі керек?" деген әрі ақылды, әрі орынды сөзінің жауабын Шардарадан табасыз. Ішінара ауру- сырқауы болмаса, елдің бар назары "Үкіметке не бередіге емес, жерге, малға ауған".
Жоғарыда айтып кеткендей, экономикамыздың дамуында болсын, тұрғындардың әлеуметтік жағдайын жақсартуда болсын, өткен жылдағыларға қарағанда бірқатар ілгерілеушілікке қол жеткіздік. Халық Елбасымыз Н. Назарбаевтың жүргізіп отырған саясатының, экономикалық реформалардың оң ықпалын сезініп отыр.
Бұл тақырыпты таңдау себебім, Шардара ауданының ауылдық окруктарының аталу тарихына жеке- жеке тоқталып, ондағы тарихи орындар туралы тың мәліметтер беріп және ауданның қазіргі таңдағы әлеуметтік экономикалық жағдайын ашып көрсету.
Зерттеудің мақсаты. Зерттеу жұмысының мақсаты тақырыптың өзектілігімен және шешілетін мәселенің маңыздылығынан туындап отыр.
Тәуелсіз Қазақстанның бір өркениетті өлкесі болған Шардара өңірінің тарихи- мәдени даму тарихын жаңа деректермен зерттеу.
Зерттеудің міндеттері.
- Зерттелетін ауданда далалық зерттеулер жүргізу, фотоға түсіру, аудан туралы қажетті мәліметтерді, материалдарды жинау.
- Жарық көрген әдебиеттерге, мақалаларға сүйене отырып алға қойған мақсатқа жету.
- Шардара өңірінің тарихи орындары туралы тың мәліметтер жинау.
- Ауданның әлеуметтік- экономикалық жағдайы туралы статистикалық мағлұматтарға шолу.
Зерттеу обьектісі. Қазақстанның оңтүстік аймағындағы Шардара ауданы.
Зерттеу пәні. Шардара ауданына тарихи- гоеграфиялық және әлеуметтік экономикалық сипаттама болғандықтан, олардың мақсаты, қызметі, мазмұны, мазмұны тарих, география пәнінде қарастырылады.
Зерттеу әдістері: Зерттеліп отырған мәселеге байланысты салыстырмалы, жүйелілік, тарихи талдау жасау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. жұмыста Оңтүстік Қазақстан облысындағы Шардара ауданын жүйелі түрде зерттей келе және кешенді талдаулар негізінде төмендегідей нақты ғылыми нәтижелер алынды:
- алғашқы рет Қазақстанның Оңтүстік аймағындағы Шардара өңірінің ауылдық окруктерінің шығу тарихи қарастырылды.
- Әр окруктың аталу тарихынан, бүтіндей ауданның тарихы жүйеленді.
- Бүтіндей Шардара ауданының тарихи- географиялық жағдайын қалыптастырудың субьективтік көрсеткіштері жинақталып берілді.
- Соңғы жылдардағы ауданның әлеуметтік экономикалық жағдайына талдау жасалды.
Зертеудің қолданыстық маңызы. Зерттеудің тәжірибелік мәні аудандағы тарихи орындардың қазіргі жағдайы, жалпы ауданның әлеуметтік экономикалық жағдайын арттыруы жағдайында ұйымдардың тәжірибесін талдау және оны қолдану бойынша ғылыми негізделген ұсыныстар пайдаланылған.
Жоғары оқу орындарында кейбір тарауларын тарих, өлкетану, аймақтану, география мамандығы бойынша оқитын студенттерге арнайы курс оқытуда және оларға дәріс беруде пайдалануға болады.
құрылымы. жұмысының алдына қойылған мақсат пен міндеттері анықталынған. Зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімі төрт тараудан, қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә Назарбаевтың 2006 жылдың 18 қаңтарында парламент палаталарының бірлескен отырысында сөйлеген сөзінде, атап айтқанда, "Қазақстанды таяудағы 10 жыл ішінде әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына қосу стратегиясында " білім беру мәселесіне де баса назар аударылды /1,2-3 бет/.
Сонымен бірге, Елбасының "Ұлттың бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімділік деңгейімен айқындалатынын" ерекше атап көрсетуінде де үлкен маңыз бар. Өйткені кез келген мемлекеттің рухани, әлеуметтік- экономикалық дәрежесі сонда өмір сүретін халықтың білім деңнейіне қатысты бағаланады /2, 2-3 бет/.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстанның әрбір аймағы оның дамуындағы негізгі тіректері болып саналады. Солардың бірі Шардара...
Адамзат жаратылғаннан бері қаншама дүние жаңарып, қаншама су ақты десеңізші... Ежелден малға да, жанға да, аң-кұс атаулының баршасына құтты қоныс болып, сарқылмас несібе сыйлап, келе жатқан сыршыл Сейхундарияның орта ағысы... Еңсесі биік таулардан екпіндеп кұлап, етекке жетіп, жазық даланы бауырына қысып, балбырап ағып...Бұйрат-бұйрат шағыл төбелерге сұғына бергенде су аяғы құрдымға кететін шексіз, шетсіз шөлейтті, кұмды өлкеден секем алғандай дүр сілкініп, жарқырап ағып, теріскейге қарай жалт бұрылатын тұсы ескі замандардан Шардара деп аталды. Көне парсы тілінен аударғанда "төрт қақпа" дегенді білдіреді екен.
Шардара ауданы Оңтүстік Қазақстан облысының Өзбекстан Республикасымен шекаралас шығыс бөлігінде орналасқан. Ресми түрде 1969 жылы құрылғанымен, Шардара су қоймасы мен су электр станциясын салуға кеткен 9 жылды одан бөліп тастауға тағы болмайды. Өйткені Қызылқұм өңірін суландыру жолындағы Ұлы жорық 1958 жылдың тамыз айынан басталады. Қазіргі Шардара су қоймасының ауданы 400 шаршы метр, су көлемі 520 млн. текше метр.
Аудан аумағының географиялық орнына және жер бедерінің сипатына байланысты климаты айқын континентті қысы біршама жұмсақ, каңтардың жылдық орташа температурасы 4-6 ° с. Жаз айларында ыстық, аңызақты, шілденің орташа температурасы 28-29° с. Жауын-шашынның орташа мөлшері 150-200 мм. Аудан аумағында кұрылыс материалдары барланған. Жерінің басым бөлігі құмды сор, сортаң топырақты, өзен аңғарлары шалғынды-сазды топырақты. Мұнда жусан, сексеуіл, жантақ, жыңғыл, Сырдария бойында қамыс, кұрақ, тал, жиде өседі. Жылдық ылғал түсімі 165-200 мм аралығында, аязсыз кезеңнің орта ұзақтығы 170 күннен 190 күнге дейін созылады. Жануарлардан қасқыр, түлкі, карсақ, ақбөкен, қарақұйрық, бауырмен жорғалаушылар, өзен бойында қаз, үйрек, қырғауыл мекендейді. Климаты жағынан Орта Азиялық шөл аймаққа жататын Қызылкұм даласы 400 миллион гектардан астам алқапты алып жатыр. Бұл алқаптың Оңтүстік өңірі Сырдария өзенінің сол жақ жағалауын бойлай орналасқан.
Ғылыми мәліметтерде осы Оңтүстік өңірде дария мен жер асты суларын пайдалану арқылы 790 мың гектар жерді суларын пайдалану болатыны жайлы қызықты болжамдар бар. Көктемгі жауын- шашынмен сексеуілі мен жыңғылы, баялышы мен жантағы, жусаны мен раң шөптері тез бел алатындықтан бұл өлке республикамыздағы аса қолайлы мал жайылымдарының қатарына қосылады.
Болашағы зор осынау алқапты суландыру ісі көптеген жылдар бойы мамандардың назарында болып келеді.
Шардара ауданының соңғы төрт жылдағы көрсеткіштері ауданда өтпелі кезеңнің өткір қиындықтары артта қалғандығын дәлелдей түседі. Аудан экономикасының жетекші саласы- ауыл шаруашылығы, оның ішінде егін шаруашылығы. Өткен жылғы өндірілген шитті мақта көлемі, көкеніс, бақша өнімдері, бидай, күріш, жеміс- жидек, жүгері, шөп, ет, сүт, жүн екі есеге өскенін байқаймыз.
Осындай жағдайларды сараптай келгенде, соңғы төрт жыл бедерінде экономикасын дағдарыстан алып шыға алған ауданда мал бағуға да, жан бағуға да қолайлы жағдай орныға бастағанын, жер, су табиғи мүмкіндіктердің тиімді пайдаланылуына қол жеткізіле бастағанын көресіз.
Елбасының қайта- қайта, қадағалай айтатын "Жері бар, малы бар адам неге жұмыссыз атанып, мемлекеттен жәрдем ақы күтуі керек?" деген әрі ақылды, әрі орынды сөзінің жауабын Шардарадан табасыз. Ішінара ауру- сырқауы болмаса, елдің бар назары "Үкіметке не бередіге емес, жерге, малға ауған".
Жоғарыда айтып кеткендей, экономикамыздың дамуында болсын, тұрғындардың әлеуметтік жағдайын жақсартуда болсын, өткен жылдағыларға қарағанда бірқатар ілгерілеушілікке қол жеткіздік. Халық Елбасымыз Н. Назарбаевтың жүргізіп отырған саясатының, экономикалық реформалардың оң ықпалын сезініп отыр.
Бұл тақырыпты таңдау себебім, Шардара ауданының ауылдық окруктарының аталу тарихына жеке- жеке тоқталып, ондағы тарихи орындар туралы тың мәліметтер беріп және ауданның қазіргі таңдағы әлеуметтік экономикалық жағдайын ашып көрсету.
Зерттеудің мақсаты. Зерттеу жұмысының мақсаты тақырыптың өзектілігімен және шешілетін мәселенің маңыздылығынан туындап отыр.
Тәуелсіз Қазақстанның бір өркениетті өлкесі болған Шардара өңірінің тарихи- мәдени даму тарихын жаңа деректермен зерттеу.
Зерттеудің міндеттері.
- Зерттелетін ауданда далалық зерттеулер жүргізу, фотоға түсіру, аудан туралы қажетті мәліметтерді, материалдарды жинау.
- Жарық көрген әдебиеттерге, мақалаларға сүйене отырып алға қойған мақсатқа жету.
- Шардара өңірінің тарихи орындары туралы тың мәліметтер жинау.
- Ауданның әлеуметтік- экономикалық жағдайы туралы статистикалық мағлұматтарға шолу.
Зерттеу обьектісі. Қазақстанның оңтүстік аймағындағы Шардара ауданы.
Зерттеу пәні. Шардара ауданына тарихи- гоеграфиялық және әлеуметтік экономикалық сипаттама болғандықтан, олардың мақсаты, қызметі, мазмұны, мазмұны тарих, география пәнінде қарастырылады.
Зерттеу әдістері: Зерттеліп отырған мәселеге байланысты салыстырмалы, жүйелілік, тарихи талдау жасау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. жұмыста Оңтүстік Қазақстан облысындағы Шардара ауданын жүйелі түрде зерттей келе және кешенді талдаулар негізінде төмендегідей нақты ғылыми нәтижелер алынды:
- алғашқы рет Қазақстанның Оңтүстік аймағындағы Шардара өңірінің ауылдық окруктерінің шығу тарихи қарастырылды.
- Әр окруктың аталу тарихынан, бүтіндей ауданның тарихы жүйеленді.
- Бүтіндей Шардара ауданының тарихи- географиялық жағдайын қалыптастырудың субьективтік көрсеткіштері жинақталып берілді.
- Соңғы жылдардағы ауданның әлеуметтік экономикалық жағдайына талдау жасалды.
Зертеудің қолданыстық маңызы. Зерттеудің тәжірибелік мәні аудандағы тарихи орындардың қазіргі жағдайы, жалпы ауданның әлеуметтік экономикалық жағдайын арттыруы жағдайында ұйымдардың тәжірибесін талдау және оны қолдану бойынша ғылыми негізделген ұсыныстар пайдаланылған.
Жоғары оқу орындарында кейбір тарауларын тарих, өлкетану, аймақтану, география мамандығы бойынша оқитын студенттерге арнайы курс оқытуда және оларға дәріс беруде пайдалануға болады.
құрылымы. жұмысының алдына қойылған мақсат пен міндеттері анықталынған. Зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімі төрт тараудан, қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Назарбаев Н.Ә Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. / Егемен Қазақстан, 19 қаңтар, 2006жыл 12бет.
2. Назарбаев Н.Ә Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жаңару жолында. / Егемен Қазақстан, 3 наурыз, 2005жыл 12бет.
3. Абдуллин А.А Геология и минеральные ресурсы Казахстана. Алма- Ата, "Ғылым", 1994г. 276 стр.
4. Абдуллин А.А Геология Казахстана. Изд- во Наука Казахской ССр, Алма- Ата, 1981г. 278 стр.
5. Абдраманов Е.С Оңтүстік Қазақстан ауыл тұрғындарының қазіргі кезеңдегі мәдени өмірі. Афтореферат. Алматы 2006ж 30бет.
6. Ахметов Ә, Байхонов С. Шежірелі Шардара. Алматы, "Қайнар", 1983ж. 320бет.
7. Бажанов В.С Путеводитель по геологическим маршрутам Южного Казахстана. Изд-во Академи Наук Казахской ССР, Алма-Ата, 1961. 231 стр.
8. Балтаев Қ.Б, Сауытбаева Г.З, Айдаров О.Т. Қызылорда облысының табиғаты. Алматы, "Білім", 2000ж. 352бет.
9. Бейсенова А.С Физико- географическое исследования Казахстана. Алма-Ата, "Казахстан", 1982г. 256стр.
10. Бекенов А. Қазақстан сүтқоректілері. Алматы, "Ғылым", 1995ж. 210бет.
11. Биғалиев А, Жамалбеков Е, Білдебаева Р. Қазақстан топырағы және оның экологиясы. Алматы, "Санат", 1995ж. 385бет.
12. Вавилова С.И (Под общ. ред., С.И Вавилова) Казахстан. Общая физико- географическая характиристика. Изд-во Академи Наук СССР М-Л., 1950г. 426стр.
13. Геологическое строение Центрального и Южного Казахстана. Отдел научно- технической информации. Ленинград, 1961г. 425стр.
14. Джаналиева К.М, Будникова Т.И, Виселова Е.Н и др. Физическая география Республики Казахстан. Алма-Ата, "Қазақ Университеті", 1998г. 337стр.
15. Қазақ Совет энциклопедиясы, 12 том. Алматы, 1984ж. 564бет.
16. Қалиев Б. Өсімдік атаулары орысша- қазақша сөздік. Алматы, "Ана тілі", 1993ж. 358бет.
17. Құсайынов А.Қ Қазақша- орысша, орысша- қазақша терминалогиялық сөздік. Алматы, "Қайнар", 2000ж. 420бет.
18. Мұханов Б, Мұсақұлов Т, Суворов Н. Қазақстанның өсімдіктері мен жануарлары. Алматы, "Мектеп", 1967ж. 63-67бет.
19. Насыров Н. Южный Казахстан. Алма- Ата, "Кайнар", 1988г. 352стр.
20. Омаров Т, Филонец П, Филонец Ю. Қазақ көлдері. Алматы, "Қазақстан", 1987ж. 329бет.
21. Савинова А.П, Костенко Н.Н, Лянджина К.А и др. Материалы по геологии и полезным ископаемым Южного Казахстана. Изд- во Наука Казахской ССР, Алма- Ата, 1971г. 256стр.
22. Сваричевская С.А Геоморфология Казахстана и Средней Азии. Изд- во Ленинградского университета, 1965г. 363стр.
23. Семенова М.И Природа и хозяйство Южно- Казахстанской области. Алма-Ата, "Наука", 1969г. 450стр.
24. Сидеренко А.В Геология СССР. Южный Казахстан. Геологическое описание. Книга 2. Изд- во "Недра", Москва, 1971г. 450стр.
25. Төребеков Қ. Шежірелі Шардара. Алматы, "Қайнар", 1999ж. 320бет.
26. Тихомиров О.А Географические проблемы водохранилищ. Калинин, 1986г. 345стр.
27. Состояние водных ресурсов Южно- Казахстанской области. Ш. Сейтжанова. // Аль- Пари 2001. №3 20стр.
28. Проблемы и особенности проведения земельной реформы в Южно- Казахстанской области. Церклевич А.В // Земельные ресурсы Казахстана. 2001г. №4 26стр.
29. Шардараның әлеуеті жоғары // Түркістан 2006ж 8 маусым 12бет.
30. Жер жағдайы. Ж. Отарбаев / Өскен өңір. 2002 1- ші қаңтар. 9бет.
31. Сырдария бойы: кешегі қалың қамыс, ну тоғай қайда. Р. Шыыырақбаев. / Ауыл 2002ж. №3 23- наурыз. 11бет.
32. Шаруасы оңға басқан Шардара / Оңтүстік Қазақстан 2006 8 маусым 12 бет.
33. Голодная степь. Первостроители. / Южный Казахстан 1990г. 5- октябрь. 16стр.
34. Елге де, жерге де басшы керек. Е Әлетов / Оңтүстік Қазақстан 2000ж. 13- сәуір. 12бет
35. Қауекең арқылы өмір мектебінен өттім. Сейіткамал Жүнісов / Шардара тынысы 2007ж, 12бет.
36. Мем Жер ҒӨО Орталығының Оңтүстік Қазақстан еншілес мемлекеттік кәсіпорнының есебі. 15бет
37. Данные Госкомводресурсы Респулики Казахстан. 236 стр.
38. Климов Ф.В Биологическое обоснование на изменение лимита вылова рыбы из Шардаринского водохранилища в 2000 году. Доклад 45стр.
39. Қызылқұм метеостанциясының мәліметтері. 25 бет
40. Шардара аудандық орман шаруашылығының мәліметтері. 36бет.
41. Атлас Казахской ССР. Том 1. Главное управление геодезии и картографии при Совете Министров СССР. М., 1982г. 66стр. М 1:5000 000.
42. Топокарта. Южно- Казахстанская область. А., "Картография" 2000г. М1:1000 000. 12стр.
43. Географический Атлас. 4-ое издание. Главное управление геодезии и картографии при Совете Министров СССР. М., 1981г. 202стр. М1:2500 000. 20стр.
44. Шардара су қоймасының сызбасы. А., 1993ж. М1:200 000. 2бет.
45. Схема размещения землепользований Чардаринского района Чимкентской области. Картпредприятие МСХ Казахской ССР. А., 1989г. М1:600 000. 4стр.
1. Назарбаев Н.Ә Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. / Егемен Қазақстан, 19 қаңтар, 2006жыл 12бет.
2. Назарбаев Н.Ә Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жаңару жолында. / Егемен Қазақстан, 3 наурыз, 2005жыл 12бет.
3. Абдуллин А.А Геология и минеральные ресурсы Казахстана. Алма- Ата, "Ғылым", 1994г. 276 стр.
4. Абдуллин А.А Геология Казахстана. Изд- во Наука Казахской ССр, Алма- Ата, 1981г. 278 стр.
5. Абдраманов Е.С Оңтүстік Қазақстан ауыл тұрғындарының қазіргі кезеңдегі мәдени өмірі. Афтореферат. Алматы 2006ж 30бет.
6. Ахметов Ә, Байхонов С. Шежірелі Шардара. Алматы, "Қайнар", 1983ж. 320бет.
7. Бажанов В.С Путеводитель по геологическим маршрутам Южного Казахстана. Изд-во Академи Наук Казахской ССР, Алма-Ата, 1961. 231 стр.
8. Балтаев Қ.Б, Сауытбаева Г.З, Айдаров О.Т. Қызылорда облысының табиғаты. Алматы, "Білім", 2000ж. 352бет.
9. Бейсенова А.С Физико- географическое исследования Казахстана. Алма-Ата, "Казахстан", 1982г. 256стр.
10. Бекенов А. Қазақстан сүтқоректілері. Алматы, "Ғылым", 1995ж. 210бет.
11. Биғалиев А, Жамалбеков Е, Білдебаева Р. Қазақстан топырағы және оның экологиясы. Алматы, "Санат", 1995ж. 385бет.
12. Вавилова С.И (Под общ. ред., С.И Вавилова) Казахстан. Общая физико- географическая характиристика. Изд-во Академи Наук СССР М-Л., 1950г. 426стр.
13. Геологическое строение Центрального и Южного Казахстана. Отдел научно- технической информации. Ленинград, 1961г. 425стр.
14. Джаналиева К.М, Будникова Т.И, Виселова Е.Н и др. Физическая география Республики Казахстан. Алма-Ата, "Қазақ Университеті", 1998г. 337стр.
15. Қазақ Совет энциклопедиясы, 12 том. Алматы, 1984ж. 564бет.
16. Қалиев Б. Өсімдік атаулары орысша- қазақша сөздік. Алматы, "Ана тілі", 1993ж. 358бет.
17. Құсайынов А.Қ Қазақша- орысша, орысша- қазақша терминалогиялық сөздік. Алматы, "Қайнар", 2000ж. 420бет.
18. Мұханов Б, Мұсақұлов Т, Суворов Н. Қазақстанның өсімдіктері мен жануарлары. Алматы, "Мектеп", 1967ж. 63-67бет.
19. Насыров Н. Южный Казахстан. Алма- Ата, "Кайнар", 1988г. 352стр.
20. Омаров Т, Филонец П, Филонец Ю. Қазақ көлдері. Алматы, "Қазақстан", 1987ж. 329бет.
21. Савинова А.П, Костенко Н.Н, Лянджина К.А и др. Материалы по геологии и полезным ископаемым Южного Казахстана. Изд- во Наука Казахской ССР, Алма- Ата, 1971г. 256стр.
22. Сваричевская С.А Геоморфология Казахстана и Средней Азии. Изд- во Ленинградского университета, 1965г. 363стр.
23. Семенова М.И Природа и хозяйство Южно- Казахстанской области. Алма-Ата, "Наука", 1969г. 450стр.
24. Сидеренко А.В Геология СССР. Южный Казахстан. Геологическое описание. Книга 2. Изд- во "Недра", Москва, 1971г. 450стр.
25. Төребеков Қ. Шежірелі Шардара. Алматы, "Қайнар", 1999ж. 320бет.
26. Тихомиров О.А Географические проблемы водохранилищ. Калинин, 1986г. 345стр.
27. Состояние водных ресурсов Южно- Казахстанской области. Ш. Сейтжанова. // Аль- Пари 2001. №3 20стр.
28. Проблемы и особенности проведения земельной реформы в Южно- Казахстанской области. Церклевич А.В // Земельные ресурсы Казахстана. 2001г. №4 26стр.
29. Шардараның әлеуеті жоғары // Түркістан 2006ж 8 маусым 12бет.
30. Жер жағдайы. Ж. Отарбаев / Өскен өңір. 2002 1- ші қаңтар. 9бет.
31. Сырдария бойы: кешегі қалың қамыс, ну тоғай қайда. Р. Шыыырақбаев. / Ауыл 2002ж. №3 23- наурыз. 11бет.
32. Шаруасы оңға басқан Шардара / Оңтүстік Қазақстан 2006 8 маусым 12 бет.
33. Голодная степь. Первостроители. / Южный Казахстан 1990г. 5- октябрь. 16стр.
34. Елге де, жерге де басшы керек. Е Әлетов / Оңтүстік Қазақстан 2000ж. 13- сәуір. 12бет
35. Қауекең арқылы өмір мектебінен өттім. Сейіткамал Жүнісов / Шардара тынысы 2007ж, 12бет.
36. Мем Жер ҒӨО Орталығының Оңтүстік Қазақстан еншілес мемлекеттік кәсіпорнының есебі. 15бет
37. Данные Госкомводресурсы Респулики Казахстан. 236 стр.
38. Климов Ф.В Биологическое обоснование на изменение лимита вылова рыбы из Шардаринского водохранилища в 2000 году. Доклад 45стр.
39. Қызылқұм метеостанциясының мәліметтері. 25 бет
40. Шардара аудандық орман шаруашылығының мәліметтері. 36бет.
41. Атлас Казахской ССР. Том 1. Главное управление геодезии и картографии при Совете Министров СССР. М., 1982г. 66стр. М 1:5000 000.
42. Топокарта. Южно- Казахстанская область. А., "Картография" 2000г. М1:1000 000. 12стр.
43. Географический Атлас. 4-ое издание. Главное управление геодезии и картографии при Совете Министров СССР. М., 1981г. 202стр. М1:2500 000. 20стр.
44. Шардара су қоймасының сызбасы. А., 1993ж. М1:200 000. 2бет.
45. Схема размещения землепользований Чардаринского района Чимкентской области. Картпредприятие МСХ Казахской ССР. А., 1989г. М1:600 000. 4стр.
Пән: Экономикалық география
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:
ОҚО ШАРДАРА АУДАНЫНА ТАРИХИ- ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК, ЭКОНОМИКАЛЫҚ
СИПАТТАМА.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
ТАРАУ 1. ШАРДАРА АУДАНЫНЫҢ ТАРИХИ- ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛУЛЕРІ
1.1 Ауданның
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 7
1.2 Ауданның
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 12
а) Ауылдық окруктарының аталу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .16
ТАРАУ 2. ШАРДАРА АУДАНЫНЫҢ ТАБИҒАТ ЖАҒДАЙЛАРЫ.
2.1 Географиялық құрылысы мен
тектоникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
2.2 Геоморфологиялық
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...32
2.3 Климаттық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 35
2.4 Топырақ
жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 37
2.5 Өсімдіктер жамылғысы мен жануарлар
дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
ТАРАУ 3. ШАРДАРА АУДАНЫНЫҢ ТАБИҒАТ РЕСУРСТАРЫ.
3.1 Су
ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 42
3.2 Орман
ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... . 48
3.3 Жер
ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.4 Шардара ауданының экологиялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 51
ТАРАУ 4. ШАРДАРА АУДАНЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 66
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 70
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 73
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә Назарбаевтың 2006 жылдың 18
қаңтарында парламент палаталарының бірлескен отырысында сөйлеген сөзінде,
атап айтқанда, "Қазақстанды таяудағы 10 жыл ішінде әлемдегі бәсекеге
барынша қабілетті 50 елдің қатарына қосу стратегиясында " білім беру
мәселесіне де баса назар аударылды 1,2-3 бет.
Сонымен бірге, Елбасының "Ұлттың бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте
оның білімділік деңгейімен айқындалатынын" ерекше атап көрсетуінде де үлкен
маңыз бар. Өйткені кез келген мемлекеттің рухани, әлеуметтік- экономикалық
дәрежесі сонда өмір сүретін халықтың білім деңнейіне қатысты бағаланады
2, 2-3 бет.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстанның әрбір аймағы оның
дамуындағы негізгі тіректері болып саналады. Солардың бірі Шардара...
Адамзат жаратылғаннан бері қаншама дүние жаңарып, қаншама су ақты
десеңізші... Ежелден малға да, жанға да, аң-кұс атаулының баршасына құтты
қоныс болып, сарқылмас несібе сыйлап, келе жатқан сыршыл Сейхундарияның
орта ағысы... Еңсесі биік таулардан екпіндеп кұлап, етекке жетіп, жазық
даланы бауырына қысып, балбырап ағып...Бұйрат-бұйрат шағыл төбелерге сұғына
бергенде су аяғы құрдымға кететін шексіз, шетсіз шөлейтті, кұмды өлкеден
секем алғандай дүр сілкініп, жарқырап ағып, теріскейге қарай жалт бұрылатын
тұсы ескі замандардан Шардара деп аталды. Көне парсы тілінен аударғанда
"төрт қақпа" дегенді білдіреді екен.
Шардара ауданы Оңтүстік Қазақстан облысының Өзбекстан Республикасымен
шекаралас шығыс бөлігінде орналасқан. Ресми түрде 1969 жылы құрылғанымен,
Шардара су қоймасы мен су электр станциясын салуға кеткен 9 жылды одан
бөліп тастауға тағы болмайды. Өйткені Қызылқұм өңірін суландыру жолындағы
Ұлы жорық 1958 жылдың тамыз айынан басталады. Қазіргі Шардара су қоймасының
ауданы 400 шаршы метр, су көлемі 520 млн. текше метр.
Аудан аумағының географиялық орнына және жер бедерінің сипатына
байланысты климаты айқын континентті қысы біршама жұмсақ, каңтардың жылдық
орташа температурасы 4-6 ° с. Жаз айларында ыстық, аңызақты, шілденің
орташа температурасы 28-29° с. Жауын-шашынның орташа мөлшері 150-200 мм.
Аудан аумағында кұрылыс материалдары барланған. Жерінің басым бөлігі құмды
сор, сортаң топырақты, өзен аңғарлары шалғынды-сазды топырақты. Мұнда
жусан, сексеуіл, жантақ, жыңғыл, Сырдария бойында қамыс, кұрақ, тал, жиде
өседі. Жылдық ылғал түсімі 165-200 мм аралығында, аязсыз кезеңнің орта
ұзақтығы 170 күннен 190 күнге дейін созылады. Жануарлардан қасқыр, түлкі,
карсақ, ақбөкен, қарақұйрық, бауырмен жорғалаушылар, өзен бойында қаз,
үйрек, қырғауыл мекендейді. Климаты жағынан Орта Азиялық шөл аймаққа
жататын Қызылкұм даласы 400 миллион гектардан астам алқапты алып жатыр. Бұл
алқаптың Оңтүстік өңірі Сырдария өзенінің сол жақ жағалауын бойлай
орналасқан.
Ғылыми мәліметтерде осы Оңтүстік өңірде дария мен жер асты суларын
пайдалану арқылы 790 мың гектар жерді суларын пайдалану болатыны жайлы
қызықты болжамдар бар. Көктемгі жауын- шашынмен сексеуілі мен жыңғылы,
баялышы мен жантағы, жусаны мен раң шөптері тез бел алатындықтан бұл өлке
республикамыздағы аса қолайлы мал жайылымдарының қатарына қосылады.
Болашағы зор осынау алқапты суландыру ісі көптеген жылдар бойы
мамандардың назарында болып келеді.
Шардара ауданының соңғы төрт жылдағы көрсеткіштері ауданда өтпелі
кезеңнің өткір қиындықтары артта қалғандығын дәлелдей түседі. Аудан
экономикасының жетекші саласы- ауыл шаруашылығы, оның ішінде егін
шаруашылығы. Өткен жылғы өндірілген шитті мақта көлемі, көкеніс, бақша
өнімдері, бидай, күріш, жеміс- жидек, жүгері, шөп, ет, сүт, жүн екі есеге
өскенін байқаймыз.
Осындай жағдайларды сараптай келгенде, соңғы төрт жыл бедерінде
экономикасын дағдарыстан алып шыға алған ауданда мал бағуға да, жан бағуға
да қолайлы жағдай орныға бастағанын, жер, су табиғи мүмкіндіктердің тиімді
пайдаланылуына қол жеткізіле бастағанын көресіз.
Елбасының қайта- қайта, қадағалай айтатын "Жері бар, малы бар адам неге
жұмыссыз атанып, мемлекеттен жәрдем ақы күтуі керек?" деген әрі ақылды, әрі
орынды сөзінің жауабын Шардарадан табасыз. Ішінара ауру- сырқауы болмаса,
елдің бар назары "Үкіметке не бередіге емес, жерге, малға ауған".
Жоғарыда айтып кеткендей, экономикамыздың дамуында болсын, тұрғындардың
әлеуметтік жағдайын жақсартуда болсын, өткен жылдағыларға қарағанда
бірқатар ілгерілеушілікке қол жеткіздік. Халық Елбасымыз Н. Назарбаевтың
жүргізіп отырған саясатының, экономикалық реформалардың оң ықпалын сезініп
отыр.
Бұл тақырыпты таңдау себебім, Шардара ауданының ауылдық окруктарының
аталу тарихына жеке- жеке тоқталып, ондағы тарихи орындар туралы тың
мәліметтер беріп және ауданның қазіргі таңдағы әлеуметтік экономикалық
жағдайын ашып көрсету.
Зерттеудің мақсаты. Зерттеу жұмысының мақсаты тақырыптың өзектілігімен
және шешілетін мәселенің маңыздылығынан туындап отыр.
Тәуелсіз Қазақстанның бір өркениетті өлкесі болған Шардара өңірінің
тарихи- мәдени даму тарихын жаңа деректермен зерттеу.
Зерттеудің міндеттері.
- Зерттелетін ауданда далалық зерттеулер жүргізу, фотоға түсіру, аудан
туралы қажетті мәліметтерді, материалдарды жинау.
- Жарық көрген әдебиеттерге, мақалаларға сүйене отырып алға қойған
мақсатқа жету.
- Шардара өңірінің тарихи орындары туралы тың мәліметтер жинау.
- Ауданның әлеуметтік- экономикалық жағдайы туралы статистикалық
мағлұматтарға шолу.
Зерттеу обьектісі. Қазақстанның оңтүстік аймағындағы Шардара ауданы.
Зерттеу пәні. Шардара ауданына тарихи- гоеграфиялық және әлеуметтік
экономикалық сипаттама болғандықтан, олардың мақсаты, қызметі, мазмұны,
мазмұны тарих, география пәнінде қарастырылады.
Зерттеу әдістері: Зерттеліп отырған мәселеге байланысты салыстырмалы,
жүйелілік, тарихи талдау жасау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. жұмыста Оңтүстік Қазақстан
облысындағы Шардара ауданын жүйелі түрде зерттей келе және кешенді
талдаулар негізінде төмендегідей нақты ғылыми нәтижелер алынды:
- алғашқы рет Қазақстанның Оңтүстік аймағындағы Шардара өңірінің ауылдық
окруктерінің шығу тарихи қарастырылды.
- Әр окруктың аталу тарихынан, бүтіндей ауданның тарихы жүйеленді.
- Бүтіндей Шардара ауданының тарихи- географиялық жағдайын
қалыптастырудың субьективтік көрсеткіштері жинақталып берілді.
- Соңғы жылдардағы ауданның әлеуметтік экономикалық жағдайына талдау
жасалды.
Зертеудің қолданыстық маңызы. Зерттеудің тәжірибелік мәні аудандағы
тарихи орындардың қазіргі жағдайы, жалпы ауданның әлеуметтік экономикалық
жағдайын арттыруы жағдайында ұйымдардың тәжірибесін талдау және оны қолдану
бойынша ғылыми негізделген ұсыныстар пайдаланылған.
Жоғары оқу орындарында кейбір тарауларын тарих, өлкетану, аймақтану,
география мамандығы бойынша оқитын студенттерге арнайы курс оқытуда және
оларға дәріс беруде пайдалануға болады.
құрылымы. жұмысының алдына қойылған мақсат пен міндеттері анықталынған.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімі төрт тараудан, қорытындыдан
тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
ТАРАУ I
Шардара ауданың тарихи- географиялық зерттелулері.
1. Ауданның құрылуы.
Бұл аймақта (Шардара) 1930-шы жылдары Қызылқұм ауданы құрылған.
(орталығы қазіргі Шардара ауылы. Қарамағында "Шымқорған", "Қызылқұм",
"Тимириязев" атындағы колхоздар бар. Бұлар қазір Өзбекстан Респуликасының
құрамында). "Шардара", "Көксу" мал совхоздары, оншақты мақта егісімен
айналысатын колхоздат болған. Тағы да Киров ауданының бірнеше колхоздарының
мал фермалары осы аймақта орналасқан еді.
Мырзашөл тыңының бірінші кезеңі (Ильич ауданы) игеріліп, тыңның екінші
кезеңін игнру үшін 1940 жылы Киров ауданы құрылды. Ал, 1956 жылдары
Қызылқұм ауданы таратылып, шаруашылықтары Киров ауданының құрамына берілді.
Негізгі міндеттері- ауданды ірілендірумен қатар мақта егісінің бұл аймақта
болашағының болмауында, өйткені, су мен кішкентай канал көп жерді игеруге
мүмкіндік бермеді- ау деймін. Мақта егетін колхоздардың тұрғындары
түгелдей Киров ауданындағы инженерлік жүйеге негізделіп дайындалған
суармалы жерлерге көшірілді.
Себебі, мұнда суармалы жерді игеріп, мақта егу ісін адамдар жетік
білетін. 1963 жылдың қаңтарында Қазақ КСР жоғарғы Кеңесі Төралқасының
Жарлығымен Шардара ауылдық Кеңесі қала іргесіндегі құрылысшылар поселкесі
Қызылқұм ауданына берілді. Бұрынғы Шәуілдір ауданы кезінде Қызылқұм ауданы
болып аталатын. Бұл өзгерістер сол кездегі Орқалықтың (Москва) солақай
саясатына байланысты болды. Өйткені Қазақстанның Оңтүстіктегі мақта егетін
үш ауданы (Мақтаарал, Ильич, Киров) Өзбекстан Республикасына 1963 жылы
қаңтарда беріліп жіберілген. Ол үш аудан 1971 жылы Қазақстанға қайтарылды
40, 202 бет.
1965 жылы Қызылқұмның алқабы, Шардара құрылысшылар поселкесінің төңірегі
мен совхоздары ("Шардара", "Көксу", "Сүткент", "Байырқұм") Келес ауданының
құрамына берілді.
Ал, Шардара ауданын құруға қандай негіздер болды, қандай жұмыстың
атқарылғандығы туралы тоқталып кетейік.
СОКП Орталық Комитеті мен КСРО Министрлер Советі 1956 жылдың тамыз
айында "Мақта өндіруді арттыру үшін Өзбек КСР- і мен Қазақ КСР- інде
Бетпақдаланың тың жерлерін суландыру және игеру туралы" қаулы қабылдады.
Қаулыда Бетпақдаланың 300 мың гектар жерін суландыру мақсатында Шардара су
қоймасының және су электр станциясының жобасын жасау қажет екендігі
айқындалды 39-40, 203 бет.
Осының ізінше Орта Азиядағы ең ірі Шардара су қоймасын шөл даламен
жалғастыратын күретамыр іспетті Қызылқұм магистральды каналының жобасы
бекітілді.
Шардара су қоймасы мен су электр станциясының құрылысы 1958 жылдың қазан
айында басталды. Аудан облыстың оңтүстігінде, Сырдарияның өзенінің бойында
орналасқан. Ол 1965 жылы Қызылқұм алқабын суландыру кезінде құрылған.
Әкімшілік орталығы- Шардара қаласы. Құрамында 1 қалалық 10 ауылдық
әкімшілік бар олар: Жаушықұм, Шардара, Қоссейіт, Көксу, Сырдария, Ұзыната,
Қазақстан, Қызылқұм, Сүткент, Ақшеңгелді, Достық.
Облыс орталығына дейінгі қашықтық- 300 километр. Көлемі- 13 мың шаршы
шақырым. Халқы- 68.3 мың адам. Ұлттық құрамы: қазақтар- 93.9 %, орыстар-
4 %.
Ауданның әкімшілік орталығы- Шардара қаласы, ол 1966 жылы құрылған.
Агроклиматтық жағынан аудан кұрғақ, ыстық құмды аймақта орналасқан.
Аумағында 27 елді мекен 1 қалалык және 10 ауылдық округке біріктірілген.
Аудан жері негізінен Сырдария өзенінің сол жағалауын, Қызылқұм құмының
Оңтүстік Шығысына ала, аллювилік жазықта (Шардара қаласы) орналасқан.
Қызылкұм өңіріндегі мыңдаған гектар шөлейт алқаптарды игеріп, суландыру
аркылы ел қоныстандыру үшін 1958 жылы "Шардара кұрылысы" басқармасы
құрылды. Кеңестер одағының әр түпкірінен келген мыңдаған комсомол жастар
жоғары білімді мамандар, осы өлкенің жас кадр мамандары бірлесіп жұмыс
істеді. 1987 жылы 15 қазанда мемлекеттік комиссия сыйымдылығы 5 млрд 700
млн метр Шардара бөгені мен су электр станциясының құрылысының аяқталған
жөнінде актіге қол қойылды. Сырдария өзенінің бойлай ұзындығы 130 шаршы
Қызылкұм магистральды каналы іске қосылды 4, 264 бет.
Құмдары баршаға мәлім Шардара өлкесі небір қасиетті әулие ата-
бабаларымыздың кесене күмбездері тарихи мәдени ескерткіштері неғұрлым
көбірек сақталған аймақ.
Олардың әркайсысы өз кесенесі өзгеше сыр шертеді, шежіре тартады.
Географиялық орны.
Аудан аумағының географиялық орнына және жер бедерінің сипатына
байланысты климаты айқын континенттік қысы біршама жұмсақ, каңтардың жылдық
орташа температурасы 4-6 ° с. Жаз айларында ыстық, аңызақты, шілденің
орташа температурасы 28-29° с. Жауын-шашынның орташа мөлшері 150-200
миллиметр Аудан аумағында кұрылыс материалдары барланған. Жерінің басым
бөлігі құмды сор, сортаң топырақты, өзен аңғарлары шалғынды-сазды
топырақты. Мұнда жусан, сексеуіл, жантақ, жыңғыл, Сырдария бойында қамыс,
кұрақ, тал, жиде өседі.
Шардара- бекіністі мекен. Шардара каласының Оңтүстік батысынан 2 шаршы
жерде. Ол аумағы Солтүстіктен Оңтүстікке қарай 240 метр, Батыстан Шығысқа
қарай 310 метр, биіктігі 1-3 метр тік бұрышты алаң. Батыс жағында аудан 140-
120 метр биіктігі 15 метр қорғанның қалдығы сақталған. Қорған іргесінен 15
метр ор қазылған. Оның ішкі жағы дуалмен қоршалған. Қазбадан табылған
заттарға карағанда Шардара 1-12 ғұламалардағы мекен орны болған.
Шардара, Мақтарал, Сарыағаш аудандары жеріндегі ірі жасанды су ауданы.
Сырдария өзенінің арнасына салынған. 1968 жылы бөген шарасы суға
толтырылды. Бөгеттің биіктігі 24 метр, ұзындығы 5,8 шаршы. Бөгеннің ауданы
900 шаршы , ұзындығы 80-100 шаршы, ені 20-25 шаршы, ең терең жері 25-26
метр, орташа тереңдігі 6,3 метр. Суының мөлшері 5200 млн метр, су жиналатын
алабы 174 мың шаршы шақырым. Бөген Сырдария өзенінің ағынымен және қар,
жауын-шашын суымен толығады. Шардара бөгені арқылы жалпы 394,0 мың гектар
жер суарылады (оның ішінде 105 мың гектар күріш егістігі). Шардара даласы-
Сырдария өзенінің сол жағасын бойлай Шардара бөгенінен Көксарай (арна)
аралығына дейін солтүстікке қарай бойлық бағытта 175 километрге созылып
жатқан өңір, ені 50 километрге дейін. Шардара, Отырар аудандары, Арыс
калалық әкімдігі аумағы жерінде. Жер беті тегіс, биіктігі 200 метрдей,
құмды, сазды аллювийлік шөгінділерден түзілген. Жер асты суы ащылау, 15
метр тереңдікте кездеседі. Климаты тым континентгі. Қаңтарда орташа жылдық
температура 4°С, шілдеде 29°С. Жылдық жауын-шашын мөлшері 200 миллиметр.
Топырағы Солтүстігінде коңыр, Оңтүстігінде сұр, сортаңдар. Эфермерлер,
жусан, жыңғыл, баялыш, күйреуік, т.б. өседі. Суармалы жерлері мақта, күріш
егуге өте қолайлы 12, 121 бет.
Жылдық ылғал түсімі 165-200 миллиметр аралығында, аязсыз кезеңнің орта
ұзақтығы 170 күннен 190 кунге дейін созылады.
Жануарлардан қасқыр, түлкі, қарсақ, ақбөкен, қарақұйрық, бауырмен
жорғалаушылар, өзен бойында қаз, үйрек, қырғауыл мекендейді.
Климаты жағынан Орта Азиялық шөл аймаққа жататын Қызылкұм даласы 400
миллион гектардан астам алқапты алып жатыр. Бұл алқаптың Оңтүстік өңірі
Сырдария өзенінің сол жақ жағалауын бойлай орналасқан.
Ғылыми мәліметтерде осы Оңтүстік өңірде дария мен жер асты суларын
пайдалану арқылы 790 мың гектар жерді суларын пайдалану болатыны жайлы
қызықты болжамдар бар. Көктемгі жауын-шашынмен сексеуілі мен
жыңғылы,баялышы мен жантағы, жусаны мен раң шөптері тез бел алатындықтан
бұл өлке республикамыздағы аса қолайлы мал жайылымдарының қатарына
қосылады.
Болашағы зор осынау алқапты суландыру ісі көптеген жылдар бойы
мамандардың назарында болып келеді.
Шардара ауданының жаңа тарихы Кеңес Одағы тұсында 50-жылдарда басталды.
Қызылқұм өңірін суландыру Шардара су қоймасын салу мен Шардара ГЭС-і
құрылысы 1958 жылы басталды. Сол жылы Шардара кұрылыс басқармасы құрылып,
оның бастығы Ә.К. Қасымов бастаған 26-адам қазіргі Шардара қаласы
орналасқан Жаушықұмға келіп қоныс тепкен еді. 1967 жылдың 15-қазанында
Мемлекеттік комиссия сиымдылығы 5-миллиард 700 миллион текше метрлік
Шардара жасанды теңізі мен су электр стансасы кұрылысының аяқталғаны
жөнінде Актіге қол қойылды 17,63-64 бет.
Қызылқұм өңірін игерудің алғашқы кезеңі аяқталған 1967 жылы мұнда 60-мың
гектарға жуық суармалы жер, үзындығы 130 шақырымдық магистральды канал,
ішкі шаруашылық аралық инженерлік су жүйелері және қазіргі заман тлабына
сай кешенді әлеуметтік мәдени обьектілері бар, 2 жаңа поселке салынып,
пайдалануға берілді. Аудан негізінен еліміздің халық шаруашылығында шешуші
маңызы бар дақылдың бірі күріш өсіруге мамандырылып, 1969 жылы қазан айында
құрылды. Сол жылдары ауданда 13-кеңшар ұйымдастырылып күріш дақылын
өсірумен қатар бау-бақша өсірумен шұғылданатын кеңшар мен қаракөл
шаруашылықтары кұрылды.
Шардарамен бірге ірге көтерген су электр станциясынмен катар,
кұрылыс материалдары комбинаты, жөндеу механикалық зауыты, астық қабылдау
мекемесі сияқты ірі өндіріс орындары Одақ тұсында бүкіл елімізге танымал
болды. Еліміз Тәуелсіздік алып өз алдына шаңырақ көтергелі бері,
Шардаралықтар нарық қыспағынан өтіп, шаруашылық пен өндірістің жаңа
заманның талабына өте бастады. Қазір аудан негізінен мақта дақылын өсірумен
айналысады. Аудандағы мыңдаған шаруа қожалықтары, осында орналасқан мақта
қабылдау пункттеріне өз өнімдерін өткізу арқылы еңбегінің жемісін көруде.
Мақта өсіру өркендеген сайын ірі шаруашылық өндіріс орындары салынып жұмыс
істеуде. Қазір мұнда Шардара мақта зауыты мен НИМЕКС-корпорациясы зауыты
жұмыс істеуде. Ауданда 10-ауыл округі мен Шардара қаласында 74-мыңға жуық
халық тұрады.
Аудан 1969 жылы Қызылқұм алқабын суландыру кезінде құрылды. Шардара
өңірін игеру 1958 жылы басталды. 1961 жылы Шардара су қоймасы мен электр
станциясының құрылысы толық аяқталды. Сыйымдылығы 5 млрд 700 млн текше
метрлік жасанды теңіз дүниеге келді. Тәулігіне 2 млн 100 мың квт сағатына 7
қуатын өндіретін станция іске қосылды. Қысқа мерзімде ішінде ұзындығы 107
шақырым қызылқұм магистралы каналы пайдалануға беріліп 700 мың гектардан
астам суармалы жер пайдалануға берілді. 5 күріш, 3 мақта, 1 жеміс-жидек
кеңшар ұйымдастырылды. Бұдан тыс ауданда қаракөл, қой өсірумен шұғылданатын
3 шаруақожалық, 1 күріш тәжірибе учаскесі бар 26, 71-72 бет.
Ондаған құрылыс ұйымдары транспорт кәсіпорындары құрылыс материалдар
комбинаты жұмыс істейді.
Аудандағы тұңғыш күріш өсіретін шаруашылық- "Восход" совхозы 1965 жылы
құрылған болатын. 1968 жылы "Октябрьдің 50- жылдығы" атындағы совхоз
құрылды. Одан кейін "Комсомол", "Қызылқұм", "Қазақстан" күріш совхоздары,
ал, 1977 жылы "Достық", одан кейінгі жылдары "Ақ алтын", 1980 жылдары
"Қазақ КСР- нің 60- жылдығы" мақта совхоздары құрылды.
Ежелгі шежірелі Шардараның атақ-абыройын шартарапқа танытқан жаңа тарихы-
ХХ ғасырдың 50-60 жылдары кең канатты құрылыс жүмыстары өріс алған Қызылқұм
мен Жаушықұм алқаптарының аясындағы тың жерлерді игеруден бастау алады.
Бүкілодақтың екпінді құрылыс атанған Шардараға сол жылдары кең байтақ
еліміздің түпкір-түпкірінен білікті мамандар, құрылысшылар, механизаторлар,
агрономдар, мұғалімдер басқа да сан-салалы мамандық иелері жинала бастады.
Олардың арасында Ұлы Отан соғысында от кешкен, тілі басқа-тілегі бір,
жеңі басқа-жүрегі бар ондаған ұлттар мен ұлыстардың өкілдері, ардақты
ардагерлер де көптеп саналатын.
1969 жылы Шардара ауданы өз алдына шаңырақ көтергенде құрылыс ұйымдары
мен алаңдарында, ауыл шаруашылық салаларында, кеңшарлар мен фермаларда,
өндірістік бөлімшелер мен бригадаларда, білім жүйелері мен денсаулық сақтау
орындарында 500 ден астам ардагер ауданымыздың тыныс-тіршілігіне
белсенділікпен араласып, қалтқысыз кызметтер атқарған, өнегелі өмірімен,
өміршең мақсат-мүдделерімен үрпақ үрдесінде ұлағатты үлгілер калдырған
Олардың көпшілігі қолдарынан қайла-қамағы, кетпені мен күрегі түспеген,
қатардағы еңбек адамдары, қарапайым жұмысшылар, диқандар мен шаруалар еді.
Шардараның бүгінгі келбетінде-құла түзде бой көтерген әсем жасанды теңіз
жағасындағы ақшаңқан қаламыз бен ауылдарымыз, кең көлемді суармалы жерлер
мен егістік алқаптар, бірнеше жүздеген шақырымдарға созылатын үлкенді-
кішілі каналдар мен қашыртқылар, жолдар мен көшелер, ғимарат жайлар мен
жағажайлар, бір сөзбен айтқанда, ауыз толтырып айтуға тұрарлық ұлан ғайып
жанқиярлык жұмыстарда кас майданның майталмандарының, құрыштан құйылған
құдіретті тұлғалардың да мәңгілік қолтаңбалары қалды.
Шардарада еңбек майданының батыры атанған азаматтар да көптеп саналады.
Социалистік Еңбек Ері Қадырбек Маханов ерен еңбектің ғана емес, мол
адамгершілігі мен қарапайымдылық қасиеттердің де үлгісін көрсете білді. Үш
бірдей Даңқ орденінің иегері озат күрішші Феруза Өтемісованың есімі
Шардарадан шарықтап одақ көлеміне танылды 14, 325-326 бет.
1.2 Ауданның тарихы.
Адамзат жаралғаннан бері қаншама дүние жаңарып, қаншама су ақты
десеңізші... Ежелден малға да, жанға да, аң- құс атаулысының баршасана
құтты қоныс болып, сарқылмас несібе сыйлап келе жатқан сыршыл
Сейхундарияның орта ағысы... Еңсесі биік таулардан екпіндеп құлап, етекке
жетіп, жазық даланы бауырына қысып, балбырап ағып, теріскейге қарай жалт
бұрылатын тұсы ескі замандардан Шардара деп аталады. Шардара атауы "шар"-
төрт және "дара"- қақпа сөздерінің тіркесінен пайда болған деседі. Парсы
тілінен аударғанда "төрт қақпа" деген ұғымды білдіреді.
Ғалымдар жазбаларынан қазіргі Шардара қаласының үш тұсында егіншілігі,
қолөнері, мәдениеті дамыған отырықшы тұрғындары бар үш қала өмір сүргенін
білеміз. Олар: Бірінші Ақтөбе, Екінші Ақтөбе, Жаушықұмтөбе қалалары.
Бірінші Актөбе казіргі су коймасының астында қалған, платинаның қас бетінде
үш шақырьмдай жерде, дарияның сол жағалауында Шардара-Жетісай даңғыл
жолының сол жақ бетінде орналасқан.Ол V-ғасырда апатқа ұшыраған 31, 3-4
бет.
Екінші Актөбе деп аталатын қалашық қазіргі аудан орталығынан 15
шақырымдай жоғарыда. І- V - ғасырларда өмір сүрген қалашық үш бөліктен:
орталығы, қорғаны және шағын сарайдан тұрған.
Шардара қаласының солтүстік- шыгысында N2 мөлтек ауданының іргесінде
Мүлкіл Ата зираты маңындағы Жаушықұмтөбеден біздің дәуіріміздің VIII-
ғасырында өмір сүрген қолөнершілердің ескі қаласының орны табылған. Мұнда
ірі қамал болған.
Шардара өңірі тарихы мен мәдениеті, өркениеті және дамуы қатар ұштасқан
киелі де шежірелі мекен. Бір кездері бұл өңірге, Шардара құрылысшыларынан
бұрын ғалым археологтар келген болатын. Қазіргі Шардара теңізі орналасқан
аймақ, өзіндік тарихы мен киелі де қасиетті ескерткіштерге толы шежіресімен
ерекшеленеді. Қазіргі уақытта ескерткіштердің көпшілік бөлігі су астында
қалғанымен, адамзат пен ғылым және болашақ үшін маңызын ешуақытта жоймақ
емес 4, 265 бет.
Археологтар салған алғашқы күрек 1950 жылдардағы Шардара су қоймасы
құрылысының бастамасы іспетті болды. 1959-1963 жылдар аралығында Шардара
ортаңғы ағысының жоғарғы бөлігінде археологиялық қазба жұмыстары
жүргізілді. Экспедицияны Қазақ КСР-і Ғылым Академиясы Ш.Уалиханов атындағы
тарих, археология және этнография институты ғалым археологтары кұрып,
басшылық жасаған болатын. Атап айтқанда қазақстандық археолог ғалымдар А.Г.
Максимова, М.С. Мерщиев және олардың Мәскеулік әріптестері Б.И. Вайнберг
пен Л.М.Левина жоғарыда айтылып өткен яғни қазіргі Шардара ауданы аумағы
Сырдария өзені ортаңғы ағысының жоғарғы бөлігіне жатады. Тарихшы ғалымдар
және археологтар үшін бұл аумақ Ташкент оазисіне кіреді. Бағзы заманнан
бергі сулы және нулы жерде адамзат мекендегенін ескерсек бұл өңірде б.з. І-
ХШ ғасырлар аралығында адамдар қоныстанып, отырықшы, егіншілік
шаруашылығымен айналысқан. Бұған дәлел ретінде Шардара жерінде табылып
ғылым үшін зерттелген қалашықтар, қорған, мазар және тарихи кесенелерді
айтуға болады. Оңтүстік Қазакстан жеріндегі тарихи орындар мен
ескерткіштерді зерттеген ғалымдар бұл өңірде түркі тілдес тайпалар, оның
ішінде түрік қағанаты, түркеш тайпалық одағы мен саманид тайпалары
мекендегенін айтады. 1951 жылы Г.И. Пацевич Оңтүстік Қазақстан
археологиялық экспедициясы құрамында академик А.Н. Бернштан басшылығымен
терең зерттеулер жүргізе келе Шардара өңірінде орналасқан Ақтөбе-1
қалашығын біздің заманымыздың ІХ-ХІ ғасырларына жатқызған. Ал 1958 жылы
А.Г. Максимованың жүргізген археологиялык барлауы нәтижесінде Сырдария
өзені бойындағы Шардара аумағына қарасты жерлердің тарихи, археологиялық
картасы дүниеге келді. Бұл картаға негізінен қалашықтар, қорған мен
мазарлар түскен. Ғалымдардың пайымдауы бойынша бұл өңір, яғни Сырдария
өзені ортаңғы ағысының жоғарғы бөлігі өзінің климатының жұмсақтығымен және
отырықшылыққа қолайлы болуына байланысты ерте кезден бастап отырықшы халық
мекен етіп, адамдарға мал шаруашылығын кәсіп етумен қатар егіншілікке де
қолайлы жағдай туғызған 25, 39-40 бет.
Шардара өңіріндегі тарихи орындарға сипаттама бере келе, біздің
заманымыздың І-ІV ғасыр аралығында өмір сүрген Ақтөбе-2 мекенін айтуымызға
болады. Бұл мекендегі ескерткіштер Ташкент оазисі бойындағы тарихи
ескерткіштерге жатады. Сонымен катар бұл өңірдегі тарихи ескерткіштерге
Жаушықұмтөбе қалашығын жатқызуға болады. Тарихшы ғалымдар Г.И. Пацевич пен
Е.И. Агееваның дәлелі бойынша Жаушыкұмтөбе екі кезеңге, төменгі қаңлы және
жоғарғы түркі мәдениеті ескерткіштеріне жатады. Сонымен қатар ІІІ-V ғасыр
мен VІ-ҮІІІ ғасырларды қамтиды. Біздің заманымыздың ІV -ғасыр басы мен ХІІІ-
ғасырды қамтитын Ақтөбе-1 қалашығы ортағасырлық отырықшылықты кәсіп еткен
қаланың қатарына жатады. Шардара өңіріндегі алғашқы мыңжылдық тарихи
ескерткіштеріне тоқтала келе Жаман-Тоғай, Ақтөбе, Жаушықұм және Төребай-
Тұмсық мазарларын айтуға болады. Осы тарихи орындардан табылған
археологияның қазба материалдарын зерттей және сараптай келе, бұл өңірдегі
кәсіп еткен тұрғындар мал шаруашылығымен катар егіншілікті де толық
меңгергені байқалады. Бұған дәлел өлкенің географиялық-климаттық жағдайы.
Шардара өңірінің ескі тарихы Кеңес Одағы тұсында жоғарыда айтылып өткен
тарихшы-археологтар тарапынан зерттелген. Зерттеу нәтижесі бойынша бұл
өңірлерді түркі тілдес тайпалар б.з. І-ХІІІ ғасырлар аралығында мекен етіп
отырықшы және мал шаруашылығымен және қолөнер кәсібімен айналысқаны мәлім
болды. Кейбір ғалымдар (Максимова А.Г. Мерщиев М.С) пікірінше бұл өңірлерді
мекен еткен адамдар еңбек бөлінісін пайдаланып және құл еңбегін қолданысқа
енгізген деген тоқтамға келді. XIII ғасырларда бұл өңірлерге Монғол
шапқыншылығы әсерінен дамудың баска тарихи кезеңіне өтті 7, 45-47 бет.
Шардара өңірінде бүтіндей сақталып қалған орта ғасыр ескерткіштерінің
бірі- Ұзын-ата кесенесі. Оның архитектуралық нәші мен өрлеу мәнерінен
Орталық Қазақстандағы Алаша хан, Жошы хан мазарларына, Сайрамдағы Мірәлі
баб мазарына, тіпті Самарқан мен Бұқара қалаларындағы көне ескерткіштерге
табиғи ұқсастықтарды аңғару қиын емес. Кесене бұрынғы "Комсомол" күріш
кеңшарының орталығынан сегіз шақырымдай қашықтықта орналасқан. Бүл
кесененің ішінде, күмбездің дәл астында Ұзын-Атаның мүрдесі
жерленген.Ұзындығы үш метрдей, ені 70-80 сантиметр, биіктігі бір метрге
жуықтайтын құлпытас қойылған. Оң жақ қабырғадағы есіктен шығып, айналма
баспалдақпен жоғарыға, күмбезге көтерілуге болады. Күмбездің айналасы теп-
тегіс алаңқай іспетті. Ал сол жағалау қабырғадағы екінші есік жер астына
түсетін баспалдаққа алып барады.
Ежелден келе жатқан аңызға ден қойсак Ұзын-Атаның шын есімі Асан Ата
екен. Ата қонысы-Ұзын Ата Тайпақ болыпты. Көзі тірісінде бүкіл әлемді
тітіркенткен теңдесі жоқ қолбасшы, ақылымен айласы, қатыгездігі мен
ізгілігі астасқан данагөй әмірші Ақсақ Темірдің бас кеңесшілерінің бірі
ретінде қасына еріп жүрген. Асан Атаның Ақсақ Темірдің тұсында өмір
сүргенін дәлелдейтін деректер академик В.В. Бартольдтың еңбектерінде де
ұшырасады. Тарихи деректерге сүйенсек Ұзын-Ата кесенесін Ақсақ Темір, өз
әмірімен салдырған және ол ХІV-ғ соңы мен ХV-ғ бас кезіне сәйкес келеді.
1908 жылы Ташкент қаласындағы Ильин баспаханасынан шыққан Салахиддин
Ташкендидің "Темір-наме" атты кітабында орта ғасырларды Орта Азияға
мұсылман дінін тарату жұмыстарымен келген діндер сопылардың қатарында Асан-
Ата да болғандығы айтылады. Және оның тарихтағы орны басқаларға қарағанда
ерекше болған. Ұзын-Ата кесенесі бүкіл казақ халқына ортақ қасиетті мекен.
Оңтүстік өлкенің әр торабынан әруағына зират етіп, бас июге адамдар
толассыз келіп жатады. Ұзын-Ата кесенесінің күмбезі тарихтың тұманынан
арыла алмай, сан ғасырлардың сыры мен шежіресін бойына бүгіп, әлі күнге
шейін мұнартады да тұрады 11, 121-123 бет.
Сыр бойы халықтарының ықыласына бөленіп, ел абызы, әлеумет қамқоршысы,
әулие кісі атанған. Зеңгі бабадан бата алыпты-мыс деген сөз де бар.
Егер "Ұзын-Ата күмбезі" қай уақытта салынған дегенге келсек, ол XIV
ғасырдың соңында не XV ғасырдың бас кезінде. Өйткені Ақсак Темірдің өзі
1405 жылы дүниеден өткен. Екіншіден күмбез маңдайшасындағы керамикалық
тақтайшада араб қарпімен Шермұхаммед Кәлім Дұрманұлы деген кісінің хижра
есебінен 778 жылы, ал біздің жыл санауымыз бойынша 1377 жылы қайтыс болып,
осында жерленгендігін айтады.
1908 жылы Ташкент қаласындағы Ильин баспаханасынан шыққан Салихиддин
Ташкендидің "Темір-наме" атты кітабында орта ғасырларда сол өңірде өмір
сүрген дін ғүламасы, сопылық бауырластықтың басшысы, ізгі істерімен аты
жайылған Зеңгі Атаны пір тұтқан төрт шәкірт болғаны олардың аттары Сейіт
Ата, Бәдір Ата, Сәдір Ата және Ұзын Хасан Ата екендігі баяндалады.
Ұзын-Ата әулиенің даңқы Жиделі-Байсындағы Мырзашөл мен Қызылқұм өңіріне
ғана емес, Қаратау алабына да таралып, ардақ тұтылғанын белгілі жазушы,
марқұм Сәуірбек Бақбергеновтың "Бабай Түкті Шашты Әзіз" атты мақаласынан
аңғарамыз.
Ұзын Ата әулиенің атын атауы тегіннен тегін емес. Ол кезде Сырдың арғы-
бергі жағын жайлаған қалың қоңыраттарға ғана емес, бүкіл қазақ халқына
ортақ қасиетті мекен. Оңтүстік өлкенің әр тарабынан әруағына зиярат етіп,
бас июге адамдар толассыз келіп жатқан Ұзын Ата кесенесінің күмбезі
тарихтың тұманынан арыла алмай сан ғасырлардың сыры мен шежіресін бойына
бүгіп, әлі күнге дейін мұнартады да тұрады 16, 97-99 бет.
Ұзын Ата мазары- Шардара ауданындағы архитектуралық ескерткіш. Мазар
порталды- күмбезді құрылыстар қатарына жатады. Күйдірілген шаршы пішіндес
кірпіштен қаланған күмбезді 8 қырлы барабанға орналастырылған. Мазардың
шығыс бөлігінде жоғары шығатын баспалдақ, ал батыс бөлігінде шағын бөлме
бар. Кіре берісі Пәрісі тәріздес болып көркемделіп, есіктің үсті
сүйірленіп келген арпамен әшекейленген. Порталдың төменгі жағында араб
каріпімен 778 ж (1377) қайтыс болған Дұрманның ұлы Шермухаммед Кәлім
терменші жайлы жазылған. Мазардың ортасында үзындығы 5 м болатын сағала
(қабіртас) жатыр. Осыған карап, жергілікті тұрғындар Ұзын Ата мазары деп
атап кеткен болуы керек 11, 121-125 бет.
а) Ауылдық окруктарының аталу тарихы.
Жаушықұм ауылдық округы. Ежелгі Жаушықұмтөбе қаласының атын алған
Жаушыкұм ауылы да оның төнірегіндегі тарихи жер- су атаулары да көне
тарихымыздан хабардар етеді.
1. Жаушыкұм . Бұл атау елдегі көнекөз қариялардың айтуынша, ескі
Шардара,бірінші Ақтөбе, екінші Актөбе, Жаушықұмтбе қалаларын жаудың келе
жатқанынан хабар беру үшін пайдаланылған үлкен- үлкен төбелерге байланысты
айтылған деседі. Шардара- Арыс жолымен батысқа қарай жүрсеңіз,
жиегінде үлкен төбелер әлі күнге дейін көзге анық көрінеді. Міне, осы
тебелерге жаушылар қойылып, олар төбенің бойына от жағу арқылы жаудың келе
жатканын хабардар еткен бір төбе, одан екінші төбе, одан үшінші төбеден от
көрініп, қала жауға қарсы дайын тұрған.
2. Амантүбек- қазіргі Жаушыкұм ауылының төменгі жағы, дария
жағалауы. Бұл атауға байланысты бірнеше пікірлер бар.
Бірінші пікірді айтушылар: бұл атауды сонау моңғол шапкыншылығымен
байланыстырады. Моңғол әскерлері жаппай калаларды қиратып, сыр бойын шапқан
уақытында осы ойпат жерді мекендеген халық жау көзіне көрінбей тасада
калған көрінеді. Содан Амантүбек аталған. Екінші пікірді айтушылар, бұл
атауды Қоқан, Хиуа хандығы тұсымен байланыстырады. Қоқан, Хиуа билеушілері
сыр бойын бағындырып, салық жинаған. Салық бермеген адамдарды өздерімен
апып кетіп кұл еткен, оларды сатқан. Амантүбекті мекендеген халық
шапқьшшылардың көзіне түспей салықтан аман калған. Содан Амантүбек аталған
дейді.
3. Бардыңгүр- бұл атау туралы да бірнеше пікір бар.
Бірінші пікірді айтушылар: Хақан, Хиуа хандығы тұсымен байланыстырады.
Ташкенттен шыққан сауда керуенін тонайтын қарақшылар осы жерді мекен еткен.
Ол жер- ұзыннан- ұзаққа созылған үлкен жыра. Осы жырада қарақшылар
керуеннің келгенін күткен. Содан ол жер "барды құрыдың" деп аталып, бертін
келе дыбыстық өзгеріске ұшырап, Бардыңгүр атанған.
Екінші пікірді айтушылар: Бардыңгүрді жыртқыш аңдар мекені болған дейді.
Мұнда жолбарыс, қасқыр, арыстан, тіпті піл де мекендеген көрінеді.
Жолаушылар, керуендер осы жерден өткенде жыртқыштарға кезігіп. Жем болған.
Содан ол жер "барды құрыдың" аталып, бертін келе Бардыңгүр атауына ие
болған 21, 253-255 бет.
Қазіргі осы үлкен жыра "Бардыңгүр" аталып, оның тұсына осылай деп
жазылып та жүр. Кеңес үкіметі орнаған тұста ол жерден бандылар тобы
құрылып, өкіметке қарсы күрескен. Сонымен қатар, ел- жұрттың малын тартып
алып, қарақшылық шабуылдар жасаған. Олар "Бардыңгүрді" мекен еткен. Бұл
пікірді айтушылар ішінде екінші пікірді қуаттап, дәлелдемелер жасап жүрген
кісілер бар.
4. Құлкүйген- бұл Амантүбек ойпатына қарама-қарсы орналасқан дарияның
арғы жақ беті. Ертеде Амантүбекте аты алашқа тараған бір бай өмір
суріпті.Оның жан дегенде жалғыз қызы болған ,Ол өте сұлу екен. Сонымен
катар, байдың малын бағатын он шақгы құлы болған. Құлдардың ішінде ұзын
бойлы, кең иықты, өте көрікті жігіт бар екен. Байдың қызы мен әлгі жігіт
бір- біріне ғашық болыпты. Олардың қосылуға ешқандай шаралары жоғы белгілі.
Бірақ, екі ғашық ебін тауып кездесіп жүріпті. Бұл екеуінің сыры көпке мәлім
болып, ақыры байдың құлағына жетіпті. Екеуіне қатты ашуланған бай
нөкерлерін шақырып, жігітті өлтіруге бұйрық берген екен, кұтыла алмасын
білген жігіт қашып барып қалың қамысқа тығылған. Қамыс арасынан жігітті
таба алмаған нөкерлер сол төңіректі айнала қоршап, қамысқа өрт қойған.
Сүйгеніне жете алмаған жігіт қамыс ішінде өртеніп өлген. Содан сол жер
"Құлкүйген" ойпаты деп аталған. Аңыз желісі осылай болған 15, 56-57 бет.
5. Қара жантақ. Қазіргі Жаушықұм ауылы орналасқан аумақ бір кездері
"Қара жантақ" деп аталған. Ол жерге қариялардың айтуынша, жылда жантақ
шығады екен.
6. Бозтөбе. Жаушықұм ауылының батыс жақ бетінде үлкен төбе бар. Ол төбе
бұрын "Бозтөбе" деп аталған. Шыныда да, басқа жерлердің топырағының түсіне
қарағанда ол жердің топырағы мен түсінде өзгешелік бар.
7. Қылы. Бұрындары платина салынбай тұрған да, Сырдария өзені арнасына
сыймай тасиды екен. Өзен жағасын мекендеген ел қырға қарап қоныс аударып
отырған. Өзен суының тасуынан адам да, мал да суға кетіп, көп қиындықтарға
тап болған. Қайықтар аударылып, апаттың көбірек болатын жері "Қылы" деп
аталған. Қазір ол жерде үлкен жарқабақ пен ескі дария орын алып жатыр.
8. Қыз сиген төбе. Бұл төбе туралы ел аузында аңыздар бар. Ертеде
Амантүбекте аты елге тараған бай болыпты. Оның бір сұлу қызы болған екен.
Ол қыз бай жылқысын бағатан жылқышы жігітке ғашық болыпты. Бұл сырды
екеуінен басқа ешкім білмепті. Бір күні бай өзі сияқты атақты, малы көп
баймен құда болыпты. Ол байдың тұрағы Арыс жақ болса керек. Сонымен, қыздың
ұйінде құдалық той болып, ертесіне қызды алып құдалар жағы аттанбақ
болыпты. Қыз жылқышы жігітке хабар беріп, түнде керуен өтетін үлкен төбеде
күт, көзге түспе депті. Ертесіне құдалар жасауын жасап, керуен мүшелері
қызылды- жасылды киініп, қыз елімен қоштасып, жолға шығыпты. Әдеттегідей
керуен үлкен төбеге күн мезгілінде жеткен екен. Қыз керуенді тоқтатып,
түзге шығып алайын деп 20-30 қадам жерге барып жайғасыпты. Ай қараңғы
болып, қалыңдықтың жылтыр ақ орамалы ңана көрініп тұр екен. Арада біраз
уақыт өтсе де қыз оралмапты. Бірақ оамал көрініп тұр. Содан қыз жеңгелері
жақындап барып көрсе, ақ орамалды кішкене шеңгелге ілген де, қыз ол жерден
ңайып болыпты. Керуен қараңғыда қызды іздеп таба алмаған көрінеді. Содан ол
жер "Қыз сиген төбе" аталып кеткен екен 8, 96-98 бет.
9. XX ғасыр басында Амантүбекте Есенбек деген кісі болған. Ол
егіншілікке бейім болған екен. Есенбек Сырдариядан арық қазып, үлкен
атырапты көгалдандырған кісі. "Юбилейный" совхозы орнағаннан кейін ол арық
көміліп, орнына егін егілген. Қазір ол жер төмен қалып қойған. Жергілікті
халық ол жерді "Есенбектің арығы" деп атайды. Есенбектің ұрпақтары қазіргі
Жаушықұм ауылында тұрады.
Сол сияқты, Жаушықұм ауылының төңірегінде Сырдария өзеніне байланысты
Шүңет, Кеңсуат, Қылыштың қыры, Бағыс көл, Қырғалы тоғай, Ырысбай төбе,
Тақиялы төбе, Айғазы төбе, Қоштай төбе, Әжемзеңгір, Қалғансыр сияқты жер-су
аттары кездеседі. Жаушықұм ауылының оңтүстік- шығыс бетінде Зерқұдық,
Көкқұдық атты суаттар бар.
Енді Амантүбекті мекендеп, аты аңызға айналған тарихи тұлғалар туралы
сөз етсек.
1. XIX ғасыр шамасында Амантүбекте Бәйтен деген кісі өмір сүріпті. Оның
Наубас, Итбас, Қойбас деген үш ұлы болған екен. Балаларының ішінде Наубасы
ірі палуан болған көрінеді. Астында жүйрік аты бар, ұзын бойлы, сом денелі
Наубастың атағы бүкіл елге тарай бастапты.
Бір күні құдыққа түсіп кеткен түйені оншақты кісі жабылып шығыра алмай
жатқанда, Наубас келіп арқанды беліне орап, жалғыз өзі түйені құдықтан
шығарып алыпты. Бұл күшіне сүйсіеген ел Наубас палуан дегн атақ береді.
Сонымен қатар, Наубас Ташкенттен шығатын керуендеріне ілесіп бірталай
жұмыстар атқарған. Ташкенттен шыққан ірі сауда керуені Машат өзені
бойындағы елге шай, май, қант сияқты азық- түліктер жеткізіп, ол жақтан
бидай жинап, Ташкентке апарып өткізетін болған. Ұзақ жолдарға сапар шегетін
сауда керуені жол торитын қарақшылырға қарсы күші бар, ержүрек батыр
адамдарды ертіп, жүгінің діттеген жеріне аман баруын қамтамасыз еткен.
Сөйтіп, Наубас палуан сауда керуенінің басты тұлғасына айналған 5, 4-6
бет.
Бір күні Талас өзені бойындағы қалың елде атағы көпке мәлім бір бай
қайтыс болып, оған балалары бүкіл елге сауын айтып ас берген. Көкпар
шабылып, бәйге жарысы, қыз қуу, палуандар күресі болған. Палуандар
күресінде қырғыздан шыққан Үкілі дейтін палуанға ешкім шақ келмепті. Сонда
Үкілі палуан қазақ- қырғыздан күреске шығатын ешкім жоқ па, бас бәйгені
күреспей- ақ аламын деп жарияға жар салыпты. Содан Наубас палуан шығып,
Үкілі палуанмен белдесіпті. Белдеу соңы Үкілі палуанның қабырғасы сынып,
омыртқасы опырылып, оңбай жеңілісімен аяқталған екен. Содан соң Наубастың
күшіне таң қалған ел- жұрты, би- болысы оны көп күн қонақ қылып, астына ат
мінгізіп, иығына шапан жапқан екен.
Тағы бір аңызда, Наубас палуанды Машаттағы ел көп ұстап, қадірлеп, еліне
жібермеген көрінеді. Бұған дейін Наубас екі рет үйленіп, оған әйел тұрмаған
екен. Бала сүюі мұң болған. Соны білгенел оған өзіне лайықты ірі денелі
қызға үйлендірген. Қыз айы, күні жетіп, шекесі торсықтай ұл туыпты. Сонда
елі: "Сен Наубас енді мұңаймайсың, ісіңді, ұрпағыңды жалғастырар ұлың бар,
баланың атын Мұңайтпас қояйық",- деп атын дуалы ауызды би қойған екен.
Арада көп уақыт өтпей Наубасты туған- туыстары іздеп келіп: "Сен күшік
күйеусің бе, елде де саған лайықты жар табылар",- деп әйел- баласынан
ажыратып алыпты. Кейбір көнекөз қариялардың айтуынша, өзге елде туған
Мұңайтпас аты әлемге танылған Қажымұқанның әкесі деген пікірді айтады. Бұл,
әрине, аңыз. Көп зерттеулерді қажет ететін нәрсе екені анық.
2. XIX ғасыр басында Амантүбекте Түкебай деген кісі болған. Оның
Қаратөбел деген жүйрік аты бар екен. Аты аңызға айналған Қаратөбел Ташкент
мңында болған бәйгеде бірінші орын алған да, Қоқан бегі оны сатуға Т.кені
көндіре алмапты. Содан соң алдап қоноққа шақырып, жүйрік атын зорлықпен
тартып алыпты. Кейіннен аты исі қазаққа кеңінен танымал Майлықожа
Сұлтанқожаұлы Наубас пен Түкені өлеңге қсқан екен.
Малдыбай шыққан Байыспай,
Аты шыққан Түкебай.
Адамнан Озған Науас- ай,
Алаштан озған Құлшеке- ай!
Қазір Түкеден Майлыбай, одан Тәжей, Тәжейден Бөдес, одан Есентай деген
бала бар. Тәжиев Бөдес- Фин соғысы мен Ұлы Отан соғысының ардагері.
Есентай Тәжиев- Алматыдағы N12 аурухананың бас дәрігері. 3, 263-270бет.
3. XIX ғасырдың соңында Бағыскөлде Қанай датқа деген би болған. Оның
Өанай датқа атануы туралы да аңыз бар.
Ертеде сол елден шыққан дуалы ауыз , би, шешен, Торғауыт деген кісі
болыпты. Ол Ташкентте жүрген сапарында кенеттен қайтыс болады. Бидің соңғы
сөзі: "Мені Ұзын Атаға апарып қойыңдар, жолда еш түнетпеңдер, Бақ ауып
кетуі мүмкін",- депті. Жолда бұларды Қанай датқа адамдарымен күтіп алып,
Торғауыт бидің кісілерін қонақ етіп кеткен екен. Мәйітті түнетіп, ертесіне
Ұзын Ата зиратына жерлепті. Содан соң, Қанай датқаға бақ қонып, ел билеп,
халқын аузына қаратар шешен болған деседі. Бұл туралы Майлықожаның
шығармасында:
Бел жері Байлар- Жандар көшік еді,
Көбек, сенің мекенің есік еді.
Торғауыт пен Елемес кеткеннен соң,
Әрақ саған ауып көшіп еді,-
деген өлең жолдары кездеседі.
4. Қазыбек Ата зираты. Бұл кісі туралы аңыздар өте көп.Қазыбек ата дін
жолына өмірін сыйлаған, көріпкел шешен, сопы кісі болған. Қанша әйел алса
да бала тұрмапты. Бірақ Қазыбек ата "Құдайдың бергенін құдайдың өзі алады"-
деп, еш қайғырмаған көрінеді. Содан жасы қырықтан асқанда тағы бір жас
әйелге үйленіпті. Көп ұзамай әйәелі босаныпі ұл туыпты. Сүйінші сұрап
келген адамдарға тәспісіп аударып отырып: "Қайтіп қуанайын, елін тозаққа
айдайтын бала өмірге келді",- деген екен. Шынында да, әлгі бала есейген
соң, қараұшы болып, ел тонаған. Кейін Қазыбек ата елі болып баласын ағашқа
таңып, Сырдың суына батырып жазалаған. Баласын содан кейін ел қатарына
қосылыпты дейді.
Қазыбек ата қартайып, өмірден қайтар сәтінде: "Мені осы төбеге
жерлеңдер",- депті. Ол жер- қазіргі Қазыбек ата зираты орналасқан аймақ.
Сонда елі: "Неге жұрт жатқан жерге бармайсыз, жалғызсыз ғой?"- деген екен.
Сонда Қазыбек ата "Мен серігімді тауып аламын",- депті. Содан Қазыбек ата
арғы бетте сапарда жүрген кезде қайтыс болады. Атаны айтқан жеріне
жерлейміз деп қайыққа салып, бергі бетке жүзіп келе жатқанда, суға ағып
бара жатқан қыздың мәйітін тауып алып, қайыққа оны да салып, екеуін қатар
жерлеген екен.
Қазыбек атаның қайтыс боларда айтқан тағы бір сөзі бар: "Маған түнеп
тұрыңдар, ең болмағанда ылаңнан өлген қойды тоқтатармын",- депті.Осы
молаға түнеп ауруынан айыққан адамдар баршылық 22, 68-72 бет.
5. Әблақ молда. Бұл кісі де сопы, дана адам болған. Мешіт салып, халқына
көп қызмет жасаған.
6, Қазыбек ата зиратының сырт дарбазасын сәндеп кірпіштен тұрғызған кісі-
Мырзаденов Серікбай аға. Ол- Ұлы Отан соғысының ардагері, қазір зейнеткер.
Соғыста жүргенде Қазыбек атаны көрмесе де, түсіне енген. "Ұзын бойлы сары
кісі екен",- дейді. Қазыбек атаның қасиетін Серікбай аға майданда сезінген.
Бір күні Серікбай аға қызмет ететін полкті жау қоршап алып, аяусыз
бомбалаған. Жақын түскен бомбадан аға ес- түссіз жатып қалған. Сонда
қолында ұзын таяғы бар, аппақ киінген ақ сақалды шал келіп: "Тұр, балам,
бұл жаман жер, тез кет",- деп бұйырған. Есін тез жиған Серікбай аға жылдам
қимылдап, орнынан ұшып түрып, ары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
СИПАТТАМА.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
ТАРАУ 1. ШАРДАРА АУДАНЫНЫҢ ТАРИХИ- ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛУЛЕРІ
1.1 Ауданның
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 7
1.2 Ауданның
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 12
а) Ауылдық окруктарының аталу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .16
ТАРАУ 2. ШАРДАРА АУДАНЫНЫҢ ТАБИҒАТ ЖАҒДАЙЛАРЫ.
2.1 Географиялық құрылысы мен
тектоникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
2.2 Геоморфологиялық
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...32
2.3 Климаттық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 35
2.4 Топырақ
жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 37
2.5 Өсімдіктер жамылғысы мен жануарлар
дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
ТАРАУ 3. ШАРДАРА АУДАНЫНЫҢ ТАБИҒАТ РЕСУРСТАРЫ.
3.1 Су
ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 42
3.2 Орман
ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... . 48
3.3 Жер
ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.4 Шардара ауданының экологиялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 51
ТАРАУ 4. ШАРДАРА АУДАНЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 66
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 70
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 73
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә Назарбаевтың 2006 жылдың 18
қаңтарында парламент палаталарының бірлескен отырысында сөйлеген сөзінде,
атап айтқанда, "Қазақстанды таяудағы 10 жыл ішінде әлемдегі бәсекеге
барынша қабілетті 50 елдің қатарына қосу стратегиясында " білім беру
мәселесіне де баса назар аударылды 1,2-3 бет.
Сонымен бірге, Елбасының "Ұлттың бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте
оның білімділік деңгейімен айқындалатынын" ерекше атап көрсетуінде де үлкен
маңыз бар. Өйткені кез келген мемлекеттің рухани, әлеуметтік- экономикалық
дәрежесі сонда өмір сүретін халықтың білім деңнейіне қатысты бағаланады
2, 2-3 бет.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстанның әрбір аймағы оның
дамуындағы негізгі тіректері болып саналады. Солардың бірі Шардара...
Адамзат жаратылғаннан бері қаншама дүние жаңарып, қаншама су ақты
десеңізші... Ежелден малға да, жанға да, аң-кұс атаулының баршасына құтты
қоныс болып, сарқылмас несібе сыйлап, келе жатқан сыршыл Сейхундарияның
орта ағысы... Еңсесі биік таулардан екпіндеп кұлап, етекке жетіп, жазық
даланы бауырына қысып, балбырап ағып...Бұйрат-бұйрат шағыл төбелерге сұғына
бергенде су аяғы құрдымға кететін шексіз, шетсіз шөлейтті, кұмды өлкеден
секем алғандай дүр сілкініп, жарқырап ағып, теріскейге қарай жалт бұрылатын
тұсы ескі замандардан Шардара деп аталды. Көне парсы тілінен аударғанда
"төрт қақпа" дегенді білдіреді екен.
Шардара ауданы Оңтүстік Қазақстан облысының Өзбекстан Республикасымен
шекаралас шығыс бөлігінде орналасқан. Ресми түрде 1969 жылы құрылғанымен,
Шардара су қоймасы мен су электр станциясын салуға кеткен 9 жылды одан
бөліп тастауға тағы болмайды. Өйткені Қызылқұм өңірін суландыру жолындағы
Ұлы жорық 1958 жылдың тамыз айынан басталады. Қазіргі Шардара су қоймасының
ауданы 400 шаршы метр, су көлемі 520 млн. текше метр.
Аудан аумағының географиялық орнына және жер бедерінің сипатына
байланысты климаты айқын континентті қысы біршама жұмсақ, каңтардың жылдық
орташа температурасы 4-6 ° с. Жаз айларында ыстық, аңызақты, шілденің
орташа температурасы 28-29° с. Жауын-шашынның орташа мөлшері 150-200 мм.
Аудан аумағында кұрылыс материалдары барланған. Жерінің басым бөлігі құмды
сор, сортаң топырақты, өзен аңғарлары шалғынды-сазды топырақты. Мұнда
жусан, сексеуіл, жантақ, жыңғыл, Сырдария бойында қамыс, кұрақ, тал, жиде
өседі. Жылдық ылғал түсімі 165-200 мм аралығында, аязсыз кезеңнің орта
ұзақтығы 170 күннен 190 күнге дейін созылады. Жануарлардан қасқыр, түлкі,
карсақ, ақбөкен, қарақұйрық, бауырмен жорғалаушылар, өзен бойында қаз,
үйрек, қырғауыл мекендейді. Климаты жағынан Орта Азиялық шөл аймаққа
жататын Қызылкұм даласы 400 миллион гектардан астам алқапты алып жатыр. Бұл
алқаптың Оңтүстік өңірі Сырдария өзенінің сол жақ жағалауын бойлай
орналасқан.
Ғылыми мәліметтерде осы Оңтүстік өңірде дария мен жер асты суларын
пайдалану арқылы 790 мың гектар жерді суларын пайдалану болатыны жайлы
қызықты болжамдар бар. Көктемгі жауын- шашынмен сексеуілі мен жыңғылы,
баялышы мен жантағы, жусаны мен раң шөптері тез бел алатындықтан бұл өлке
республикамыздағы аса қолайлы мал жайылымдарының қатарына қосылады.
Болашағы зор осынау алқапты суландыру ісі көптеген жылдар бойы
мамандардың назарында болып келеді.
Шардара ауданының соңғы төрт жылдағы көрсеткіштері ауданда өтпелі
кезеңнің өткір қиындықтары артта қалғандығын дәлелдей түседі. Аудан
экономикасының жетекші саласы- ауыл шаруашылығы, оның ішінде егін
шаруашылығы. Өткен жылғы өндірілген шитті мақта көлемі, көкеніс, бақша
өнімдері, бидай, күріш, жеміс- жидек, жүгері, шөп, ет, сүт, жүн екі есеге
өскенін байқаймыз.
Осындай жағдайларды сараптай келгенде, соңғы төрт жыл бедерінде
экономикасын дағдарыстан алып шыға алған ауданда мал бағуға да, жан бағуға
да қолайлы жағдай орныға бастағанын, жер, су табиғи мүмкіндіктердің тиімді
пайдаланылуына қол жеткізіле бастағанын көресіз.
Елбасының қайта- қайта, қадағалай айтатын "Жері бар, малы бар адам неге
жұмыссыз атанып, мемлекеттен жәрдем ақы күтуі керек?" деген әрі ақылды, әрі
орынды сөзінің жауабын Шардарадан табасыз. Ішінара ауру- сырқауы болмаса,
елдің бар назары "Үкіметке не бередіге емес, жерге, малға ауған".
Жоғарыда айтып кеткендей, экономикамыздың дамуында болсын, тұрғындардың
әлеуметтік жағдайын жақсартуда болсын, өткен жылдағыларға қарағанда
бірқатар ілгерілеушілікке қол жеткіздік. Халық Елбасымыз Н. Назарбаевтың
жүргізіп отырған саясатының, экономикалық реформалардың оң ықпалын сезініп
отыр.
Бұл тақырыпты таңдау себебім, Шардара ауданының ауылдық окруктарының
аталу тарихына жеке- жеке тоқталып, ондағы тарихи орындар туралы тың
мәліметтер беріп және ауданның қазіргі таңдағы әлеуметтік экономикалық
жағдайын ашып көрсету.
Зерттеудің мақсаты. Зерттеу жұмысының мақсаты тақырыптың өзектілігімен
және шешілетін мәселенің маңыздылығынан туындап отыр.
Тәуелсіз Қазақстанның бір өркениетті өлкесі болған Шардара өңірінің
тарихи- мәдени даму тарихын жаңа деректермен зерттеу.
Зерттеудің міндеттері.
- Зерттелетін ауданда далалық зерттеулер жүргізу, фотоға түсіру, аудан
туралы қажетті мәліметтерді, материалдарды жинау.
- Жарық көрген әдебиеттерге, мақалаларға сүйене отырып алға қойған
мақсатқа жету.
- Шардара өңірінің тарихи орындары туралы тың мәліметтер жинау.
- Ауданның әлеуметтік- экономикалық жағдайы туралы статистикалық
мағлұматтарға шолу.
Зерттеу обьектісі. Қазақстанның оңтүстік аймағындағы Шардара ауданы.
Зерттеу пәні. Шардара ауданына тарихи- гоеграфиялық және әлеуметтік
экономикалық сипаттама болғандықтан, олардың мақсаты, қызметі, мазмұны,
мазмұны тарих, география пәнінде қарастырылады.
Зерттеу әдістері: Зерттеліп отырған мәселеге байланысты салыстырмалы,
жүйелілік, тарихи талдау жасау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. жұмыста Оңтүстік Қазақстан
облысындағы Шардара ауданын жүйелі түрде зерттей келе және кешенді
талдаулар негізінде төмендегідей нақты ғылыми нәтижелер алынды:
- алғашқы рет Қазақстанның Оңтүстік аймағындағы Шардара өңірінің ауылдық
окруктерінің шығу тарихи қарастырылды.
- Әр окруктың аталу тарихынан, бүтіндей ауданның тарихы жүйеленді.
- Бүтіндей Шардара ауданының тарихи- географиялық жағдайын
қалыптастырудың субьективтік көрсеткіштері жинақталып берілді.
- Соңғы жылдардағы ауданның әлеуметтік экономикалық жағдайына талдау
жасалды.
Зертеудің қолданыстық маңызы. Зерттеудің тәжірибелік мәні аудандағы
тарихи орындардың қазіргі жағдайы, жалпы ауданның әлеуметтік экономикалық
жағдайын арттыруы жағдайында ұйымдардың тәжірибесін талдау және оны қолдану
бойынша ғылыми негізделген ұсыныстар пайдаланылған.
Жоғары оқу орындарында кейбір тарауларын тарих, өлкетану, аймақтану,
география мамандығы бойынша оқитын студенттерге арнайы курс оқытуда және
оларға дәріс беруде пайдалануға болады.
құрылымы. жұмысының алдына қойылған мақсат пен міндеттері анықталынған.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімі төрт тараудан, қорытындыдан
тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
ТАРАУ I
Шардара ауданың тарихи- географиялық зерттелулері.
1. Ауданның құрылуы.
Бұл аймақта (Шардара) 1930-шы жылдары Қызылқұм ауданы құрылған.
(орталығы қазіргі Шардара ауылы. Қарамағында "Шымқорған", "Қызылқұм",
"Тимириязев" атындағы колхоздар бар. Бұлар қазір Өзбекстан Респуликасының
құрамында). "Шардара", "Көксу" мал совхоздары, оншақты мақта егісімен
айналысатын колхоздат болған. Тағы да Киров ауданының бірнеше колхоздарының
мал фермалары осы аймақта орналасқан еді.
Мырзашөл тыңының бірінші кезеңі (Ильич ауданы) игеріліп, тыңның екінші
кезеңін игнру үшін 1940 жылы Киров ауданы құрылды. Ал, 1956 жылдары
Қызылқұм ауданы таратылып, шаруашылықтары Киров ауданының құрамына берілді.
Негізгі міндеттері- ауданды ірілендірумен қатар мақта егісінің бұл аймақта
болашағының болмауында, өйткені, су мен кішкентай канал көп жерді игеруге
мүмкіндік бермеді- ау деймін. Мақта егетін колхоздардың тұрғындары
түгелдей Киров ауданындағы инженерлік жүйеге негізделіп дайындалған
суармалы жерлерге көшірілді.
Себебі, мұнда суармалы жерді игеріп, мақта егу ісін адамдар жетік
білетін. 1963 жылдың қаңтарында Қазақ КСР жоғарғы Кеңесі Төралқасының
Жарлығымен Шардара ауылдық Кеңесі қала іргесіндегі құрылысшылар поселкесі
Қызылқұм ауданына берілді. Бұрынғы Шәуілдір ауданы кезінде Қызылқұм ауданы
болып аталатын. Бұл өзгерістер сол кездегі Орқалықтың (Москва) солақай
саясатына байланысты болды. Өйткені Қазақстанның Оңтүстіктегі мақта егетін
үш ауданы (Мақтаарал, Ильич, Киров) Өзбекстан Республикасына 1963 жылы
қаңтарда беріліп жіберілген. Ол үш аудан 1971 жылы Қазақстанға қайтарылды
40, 202 бет.
1965 жылы Қызылқұмның алқабы, Шардара құрылысшылар поселкесінің төңірегі
мен совхоздары ("Шардара", "Көксу", "Сүткент", "Байырқұм") Келес ауданының
құрамына берілді.
Ал, Шардара ауданын құруға қандай негіздер болды, қандай жұмыстың
атқарылғандығы туралы тоқталып кетейік.
СОКП Орталық Комитеті мен КСРО Министрлер Советі 1956 жылдың тамыз
айында "Мақта өндіруді арттыру үшін Өзбек КСР- і мен Қазақ КСР- інде
Бетпақдаланың тың жерлерін суландыру және игеру туралы" қаулы қабылдады.
Қаулыда Бетпақдаланың 300 мың гектар жерін суландыру мақсатында Шардара су
қоймасының және су электр станциясының жобасын жасау қажет екендігі
айқындалды 39-40, 203 бет.
Осының ізінше Орта Азиядағы ең ірі Шардара су қоймасын шөл даламен
жалғастыратын күретамыр іспетті Қызылқұм магистральды каналының жобасы
бекітілді.
Шардара су қоймасы мен су электр станциясының құрылысы 1958 жылдың қазан
айында басталды. Аудан облыстың оңтүстігінде, Сырдарияның өзенінің бойында
орналасқан. Ол 1965 жылы Қызылқұм алқабын суландыру кезінде құрылған.
Әкімшілік орталығы- Шардара қаласы. Құрамында 1 қалалық 10 ауылдық
әкімшілік бар олар: Жаушықұм, Шардара, Қоссейіт, Көксу, Сырдария, Ұзыната,
Қазақстан, Қызылқұм, Сүткент, Ақшеңгелді, Достық.
Облыс орталығына дейінгі қашықтық- 300 километр. Көлемі- 13 мың шаршы
шақырым. Халқы- 68.3 мың адам. Ұлттық құрамы: қазақтар- 93.9 %, орыстар-
4 %.
Ауданның әкімшілік орталығы- Шардара қаласы, ол 1966 жылы құрылған.
Агроклиматтық жағынан аудан кұрғақ, ыстық құмды аймақта орналасқан.
Аумағында 27 елді мекен 1 қалалык және 10 ауылдық округке біріктірілген.
Аудан жері негізінен Сырдария өзенінің сол жағалауын, Қызылқұм құмының
Оңтүстік Шығысына ала, аллювилік жазықта (Шардара қаласы) орналасқан.
Қызылкұм өңіріндегі мыңдаған гектар шөлейт алқаптарды игеріп, суландыру
аркылы ел қоныстандыру үшін 1958 жылы "Шардара кұрылысы" басқармасы
құрылды. Кеңестер одағының әр түпкірінен келген мыңдаған комсомол жастар
жоғары білімді мамандар, осы өлкенің жас кадр мамандары бірлесіп жұмыс
істеді. 1987 жылы 15 қазанда мемлекеттік комиссия сыйымдылығы 5 млрд 700
млн метр Шардара бөгені мен су электр станциясының құрылысының аяқталған
жөнінде актіге қол қойылды. Сырдария өзенінің бойлай ұзындығы 130 шаршы
Қызылкұм магистральды каналы іске қосылды 4, 264 бет.
Құмдары баршаға мәлім Шардара өлкесі небір қасиетті әулие ата-
бабаларымыздың кесене күмбездері тарихи мәдени ескерткіштері неғұрлым
көбірек сақталған аймақ.
Олардың әркайсысы өз кесенесі өзгеше сыр шертеді, шежіре тартады.
Географиялық орны.
Аудан аумағының географиялық орнына және жер бедерінің сипатына
байланысты климаты айқын континенттік қысы біршама жұмсақ, каңтардың жылдық
орташа температурасы 4-6 ° с. Жаз айларында ыстық, аңызақты, шілденің
орташа температурасы 28-29° с. Жауын-шашынның орташа мөлшері 150-200
миллиметр Аудан аумағында кұрылыс материалдары барланған. Жерінің басым
бөлігі құмды сор, сортаң топырақты, өзен аңғарлары шалғынды-сазды
топырақты. Мұнда жусан, сексеуіл, жантақ, жыңғыл, Сырдария бойында қамыс,
кұрақ, тал, жиде өседі.
Шардара- бекіністі мекен. Шардара каласының Оңтүстік батысынан 2 шаршы
жерде. Ол аумағы Солтүстіктен Оңтүстікке қарай 240 метр, Батыстан Шығысқа
қарай 310 метр, биіктігі 1-3 метр тік бұрышты алаң. Батыс жағында аудан 140-
120 метр биіктігі 15 метр қорғанның қалдығы сақталған. Қорған іргесінен 15
метр ор қазылған. Оның ішкі жағы дуалмен қоршалған. Қазбадан табылған
заттарға карағанда Шардара 1-12 ғұламалардағы мекен орны болған.
Шардара, Мақтарал, Сарыағаш аудандары жеріндегі ірі жасанды су ауданы.
Сырдария өзенінің арнасына салынған. 1968 жылы бөген шарасы суға
толтырылды. Бөгеттің биіктігі 24 метр, ұзындығы 5,8 шаршы. Бөгеннің ауданы
900 шаршы , ұзындығы 80-100 шаршы, ені 20-25 шаршы, ең терең жері 25-26
метр, орташа тереңдігі 6,3 метр. Суының мөлшері 5200 млн метр, су жиналатын
алабы 174 мың шаршы шақырым. Бөген Сырдария өзенінің ағынымен және қар,
жауын-шашын суымен толығады. Шардара бөгені арқылы жалпы 394,0 мың гектар
жер суарылады (оның ішінде 105 мың гектар күріш егістігі). Шардара даласы-
Сырдария өзенінің сол жағасын бойлай Шардара бөгенінен Көксарай (арна)
аралығына дейін солтүстікке қарай бойлық бағытта 175 километрге созылып
жатқан өңір, ені 50 километрге дейін. Шардара, Отырар аудандары, Арыс
калалық әкімдігі аумағы жерінде. Жер беті тегіс, биіктігі 200 метрдей,
құмды, сазды аллювийлік шөгінділерден түзілген. Жер асты суы ащылау, 15
метр тереңдікте кездеседі. Климаты тым континентгі. Қаңтарда орташа жылдық
температура 4°С, шілдеде 29°С. Жылдық жауын-шашын мөлшері 200 миллиметр.
Топырағы Солтүстігінде коңыр, Оңтүстігінде сұр, сортаңдар. Эфермерлер,
жусан, жыңғыл, баялыш, күйреуік, т.б. өседі. Суармалы жерлері мақта, күріш
егуге өте қолайлы 12, 121 бет.
Жылдық ылғал түсімі 165-200 миллиметр аралығында, аязсыз кезеңнің орта
ұзақтығы 170 күннен 190 кунге дейін созылады.
Жануарлардан қасқыр, түлкі, қарсақ, ақбөкен, қарақұйрық, бауырмен
жорғалаушылар, өзен бойында қаз, үйрек, қырғауыл мекендейді.
Климаты жағынан Орта Азиялық шөл аймаққа жататын Қызылкұм даласы 400
миллион гектардан астам алқапты алып жатыр. Бұл алқаптың Оңтүстік өңірі
Сырдария өзенінің сол жақ жағалауын бойлай орналасқан.
Ғылыми мәліметтерде осы Оңтүстік өңірде дария мен жер асты суларын
пайдалану арқылы 790 мың гектар жерді суларын пайдалану болатыны жайлы
қызықты болжамдар бар. Көктемгі жауын-шашынмен сексеуілі мен
жыңғылы,баялышы мен жантағы, жусаны мен раң шөптері тез бел алатындықтан
бұл өлке республикамыздағы аса қолайлы мал жайылымдарының қатарына
қосылады.
Болашағы зор осынау алқапты суландыру ісі көптеген жылдар бойы
мамандардың назарында болып келеді.
Шардара ауданының жаңа тарихы Кеңес Одағы тұсында 50-жылдарда басталды.
Қызылқұм өңірін суландыру Шардара су қоймасын салу мен Шардара ГЭС-і
құрылысы 1958 жылы басталды. Сол жылы Шардара кұрылыс басқармасы құрылып,
оның бастығы Ә.К. Қасымов бастаған 26-адам қазіргі Шардара қаласы
орналасқан Жаушықұмға келіп қоныс тепкен еді. 1967 жылдың 15-қазанында
Мемлекеттік комиссия сиымдылығы 5-миллиард 700 миллион текше метрлік
Шардара жасанды теңізі мен су электр стансасы кұрылысының аяқталғаны
жөнінде Актіге қол қойылды 17,63-64 бет.
Қызылқұм өңірін игерудің алғашқы кезеңі аяқталған 1967 жылы мұнда 60-мың
гектарға жуық суармалы жер, үзындығы 130 шақырымдық магистральды канал,
ішкі шаруашылық аралық инженерлік су жүйелері және қазіргі заман тлабына
сай кешенді әлеуметтік мәдени обьектілері бар, 2 жаңа поселке салынып,
пайдалануға берілді. Аудан негізінен еліміздің халық шаруашылығында шешуші
маңызы бар дақылдың бірі күріш өсіруге мамандырылып, 1969 жылы қазан айында
құрылды. Сол жылдары ауданда 13-кеңшар ұйымдастырылып күріш дақылын
өсірумен қатар бау-бақша өсірумен шұғылданатын кеңшар мен қаракөл
шаруашылықтары кұрылды.
Шардарамен бірге ірге көтерген су электр станциясынмен катар,
кұрылыс материалдары комбинаты, жөндеу механикалық зауыты, астық қабылдау
мекемесі сияқты ірі өндіріс орындары Одақ тұсында бүкіл елімізге танымал
болды. Еліміз Тәуелсіздік алып өз алдына шаңырақ көтергелі бері,
Шардаралықтар нарық қыспағынан өтіп, шаруашылық пен өндірістің жаңа
заманның талабына өте бастады. Қазір аудан негізінен мақта дақылын өсірумен
айналысады. Аудандағы мыңдаған шаруа қожалықтары, осында орналасқан мақта
қабылдау пункттеріне өз өнімдерін өткізу арқылы еңбегінің жемісін көруде.
Мақта өсіру өркендеген сайын ірі шаруашылық өндіріс орындары салынып жұмыс
істеуде. Қазір мұнда Шардара мақта зауыты мен НИМЕКС-корпорациясы зауыты
жұмыс істеуде. Ауданда 10-ауыл округі мен Шардара қаласында 74-мыңға жуық
халық тұрады.
Аудан 1969 жылы Қызылқұм алқабын суландыру кезінде құрылды. Шардара
өңірін игеру 1958 жылы басталды. 1961 жылы Шардара су қоймасы мен электр
станциясының құрылысы толық аяқталды. Сыйымдылығы 5 млрд 700 млн текше
метрлік жасанды теңіз дүниеге келді. Тәулігіне 2 млн 100 мың квт сағатына 7
қуатын өндіретін станция іске қосылды. Қысқа мерзімде ішінде ұзындығы 107
шақырым қызылқұм магистралы каналы пайдалануға беріліп 700 мың гектардан
астам суармалы жер пайдалануға берілді. 5 күріш, 3 мақта, 1 жеміс-жидек
кеңшар ұйымдастырылды. Бұдан тыс ауданда қаракөл, қой өсірумен шұғылданатын
3 шаруақожалық, 1 күріш тәжірибе учаскесі бар 26, 71-72 бет.
Ондаған құрылыс ұйымдары транспорт кәсіпорындары құрылыс материалдар
комбинаты жұмыс істейді.
Аудандағы тұңғыш күріш өсіретін шаруашылық- "Восход" совхозы 1965 жылы
құрылған болатын. 1968 жылы "Октябрьдің 50- жылдығы" атындағы совхоз
құрылды. Одан кейін "Комсомол", "Қызылқұм", "Қазақстан" күріш совхоздары,
ал, 1977 жылы "Достық", одан кейінгі жылдары "Ақ алтын", 1980 жылдары
"Қазақ КСР- нің 60- жылдығы" мақта совхоздары құрылды.
Ежелгі шежірелі Шардараның атақ-абыройын шартарапқа танытқан жаңа тарихы-
ХХ ғасырдың 50-60 жылдары кең канатты құрылыс жүмыстары өріс алған Қызылқұм
мен Жаушықұм алқаптарының аясындағы тың жерлерді игеруден бастау алады.
Бүкілодақтың екпінді құрылыс атанған Шардараға сол жылдары кең байтақ
еліміздің түпкір-түпкірінен білікті мамандар, құрылысшылар, механизаторлар,
агрономдар, мұғалімдер басқа да сан-салалы мамандық иелері жинала бастады.
Олардың арасында Ұлы Отан соғысында от кешкен, тілі басқа-тілегі бір,
жеңі басқа-жүрегі бар ондаған ұлттар мен ұлыстардың өкілдері, ардақты
ардагерлер де көптеп саналатын.
1969 жылы Шардара ауданы өз алдына шаңырақ көтергенде құрылыс ұйымдары
мен алаңдарында, ауыл шаруашылық салаларында, кеңшарлар мен фермаларда,
өндірістік бөлімшелер мен бригадаларда, білім жүйелері мен денсаулық сақтау
орындарында 500 ден астам ардагер ауданымыздың тыныс-тіршілігіне
белсенділікпен араласып, қалтқысыз кызметтер атқарған, өнегелі өмірімен,
өміршең мақсат-мүдделерімен үрпақ үрдесінде ұлағатты үлгілер калдырған
Олардың көпшілігі қолдарынан қайла-қамағы, кетпені мен күрегі түспеген,
қатардағы еңбек адамдары, қарапайым жұмысшылар, диқандар мен шаруалар еді.
Шардараның бүгінгі келбетінде-құла түзде бой көтерген әсем жасанды теңіз
жағасындағы ақшаңқан қаламыз бен ауылдарымыз, кең көлемді суармалы жерлер
мен егістік алқаптар, бірнеше жүздеген шақырымдарға созылатын үлкенді-
кішілі каналдар мен қашыртқылар, жолдар мен көшелер, ғимарат жайлар мен
жағажайлар, бір сөзбен айтқанда, ауыз толтырып айтуға тұрарлық ұлан ғайып
жанқиярлык жұмыстарда кас майданның майталмандарының, құрыштан құйылған
құдіретті тұлғалардың да мәңгілік қолтаңбалары қалды.
Шардарада еңбек майданының батыры атанған азаматтар да көптеп саналады.
Социалистік Еңбек Ері Қадырбек Маханов ерен еңбектің ғана емес, мол
адамгершілігі мен қарапайымдылық қасиеттердің де үлгісін көрсете білді. Үш
бірдей Даңқ орденінің иегері озат күрішші Феруза Өтемісованың есімі
Шардарадан шарықтап одақ көлеміне танылды 14, 325-326 бет.
1.2 Ауданның тарихы.
Адамзат жаралғаннан бері қаншама дүние жаңарып, қаншама су ақты
десеңізші... Ежелден малға да, жанға да, аң- құс атаулысының баршасана
құтты қоныс болып, сарқылмас несібе сыйлап келе жатқан сыршыл
Сейхундарияның орта ағысы... Еңсесі биік таулардан екпіндеп құлап, етекке
жетіп, жазық даланы бауырына қысып, балбырап ағып, теріскейге қарай жалт
бұрылатын тұсы ескі замандардан Шардара деп аталады. Шардара атауы "шар"-
төрт және "дара"- қақпа сөздерінің тіркесінен пайда болған деседі. Парсы
тілінен аударғанда "төрт қақпа" деген ұғымды білдіреді.
Ғалымдар жазбаларынан қазіргі Шардара қаласының үш тұсында егіншілігі,
қолөнері, мәдениеті дамыған отырықшы тұрғындары бар үш қала өмір сүргенін
білеміз. Олар: Бірінші Ақтөбе, Екінші Ақтөбе, Жаушықұмтөбе қалалары.
Бірінші Актөбе казіргі су коймасының астында қалған, платинаның қас бетінде
үш шақырьмдай жерде, дарияның сол жағалауында Шардара-Жетісай даңғыл
жолының сол жақ бетінде орналасқан.Ол V-ғасырда апатқа ұшыраған 31, 3-4
бет.
Екінші Актөбе деп аталатын қалашық қазіргі аудан орталығынан 15
шақырымдай жоғарыда. І- V - ғасырларда өмір сүрген қалашық үш бөліктен:
орталығы, қорғаны және шағын сарайдан тұрған.
Шардара қаласының солтүстік- шыгысында N2 мөлтек ауданының іргесінде
Мүлкіл Ата зираты маңындағы Жаушықұмтөбеден біздің дәуіріміздің VIII-
ғасырында өмір сүрген қолөнершілердің ескі қаласының орны табылған. Мұнда
ірі қамал болған.
Шардара өңірі тарихы мен мәдениеті, өркениеті және дамуы қатар ұштасқан
киелі де шежірелі мекен. Бір кездері бұл өңірге, Шардара құрылысшыларынан
бұрын ғалым археологтар келген болатын. Қазіргі Шардара теңізі орналасқан
аймақ, өзіндік тарихы мен киелі де қасиетті ескерткіштерге толы шежіресімен
ерекшеленеді. Қазіргі уақытта ескерткіштердің көпшілік бөлігі су астында
қалғанымен, адамзат пен ғылым және болашақ үшін маңызын ешуақытта жоймақ
емес 4, 265 бет.
Археологтар салған алғашқы күрек 1950 жылдардағы Шардара су қоймасы
құрылысының бастамасы іспетті болды. 1959-1963 жылдар аралығында Шардара
ортаңғы ағысының жоғарғы бөлігінде археологиялық қазба жұмыстары
жүргізілді. Экспедицияны Қазақ КСР-і Ғылым Академиясы Ш.Уалиханов атындағы
тарих, археология және этнография институты ғалым археологтары кұрып,
басшылық жасаған болатын. Атап айтқанда қазақстандық археолог ғалымдар А.Г.
Максимова, М.С. Мерщиев және олардың Мәскеулік әріптестері Б.И. Вайнберг
пен Л.М.Левина жоғарыда айтылып өткен яғни қазіргі Шардара ауданы аумағы
Сырдария өзені ортаңғы ағысының жоғарғы бөлігіне жатады. Тарихшы ғалымдар
және археологтар үшін бұл аумақ Ташкент оазисіне кіреді. Бағзы заманнан
бергі сулы және нулы жерде адамзат мекендегенін ескерсек бұл өңірде б.з. І-
ХШ ғасырлар аралығында адамдар қоныстанып, отырықшы, егіншілік
шаруашылығымен айналысқан. Бұған дәлел ретінде Шардара жерінде табылып
ғылым үшін зерттелген қалашықтар, қорған, мазар және тарихи кесенелерді
айтуға болады. Оңтүстік Қазакстан жеріндегі тарихи орындар мен
ескерткіштерді зерттеген ғалымдар бұл өңірде түркі тілдес тайпалар, оның
ішінде түрік қағанаты, түркеш тайпалық одағы мен саманид тайпалары
мекендегенін айтады. 1951 жылы Г.И. Пацевич Оңтүстік Қазақстан
археологиялық экспедициясы құрамында академик А.Н. Бернштан басшылығымен
терең зерттеулер жүргізе келе Шардара өңірінде орналасқан Ақтөбе-1
қалашығын біздің заманымыздың ІХ-ХІ ғасырларына жатқызған. Ал 1958 жылы
А.Г. Максимованың жүргізген археологиялык барлауы нәтижесінде Сырдария
өзені бойындағы Шардара аумағына қарасты жерлердің тарихи, археологиялық
картасы дүниеге келді. Бұл картаға негізінен қалашықтар, қорған мен
мазарлар түскен. Ғалымдардың пайымдауы бойынша бұл өңір, яғни Сырдария
өзені ортаңғы ағысының жоғарғы бөлігі өзінің климатының жұмсақтығымен және
отырықшылыққа қолайлы болуына байланысты ерте кезден бастап отырықшы халық
мекен етіп, адамдарға мал шаруашылығын кәсіп етумен қатар егіншілікке де
қолайлы жағдай туғызған 25, 39-40 бет.
Шардара өңіріндегі тарихи орындарға сипаттама бере келе, біздің
заманымыздың І-ІV ғасыр аралығында өмір сүрген Ақтөбе-2 мекенін айтуымызға
болады. Бұл мекендегі ескерткіштер Ташкент оазисі бойындағы тарихи
ескерткіштерге жатады. Сонымен катар бұл өңірдегі тарихи ескерткіштерге
Жаушықұмтөбе қалашығын жатқызуға болады. Тарихшы ғалымдар Г.И. Пацевич пен
Е.И. Агееваның дәлелі бойынша Жаушыкұмтөбе екі кезеңге, төменгі қаңлы және
жоғарғы түркі мәдениеті ескерткіштеріне жатады. Сонымен қатар ІІІ-V ғасыр
мен VІ-ҮІІІ ғасырларды қамтиды. Біздің заманымыздың ІV -ғасыр басы мен ХІІІ-
ғасырды қамтитын Ақтөбе-1 қалашығы ортағасырлық отырықшылықты кәсіп еткен
қаланың қатарына жатады. Шардара өңіріндегі алғашқы мыңжылдық тарихи
ескерткіштеріне тоқтала келе Жаман-Тоғай, Ақтөбе, Жаушықұм және Төребай-
Тұмсық мазарларын айтуға болады. Осы тарихи орындардан табылған
археологияның қазба материалдарын зерттей және сараптай келе, бұл өңірдегі
кәсіп еткен тұрғындар мал шаруашылығымен катар егіншілікті де толық
меңгергені байқалады. Бұған дәлел өлкенің географиялық-климаттық жағдайы.
Шардара өңірінің ескі тарихы Кеңес Одағы тұсында жоғарыда айтылып өткен
тарихшы-археологтар тарапынан зерттелген. Зерттеу нәтижесі бойынша бұл
өңірлерді түркі тілдес тайпалар б.з. І-ХІІІ ғасырлар аралығында мекен етіп
отырықшы және мал шаруашылығымен және қолөнер кәсібімен айналысқаны мәлім
болды. Кейбір ғалымдар (Максимова А.Г. Мерщиев М.С) пікірінше бұл өңірлерді
мекен еткен адамдар еңбек бөлінісін пайдаланып және құл еңбегін қолданысқа
енгізген деген тоқтамға келді. XIII ғасырларда бұл өңірлерге Монғол
шапқыншылығы әсерінен дамудың баска тарихи кезеңіне өтті 7, 45-47 бет.
Шардара өңірінде бүтіндей сақталып қалған орта ғасыр ескерткіштерінің
бірі- Ұзын-ата кесенесі. Оның архитектуралық нәші мен өрлеу мәнерінен
Орталық Қазақстандағы Алаша хан, Жошы хан мазарларына, Сайрамдағы Мірәлі
баб мазарына, тіпті Самарқан мен Бұқара қалаларындағы көне ескерткіштерге
табиғи ұқсастықтарды аңғару қиын емес. Кесене бұрынғы "Комсомол" күріш
кеңшарының орталығынан сегіз шақырымдай қашықтықта орналасқан. Бүл
кесененің ішінде, күмбездің дәл астында Ұзын-Атаның мүрдесі
жерленген.Ұзындығы үш метрдей, ені 70-80 сантиметр, биіктігі бір метрге
жуықтайтын құлпытас қойылған. Оң жақ қабырғадағы есіктен шығып, айналма
баспалдақпен жоғарыға, күмбезге көтерілуге болады. Күмбездің айналасы теп-
тегіс алаңқай іспетті. Ал сол жағалау қабырғадағы екінші есік жер астына
түсетін баспалдаққа алып барады.
Ежелден келе жатқан аңызға ден қойсак Ұзын-Атаның шын есімі Асан Ата
екен. Ата қонысы-Ұзын Ата Тайпақ болыпты. Көзі тірісінде бүкіл әлемді
тітіркенткен теңдесі жоқ қолбасшы, ақылымен айласы, қатыгездігі мен
ізгілігі астасқан данагөй әмірші Ақсақ Темірдің бас кеңесшілерінің бірі
ретінде қасына еріп жүрген. Асан Атаның Ақсақ Темірдің тұсында өмір
сүргенін дәлелдейтін деректер академик В.В. Бартольдтың еңбектерінде де
ұшырасады. Тарихи деректерге сүйенсек Ұзын-Ата кесенесін Ақсақ Темір, өз
әмірімен салдырған және ол ХІV-ғ соңы мен ХV-ғ бас кезіне сәйкес келеді.
1908 жылы Ташкент қаласындағы Ильин баспаханасынан шыққан Салахиддин
Ташкендидің "Темір-наме" атты кітабында орта ғасырларды Орта Азияға
мұсылман дінін тарату жұмыстарымен келген діндер сопылардың қатарында Асан-
Ата да болғандығы айтылады. Және оның тарихтағы орны басқаларға қарағанда
ерекше болған. Ұзын-Ата кесенесі бүкіл казақ халқына ортақ қасиетті мекен.
Оңтүстік өлкенің әр торабынан әруағына зират етіп, бас июге адамдар
толассыз келіп жатады. Ұзын-Ата кесенесінің күмбезі тарихтың тұманынан
арыла алмай, сан ғасырлардың сыры мен шежіресін бойына бүгіп, әлі күнге
шейін мұнартады да тұрады 11, 121-123 бет.
Сыр бойы халықтарының ықыласына бөленіп, ел абызы, әлеумет қамқоршысы,
әулие кісі атанған. Зеңгі бабадан бата алыпты-мыс деген сөз де бар.
Егер "Ұзын-Ата күмбезі" қай уақытта салынған дегенге келсек, ол XIV
ғасырдың соңында не XV ғасырдың бас кезінде. Өйткені Ақсак Темірдің өзі
1405 жылы дүниеден өткен. Екіншіден күмбез маңдайшасындағы керамикалық
тақтайшада араб қарпімен Шермұхаммед Кәлім Дұрманұлы деген кісінің хижра
есебінен 778 жылы, ал біздің жыл санауымыз бойынша 1377 жылы қайтыс болып,
осында жерленгендігін айтады.
1908 жылы Ташкент қаласындағы Ильин баспаханасынан шыққан Салихиддин
Ташкендидің "Темір-наме" атты кітабында орта ғасырларда сол өңірде өмір
сүрген дін ғүламасы, сопылық бауырластықтың басшысы, ізгі істерімен аты
жайылған Зеңгі Атаны пір тұтқан төрт шәкірт болғаны олардың аттары Сейіт
Ата, Бәдір Ата, Сәдір Ата және Ұзын Хасан Ата екендігі баяндалады.
Ұзын-Ата әулиенің даңқы Жиделі-Байсындағы Мырзашөл мен Қызылқұм өңіріне
ғана емес, Қаратау алабына да таралып, ардақ тұтылғанын белгілі жазушы,
марқұм Сәуірбек Бақбергеновтың "Бабай Түкті Шашты Әзіз" атты мақаласынан
аңғарамыз.
Ұзын Ата әулиенің атын атауы тегіннен тегін емес. Ол кезде Сырдың арғы-
бергі жағын жайлаған қалың қоңыраттарға ғана емес, бүкіл қазақ халқына
ортақ қасиетті мекен. Оңтүстік өлкенің әр тарабынан әруағына зиярат етіп,
бас июге адамдар толассыз келіп жатқан Ұзын Ата кесенесінің күмбезі
тарихтың тұманынан арыла алмай сан ғасырлардың сыры мен шежіресін бойына
бүгіп, әлі күнге дейін мұнартады да тұрады 16, 97-99 бет.
Ұзын Ата мазары- Шардара ауданындағы архитектуралық ескерткіш. Мазар
порталды- күмбезді құрылыстар қатарына жатады. Күйдірілген шаршы пішіндес
кірпіштен қаланған күмбезді 8 қырлы барабанға орналастырылған. Мазардың
шығыс бөлігінде жоғары шығатын баспалдақ, ал батыс бөлігінде шағын бөлме
бар. Кіре берісі Пәрісі тәріздес болып көркемделіп, есіктің үсті
сүйірленіп келген арпамен әшекейленген. Порталдың төменгі жағында араб
каріпімен 778 ж (1377) қайтыс болған Дұрманның ұлы Шермухаммед Кәлім
терменші жайлы жазылған. Мазардың ортасында үзындығы 5 м болатын сағала
(қабіртас) жатыр. Осыған карап, жергілікті тұрғындар Ұзын Ата мазары деп
атап кеткен болуы керек 11, 121-125 бет.
а) Ауылдық окруктарының аталу тарихы.
Жаушықұм ауылдық округы. Ежелгі Жаушықұмтөбе қаласының атын алған
Жаушыкұм ауылы да оның төнірегіндегі тарихи жер- су атаулары да көне
тарихымыздан хабардар етеді.
1. Жаушыкұм . Бұл атау елдегі көнекөз қариялардың айтуынша, ескі
Шардара,бірінші Ақтөбе, екінші Актөбе, Жаушықұмтбе қалаларын жаудың келе
жатқанынан хабар беру үшін пайдаланылған үлкен- үлкен төбелерге байланысты
айтылған деседі. Шардара- Арыс жолымен батысқа қарай жүрсеңіз,
жиегінде үлкен төбелер әлі күнге дейін көзге анық көрінеді. Міне, осы
тебелерге жаушылар қойылып, олар төбенің бойына от жағу арқылы жаудың келе
жатканын хабардар еткен бір төбе, одан екінші төбе, одан үшінші төбеден от
көрініп, қала жауға қарсы дайын тұрған.
2. Амантүбек- қазіргі Жаушыкұм ауылының төменгі жағы, дария
жағалауы. Бұл атауға байланысты бірнеше пікірлер бар.
Бірінші пікірді айтушылар: бұл атауды сонау моңғол шапкыншылығымен
байланыстырады. Моңғол әскерлері жаппай калаларды қиратып, сыр бойын шапқан
уақытында осы ойпат жерді мекендеген халық жау көзіне көрінбей тасада
калған көрінеді. Содан Амантүбек аталған. Екінші пікірді айтушылар, бұл
атауды Қоқан, Хиуа хандығы тұсымен байланыстырады. Қоқан, Хиуа билеушілері
сыр бойын бағындырып, салық жинаған. Салық бермеген адамдарды өздерімен
апып кетіп кұл еткен, оларды сатқан. Амантүбекті мекендеген халық
шапқьшшылардың көзіне түспей салықтан аман калған. Содан Амантүбек аталған
дейді.
3. Бардыңгүр- бұл атау туралы да бірнеше пікір бар.
Бірінші пікірді айтушылар: Хақан, Хиуа хандығы тұсымен байланыстырады.
Ташкенттен шыққан сауда керуенін тонайтын қарақшылар осы жерді мекен еткен.
Ол жер- ұзыннан- ұзаққа созылған үлкен жыра. Осы жырада қарақшылар
керуеннің келгенін күткен. Содан ол жер "барды құрыдың" деп аталып, бертін
келе дыбыстық өзгеріске ұшырап, Бардыңгүр атанған.
Екінші пікірді айтушылар: Бардыңгүрді жыртқыш аңдар мекені болған дейді.
Мұнда жолбарыс, қасқыр, арыстан, тіпті піл де мекендеген көрінеді.
Жолаушылар, керуендер осы жерден өткенде жыртқыштарға кезігіп. Жем болған.
Содан ол жер "барды құрыдың" аталып, бертін келе Бардыңгүр атауына ие
болған 21, 253-255 бет.
Қазіргі осы үлкен жыра "Бардыңгүр" аталып, оның тұсына осылай деп
жазылып та жүр. Кеңес үкіметі орнаған тұста ол жерден бандылар тобы
құрылып, өкіметке қарсы күрескен. Сонымен қатар, ел- жұрттың малын тартып
алып, қарақшылық шабуылдар жасаған. Олар "Бардыңгүрді" мекен еткен. Бұл
пікірді айтушылар ішінде екінші пікірді қуаттап, дәлелдемелер жасап жүрген
кісілер бар.
4. Құлкүйген- бұл Амантүбек ойпатына қарама-қарсы орналасқан дарияның
арғы жақ беті. Ертеде Амантүбекте аты алашқа тараған бір бай өмір
суріпті.Оның жан дегенде жалғыз қызы болған ,Ол өте сұлу екен. Сонымен
катар, байдың малын бағатын он шақгы құлы болған. Құлдардың ішінде ұзын
бойлы, кең иықты, өте көрікті жігіт бар екен. Байдың қызы мен әлгі жігіт
бір- біріне ғашық болыпты. Олардың қосылуға ешқандай шаралары жоғы белгілі.
Бірақ, екі ғашық ебін тауып кездесіп жүріпті. Бұл екеуінің сыры көпке мәлім
болып, ақыры байдың құлағына жетіпті. Екеуіне қатты ашуланған бай
нөкерлерін шақырып, жігітті өлтіруге бұйрық берген екен, кұтыла алмасын
білген жігіт қашып барып қалың қамысқа тығылған. Қамыс арасынан жігітті
таба алмаған нөкерлер сол төңіректі айнала қоршап, қамысқа өрт қойған.
Сүйгеніне жете алмаған жігіт қамыс ішінде өртеніп өлген. Содан сол жер
"Құлкүйген" ойпаты деп аталған. Аңыз желісі осылай болған 15, 56-57 бет.
5. Қара жантақ. Қазіргі Жаушықұм ауылы орналасқан аумақ бір кездері
"Қара жантақ" деп аталған. Ол жерге қариялардың айтуынша, жылда жантақ
шығады екен.
6. Бозтөбе. Жаушықұм ауылының батыс жақ бетінде үлкен төбе бар. Ол төбе
бұрын "Бозтөбе" деп аталған. Шыныда да, басқа жерлердің топырағының түсіне
қарағанда ол жердің топырағы мен түсінде өзгешелік бар.
7. Қылы. Бұрындары платина салынбай тұрған да, Сырдария өзені арнасына
сыймай тасиды екен. Өзен жағасын мекендеген ел қырға қарап қоныс аударып
отырған. Өзен суының тасуынан адам да, мал да суға кетіп, көп қиындықтарға
тап болған. Қайықтар аударылып, апаттың көбірек болатын жері "Қылы" деп
аталған. Қазір ол жерде үлкен жарқабақ пен ескі дария орын алып жатыр.
8. Қыз сиген төбе. Бұл төбе туралы ел аузында аңыздар бар. Ертеде
Амантүбекте аты елге тараған бай болыпты. Оның бір сұлу қызы болған екен.
Ол қыз бай жылқысын бағатан жылқышы жігітке ғашық болыпты. Бұл сырды
екеуінен басқа ешкім білмепті. Бір күні бай өзі сияқты атақты, малы көп
баймен құда болыпты. Ол байдың тұрағы Арыс жақ болса керек. Сонымен, қыздың
ұйінде құдалық той болып, ертесіне қызды алып құдалар жағы аттанбақ
болыпты. Қыз жылқышы жігітке хабар беріп, түнде керуен өтетін үлкен төбеде
күт, көзге түспе депті. Ертесіне құдалар жасауын жасап, керуен мүшелері
қызылды- жасылды киініп, қыз елімен қоштасып, жолға шығыпты. Әдеттегідей
керуен үлкен төбеге күн мезгілінде жеткен екен. Қыз керуенді тоқтатып,
түзге шығып алайын деп 20-30 қадам жерге барып жайғасыпты. Ай қараңғы
болып, қалыңдықтың жылтыр ақ орамалы ңана көрініп тұр екен. Арада біраз
уақыт өтсе де қыз оралмапты. Бірақ оамал көрініп тұр. Содан қыз жеңгелері
жақындап барып көрсе, ақ орамалды кішкене шеңгелге ілген де, қыз ол жерден
ңайып болыпты. Керуен қараңғыда қызды іздеп таба алмаған көрінеді. Содан ол
жер "Қыз сиген төбе" аталып кеткен екен 8, 96-98 бет.
9. XX ғасыр басында Амантүбекте Есенбек деген кісі болған. Ол
егіншілікке бейім болған екен. Есенбек Сырдариядан арық қазып, үлкен
атырапты көгалдандырған кісі. "Юбилейный" совхозы орнағаннан кейін ол арық
көміліп, орнына егін егілген. Қазір ол жер төмен қалып қойған. Жергілікті
халық ол жерді "Есенбектің арығы" деп атайды. Есенбектің ұрпақтары қазіргі
Жаушықұм ауылында тұрады.
Сол сияқты, Жаушықұм ауылының төңірегінде Сырдария өзеніне байланысты
Шүңет, Кеңсуат, Қылыштың қыры, Бағыс көл, Қырғалы тоғай, Ырысбай төбе,
Тақиялы төбе, Айғазы төбе, Қоштай төбе, Әжемзеңгір, Қалғансыр сияқты жер-су
аттары кездеседі. Жаушықұм ауылының оңтүстік- шығыс бетінде Зерқұдық,
Көкқұдық атты суаттар бар.
Енді Амантүбекті мекендеп, аты аңызға айналған тарихи тұлғалар туралы
сөз етсек.
1. XIX ғасыр шамасында Амантүбекте Бәйтен деген кісі өмір сүріпті. Оның
Наубас, Итбас, Қойбас деген үш ұлы болған екен. Балаларының ішінде Наубасы
ірі палуан болған көрінеді. Астында жүйрік аты бар, ұзын бойлы, сом денелі
Наубастың атағы бүкіл елге тарай бастапты.
Бір күні құдыққа түсіп кеткен түйені оншақты кісі жабылып шығыра алмай
жатқанда, Наубас келіп арқанды беліне орап, жалғыз өзі түйені құдықтан
шығарып алыпты. Бұл күшіне сүйсіеген ел Наубас палуан дегн атақ береді.
Сонымен қатар, Наубас Ташкенттен шығатын керуендеріне ілесіп бірталай
жұмыстар атқарған. Ташкенттен шыққан ірі сауда керуені Машат өзені
бойындағы елге шай, май, қант сияқты азық- түліктер жеткізіп, ол жақтан
бидай жинап, Ташкентке апарып өткізетін болған. Ұзақ жолдарға сапар шегетін
сауда керуені жол торитын қарақшылырға қарсы күші бар, ержүрек батыр
адамдарды ертіп, жүгінің діттеген жеріне аман баруын қамтамасыз еткен.
Сөйтіп, Наубас палуан сауда керуенінің басты тұлғасына айналған 5, 4-6
бет.
Бір күні Талас өзені бойындағы қалың елде атағы көпке мәлім бір бай
қайтыс болып, оған балалары бүкіл елге сауын айтып ас берген. Көкпар
шабылып, бәйге жарысы, қыз қуу, палуандар күресі болған. Палуандар
күресінде қырғыздан шыққан Үкілі дейтін палуанға ешкім шақ келмепті. Сонда
Үкілі палуан қазақ- қырғыздан күреске шығатын ешкім жоқ па, бас бәйгені
күреспей- ақ аламын деп жарияға жар салыпты. Содан Наубас палуан шығып,
Үкілі палуанмен белдесіпті. Белдеу соңы Үкілі палуанның қабырғасы сынып,
омыртқасы опырылып, оңбай жеңілісімен аяқталған екен. Содан соң Наубастың
күшіне таң қалған ел- жұрты, би- болысы оны көп күн қонақ қылып, астына ат
мінгізіп, иығына шапан жапқан екен.
Тағы бір аңызда, Наубас палуанды Машаттағы ел көп ұстап, қадірлеп, еліне
жібермеген көрінеді. Бұған дейін Наубас екі рет үйленіп, оған әйел тұрмаған
екен. Бала сүюі мұң болған. Соны білгенел оған өзіне лайықты ірі денелі
қызға үйлендірген. Қыз айы, күні жетіп, шекесі торсықтай ұл туыпты. Сонда
елі: "Сен Наубас енді мұңаймайсың, ісіңді, ұрпағыңды жалғастырар ұлың бар,
баланың атын Мұңайтпас қояйық",- деп атын дуалы ауызды би қойған екен.
Арада көп уақыт өтпей Наубасты туған- туыстары іздеп келіп: "Сен күшік
күйеусің бе, елде де саған лайықты жар табылар",- деп әйел- баласынан
ажыратып алыпты. Кейбір көнекөз қариялардың айтуынша, өзге елде туған
Мұңайтпас аты әлемге танылған Қажымұқанның әкесі деген пікірді айтады. Бұл,
әрине, аңыз. Көп зерттеулерді қажет ететін нәрсе екені анық.
2. XIX ғасыр басында Амантүбекте Түкебай деген кісі болған. Оның
Қаратөбел деген жүйрік аты бар екен. Аты аңызға айналған Қаратөбел Ташкент
мңында болған бәйгеде бірінші орын алған да, Қоқан бегі оны сатуға Т.кені
көндіре алмапты. Содан соң алдап қоноққа шақырып, жүйрік атын зорлықпен
тартып алыпты. Кейіннен аты исі қазаққа кеңінен танымал Майлықожа
Сұлтанқожаұлы Наубас пен Түкені өлеңге қсқан екен.
Малдыбай шыққан Байыспай,
Аты шыққан Түкебай.
Адамнан Озған Науас- ай,
Алаштан озған Құлшеке- ай!
Қазір Түкеден Майлыбай, одан Тәжей, Тәжейден Бөдес, одан Есентай деген
бала бар. Тәжиев Бөдес- Фин соғысы мен Ұлы Отан соғысының ардагері.
Есентай Тәжиев- Алматыдағы N12 аурухананың бас дәрігері. 3, 263-270бет.
3. XIX ғасырдың соңында Бағыскөлде Қанай датқа деген би болған. Оның
Өанай датқа атануы туралы да аңыз бар.
Ертеде сол елден шыққан дуалы ауыз , би, шешен, Торғауыт деген кісі
болыпты. Ол Ташкентте жүрген сапарында кенеттен қайтыс болады. Бидің соңғы
сөзі: "Мені Ұзын Атаға апарып қойыңдар, жолда еш түнетпеңдер, Бақ ауып
кетуі мүмкін",- депті. Жолда бұларды Қанай датқа адамдарымен күтіп алып,
Торғауыт бидің кісілерін қонақ етіп кеткен екен. Мәйітті түнетіп, ертесіне
Ұзын Ата зиратына жерлепті. Содан соң, Қанай датқаға бақ қонып, ел билеп,
халқын аузына қаратар шешен болған деседі. Бұл туралы Майлықожаның
шығармасында:
Бел жері Байлар- Жандар көшік еді,
Көбек, сенің мекенің есік еді.
Торғауыт пен Елемес кеткеннен соң,
Әрақ саған ауып көшіп еді,-
деген өлең жолдары кездеседі.
4. Қазыбек Ата зираты. Бұл кісі туралы аңыздар өте көп.Қазыбек ата дін
жолына өмірін сыйлаған, көріпкел шешен, сопы кісі болған. Қанша әйел алса
да бала тұрмапты. Бірақ Қазыбек ата "Құдайдың бергенін құдайдың өзі алады"-
деп, еш қайғырмаған көрінеді. Содан жасы қырықтан асқанда тағы бір жас
әйелге үйленіпті. Көп ұзамай әйәелі босаныпі ұл туыпты. Сүйінші сұрап
келген адамдарға тәспісіп аударып отырып: "Қайтіп қуанайын, елін тозаққа
айдайтын бала өмірге келді",- деген екен. Шынында да, әлгі бала есейген
соң, қараұшы болып, ел тонаған. Кейін Қазыбек ата елі болып баласын ағашқа
таңып, Сырдың суына батырып жазалаған. Баласын содан кейін ел қатарына
қосылыпты дейді.
Қазыбек ата қартайып, өмірден қайтар сәтінде: "Мені осы төбеге
жерлеңдер",- депті. Ол жер- қазіргі Қазыбек ата зираты орналасқан аймақ.
Сонда елі: "Неге жұрт жатқан жерге бармайсыз, жалғызсыз ғой?"- деген екен.
Сонда Қазыбек ата "Мен серігімді тауып аламын",- депті. Содан Қазыбек ата
арғы бетте сапарда жүрген кезде қайтыс болады. Атаны айтқан жеріне
жерлейміз деп қайыққа салып, бергі бетке жүзіп келе жатқанда, суға ағып
бара жатқан қыздың мәйітін тауып алып, қайыққа оны да салып, екеуін қатар
жерлеген екен.
Қазыбек атаның қайтыс боларда айтқан тағы бір сөзі бар: "Маған түнеп
тұрыңдар, ең болмағанда ылаңнан өлген қойды тоқтатармын",- депті.Осы
молаға түнеп ауруынан айыққан адамдар баршылық 22, 68-72 бет.
5. Әблақ молда. Бұл кісі де сопы, дана адам болған. Мешіт салып, халқына
көп қызмет жасаған.
6, Қазыбек ата зиратының сырт дарбазасын сәндеп кірпіштен тұрғызған кісі-
Мырзаденов Серікбай аға. Ол- Ұлы Отан соғысының ардагері, қазір зейнеткер.
Соғыста жүргенде Қазыбек атаны көрмесе де, түсіне енген. "Ұзын бойлы сары
кісі екен",- дейді. Қазыбек атаның қасиетін Серікбай аға майданда сезінген.
Бір күні Серікбай аға қызмет ететін полкті жау қоршап алып, аяусыз
бомбалаған. Жақын түскен бомбадан аға ес- түссіз жатып қалған. Сонда
қолында ұзын таяғы бар, аппақ киінген ақ сақалды шал келіп: "Тұр, балам,
бұл жаман жер, тез кет",- деп бұйырған. Есін тез жиған Серікбай аға жылдам
қимылдап, орнынан ұшып түрып, ары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz