Оқушылармен жүргізетін музыкалық жұмыста кездесетін өнердің жақын түрлерінің өзара байланысы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ОҚУШЫЛАРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН МУЗЫКАЛЫҚ ЖҰМЫСТА ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДЕГІ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 9
1.1 Оқушыларға мектепте музыкалық эстетикалық
тәрбие беруде өнер түрлерінің өзара байланысының орны 9
1.2 Музыка мен өнер түрлерінің өзара
байланысының ұлттық табиғаты 20
1.3 Музыка мен өнер түрлерінің
байланысының оқушыларға эстетикалық тәрбие
берудегі мәнінің психологиялық педагогикалық негіздері 29
2 МУЗЫКА МЕН ӨНЕР ТҮРЛЕРІНІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫ
АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРҒА ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ
БЕРУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖОЛДАРЫ 44
2.1 Музыка мен өнердің бір тұтастығы
қазақтың халық педагогикасында 44
2.2 Музыка мен өнер түрлерінің өзара
байланысы мектепте музыкалық . эстетикалық
тәрбие берудің методологиялық негіздерінің бірі 51
2.3 Жалпы білім беретін мектептегі оқыту үрдісінде музыкалық.эстетикалық тәрбие берудегі музыка мен өнер түрлерінің байланысын қолданудың
педагогикалық шарттары ҚОРЫТЫНДЫ ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША А
КІРІСПЕ 3
1 ОҚУШЫЛАРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН МУЗЫКАЛЫҚ ЖҰМЫСТА ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДЕГІ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 9
1.1 Оқушыларға мектепте музыкалық эстетикалық
тәрбие беруде өнер түрлерінің өзара байланысының орны 9
1.2 Музыка мен өнер түрлерінің өзара
байланысының ұлттық табиғаты 20
1.3 Музыка мен өнер түрлерінің
байланысының оқушыларға эстетикалық тәрбие
берудегі мәнінің психологиялық педагогикалық негіздері 29
2 МУЗЫКА МЕН ӨНЕР ТҮРЛЕРІНІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫ
АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРҒА ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ
БЕРУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖОЛДАРЫ 44
2.1 Музыка мен өнердің бір тұтастығы
қазақтың халық педагогикасында 44
2.2 Музыка мен өнер түрлерінің өзара
байланысы мектепте музыкалық . эстетикалық
тәрбие берудің методологиялық негіздерінің бірі 51
2.3 Жалпы білім беретін мектептегі оқыту үрдісінде музыкалық.эстетикалық тәрбие берудегі музыка мен өнер түрлерінің байланысын қолданудың
педагогикалық шарттары ҚОРЫТЫНДЫ ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША А
КІРІСПЕ
Зерттеу көкейтестілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болып, әлеуметтік қоғамдық, экономикалық, рухани-мәдениеттік күрделі жаңарулар жүзеге асуда. Осыған орай ұлттық мектебіміз елеулі өзгерістерге бет алып, реформалық қайта құрулар жүргізілуде. «Білім туралы» заң қабылданып, Қазақстан Республикасындағы барлық жалпы білім беретін мектептерге арналған ортақ тұжырымдамалар айқындалуда. Онда жалпы білім беретін мектептің мақсаттары, міндеттері, қызметі, құрылымы мен түрлері қаралған.
Жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзаттың мәдени мұрасының сабақтастығын сақтай отырып, оқыту, тәрбиелеу, арқылы әрбірінің жеке тұлғалық сапаларын Жан-жақты дамыту жаңа мектептің басты мақсаты деп танылды [1, 28 б.].
Мектепті қайта құру жайында жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру үрдісіне эстетикалық тәрбиенің маңызы өзектілік сипатқа барған сайын ие болуда. Қазіргі ұлттық мектебіміздегі оның мақсаты нақтылана түсуде: жеке оқушыны эстетикалық білім арқылы оны рухани құндылықтарға, көркем шығармашылық әрекеттерге тарту басым бағыт алуда.
Эстетикалық білім арқылы адам бойында эстетикалық, этикалық, ұлттық, отансүйгіштік, экологиялық сананы тәрбиелеуге, сол арқылы адамгершілік мұраттарына, мінез-құлық әсемдігіне, жалпы сұлулық атаулыға эстетикалық көзқарасты қалыптастыруға қызмет етеді. Эстетикалық тәрбиелеу оқушының бейнелі ойлауын, көңіл-күй қабілетін, әсемдік және шығармашылық заңдылықтары негізінде дамытуға ықпал етеді.
Ол негізінен, көркем өнер құралдары арқылы жүзеге асырылады. Сонымен бірге эстетикалық тәрбие сапасына табиғат, тұрмыс, еңбек, қоршаған орта, қоғамдық-әлеуметтік қатынастар мен көзқарастар, жеке адамдар арасындағы қатынастардың эстетикалық құбылыстары зор әсер етіп отырады.
Сондай-ақ эстетикалық тәрбие мен өнер түрлерінің өзара байланысын жұптастырып, оның оқушыларға беретін тәлім - тәрбиесін, білімін, жалпы саналы тұлға қалыптастыруға ықпал ететін факторлар мен міндет - мүдделер диплом жұмысымның тақырыбында ұсынылмақ.
Жастарға рухани - мәдени тәрбие берудегі эстетикалық тәрбиенің құрамдас бөлігі ретінде мектепте музыка пәнін оқыту барысында оқушы бойында ізгілік құндылықтарының қалыптасу белсенділігі күшейеді.
Бұқаралық ақпарат құралдарының кең тарауына, компьютер мен техниканың адам өмірінде шешуші қызмет атқарып отыруына байланысты жас ұрпақтың эстетикалық сауаттылығын, санасын, мәдениетін арттырудың, көкейкестілігі барған сайын күшейе түсуде. Оның өзі негізінде, өнер арқылы жүзеге асатындықтан, өнердің қоғамдық мән-мақсаты маңыздылыққа ие болуда. Ол ұрпақтардың өмірлік тәжірибесін жинақтап, қоғамдық сұраныстың жаңа қажеттіліктеріне жауап бере отырып, адамды жеке тұлға ретінде қалыптастырудың ықпалды құралы қызметін атқарады.
Эстетикалық тәрибенің құрамдас бөлігі ретінде музыкалық тәрбие мектептің оқу жоспарында қарастырылады. Музыка пәнін оқыту дұрыс қойылған жағдайда балаларды музыкаға сүйіспеншілік пен музыкалық талғам қалыптасып, музыкалық сезім оянады, музыкалық есту мен музыкалық есте сақтау қабілеттері артады. Осы орайда музыкалық көркем туындыны толыққанды қабылдай алу, болжай білу әрекеттері музыкалық тәрбиенің алғышарты ретінде маңызды болады. Бұл ретте музыкалық қабылдау әрекеттерін арттыру өнердің басқа түрлерін кешенді үйлесімде қолдануды қажет етеді.
Атап айтқанда, музыкалық шығармалар мен әдеби туындылардың байланысы, музыкалық шығармалардың мазмұнын бейнелеудегі сурет салу өнері мен байланысы, музыкалық шығармаларға тән ырғақ пен қимыл-қозғалыс жасаудағы би өнерімен байланысы оқушыларды тәрбиелеуге, музыканы қабылдауға дайындық ретінде пайдаланудың маңызы зор. Жеке адамның үйлесімді дамуының музыкалық - эстетикалық тәрбиеге қатыстылық мәселелері А. Нұғыманова, П.М.Момынова, С.А.Ұзақбаева, Н.З.Өтемісов, М.Х.Балтабаева, Т.А.Қысқашбаев, Р.К.Дүйсенбінова және басқа ғалымдар зерттеулерінде өзінің ғылыми-теориялық шешімін тапты.
Олар ұлттық музыкамыздың (ән, күй, терме, айтыс, т.б.) тәрбиелік мүмкіндіктерін жан-жақты Аша алды, оларды оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану жолдарын көрсетті. С.Ұзақбаеваның «Сырлы саздар тағылымы» (А, 1999), «Өміршең өнер өрісі» (А, 1988) «Тамыры терең тәрбие» (А, 1995), т.б. еңбектерінде Қазақстанда музыкалық-эстетикалық тәрбиенің қалыптасып, даму жолына жүйелі талдау жасалып, 1917-1980 жылдар аралығындағы мектептегі музыка пәні бағдарламалары, жалпы музыка-эстетикалық тәрбие беру мәселесі тұрғысынан сарапталған.
Зерттеу мақсаты. Музыка мен өнер түрлерінің байланысы арқылы оқушылардың музыкалық қызығушылықтарын қалыптастырудың ғылыми - педагогикалық негізін анықтап, әдістемелік тұрғыдан дәлелдеу, ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі. Жалпы орта білім беретін мектептерінде эстетикалық тәрбие беру жүйесі.
Зерттеу пәні .Музыка мен өнер түрлерінің байланысы арқылы оқушылардың музыкалық таным қызығушылықтарын қалыптастыру үрдісі.
Зерттеу болжамы. Егер, музыка мен өнер түрлерінің байланысы арқылы оқушылардың музыкалық қызығушылықтарын қалыптастырудың ғылыми - педагогикалықнегіздері анықталса және оның әдістемесі жасалса, онда оқушылардың музыкалық қызығушылық деңгейлер көлемінің артуына мүмкіндік туып, ұлттық рухани, мұраға деген сүйіспеншіліктері артады.
Зерттеу міндеттері.
- қазақ халық педагогикасында музыка мен өнер түрлерін байланыстыру дәстүрлеріне сипаттама беру;
- оқушылардың музыкалық қызығушылықтарын қалыптастыруда музыка мен өнер түрлерінің байланысының ғылыми - теориалық негіздерін анықтау;
- оқушылардың музыкаға қызығушылықтарын қалыптастырудағы музыка мен өнер түрлерінің байланысының мүмкіндіктері мен оның мазмұнын айқындау;
- мектептегі музыка пәнін оқытудағы музыка мен өнер түрлерінің байланысын қлоданудың әдістемелерін анықтау;
- тәжірибелік жұмысын жүргізу, оның нәтижесін қорытындылау.
Зерттеудің жетекші идеясы. Музыка мен өнер түрлерінің байланысын оқыту үрдісі мен сыныптан тыс жұмыстарға енгізу оқушылардың музыкалық қызығушылықтарын арттыруға ықпал жасайды.
Зерттеу әдіснамалық және теориялық негізі. Мәдениеттану қағидалары, қоғамдық орта мен жеке тұлғаның даму заңдылықтарының байланыстылығы теориясы, жалпы адамзаттық құндылықтар теориясы, жеке тұлға іс-әрекеті теориясы, музыкалық бейім, қабілет жайлы психологиялық, педагогикалық тұжырымдар.
Зерттеу әдістері. Зерттеу мәселесіне байланысты философиялық, психологиялық, педагогикалық, фольклорлық, мәдениеттану, шығармашылық еңбектерге тарихи - педагогикалық талдау жасау, оқушылардың музыкалық қызығушылықтарын қалыптастыруға арналған ғылыми - әдістемелік оқулықтар мен оқу құралдарын, бағдарламалар, музыка мұғалімдерінің озық тәжірибелерін зерттеп талдау; әңгіме, сауалнама жүргізу, іс-тәжірибе нәтижелерін бағалау, бақылау, салыстыру әдістерін қолдану.
Зерттеу кезеңі. Өнер түрінің бір саласы - күй музыкасының оқушыларға музыкалық - эстетикалық тәрбие беру жүйесін зерттеу мақсатында пысықтауыш сабақ жүргіздім.
Бірінші кезең: (2003-2004) Диплом жұмысының ғылыми аппаратын құру жұмыстары атқарылды. Зерттеудің мақсаты, міндеттері, болжамы белгіленді. Белгіленген тақырыпқа қатысты тарихи-теориялық еңбектер, мектеп тәжірибелері зерделенді.
Екінші кезең: (2004-2005) Нақты деректерді жинау және жөндеу, әлеуметтік-педагогикалық зерттеу мен бақылау әдістері арқылы және бақылау сыныптардағы оқушылардың музыкалық қызығушылық деңгейлері анықталды. 2004 жылы Павлодар қаласында өткен 2 Республикалық «Үздік музыка мұғалімі» атты конкурсқа қатысып «Орыстың халық музыкасы және қазақстан композиторларының шығармалары» атты тақырыбын ұсынып оқушыларға сабақ жүргіздім. Студеттердің ғылыми конференциясына қатыстым. Курстық жұмыс осы тақырып деңгейінде қорғалды. Осы негізде оқушыларға музыкалық-эстетикалық тәрбие беру арқылы музыканы қабылдау, бағалау, пайымдау, талғамдау, жалпы музыкалық әрекеттер мәселелерінің оқушылар бойындағы көріністері, нәтижелері ретінде анықталып, оларды талдау, сұрыптау, тұжырымдау жүргізілді.
Үшінші кезең: Курстық жұмыс тақырыбы кеңейтіліп диплом жұмысының тақырыбы анықталды. Ғылыми тұрғыдан обьективті және сенімді теориялық тұжырымдар, практиканың қорытынды нәтижелері түзіліп, ұсыныстар жасалынды, жетілдіру жолдары айқындалды.
Зерттеудің практикалық маңызы:
- зерттеу идеяларының нәтижелері республикалық жалпы білім беретін мектептердің 2-5 сыныптарына арналған білім мазмұнында, мемлекеттік білім стандарты, бағдарламалар, оқулықтар мен хрестоматиялар пайдаланылады;
- зерттеу идеялары мен нәтижелері мектептегі музыка сабағы мен сыныптан тыс жұмыстарда қолдануға арналған;
- зерттеу музыкатану ғылымында музыка мен өнер түрлерінің байланысының оқушыларға музыкалық - эстетикалық тәрбие беру жүйесіне негіз бола алады.
Зерттеу барысы. Зерттеу базасы болған мектеп: Өскемен қаласы №20 Ахмет Байтұрсынов атындағы гуманитарлы эстетикалық қазақ орта мектебі.
Диплом жұмысының құрылымы. Кіріспеден, негізгі екі бөлімнен және қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімімен қосымшадан тұрады:
Кіріспеде зерттеудің көкейтестілігі, мақсаты, міндеті, нысаны, пәні, зерттеу болжамы, зерттеу әдістері мен зерттеудің негізгі кезеңдері айқындалып, практикалық мәні, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар баяндалады.
«Музыка мен өнер түрлерінің байланысы арқылы оқушылардың музыкалық қызығушылықтарын қалыптастырудың ғылыми - педагогикалық негіздері» атты бірінші бөлімде жалпы білім беретін мектепте оқушылардың музыкалық қызығушылықтарын қалыптастырудағы музыка мен өнер түрлерінің өзара байланысының біртұтас табиғаты, олардың байланысының ұлттық дәстүрі, мүмкіндіктері қарастырылады.
«Музыка мен өнер түрлерінің байланысы арқылы оқушылардың музыкалық қызығушылықтарын қалыптастырудың әдістемелері» атты екінші бөлімде, 2-5 сыныптарда музыка пәнін оқытуда музыка мен өнер түрлерін байланыстыру бағдарламасы, оны ұйымдастырудың әдістері мен тәсілдері, әдістемені жүзеге асыру жолдары, тәжірибелік - педагогикалық жұмыстар сипатталады.
Қорытындыда теориялық зерттеулер мен жұмыстардың нәтижелеріне негізделген тұжырымдар жасалды.
Зерттеу көкейтестілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болып, әлеуметтік қоғамдық, экономикалық, рухани-мәдениеттік күрделі жаңарулар жүзеге асуда. Осыған орай ұлттық мектебіміз елеулі өзгерістерге бет алып, реформалық қайта құрулар жүргізілуде. «Білім туралы» заң қабылданып, Қазақстан Республикасындағы барлық жалпы білім беретін мектептерге арналған ортақ тұжырымдамалар айқындалуда. Онда жалпы білім беретін мектептің мақсаттары, міндеттері, қызметі, құрылымы мен түрлері қаралған.
Жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзаттың мәдени мұрасының сабақтастығын сақтай отырып, оқыту, тәрбиелеу, арқылы әрбірінің жеке тұлғалық сапаларын Жан-жақты дамыту жаңа мектептің басты мақсаты деп танылды [1, 28 б.].
Мектепті қайта құру жайында жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру үрдісіне эстетикалық тәрбиенің маңызы өзектілік сипатқа барған сайын ие болуда. Қазіргі ұлттық мектебіміздегі оның мақсаты нақтылана түсуде: жеке оқушыны эстетикалық білім арқылы оны рухани құндылықтарға, көркем шығармашылық әрекеттерге тарту басым бағыт алуда.
Эстетикалық білім арқылы адам бойында эстетикалық, этикалық, ұлттық, отансүйгіштік, экологиялық сананы тәрбиелеуге, сол арқылы адамгершілік мұраттарына, мінез-құлық әсемдігіне, жалпы сұлулық атаулыға эстетикалық көзқарасты қалыптастыруға қызмет етеді. Эстетикалық тәрбиелеу оқушының бейнелі ойлауын, көңіл-күй қабілетін, әсемдік және шығармашылық заңдылықтары негізінде дамытуға ықпал етеді.
Ол негізінен, көркем өнер құралдары арқылы жүзеге асырылады. Сонымен бірге эстетикалық тәрбие сапасына табиғат, тұрмыс, еңбек, қоршаған орта, қоғамдық-әлеуметтік қатынастар мен көзқарастар, жеке адамдар арасындағы қатынастардың эстетикалық құбылыстары зор әсер етіп отырады.
Сондай-ақ эстетикалық тәрбие мен өнер түрлерінің өзара байланысын жұптастырып, оның оқушыларға беретін тәлім - тәрбиесін, білімін, жалпы саналы тұлға қалыптастыруға ықпал ететін факторлар мен міндет - мүдделер диплом жұмысымның тақырыбында ұсынылмақ.
Жастарға рухани - мәдени тәрбие берудегі эстетикалық тәрбиенің құрамдас бөлігі ретінде мектепте музыка пәнін оқыту барысында оқушы бойында ізгілік құндылықтарының қалыптасу белсенділігі күшейеді.
Бұқаралық ақпарат құралдарының кең тарауына, компьютер мен техниканың адам өмірінде шешуші қызмет атқарып отыруына байланысты жас ұрпақтың эстетикалық сауаттылығын, санасын, мәдениетін арттырудың, көкейкестілігі барған сайын күшейе түсуде. Оның өзі негізінде, өнер арқылы жүзеге асатындықтан, өнердің қоғамдық мән-мақсаты маңыздылыққа ие болуда. Ол ұрпақтардың өмірлік тәжірибесін жинақтап, қоғамдық сұраныстың жаңа қажеттіліктеріне жауап бере отырып, адамды жеке тұлға ретінде қалыптастырудың ықпалды құралы қызметін атқарады.
Эстетикалық тәрибенің құрамдас бөлігі ретінде музыкалық тәрбие мектептің оқу жоспарында қарастырылады. Музыка пәнін оқыту дұрыс қойылған жағдайда балаларды музыкаға сүйіспеншілік пен музыкалық талғам қалыптасып, музыкалық сезім оянады, музыкалық есту мен музыкалық есте сақтау қабілеттері артады. Осы орайда музыкалық көркем туындыны толыққанды қабылдай алу, болжай білу әрекеттері музыкалық тәрбиенің алғышарты ретінде маңызды болады. Бұл ретте музыкалық қабылдау әрекеттерін арттыру өнердің басқа түрлерін кешенді үйлесімде қолдануды қажет етеді.
Атап айтқанда, музыкалық шығармалар мен әдеби туындылардың байланысы, музыкалық шығармалардың мазмұнын бейнелеудегі сурет салу өнері мен байланысы, музыкалық шығармаларға тән ырғақ пен қимыл-қозғалыс жасаудағы би өнерімен байланысы оқушыларды тәрбиелеуге, музыканы қабылдауға дайындық ретінде пайдаланудың маңызы зор. Жеке адамның үйлесімді дамуының музыкалық - эстетикалық тәрбиеге қатыстылық мәселелері А. Нұғыманова, П.М.Момынова, С.А.Ұзақбаева, Н.З.Өтемісов, М.Х.Балтабаева, Т.А.Қысқашбаев, Р.К.Дүйсенбінова және басқа ғалымдар зерттеулерінде өзінің ғылыми-теориялық шешімін тапты.
Олар ұлттық музыкамыздың (ән, күй, терме, айтыс, т.б.) тәрбиелік мүмкіндіктерін жан-жақты Аша алды, оларды оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану жолдарын көрсетті. С.Ұзақбаеваның «Сырлы саздар тағылымы» (А, 1999), «Өміршең өнер өрісі» (А, 1988) «Тамыры терең тәрбие» (А, 1995), т.б. еңбектерінде Қазақстанда музыкалық-эстетикалық тәрбиенің қалыптасып, даму жолына жүйелі талдау жасалып, 1917-1980 жылдар аралығындағы мектептегі музыка пәні бағдарламалары, жалпы музыка-эстетикалық тәрбие беру мәселесі тұрғысынан сарапталған.
Зерттеу мақсаты. Музыка мен өнер түрлерінің байланысы арқылы оқушылардың музыкалық қызығушылықтарын қалыптастырудың ғылыми - педагогикалық негізін анықтап, әдістемелік тұрғыдан дәлелдеу, ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі. Жалпы орта білім беретін мектептерінде эстетикалық тәрбие беру жүйесі.
Зерттеу пәні .Музыка мен өнер түрлерінің байланысы арқылы оқушылардың музыкалық таным қызығушылықтарын қалыптастыру үрдісі.
Зерттеу болжамы. Егер, музыка мен өнер түрлерінің байланысы арқылы оқушылардың музыкалық қызығушылықтарын қалыптастырудың ғылыми - педагогикалықнегіздері анықталса және оның әдістемесі жасалса, онда оқушылардың музыкалық қызығушылық деңгейлер көлемінің артуына мүмкіндік туып, ұлттық рухани, мұраға деген сүйіспеншіліктері артады.
Зерттеу міндеттері.
- қазақ халық педагогикасында музыка мен өнер түрлерін байланыстыру дәстүрлеріне сипаттама беру;
- оқушылардың музыкалық қызығушылықтарын қалыптастыруда музыка мен өнер түрлерінің байланысының ғылыми - теориалық негіздерін анықтау;
- оқушылардың музыкаға қызығушылықтарын қалыптастырудағы музыка мен өнер түрлерінің байланысының мүмкіндіктері мен оның мазмұнын айқындау;
- мектептегі музыка пәнін оқытудағы музыка мен өнер түрлерінің байланысын қлоданудың әдістемелерін анықтау;
- тәжірибелік жұмысын жүргізу, оның нәтижесін қорытындылау.
Зерттеудің жетекші идеясы. Музыка мен өнер түрлерінің байланысын оқыту үрдісі мен сыныптан тыс жұмыстарға енгізу оқушылардың музыкалық қызығушылықтарын арттыруға ықпал жасайды.
Зерттеу әдіснамалық және теориялық негізі. Мәдениеттану қағидалары, қоғамдық орта мен жеке тұлғаның даму заңдылықтарының байланыстылығы теориясы, жалпы адамзаттық құндылықтар теориясы, жеке тұлға іс-әрекеті теориясы, музыкалық бейім, қабілет жайлы психологиялық, педагогикалық тұжырымдар.
Зерттеу әдістері. Зерттеу мәселесіне байланысты философиялық, психологиялық, педагогикалық, фольклорлық, мәдениеттану, шығармашылық еңбектерге тарихи - педагогикалық талдау жасау, оқушылардың музыкалық қызығушылықтарын қалыптастыруға арналған ғылыми - әдістемелік оқулықтар мен оқу құралдарын, бағдарламалар, музыка мұғалімдерінің озық тәжірибелерін зерттеп талдау; әңгіме, сауалнама жүргізу, іс-тәжірибе нәтижелерін бағалау, бақылау, салыстыру әдістерін қолдану.
Зерттеу кезеңі. Өнер түрінің бір саласы - күй музыкасының оқушыларға музыкалық - эстетикалық тәрбие беру жүйесін зерттеу мақсатында пысықтауыш сабақ жүргіздім.
Бірінші кезең: (2003-2004) Диплом жұмысының ғылыми аппаратын құру жұмыстары атқарылды. Зерттеудің мақсаты, міндеттері, болжамы белгіленді. Белгіленген тақырыпқа қатысты тарихи-теориялық еңбектер, мектеп тәжірибелері зерделенді.
Екінші кезең: (2004-2005) Нақты деректерді жинау және жөндеу, әлеуметтік-педагогикалық зерттеу мен бақылау әдістері арқылы және бақылау сыныптардағы оқушылардың музыкалық қызығушылық деңгейлері анықталды. 2004 жылы Павлодар қаласында өткен 2 Республикалық «Үздік музыка мұғалімі» атты конкурсқа қатысып «Орыстың халық музыкасы және қазақстан композиторларының шығармалары» атты тақырыбын ұсынып оқушыларға сабақ жүргіздім. Студеттердің ғылыми конференциясына қатыстым. Курстық жұмыс осы тақырып деңгейінде қорғалды. Осы негізде оқушыларға музыкалық-эстетикалық тәрбие беру арқылы музыканы қабылдау, бағалау, пайымдау, талғамдау, жалпы музыкалық әрекеттер мәселелерінің оқушылар бойындағы көріністері, нәтижелері ретінде анықталып, оларды талдау, сұрыптау, тұжырымдау жүргізілді.
Үшінші кезең: Курстық жұмыс тақырыбы кеңейтіліп диплом жұмысының тақырыбы анықталды. Ғылыми тұрғыдан обьективті және сенімді теориялық тұжырымдар, практиканың қорытынды нәтижелері түзіліп, ұсыныстар жасалынды, жетілдіру жолдары айқындалды.
Зерттеудің практикалық маңызы:
- зерттеу идеяларының нәтижелері республикалық жалпы білім беретін мектептердің 2-5 сыныптарына арналған білім мазмұнында, мемлекеттік білім стандарты, бағдарламалар, оқулықтар мен хрестоматиялар пайдаланылады;
- зерттеу идеялары мен нәтижелері мектептегі музыка сабағы мен сыныптан тыс жұмыстарда қолдануға арналған;
- зерттеу музыкатану ғылымында музыка мен өнер түрлерінің байланысының оқушыларға музыкалық - эстетикалық тәрбие беру жүйесіне негіз бола алады.
Зерттеу барысы. Зерттеу базасы болған мектеп: Өскемен қаласы №20 Ахмет Байтұрсынов атындағы гуманитарлы эстетикалық қазақ орта мектебі.
Диплом жұмысының құрылымы. Кіріспеден, негізгі екі бөлімнен және қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімімен қосымшадан тұрады:
Кіріспеде зерттеудің көкейтестілігі, мақсаты, міндеті, нысаны, пәні, зерттеу болжамы, зерттеу әдістері мен зерттеудің негізгі кезеңдері айқындалып, практикалық мәні, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар баяндалады.
«Музыка мен өнер түрлерінің байланысы арқылы оқушылардың музыкалық қызығушылықтарын қалыптастырудың ғылыми - педагогикалық негіздері» атты бірінші бөлімде жалпы білім беретін мектепте оқушылардың музыкалық қызығушылықтарын қалыптастырудағы музыка мен өнер түрлерінің өзара байланысының біртұтас табиғаты, олардың байланысының ұлттық дәстүрі, мүмкіндіктері қарастырылады.
«Музыка мен өнер түрлерінің байланысы арқылы оқушылардың музыкалық қызығушылықтарын қалыптастырудың әдістемелері» атты екінші бөлімде, 2-5 сыныптарда музыка пәнін оқытуда музыка мен өнер түрлерін байланыстыру бағдарламасы, оны ұйымдастырудың әдістері мен тәсілдері, әдістемені жүзеге асыру жолдары, тәжірибелік - педагогикалық жұмыстар сипатталады.
Қорытындыда теориялық зерттеулер мен жұмыстардың нәтижелеріне негізделген тұжырымдар жасалды.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Ұзақбаева С. Сырлы саздар тағылымы./ С.Ұзақбаева., Ж.Төлебаева.- Алматы, 1999.- 28 б.
2 Құсайынов А. Оқулықтар оқушы жүрегіне жете ме? / А.Құсайынов// Алматы ақшамы, 2000.- 12 қазан.- 9 б.
3 Қазақстан Республикасының орта білім беру жүйесінің дамуының мемлкеттік тұжырымдамасы.- Алматы, 1997.- 6 б.
4 Концепция гуманитаризации образования Республике Казахстан // Казахстанская правда.- 1994.- 26 август.- 7 б.
5 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы : Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңын жүзеге асыруға қатысты құжаттар жинағы, Алматы.- 1999.- 3 - 46 б.
6 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан 2030». Барлық қазақстандықтардың өсіп - өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. // Егемен Қазақстан, 1997.- 11 қазан.- 38 б.
7 Наурызбаев Ж. Ұлттық мектептің ұлы мұраты./ Ж.Наурызбаев.- Алматы.- 1995.- 35 б.
8 Балтабаев М.Х. Современная худоджественная культура Казахстана./ М.Х.Балтабаев.- Алматы, 1998.- с. 47.
9 Ушинский К.Д. Собр.соч. т 5./ К.Д.Ушинский.- Москва.- 1996.- с. 345.
10 Ильина А.Т. Лекции по научной организации учебного процесса в высшей школе./А.Т.Ильина.-Москва.-1976.- с.200.
11 Основа вузовской педпгогики. / П.Ф.Талызина.-Ленинград: Изд.ЛГУ, 1972.- с. 14.
12 Эстетика. Словарь.- Москва.- 1989.- с.424-425.
13 Кабалевский Д.М.Прекрасное пробуждает доброе./Д.М.Кабалевский.- Москва.- 1973.- с. 8.
14 Дүйсенбінова Р. Қазақтың әншілік өнері./ Р.Дүйсенбінова.- Алматы.- 1998.- 17 б.
15 Сейдімбек А. Қазақ әлемі./ А.Сейдімбек.- Алматы.- 1997.- 380 б.
16 Құнанбаев А. шығармаларының екі томдық жинағы.-I-том.-Алматы.- 1977.- 273 б.
17 Выготский Л.С. Собр. соч./Л.С.Выготский.- II-том.- Москва.- 1983.-с. 251.
18 Борохов Э. Энциклопедия афоризмов./ Э.Борохов.- Москва.- 2000.- с. 281.
19 Маданов Х. Қазақ мәдениетінің тарихы./ Х.Маданов.- Алматы.- 1998.- 167 б.
20 Сейдімбек А. Текті өнердің тарихнамасы./ А.Сейдімбек.//Егемен қазақстан.- 2001.- 16 ақпан.- 20 б.
21 Қоңыратбаев Ә. Көне мәдениет жазбалары./Ә.Қоңыратбаев, Т.Қоңыратбаев.- Алматы.- 1991.- 242 б.
22 Жәнібеков Ө. Уақыт керуені./ Ө.Жәнібеков.- Алматы.- 1992.- 151-155 б.
23
1 Ұзақбаева С. Сырлы саздар тағылымы./ С.Ұзақбаева., Ж.Төлебаева.- Алматы, 1999.- 28 б.
2 Құсайынов А. Оқулықтар оқушы жүрегіне жете ме? / А.Құсайынов// Алматы ақшамы, 2000.- 12 қазан.- 9 б.
3 Қазақстан Республикасының орта білім беру жүйесінің дамуының мемлкеттік тұжырымдамасы.- Алматы, 1997.- 6 б.
4 Концепция гуманитаризации образования Республике Казахстан // Казахстанская правда.- 1994.- 26 август.- 7 б.
5 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы : Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңын жүзеге асыруға қатысты құжаттар жинағы, Алматы.- 1999.- 3 - 46 б.
6 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан 2030». Барлық қазақстандықтардың өсіп - өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. // Егемен Қазақстан, 1997.- 11 қазан.- 38 б.
7 Наурызбаев Ж. Ұлттық мектептің ұлы мұраты./ Ж.Наурызбаев.- Алматы.- 1995.- 35 б.
8 Балтабаев М.Х. Современная худоджественная культура Казахстана./ М.Х.Балтабаев.- Алматы, 1998.- с. 47.
9 Ушинский К.Д. Собр.соч. т 5./ К.Д.Ушинский.- Москва.- 1996.- с. 345.
10 Ильина А.Т. Лекции по научной организации учебного процесса в высшей школе./А.Т.Ильина.-Москва.-1976.- с.200.
11 Основа вузовской педпгогики. / П.Ф.Талызина.-Ленинград: Изд.ЛГУ, 1972.- с. 14.
12 Эстетика. Словарь.- Москва.- 1989.- с.424-425.
13 Кабалевский Д.М.Прекрасное пробуждает доброе./Д.М.Кабалевский.- Москва.- 1973.- с. 8.
14 Дүйсенбінова Р. Қазақтың әншілік өнері./ Р.Дүйсенбінова.- Алматы.- 1998.- 17 б.
15 Сейдімбек А. Қазақ әлемі./ А.Сейдімбек.- Алматы.- 1997.- 380 б.
16 Құнанбаев А. шығармаларының екі томдық жинағы.-I-том.-Алматы.- 1977.- 273 б.
17 Выготский Л.С. Собр. соч./Л.С.Выготский.- II-том.- Москва.- 1983.-с. 251.
18 Борохов Э. Энциклопедия афоризмов./ Э.Борохов.- Москва.- 2000.- с. 281.
19 Маданов Х. Қазақ мәдениетінің тарихы./ Х.Маданов.- Алматы.- 1998.- 167 б.
20 Сейдімбек А. Текті өнердің тарихнамасы./ А.Сейдімбек.//Егемен қазақстан.- 2001.- 16 ақпан.- 20 б.
21 Қоңыратбаев Ә. Көне мәдениет жазбалары./Ә.Қоңыратбаев, Т.Қоңыратбаев.- Алматы.- 1991.- 242 б.
22 Жәнібеков Ө. Уақыт керуені./ Ө.Жәнібеков.- Алматы.- 1992.- 151-155 б.
23
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
Мәдениет, спорт жәнеалғашқы білім беру факультеті
Музыка кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ОҚУШЫЛАРМЕН ЖҮРГІЗЕТІН МУЗЫКАЛЫҚ ЖҰМЫСТА КЕЗДЕСЕТІН ӨНЕРДІҢ ЖАҚЫН
ТҮРЛЕРІНІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫ
Ғылыми жетекші
аға оқытушы
__________20__ ж
Кафедра меңгерушісі,
п.ғ.к, доцент
__________20__ ж
Орындаған 4 А тобы
cтуденті_____ 20__ ж
Норма бақылаушы
___________ 20__ ж.
КІРІСПЕ
Зерттеу көкейтестілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет
мәртебесіне ие болып, әлеуметтік қоғамдық, экономикалық, рухани-мәдениеттік
күрделі жаңарулар жүзеге асуда. Осыған орай ұлттық мектебіміз елеулі
өзгерістерге бет алып, реформалық қайта құрулар жүргізілуде. Білім туралы
заң қабылданып, Қазақстан Республикасындағы барлық жалпы білім беретін
мектептерге арналған ортақ тұжырымдамалар айқындалуда. Онда жалпы білім
беретін мектептің мақсаттары, міндеттері, қызметі, құрылымы мен түрлері
қаралған.
Жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзаттың мәдени мұрасының
сабақтастығын сақтай отырып, оқыту, тәрбиелеу, арқылы әрбірінің жеке
тұлғалық сапаларын Жан-жақты дамыту жаңа мектептің басты мақсаты деп
танылды [1, 28 б.].
Мектепті қайта құру жайында жан-жақты дамыған жеке тұлғаны
қалыптастыру үрдісіне эстетикалық тәрбиенің маңызы өзектілік сипатқа барған
сайын ие болуда. Қазіргі ұлттық мектебіміздегі оның мақсаты нақтылана
түсуде: жеке оқушыны эстетикалық білім арқылы оны рухани құндылықтарға,
көркем шығармашылық әрекеттерге тарту басым бағыт алуда.
Эстетикалық білім арқылы адам бойында эстетикалық, этикалық, ұлттық,
отансүйгіштік, экологиялық сананы тәрбиелеуге, сол арқылы адамгершілік
мұраттарына, мінез-құлық әсемдігіне, жалпы сұлулық атаулыға эстетикалық
көзқарасты қалыптастыруға қызмет етеді. Эстетикалық тәрбиелеу оқушының
бейнелі ойлауын, көңіл-күй қабілетін, әсемдік және шығармашылық
заңдылықтары негізінде дамытуға ықпал етеді.
Ол негізінен, көркем өнер құралдары арқылы жүзеге асырылады. Сонымен
бірге эстетикалық тәрбие сапасына табиғат, тұрмыс, еңбек, қоршаған орта,
қоғамдық-әлеуметтік қатынастар мен көзқарастар, жеке адамдар арасындағы
қатынастардың эстетикалық құбылыстары зор әсер етіп отырады.
Сондай-ақ эстетикалық тәрбие мен өнер түрлерінің өзара байланысын
жұптастырып, оның оқушыларға беретін тәлім - тәрбиесін, білімін, жалпы
саналы тұлға қалыптастыруға ықпал ететін факторлар мен міндет - мүдделер
диплом жұмысымның тақырыбында ұсынылмақ.
Жастарға рухани - мәдени тәрбие берудегі эстетикалық тәрбиенің
құрамдас бөлігі ретінде мектепте музыка пәнін оқыту барысында оқушы бойында
ізгілік құндылықтарының қалыптасу белсенділігі күшейеді.
Бұқаралық ақпарат құралдарының кең тарауына, компьютер мен техниканың
адам өмірінде шешуші қызмет атқарып отыруына байланысты жас ұрпақтың
эстетикалық сауаттылығын, санасын, мәдениетін арттырудың, көкейкестілігі
барған сайын күшейе түсуде. Оның өзі негізінде, өнер арқылы жүзеге
асатындықтан, өнердің қоғамдық мән-мақсаты маңыздылыққа ие болуда. Ол
ұрпақтардың өмірлік тәжірибесін жинақтап, қоғамдық сұраныстың жаңа
қажеттіліктеріне жауап бере отырып, адамды жеке тұлға ретінде
қалыптастырудың ықпалды құралы қызметін атқарады.
Эстетикалық тәрибенің құрамдас бөлігі ретінде музыкалық тәрбие
мектептің оқу жоспарында қарастырылады. Музыка пәнін оқыту дұрыс қойылған
жағдайда балаларды музыкаға сүйіспеншілік пен музыкалық талғам қалыптасып,
музыкалық сезім оянады, музыкалық есту мен музыкалық есте сақтау
қабілеттері артады. Осы орайда музыкалық көркем туындыны толыққанды
қабылдай алу, болжай білу әрекеттері музыкалық тәрбиенің алғышарты ретінде
маңызды болады. Бұл ретте музыкалық қабылдау әрекеттерін арттыру өнердің
басқа түрлерін кешенді үйлесімде қолдануды қажет етеді.
Атап айтқанда, музыкалық шығармалар мен әдеби туындылардың байланысы,
музыкалық шығармалардың мазмұнын бейнелеудегі сурет салу өнері мен
байланысы, музыкалық шығармаларға тән ырғақ пен қимыл-қозғалыс жасаудағы би
өнерімен байланысы оқушыларды тәрбиелеуге, музыканы қабылдауға дайындық
ретінде пайдаланудың маңызы зор. Жеке адамның үйлесімді дамуының музыкалық
- эстетикалық тәрбиеге қатыстылық мәселелері А. Нұғыманова, П.М.Момынова,
С.А.Ұзақбаева, Н.З.Өтемісов, М.Х.Балтабаева, Т.А.Қысқашбаев,
Р.К.Дүйсенбінова және басқа ғалымдар зерттеулерінде өзінің ғылыми-теориялық
шешімін тапты.
Олар ұлттық музыкамыздың (ән, күй, терме, айтыс, т.б.) тәрбиелік
мүмкіндіктерін жан-жақты Аша алды, оларды оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану
жолдарын көрсетті. С.Ұзақбаеваның Сырлы саздар тағылымы (А, 1999),
Өміршең өнер өрісі (А, 1988) Тамыры терең тәрбие (А, 1995), т.б.
еңбектерінде Қазақстанда музыкалық-эстетикалық тәрбиенің қалыптасып, даму
жолына жүйелі талдау жасалып, 1917-1980 жылдар аралығындағы мектептегі
музыка пәні бағдарламалары, жалпы музыка-эстетикалық тәрбие беру мәселесі
тұрғысынан сарапталған.
Зерттеу мақсаты. Музыка мен өнер түрлерінің байланысы арқылы
оқушылардың музыкалық қызығушылықтарын қалыптастырудың ғылыми -
педагогикалық негізін анықтап, әдістемелік тұрғыдан дәлелдеу, ұсыныстар
жасау.
Зерттеу объектісі. Жалпы орта білім беретін мектептерінде
эстетикалық тәрбие беру жүйесі.
Зерттеу пәні .Музыка мен өнер түрлерінің байланысы арқылы
оқушылардың музыкалық таным қызығушылықтарын қалыптастыру үрдісі.
Зерттеу болжамы. Егер, музыка мен өнер түрлерінің байланысы арқылы
оқушылардың музыкалық қызығушылықтарын қалыптастырудың ғылыми -
педагогикалықнегіздері анықталса және оның әдістемесі жасалса, онда
оқушылардың музыкалық қызығушылық деңгейлер көлемінің артуына мүмкіндік
туып, ұлттық рухани, мұраға деген сүйіспеншіліктері артады.
Зерттеу міндеттері.
- қазақ халық педагогикасында музыка мен өнер түрлерін байланыстыру
дәстүрлеріне сипаттама беру;
- оқушылардың музыкалық қызығушылықтарын қалыптастыруда музыка мен өнер
түрлерінің байланысының ғылыми - теориалық негіздерін анықтау;
- оқушылардың музыкаға қызығушылықтарын қалыптастырудағы музыка мен
өнер түрлерінің байланысының мүмкіндіктері мен оның мазмұнын айқындау;
- мектептегі музыка пәнін оқытудағы музыка мен өнер түрлерінің
байланысын қлоданудың әдістемелерін анықтау;
- тәжірибелік жұмысын жүргізу, оның нәтижесін қорытындылау.
Зерттеудің жетекші идеясы. Музыка мен өнер түрлерінің байланысын оқыту
үрдісі мен сыныптан тыс жұмыстарға енгізу оқушылардың музыкалық
қызығушылықтарын арттыруға ықпал жасайды.
Зерттеу әдіснамалық және теориялық негізі. Мәдениеттану қағидалары,
қоғамдық орта мен жеке тұлғаның даму заңдылықтарының байланыстылығы
теориясы, жалпы адамзаттық құндылықтар теориясы, жеке тұлға іс-әрекеті
теориясы, музыкалық бейім, қабілет жайлы психологиялық, педагогикалық
тұжырымдар.
Зерттеу әдістері. Зерттеу мәселесіне байланысты философиялық,
психологиялық, педагогикалық, фольклорлық, мәдениеттану, шығармашылық
еңбектерге тарихи - педагогикалық талдау жасау, оқушылардың музыкалық
қызығушылықтарын қалыптастыруға арналған ғылыми - әдістемелік оқулықтар мен
оқу құралдарын, бағдарламалар, музыка мұғалімдерінің озық тәжірибелерін
зерттеп талдау; әңгіме, сауалнама жүргізу, іс-тәжірибе нәтижелерін бағалау,
бақылау, салыстыру әдістерін қолдану.
Зерттеу кезеңі. Өнер түрінің бір саласы - күй музыкасының оқушыларға
музыкалық - эстетикалық тәрбие беру жүйесін зерттеу мақсатында пысықтауыш
сабақ жүргіздім.
Бірінші кезең: (2003-2004) Диплом жұмысының ғылыми аппаратын құру
жұмыстары атқарылды. Зерттеудің мақсаты, міндеттері, болжамы белгіленді.
Белгіленген тақырыпқа қатысты тарихи-теориялық еңбектер, мектеп
тәжірибелері зерделенді.
Екінші кезең: (2004-2005) Нақты деректерді жинау және жөндеу,
әлеуметтік-педагогикалық зерттеу мен бақылау әдістері арқылы және бақылау
сыныптардағы оқушылардың музыкалық қызығушылық деңгейлері анықталды. 2004
жылы Павлодар қаласында өткен 2 Республикалық Үздік музыка мұғалімі атты
конкурсқа қатысып Орыстың халық музыкасы және қазақстан композиторларының
шығармалары атты тақырыбын ұсынып оқушыларға сабақ жүргіздім. Студеттердің
ғылыми конференциясына қатыстым. Курстық жұмыс осы тақырып деңгейінде
қорғалды. Осы негізде оқушыларға музыкалық-эстетикалық тәрбие беру арқылы
музыканы қабылдау, бағалау, пайымдау, талғамдау, жалпы музыкалық әрекеттер
мәселелерінің оқушылар бойындағы көріністері, нәтижелері ретінде анықталып,
оларды талдау, сұрыптау, тұжырымдау жүргізілді.
Үшінші кезең: Курстық жұмыс тақырыбы кеңейтіліп диплом жұмысының
тақырыбы анықталды. Ғылыми тұрғыдан обьективті және сенімді теориялық
тұжырымдар, практиканың қорытынды нәтижелері түзіліп, ұсыныстар
жасалынды, жетілдіру жолдары айқындалды.
Зерттеудің практикалық маңызы:
- зерттеу идеяларының нәтижелері республикалық жалпы білім беретін
мектептердің 2-5 сыныптарына арналған білім мазмұнында, мемлекеттік білім
стандарты, бағдарламалар, оқулықтар мен хрестоматиялар пайдаланылады;
- зерттеу идеялары мен нәтижелері мектептегі музыка сабағы мен сыныптан
тыс жұмыстарда қолдануға арналған;
- зерттеу музыкатану ғылымында музыка мен өнер түрлерінің байланысының
оқушыларға музыкалық - эстетикалық тәрбие беру жүйесіне негіз бола алады.
Зерттеу барысы. Зерттеу базасы болған мектеп: Өскемен қаласы №20 Ахмет
Байтұрсынов атындағы гуманитарлы эстетикалық қазақ орта мектебі.
Диплом жұмысының құрылымы. Кіріспеден, негізгі екі бөлімнен және
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімімен қосымшадан тұрады:
Кіріспеде зерттеудің көкейтестілігі, мақсаты, міндеті, нысаны, пәні,
зерттеу болжамы, зерттеу әдістері мен зерттеудің негізгі кезеңдері
айқындалып, практикалық мәні, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар баяндалады.
Музыка мен өнер түрлерінің байланысы арқылы оқушылардың музыкалық
қызығушылықтарын қалыптастырудың ғылыми - педагогикалық негіздері атты
бірінші бөлімде жалпы білім беретін мектепте оқушылардың музыкалық
қызығушылықтарын қалыптастырудағы музыка мен өнер түрлерінің өзара
байланысының біртұтас табиғаты, олардың байланысының ұлттық дәстүрі,
мүмкіндіктері қарастырылады.
Музыка мен өнер түрлерінің байланысы арқылы оқушылардың музыкалық
қызығушылықтарын қалыптастырудың әдістемелері атты екінші бөлімде, 2-5
сыныптарда музыка пәнін оқытуда музыка мен өнер түрлерін байланыстыру
бағдарламасы, оны ұйымдастырудың әдістері мен тәсілдері, әдістемені жүзеге
асыру жолдары, тәжірибелік - педагогикалық жұмыстар сипатталады.
Қорытындыда теориялық зерттеулер мен жұмыстардың нәтижелеріне
негізделген тұжырымдар жасалды.
1 ӨНЕР ТҮРЛЕРІНІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРҒА ЭСТЕТИКАЛЫҚ
ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқушыларға мектепте музыкалық эстетикалық тәрбие беруде өнер
түрлерінің өзара байланысының орны
Қазақстандағы ХХІ ғасыр басындағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістер
адамдар санасында күрделі жаңарулар туғызып, іргелі және жан-жақты білім
беруді қайта ойластырып дамытуды қажет етуде. Бүгіндері білім беру өндіріс
мүдделерін қамтамасыз ету қызметінен арыла отырып, мәдени-шығармашылық
мұратқа бағыт алуда. Жеке тұлғаның дамуында бір жақтылықтан, шектіліктен
босанып, әрбір дара тұлғаны өзінің ішкі қуатының ашылу мүмкіндіктерін
кеңейтіп, азаматтық беталысын айқындауда ізгілік білім адамның әлеуметтік-
мәдени болмысын жүзеге асыру тәсілі ретінде қолданылады. Ізгілік білім
қоғамдағы демократиялық ағартушылықты мақсат ете отырып, адамдардың
әлеуметтік-экономикалық мінез-құлқына, этника аралық, әлеуметтік-топтық,
мемлекет аралық қатынастарға тікелей ықпал етеді, жаңа мемлекеттік
түсініктер, азаматтардың құрмет тұтатын құндылықтар мен өмірлік мәнді
бағдарлар жүйесін қалыптастырады, қоғамдық ізгі руханияттың негізін құрады.
Әлеуметтік өркениеттіліктің негізгі өлшемі адам болып отырған ХХІ
ғасыр талабы адамзат қоғамының ізгілік сипатта даму жолын айқындайды.
Бүгінгі әлемде, ізгілік мәселенің аса өзектілікті сипат алуы бірқатар
көрініп отырған күнделіліктерімен түсіндіріледі. Әлемдегі жас ұрпақ
бейнесінің құндылық және дүниетаным бағдарлары өзгеруде, олардың
адамгершілік-эстетикалық мұраттары тоқырауға ұшырауда. Бүгінгі жастар
санасында қатігездік, өріс алған, ізгілікке, адалдыққа, инабаттылыққа
сенімсіздік басым. Олар әлеумет мүддесіне қайшы құбылыстар мен әрекеттерді
жақтауға бейім, онысын азат тұлға өзінің өмір жолын өзі таңдауы тиіс дейтін
қастерлі құндылық ұғымын қате ұғынулармен ақтауға тырысады.
Жастардың қазіргі бұл түрі түбегейлі құлдырай қоймағанмен, қарама-
қайшылықтары көп тұлғаға айналуда. Өйткені олар өздерін азат тұлғамыз деп
тануға ұмтылғанымен, ізгілікті көзқарастағы адам болудан тым алыс, өзін-өзі
рухани жетілдіруден алшақ тұр. Бұл жағдайда себептер көп, өмір болғандықтан
қиыншылықсыз болмайды. Дегенмен түрлі олимпиадалар, конкурстар, дебаттар,
кездесулер, түрлі шаралардың өтуіне байланысты қазіргі проблемаға қарсы
мектеп ұжымы, мекемелер, т.б. өз алдына күресуде. Соның арқасында біз
ізгілік парасатқа, ақылгөй даналыққа, ұлтжандылық сияқты қасиеттерге жетуге
мақсат қойылуда.
Мұндай мақсаттарға жету, ең алдымен, жас ұрпаққа білім беру ісін
ізгілендіру арқылы жүзеге аспақ. 1998 жылы ЮНЕСКО-ның қабылдаған келешек
білім беру мақсаттарының бағдарламасы қазіргі дүниедегі білімжүйесінің даму
бағдарын айқындай алады. Онда ең басым мақсаттар ретінде өмір сүруге
үйрену, білім жинақтауға үйрену, жұмыс жасауға үйрену сияқты сапалар
белгіленген [2, 9 б.].
Ізгілендіру принципі тікелей оқушының жеке тұлғасына оның
қабілеттерінің дамуы үшін жағдайлар жасауға, оның жеке басының
ерекшеліктерін анықтауға, оқыту барысында тәрбиелеуге бағдарланады- деп
көрсетілген Қазақстан Республикасының орта білім жүйесінің дамуының
мемлекеттік тұжырымдамасында [3, 6 б.].
Ол міндетті шешуде ең үлкен басымдық білім мазмұнын құруда Қазақстан
халықтарының мәдени-тарихи құндылықтарының таным үрдісіндегі
сабақтастықтарын жалпы адамзаттық қазыналармен үйлесімділікте пайдалану
көзделеді. Сөйтіп білім берудің дамуының әлемдік тенденциясында орнығып
отырғандай, дүниенің бейнесінің тұтастықта қабылдануы арқылы шәкірттердің
дүниетанымын қалыптастыру мақсаты қойылады. Ол білімдердің интеграциялануы,
пәнаралық байланыс сондай-ақ интеграциялық кешендер арқылы жүзеге асатын
болады.
Білім беру ісін ізгілендірудің жаңа сипаты оның түпкі мұратымен
айқындалады: бұған дейінгі білімді адамды дайындаудан мәдениетті,
әрекетшіл адамды қалыптастыру басты мақсат болуда. Адамның білімділігінің
өлшеуіштері жаңарды. Білімді Адам деп ендігі жерде ғылыми білімді
меңгерген, тіпті дүниетанымы да қалыптасып жеткен қоғам мүшелері емес, өз
бетінше өмір сүруге дайындығы бар, осы заманғы мәдениеттің күрделі
мәселелерін еркін зерделей алатын, өмірдегі өзінің орны мен қызметін көре,
сезіне білетін тұлға ғана саналынады.
Сөйтіп мектеп өзінің ізгілікті мәніне ие бола бастады: ерікті де
еркін тұлғаны және оның бізге әлі де беймәлім сырларын дамытып қалыптастыру
– бүгінгі күн талабына айналды.
Ізгілік болмысын жүзеге асыратын, оқушының танымдық мүмкіндіктері
мен шығармашылық қуатының мейілінше ашылуына жағдай жасайтын болуы үшін
білім беру төмендегідей методологиялық ұстанымдарға негізделінеді:
- жеке оқушының дамуына бейімділік;
- білім мазмұнының ізгілік болмысы мен сабақтастығы;
- оқытудың саралану және даралану сипаты;
- білім мазмұнының, оқу-тәрбие үрдісінің біртұтастық (интеграциялық)
сипаты;
- ізгілендірілген білім мен тәрбие берудің Қазақстан Республикасының
ұлттық тарихына, мәдениетіне, дәстүрлеріне негізделуі, олардың жалпы
өркениеттік мақсаттар шоғырында әлемдік және ұлттық мәдениеттермен бірлікте
қаралуы;
- ізгілендірілген білім берудің үздіксіз сипаты;
- уақыт сынынан өткен дәстүрлі іргелі оқу-тәрбие әдістерімен бірге ең
озық жаңа оқыту түрлерін, технологияларын, әдіс-тәсілдерін, ақпараттық және
техниклық құралдарын пайдалануға бағатталу.
Елімізде жас ұрпаққа білім беруді ізгілендірудің мемлекетті
тұжырымдамасы жасалған [4, 7 б.]. Ол ҚР Білім туралы Заңда белгіленген
[5, 3-46 б.], бұл бағыт Қазақстан Республикасы білім қызметкерлерінің 2001
жылы Алматыда өткен екінші құрылтайының құжаттарында көрініс тапқан.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік саясатында ізгілік мәселесіне
үлкен орын беріледі. Қазақстан - 2030 Даму стратегиясында Елбасы
Н.Ә.Назарбаевтың: Барлық қазақстандықтардың өмір сүру жағдайларын,
денсаулығын, білімі мен мүмкіндіктерін ұдайы жақсарту [6, 38 б.]. Деп,
ізгілікті салауатты өмір қалпын даму бағыты ретінде көрсетуі бұған айғақ.
ҚР гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында (1994ж.) Қазақстан
Республикасындағы осы күнге дейін қызмет етіп келген білім беру жүйесінің
әлемдік деңгейге де, өзектілікті практикалық қажеттілікке де сәйкес
еместігі көрсетілген. Егер де әлемнің дамыған елдерінде білім берудегі
дағдарыс білім рыногы саласындағы технологиялыардың тез ауысып отыру
жағдайындағы ақпараттар тасқынымен байланысты болса, біздің елімізде ол
дағдарыстардың табиғаты біршама басқа болып келеді.
Біздің бұрынғы білім жүйеміз идеологизацияланудың жоғары дәрежесінде
жүзеге асты. Қоғамдық пәндер адам табиғатын, оның өмірлік мүдделері мен
қажеттіліктерін, мәдениеттің шынайы құндылықтарын жеткілікті ескермеді, тек
бұрынғы ғылыми білім үлгілеріне ғана бағдарланды. Білім беруді оқшаулау оны
бірыңғай қалыптар мен табынушылықтан шығармау, әлемдік өркениеттен бөліп
ұстау рухани өмірдің жұтандауына әкеп соқты.
Халықтың мәдени-тарихи қазыналарының бүтіндей қабаттары ұмыт
қалдырылды.
Бірақ соңғы кезде Қазақстан Республикасының білім жүйесінде ұлттық
дәстүр, тарих қайта оралуда. Қоғамда әрбір ұлт пен ұлыстың мәдени тілдік
қажеттіліктерін қанағаттандыруда оң көзқарас қалыптастыруды. Ұзақ жылдар
бойы идеологиялық институтқа айналып кеткен мектеп қайтадан мәдениет
ошағына айналып келеді. Республика мектептерінің өміріне кеңінен еніп келе
жатқан Атамекен, Кәусарбұлақ, Елім-ай, Мұрагер, Жұлдыз
бағдарламалары мектеп оқушыларының халық мәдениетімен, озық дәстүрлерімен,
әдет-ғұрыптарымен сусындауына мүмкіндік туғызуда. Заман мен қоғам
қаншалықты өзгергенімен, Адам санасынан мәдени құндылықтар жойылмауы тиіс.
Төл мәдениетінен нәр алған, әлемдік мәдениеттен сусындаған тұлға ғана
қоғамның тұтқасы бола алады [7, 35 б.].
Қазіргі ұлттық мектебімізде білім берудің негізгі міндеттері ретінде
– жан-жақты, мәдениетті тұлғаны тәрбиелеу, тұлғаның өзінің төл мәдениетінен
сусындауы, және өзге мәдениеттерді ұғыну үшін жағдай жасау, мәдениеттер
алмастығына бірін-бірі байытуына бағдар ұстау ұсынылады. Жан-жақты
мәдениетті тұлға де өз мәдениетіне де, өзге мәдениетке де тәнті адамды деп
танимыз. Төл мәдениетті терең білу оған басқа мәдениетке қызығушылыққа
іргетас қаласа, көпмәдениетті білу өз мәдениетін мақтан тұтуға негіз
салады.
Музыкалық әдебиеттерде халықтық аспаптар мәдениетін, халықтық ән
мәдениетін, халықтық сөз мәдениетін сәндік қолданбалы мәдениетті, халықтық
би мәдениетін дәстүрлі көркем мәдениетінің жүйе түзуші сыңарлары деп танып,
оларды жалпы түрде Қазақстанның дәстүрлі көркем мәдениеті деп атайды [8, 47
б.].
Біздің Республикамыздың дәстүрлі көркем мәдениеті Қазақ халқының
ежелден келе жатқан көп жанрлы мәдениетіне негізделеді және ол Қазақстанда
өркен тапқан әртүрлі этникалық мәдениеттерді қамтиды. Олар біздің жалпы
мемлекеттік мағнадағы Қазақстан мәдениетінің құрамдас бөлігі бола отырып,
бір-біріне оң ықпал етеді, әрі өзара байланыста гүлдейді.
Дәстүрлі көркем мәдениетте Қазақстан халықтарының өзара келісімі мен
түсіністігін құрастырушы фактор ретінде әлеумет қауымының адамгершілік,
ізгілік, эстетикалық, танымдық-тұрмыс мәндері көрініс тапқан. Сондықтан да
ұлттық мектебімізде музыка пәні мазмұнды қазақ халқының дәстүрлі көркем
мәдениетінің негізінде қамтуы көздейді. Ол ұлттық мәдениетіміздің
жалпыадамзаттық мәдениетпен, құндылықтар мен үндестік сипатын жеткізуге,
сол арқылы жеке тұлғаның бойында халықтар арасындағы түсіністік сезімдерін
нығайту көзі ретінде де қызмет етеді.
Мәдениетті, оның барлық байлығын толық қанды сезіну гуманитарлық
бағдардағы пәндерде алған білім, түсініктерді кең түрде интеграциялап,
пайдалануға да зор мүмкіндіктер ашады.
Қай халық болмасын өз өнерін рухани тілі ретінде қолданғанын
ескертсек өнер де анна тілі сияқты халық тілін құрайтын сыңар бола алады.
Сондықтан Д.Ушинский айтқандай, баланы халық тіліне ендіру арқылы біз оны
халықтың рух саласына, халықтың ой-сезіміне, халықтың өмірінің ішкі
дүниесіне ендіреміз [9, 34 б.]. Өнер сабақтарының оның ішінде музыка
пәнінің басқа да мектеп пәндер мен психологиялық, педагогикалық ортақтығы
мол, түпкі мұраты бір, ол мәдениетті тұлғаны дамытып, қалыптастыру. Дей
тұрғанмен, музыка сабақтары әсерлі қуатының молдылығы мен көркемдік
дамытушылық мүмкіндіктерінің байлығымен ерекшеленеді. Музыка пәні өзіне
тектес өнер пәндері сияқты көркем өнерді танып білудің жалпы эстетикалық
заңдарын ұстанады. Сұлулық заңдылықтары негізінде музыкалық мәдениеттің
қалыптасуы барысында эстетикалық, этикалық, экологиялық, руханияттық
мәселелер өз шешімін тауып отырады. Сол жинақталған қатынастар мен
сезімдердің ізгілікті игі тәжірибесінің материалдық көрінісі ретіндегі
көркем өнердің бір саласы музыка арқылы мектеп оқушысы өмірге, табиғатқа,
қоршаған айнала дүниені адаммен жалпы адамзатқа ізгілікті қатынас жасау
тәжірибесіне қанығып, үйренеді. Бұның өзі ғылыми түсініктердің сабақтастығы
тұрғысынан келгенде, оқушылардың эстетикалық тәрбиесінің мазмұны мен мәні
деп танылады. Сондықтан да эстетикалық тәрбие күрделі педагогикалық жүйе
ретінде қаралады.
Ал мұндағы жүйе ұғымы зерттеліп отырған музыка мен өнер байланысын
да қамтиды. Педагогикалық жүйенің үлкен жүйелерге тән тұтастық, өзара
іштей байланыстық және сыртқы ортамен қатыстық сапалары болады.
Педагогикалық құбылыстарды жүйелі көзқарас тұрғысынан қарастыру
үлгісі Т.А.Ильинаның [10, с. 200], П.Ф.Талызина [11, 14 б.], Ф.Р.Королев
еңбектерінде көрініс тапқан. Олар жүйелілікті белгілі бір мақсаттарға
бағындырылған және қызымет етіп тұрған құрылым деп нақтылайды.
Эстетиқалық тәрбие жүйесі адамның эстетиқалық қабылдауы мен күйініш-
сүйінішін, эстетикалық талғамы мен мұраттарын, сұлулық заңдылықтары бойынша
шығармашылық әрекеттерін, өнерде және өнерден тыс (тұрмыста, мінез
–құлықта, ерлікте, еңбекте т.б.) жағдайда эстетиқалық құндылықтар жасауға
қабілеттіліктерін дамытуға қызмет етеді.
Сөйтіп музыка мен өнер байланысы эстетикалық тәрбие жүйесі ауқымында
қарастырыла отырып, жеке тұлғаның эстетиқалық-құндылық бағдарларын және
оның эстетиқалық-шығармашылық әрекет мүмкіндіктерін қалыптастыру қызметін
атқарады.
Эстетиқалық тәрбие сондай-ақ этикалық құндылықтармен де бірлікте
көрінеді.
Сұлулық- өзінің басқа қызметтерімен бірге адамгершілік қатынастарды
реттегіштердің бірі. Сұлулықтың тартылыс арқасында адамдар жақсылыққа оны
саналы қабылдаудан және адамгершілік қажеттілікті сезінуден бұрын-ақ
еріксіз ұмтылып отырады.
Эстетикалық тәрбие адамның барлық рухани қабілеттерін дамытады.
Мысалы, А.Эйнштейн скрипкада ойнаған көптеген сағаттарын, өзінің: нағыз
ғылым мен нағыз өнер біртекті ойлау үрдісін талап етеді - деп
куәландырғанындай, зая кеткен уақыт деп санамаған [12, 424-425 б.]. Ұлы
физик ғылыммен және өнермен айналысуды біртұтас іс деп білген.
Өнер - жеке тұлғаға мақсатты түрде жан-жақты эстетикалық әсер етудің
маңызды факторы, онда эстетикалық қатынастар шоғырланған және көрініс
тапқан. Сондықтан да өнерге деген қажеттілік сезім, оны сезіну және түсіну,
көркем шығармашылыққа қабілеттілік сияқты сапалар эстетикалық тәрбиенің
негізгі құрылымдық бөлігі болып саналады.
Мектепте жеке тұлғаны қалыптастыруда эстетикалық тәрбиенің мүмкіндігі
мол. Өйткені мұнда оқу-тәрбие баланың кішкене күнінен азамат болғанша
жүреді және ол тұрақты түрде үздіксіз қайталанып отырады.
Музыканың баланың дамуында үлес қоспайтын саласы жоқ десе де болады.
Музыкалық тәрбиенің дұрыс барысында музыка оятқан көңіл-күй бастауларынын
бас алған әсер бұлақтары баланың өмірінің әр түрлі жағын қамтып, оның дүние-
түйсінімінде тұтастық пен көркем үйлесімнің қалыптасуына қажетті
құндылықтар қосады. Өмірдегі және өнердегі сұлулықпен әдемілікті,
ұнасымдық, жарасымдықты, ізгіліктік пен парасаттықты сезінуге, түсінуге,
сүюге, сақтауға және жасауға үйретеді. Сөйтіп оның мінезқұлқын, қарым-
қатынасын реттейді. Бұған адам қасиеттерінің бір-бірінен бөлінбес сипаттары
және өнер түрлерінің өзара үндес байланысы толық негіз болады. Бұл орайда
оқыту мен тәрбиелеудің тұтастығын құра алудағы музыканың синкретті сипаты
ерекше маңызды, атап айтқанда, оның әдебиетпен біртұтастығы аса мәнді.
Музыканың мектептегі орны мен маңызы туралы Д.М. Кабалевскийдің
пікірінің бағдарламалық мәні бар: эстетикалық білім беру дегенімізді
қайдағы бір қарапайымдандырылған балалар өнерін оқыту деп түсінбеу керек,
ол сұлулықтан ләзаттану мүмкіндігін кеңейтетін және оны жасайтын сезім
ағзалары мен шығармашылық қабілеттерді үздіксіз жүйелі дамыту болып
табылады [13, 8 б.].
Мұндай анықтама эстетикалық тәрбиенің ізгілік қызметін айқындай
түседі. Бұл мақсаттар музыкалық білім беру мен тәрбиелеу үрдісін
ізгілендіру арқылы жүзеге асады. Мұнда музыканың өнермен байланысын қолдану
ләззаттану мүмкіндігін кеңейтіп, сапалық нәтижелерге жетеді.
Жаңа ұлттық мектептегі музыкалық білім мен тәрбиені ізгілендірудің
мазмұндық құрылымы төмендегідей тұжырымдардан тұрады:
- музыкалық мәдениетті қалыптастыру; оған жататындар:
әлеуметтік-көркем тәжірибенің жеке тұлға бойында орнығуы.
Оның өзіндік музыкалық- эстетикалық талғамының әлеуметтік
құнды бағыттылығы мен кендігінің дамуы; музыканың өнердің
басқа түрлерімен біртұтастығы;
- оқушылардың музыкалық әрекет-білімдерін, біліктіліктерін
және тәсілдерін меңгеруі; сөйтіп өз бетінше музыкамен одан
әрі танысу, өз бетінше музыкалық білім жинау, өз бетінше
өзін-өзі музыкалық тәрбиелеу үшін қажетті тұғырлық қордың
құрылуын қамтамасыз етуі;
- музыкалық қабілеттерді, ән салуға дауысты бейімдеуді,
музыкалық сауаттылық, соның ішінде ноталық сауаттылық
жөнінен біліммен біліктілікті дамыту;
- рухани дербестікке жету, жеке көркем мәдениеттің негізі
ретінде рухани еркіндікті қалыптастыру;
- балалық көңіл күй сапасын жетілдіру, музыкалық-эстетикалық
талғамды, қызығушылықты және көркем музыкаға
сүйіспеншілікті, оны тыңдауға және орындауға ықыласты
болуды баулу;
- оқушының музыкалық талғамының ұлттық сипатының неғұрлым кең
қалыптасу, өз халқының ұлттық музыкасы үлгілерін тыңдауға,
оны танып білуге ұмтылуы;
- сабақта және сабақтан тыс меңгерген музыкалық
репертуарларын, білімдері мен біліктіліктерін балалар
ортасында, жеке тұрмыста, демалыста қолдана білуге үйрету
мақсатында музыка сабақтарының қоғамдық пайдалы бағытын
белсенді жандандыру;
- балаларды әншілікке, күйшілдікке, термешілдікке баулу,
хормен айтуға ынталандыру;
- қазіргі заманғы музыка үлгілерін танып білуге баулу, оның
классикалық музыкамен сабақтастық дәстүрін ұғыну;
- әртүрлі техникалық құралдағы, бұқаралық ақпарат
құралдарындағы музыка туралы және анықтамалық, тағы басқа
арнаулы әдебиеттер мен өзбетінше танысуға қажетті білімдер
мен біліктіліктерді балалардың меңгеруі.
Музыкалық білім беру музыка көмегімен Қазақстанның жас азаматы және
патриоты ретіндегі жеке тұлға қалыптастыруға көмектеседі.
Халық өнері оның ішінде ән, күй өнері ғасырдан-ғасырға өзінің жас
ұрпақ үшін өнегелік дидактикалық қызметін белсенді атқарып жетті. Олардың
халықтың тұрмысымен тығыз байланыстылығы, тарихи негізділігі, бейнелілігі,
көркемдігі, ой тереңдігі,синкреттілігі оқушылардың адамгершілігін,
эстетикалық сезімін, талғамын, көркемдік қажетсіну мен қабылдаушылығын,
ұлттық санасын қалыптастыруда ерекше жағдай жасайды.
Қазақ пәндерінің қай-қайсысын алмасақ та өнегелі өсиет пен ізгілікті
мейірбандылыққа, татулық пен бірлікке, адамгершілікке, байсалды мінез-
құлыққа, салиқалы ақылдылыққа насихаттап отырады. Сонымен бірге қазақ
халқының тарихын, өмір сүру тіршілігінің сан қилылығын, қоғамдық
көзқарастарын, өмір құндылықтарын бағалауға тәрбиелейтін ақыл-ойының
жиынтығын танытады. Яғни қазақ әндерінің дидактикалық, танымдық қасиеті
оның ерекшеліктерінің бірі ретінде көрінеді [14, 17 б.] .
Көшпелі елдің рухани мәдениетіне тән синкреттілік қасиет өнер
түрлерін көп ретте ғажайып тұтастыққа бағындырып отырған. Бір ғана эпостың
бойында лирикадан бастап эпикалық жырларға бейін, бебеулеген құлақкүйлерден
бастап алуан нақышты ән-әуездеріне дейін, шиыршық атқан драмалық
қақтығыстан бастап, орындаушының актерлік қанатты шабытына дейін алуан
түрлі өнер түрлері тұтасып жатады. Соның бәрі де тыңдаушысына неғұрлым
күшті әсер ету мақсатына бағындырылып, өмірсүйгіштік, өмір танытқыштық
қасиетті ту етіп отырған.
Музыкада да ауыз әдебиетіндегі сияқты тұрмыс салт әндерінің, еңбек
әндерінің, балалар әндерінің болғаны аян. Бақсы ойыны, қыздың сыңсуы,
жесірдің жоқтауы, жар-жардың айтылуы, жарапазан сарыны белгілі бір жүйедегі
сөзіне қоса ән-әуенсіз болмаған [15, 380 б.].
Жоғарыда көрсетілгендей, халықтық музыка мәдениеті мен халықтық сөз
мәдениеті өзара тұтастыққа өмір сүріп келгені айқын. Бұл тұтастық яғни ән-
күйдің сөз өнерімен байланысы олардың эстетикалық тәрбие-тәлім мүмкіндігін
арттыра түседі. Бұл жеке ерекшеліктерін толықтырып, әсерлей түседі, сол
себептен де ән-күй мен әдебиеттің байланысын ашу, оның эстетикалық тәрбие
берудегі мәнін айқындау аса маңызды.
Халықтық аспаптар мәдениетінде домбыра музыкасы, оның ішінде күй
өзінің дыбыстық өнерінің бейнелік байлығының және өзіне ғана тән
мәнерлігінің арқасында қазақ халқының мол өрнекті өмір құбылыстарын бойына
сыйғызып бейнелей алған, қабілетімен, жанрлық дербестігімен танылады.
Қазақ күйлерінің оның әрбірінің тууы жайында күй аңыздары мен және
шығарманың ішкі ерекшеліктеріне бағдар беретін әңгімелермен біртұтас өмір
сүруі де ерекше құбылыс. Күй аңыздары кең музыкалық дүниетанымның, тыңдай
және сезіне білудің, пайымдай білудің қалыптасуында аса ықпалды болып
танылады.
Қазақтардың халықтық-әншілік шығармашылығы да нағыз синкретті өнер
болып келеді. Әншілік, ақындық, сазгерлік бәрі біртұтас іштей мазмұндас,
бірлікте өмір сүріп, бірлікте кейінгі ұрпақтарға жетіп отырды. Халықтың
парасат пен даналықтың көркем шежіресі болды, олардың эстетикалық қуаты да
осы бірлікте, осы тұтастықта. Сол тұтастық сөз өнері әдебиетпен тығыз
байланысты екені анық. Соны айта кетпеу соқыршылдық. Себебі әуеннің түп
тамыры тарихта ол да бір өнер түрі болғандықтан біз оны әдебиет пәнінен
танимыз.
Қазақ халқының сөз өнері – дәстүрлі өнер ішінде өз алдында дербес
әдебиет ретінде өмір сүріп келгенмен ол өнердің өзге түрлерімен бірге
дамыды. Сөз өнеріндегі поэзиялық қанаттылық, тіл көркемдігі, ой даналығы,
адамгершілікпен, көркем-эстетикалық мазмұнымен табиғи толымдық күйге келді.
Сондықтан да ол сөз өнерін қабылдаудың өзі белсенді жүреді, тыңдаушыларды
оның мазмұн-оқиғасы іштей байытып, бірге күйіндіріп-сүйіндіреді.
Әдебиет пен музыкалық өнердің бірлігі фольклорда кең көрінеді.
Мысалы, Ақсақ құлан - күй аңызы, Саржайлау - лирикалық күй шежіре,
Кісенашқан - күй толғауы, Елім-ай әндері, Алпамыс жыры, айтыстар т.б.
Сол сияқты музыкамен сөз бірлігінде айтылатын халықтың музыкалық
қазынасының бай тәрбиелік қуатын құраушы шығармаларды көптеп алуға болады.
Фольклор үлгілері жинала келе, адамгершілік-көркемдік тәрбие мектебін
атқарған. Олардың тәрбиелік ықпалын орындаушылардың психологиялық күйі
күшейтіп отырған.
Ата-баба домбыра арқылы музыка мен сөз өнері бірлігін өлместей мұра
етіп, кейінге жалғастырып отырды.
Техника мен технологияның өрлеп, қоғам өміріне ықпалы артқан сайын
жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру үрдісінде эстетикалық тәрбиенің
маңызы бұрынғыдан да арта түсуде. Бұқаралық ақпарат құралдарының кең
тарауына және осы арналар бойынша өнер шығармаларының насихатталу
мүмкіндігінің молдығына байланысты адамдардың эстетикалық тұрғыда
сауаттылығын арттырудың қажеттігі жалпы сипат алып отыр. Қазіргі мектептің
жеке оқушыны жан-жақты дамыту, шығармашылық белсенділікті орнықтыру сияқты
ізгілендіру міндеттерін шешуде музыка мен өнер байланысын қолдану ұтымды
болмақ. Өйткені музыка да әдебиет те жеке адамға бағытталғандықтан, өнер
мен жеке тұлға арасында тығыз байланыс құруға зор мүмкіндік тудырады. Сезім
мәдениеті қалыптасуының негізгі кезеңі – адамның мектептік шағы. Осыған
байланысты В.А.Сухомлинский: Балалық шақта бойға даритынның орнын бозбала
шақта және әсіресе есейген шақта ешуақытта толтыруға болмайды. Бұл қағида
рухани өмірдің барлық салаларына және әсіресе эстетикалық тәрбиеге қатысты.
Жеке адамның неғұрлым кейінгі кезеңдеріне қарағанда балалық шақта әсемдікті
тез қабылдаушылық әлдеқайда терең – деп есептеген болатын.
Құлақтан кіріп бойды алар, көңілге түрлі ой салар [16, 273 б.] деп
Абайдың айтқанындай, музыка мен сөз өнерінің бірлестіріліп қолданылуы
оқушының танымдық – көңіл-күй, шығармашылық ойлау әрекетіне қанат береді,
әсем сезімге бөлейді, іскерлік қабілетті арттырады, болашаққа сенімді
нығайтады, алдағы ізгі әрекеттерге құлшыныс оятады. Осы тұрғыдан қарағанда
Педагогика бала дамуының кешегі күніне емес, оның ертеңгі күніне
бағдарлануы тиіс. Тек сонда ғана ол оқыту үрдісінде іргелес даму өрісінде
жатқан даму үрдістерін өмірге келтіре алады [17, 251 б.]. Выготскийдің
концептуалды тұжырымының жүзеге асуында эстетикалық тәрбие, оның аса күшті
құралы музыка мен өнер түрлерінің байланысын қолданылуы қозғаушы күш бола
алады. Эстетикалық тәрбие ізгілікке бағдарланған мектептің ертеңіне,
баланың болашағына қызмет етеді. Музыка – адам рухының шынайы
мүмкіндіктерін ашатын күш [18, 281 б.].
1.2 Музыка мен әдебиет байланысының ұлттық табиғаты
Қазіргі өнертану ғылымына музыкалық құбылыстарды жалпы мәдениетпен
біртұтас қарау тенденциясы тән. Ол көркемойлау түрлерінің өзара бірлігі мен
әсер етуінің даму заңдылықтарының мейлінше терең және кең тараған сипатына
негізделеді. Бұндай интеграция көркем өнердің барлық салаларында да бар,
шын мәнінде оның бөлінбес қасиеті болып табылады. Музыка мен өнер
түрлерінің байланысы мәдениет тарихында тамыры терең болып келеді, оның
көптеген қабаттарын қамтиды. Ақсему Сейдімбековтың Егер ХХ ғасыр
табалдырығын аттағанға дейін қазақ халқына ең мол рухани жұбаныш болған
өнер түрлері қайсысы? – деген сұрақ қойылар болса, онда алдымен сөз өнері,
музыка өнері және қол өнері тілге оралар еді деуіне қарағанда музыка
өнерінің халық үшін қаншалықты зор маңызы болғанын байқау қиын емес. Мұның
өзі өзіміз де жақсы білетін, солай түсінетін шындық емес пе? [19, 167 б.].
Көшпелі өмір салттағы біздің ата-бабаларымыздың өнер үш арнада
дамығандығы тарихи шындық, сонымен қатар А.Сейдімбековтың пікіріне сүйене
отырып, тұжырымдай келе өнерді үлкен үш сатыға бөлеміз. Олар: сөз өнері,
қол өнері, және музыка өнері. Енді өнер түрлерінің әрқайсысына сипаттама
берер болсақ, әрбіреуі өзіндік сала ретінде тәрбиелік, және білімдік,
рухани жағынан көтерер жүгі ерекше.
Өнер алды - қызыл тіл дегендей өнер тілден басталады. Тіл әрбір
халықтың ерте кездерден бергі, өніп-өсуінің, дамуының, болмысының құдіретті
көрінісі. Тілдегі әрбір сөздің ар жағында сол халықтың тіршілік-тынысы,
салт-санасы, әдет-ғұрпы, наным-сенімі, басынан өткен қилы-қилы заманның
белгісі, тарихы тұрады. Демек, оны халық болмысының айнасы деуге әбден
болады. Тілсіз өнер де мәдениет те жоқ. Тіл кез келген халықтың бүгінгі
болмысын, арманын, алдағысын, кешегісін, келешегін бейнелейді.
Сөз өнері музыкалық шығармашылық поэтикасында белсенді және иығы тең
сыңар ретінде қатыса отырып, музыкалық шығармашылықтың маңызды негізі де
бола алады. Сөз мейлі көркем сөз түрінде, мейлі анатикалық түрде болсын,
қалайда болғанда, музыкада тұрақты қатысады немесе тұрақты ықпал етеді,
оның тууына себепші қозғаушы фактор да бола алады.
Музыкалық-әдебиеттік синтездің кең түрде кездесуі барлық ұлттық
мәдениеттерге тән Өзге тіл емдер басқаларыңды, Мен онымен айта алмаймын өз
әнімді деп Р.Ғамзатовтың айтқанындай сөз бен саз бірлігі барлық ұлттарды
маңызды рухани күш болып саналады.
Қазақ ауыз әдебиеті, әсіресе оның алуан жанрлы поэзиялық туындылары
өзінің тұрмысқа сіңуі тұрғысында музыкамен байланыста қолданылған. Бұл
туралы көрнекті этнограф А.Сейдімбек былай деп жазды: Поэзия үлгілерінің
баршасы міндетті түрде белгілі бір ән-әуен, сарын-сөз арқылы жұптаса жетіп
отырған. Абыздар қобызын шалып-шалып алмай, жырау-жыршылар домбырасын
бебеулете қағып алмай, көмейдегі көрікті сөзін сыртқа шығара бермеген. Ақын
болсын, әнші болсын немесе жыршы болсын өз өнерін жұртшылыққа тыңдатар
сәтте қолтығының астынан қобызының, қолының басынан домбырасының табылып
отыратыны – қазақ арасында ерте орныққан. Содан болар қазақтың өнер-
жырларының, толғау-термелерінің қисса-дастандарының өн бойында Қыл қобызын
құбылтып, жабылады, шаң қобызын шалайын, Домбырам басы долана деп
келетін жолдар сөз өнерінің құрғақ сөзбен айтылмай, ән мен әуенге, саз Бен
сарынға салып айтылатынын аңғартады [20, 20 б.].
Музыка әдебиетсіз сондай-ақ әдебиет музыкасыз көп нәрсе жоғалтқан
болар еді. Өнердің бұл екі түрі де өздерінің бір-біріне ұқсас әрі
өзгешелікті әр түрлі құралдары арқылы өмір оқиғаларын адам сезімдері мен
күйініш-сүйініштерін жеткізе алады. Әдебиет музыкаға поэтикалық сюжеттер
беру арқылы оны байытады. Әдебиеттік негізсіз вокальды музыканы айтпағанның
өзінде, опера, балет сияқты жанрлар өмір сүре алмаған болар еді. Ал музыка
өз кезегінде өзінің негізіне салынған әдеби шығармаларға екінші өмір
береді. Олардың өткірлігін, әсерлігін арттырады. Музыка әдебиет
шығармаларындағы кейіпкерлердің, оқиғалардың, дәуірдің сипаттарын
тереңдетіп, айқындай түседі, көп сырлы етеді.
Қазақтың дәстүрлі мәдениеті поэзия мен музыканың өзара байланысының
молдылығымен, музыкалық-поэтикалық синкреттігінің айқындылығымен
ерекшелінеді. Бұл қазақ музыка өнерінің шынайы ұлттық дәстүрі болып
табылады.
Көп жайда ән мен жыр бірлесе қосқанаттаса дамитын болған мұны
фольклор шығармаларына тән синкретизм белгісі дейміз [21, 24 б.].
Ән мен өлең, жыр мен поэзия қазақ даласында өзінің синкреттік
сипатында дамыды. Бұл бірлік ғасырлар бойында қалыптасып, орныға түскен.
Музыкалық мақамның өзіндік құрлысы, композициялық, түр, әуендік
ерекшеліктері поэзиямен тығыз байланысып, астарласып жатады.
Ән мен күйдің әуені сөйлеу тіліндегі сөздердің интонациясына –
дауыс толқынының өзгеріс қозғалысына негізделеді. Бірақ әр дыбыс (өлеңде
сөздің әр жеке буыны) бірінен-бірі жоғарлы-төмен сатылап, әр түрлі үнмен
беріледі де, сондықтан ерекше музыкалық қасиетке ие болады. VII ғасырда
ислам діні шығыс көгіне өрлеп шыққанда, ол да осы ежелгі дәстүр ізімен
дамып, дауысталып арнайы мақаммен оқылатын болған. Діни әдет-ғұрыптар
кезінде музыка аспабы қолданылмаған. Алайда дін иелері құранды жатқа
білумен қатар оны мақамдап айта білуге де міндеттелген.
Құран сүрелері әр түрлі мақамдармен айтылған. Мысалы, Дәуріш, Әли
өзінің Музыкалық трактатында 12 мақамның бірі рехауи әуенімен Мұхамет
пайғамбардың Құран оқитын болғанын айтады. Әрбір діни иесі Құранды белгілі
бір мақаммен айтатын болған.
Бақсы (шаман) өзінің жаратушымен тілдесетін, ауруды емдейтін, күн
жайлататын т.б. құдіретті қасиетін көрсететін сәттерінде көбінесе қобызды
ойнаған, өлең-жырды молынан пайдаланған. Міне, осы кезеңде айтылатын
жырларды бақсы сарыны деп атаған. Әр бақсының өзінің жын-перілерін
шақыратын меншікті өлеңдері болған. Ол өлеңде әулие, әруақтың, жындардың
жұмбақ аттары түсініксіз сөздер мол болып келеді. Алайда музыкалық сарыны
мен бірге айтылуының арқасында тыңдаушы үшін оның мағынасының
түсініксіздігі маңызды бола қоймайды. Сөйтіп, музыка мен сөз үндестігі
синтезделіп, айналадағыларды эмоциялық әсермен сендіретін күшке ие болған.
Қазақтың ауыз әдебиеті өзінің барша бітім-болмысында музыкамен тығыз
байланысты. Поэзия мен музыка өнерінің синкреттік бірлігінен туындаған
айтушылық өнер орындаушылар бойында да тоғысып келген. Сөйтіп
өнерпаздардың өздерін де синкретизм ағарында танылған. Олардың әрқайсысы
жырау және суырып салма айтқыш, теңдессіз күйші және домбырашы, ғажап
орындаушы әнші және термеші болған.
Алғашқы өнер туындылары синкретизм түрінде болған. Ерте кезде эпос,
музыка, би бір-бірінен айрылмай қабатталып жүргендігін А.Қ.Жұбанов болжап
жазған: Бүгінгідегі күйлер әнсіз тартылады. Бұл – әнмен, дауыс қосып
айтатын сөздерден бөлініп шыққан бір жанр. Бірақ алғашқы әзірде бұлайша
бөлектемей, жырмен екеуінің бір жүрген болуының жөні бар. Осы күнгі
қазақтың күйлеріне ұқсас иран, азірбайжан күйлеріне дауыс қосып, ән
шырқайды. Алғашқы әзірде сөйлеп отыратын ертек, арасына дауыс қосып алатын
ән – бәрі аралас боып, бері келе бұлардың бет-бетімен айырылып, бөлініп
шығып кетуі қиын емес. Біз терең тексеріп қарағанда, халық әдебиетінің
өсуінде осы қалып анық барлығын көреміз. Өлең мен эпос бірінен-бірі бері
келе ғана айырылып, алғашқы әзірде аралас жүргенін байқауға болады.
Бері келе әдебиет жанрлары жетісіп, бірінен-бірі бөлініп, қара сөзді
әңгіме, өлең әңгіме, содан кейін өлең бөлек-бөлек жанр болып шыққаны сияқты
күйде де жаңағы сюжетті әңгіме мен күйдің ішінен қара сөз бөлініп әдебиетке
кетіп, сөз құралып, дауыс қосылып айтылғандар ән болып шығып, түрлі
дыбысты, түрлі қозғалысты суреттейтін жерлері бөлініп, күй болып кетсе
керек.
Қазақ музыкалық фольклорының, соның ішінде күй өнерінің тарихи
деректілігі ерекше. Көшпелі тұрмыс кешкен қазақтардың жадында күйлер хатқа
түскендей деректілігімен, алыс заманаларға айғақ бола алатындығымен айрықша
назар аударады.
Ол деректер, негізінде, күй аңызы арқылы беріледі. Қазақ күйшілері,
дәстүр бойынша, күйді тартпас бұрын сол күйдің шығарушысы, шығу тарихы,
күйді кімдердің жеткізгені және қазіргі тағдыры жайында мағлұмат беретін
әңгімесін айтып алатын болған. Бұл дәстүрдің ең алдымен эстетикалық
эмоциялық тұрғыда, сонан соң күйдің музыкалық қасиетінің тыңдаушыға
түсінікті болуына қатысты мәні үлкен. Міне, осы күймен қосарлана айтылатын
әңгімені халқымыз Күй аңызы деп атайды. Қазақта неше мың күй болса, оның
қосарлана айтылатын сонша аңыз әңгімесі бар. Қобыз домбыра, сыбызғы,
жетіген, шаңқобыз, сазсырнай сияқты музыкалық аспаптарымызды тартылатын мың
сан күйдің бір де бірі себепсіз шықпаған.
Бұл аңыз әңгімелер тартылатын күйдің мән мағынасын, әуендік
ерекшелігін, иірім-қағыстарын дұрыс түсінуге себепші болумен бірге,
халқымыздың тарихи әлеуметтік өмірінен мол мағлұмат береді. Күй аңыздары
өзінің нақтылығымен, шынайы өмірді арқау етуімен, халық тарихының ең бір
жанды шежіресі болып табылады.
Күй аңызы орындалатын күйдің сырлы сазына жан бітіріп, толықтырып
отырады, әңгіме түрінде күй алдында айтылатын күй аңыздан өткен өмірдің
тарихи шындығын да этнографиялық шындығын да аңғару қиын емес. Мәселен,
халқымыздың тарихындағы қилы кезең, қиын өткелдер туралы Қорқыт,
Алабайрақ күйлері, ханның қаһары, халықтың даналығы болып Ақсақ құлан
күйі, батырлар туралы Қамбар, Сырым батыр, Исатай-Махамбет, туған жер
туралы Саржайлау, ер қанаты пырақ туралы Бозайғыр. Қара жорға т.б.
күйлерімен бірге солардың сыңары болып күй аңыздары айтылады.
Күй аңызын күйшілік өнерден, әңгімешілдік өнерден жеке дара алып
қарауға болмайды. Олардыңбәрі дәстүрлі өнеріміздің біртұтас эстетикалық-
эмоциялық әсерге бөлейтін төлтума қасиеті деп саналады.
Сөйтіп, күй өнерінің ұлттық табиғаты болып, тәрбиелік қуатын
күшейтеді. Күйдің өзі бір бөлек, аңызы бір бөлек, тартушысы бір бөлек,
аңызы бір бөлек өмір сүрмек емес. Бұл үшеуі біріккенде ғана өнер
толыққанды. Аңызын айта отырып, күйін тарта отырып қана музыкалық
мәдениетіміздің аса бір ірі саласы күй өнерін біртұтас құбылыс ретінде
таныту мүмкін болмақ. Бұл рухани құбылыстың тыңдаушымен арадағы байланысы
эмоциялық-эстетикалық, танымдық-тәрбиелік міндеттерді жүзеге асыруға
мүмкіндік береді.
Әуен-саз күйдің эстетикалық-эмоциялық қызметін атқарса оның ақпарлық-
деректік болмысын күй аңызы білдіреді. Сондықтан да күй аспапты музыка
ретінде сөзге тікелей кіріптар емес. Бірақ бұл екі қасиет біртұтас құбылыс
ретінде тыңдаушыға әсер етеді.
Қазақ халқының әншілігі мен күйшілігі, ән мен күйді өмір сүрудің, бір-
бірімен қатынас жасаудың ең өтімді құралы етуді, әлеуметтік өмірдің барлық
құбылыстарына ән мен күйдің серік болуы, сөйтіп тұтас этностық өнер
деңгейінде өмір сүруі сол музыкасының бір жақты емес, жан-жақты синкреттік
төл сипатында деп қарауға болады.
Күй сияқты қазақ әндерінің де ұлттық синкретті сипаты жоғары. Оның
бойында сөз өнері, би, музыка өнері, сахналық артистік өнер біртұтас
бірлікте өрілген. Ән өнерінің әсер күйші негізінен оның осы синкретті
ерекшелігінде. Оның синкретті мазмұнында халықтың тыныс-тіршілікке,
қоғамдық-әлеуметтік қарым-қатынасқа философиялық көзқарастары ой
тереңдігімен көрініс тапқан. Қазақ әндері халық өмірімен тығыз
байланыстылығымен, тарихилығымен, философиялық ой тереңдігімен, лирикалық
сезіммен, дидактикалық танымдық қызметімен, мелодиялық интоннациялық
құрылымындағы әуен әсемділігімен сипатталады.
Ғасырлар бойы ұрпақтан ұрпаққа тарату үстінде әр орындаушы өз әндерін
жетілдіріп, оның көркемдік және синкреттік қасиеттерін байытып отырады.
Оның бойында халықтың тұрмыс-салты, театр, сөз өнері бір-бірінен дараланбай
тұтас күйінде кейінгі ұрпаққа жеткізілді. Сол арқылы ән тәлім-тәрбиені
таратушы қызметті де атқарды, сөйтіп ән өмірімен жас буынның тәлім-тәрбиесі
тығыз байланыста өмір сүрді.
Өнердегі синкретті қасиетті ұлтымыз қатты қастерлеген. Сөзшең өнерлі
ақын я әнші азаматтарға жиын тойларды төрден орын беріп, қошемет көрсеткен.
Сөз бастаған шешенді қол бастаған батырмен пара-пар санаған. Домбыраға
сүйенетін бұл өнерпаздар тыңдаушыларын музыка мен сөз өнері үйлесімі арқылы
баураған, әннен күйге, күйден толғауға, толғаудан эпосқа деген сияқты бір-
бірінен екінші түріне ауысып, кешенді түрде жырлаған. Әннің сөзін біреу,
музыкасын біреу бөлек-бөлек шығармаған. Оларды бір адам шығаруының өзі
синкреттіктің ұлттық табиғатын айқындай түсетін дәлел.
Дастанды жыршы, қиссашылар жеңіл, қысқа қайырылатын термелі әуенмен
айтады. Тіпті ақындар айтысы да музыкаға сүйенген. Айтыс көбінесе
домбырамен, сырнаймен, және соған қосылып айтқан ақынның әуен, мақамымен
орындалады.
Қазақтың би өнері жайында сөз қозғағанда, оның ерте заманнан
қалыптасып халқымыздың аса бай ауыз әдебиеті мен, ән-күйлерімен, дәстүрлі
тұрмыс-салтымен біте қайнасып келе жатқандығын еске салған жөн. Жоғарыда
өнердің осы бір түрінің о баста билей жүйесімен де, дене қимылдарымен де
шектеле бермейтіндігінен, оның үстіне әртүрлі тарихи себептермен ежелгі
ойындарының алғаш қалыптасқан түрлерінің көпшілігінің бізге жетпеген.
Дегенмен ел есінде олардың мазмұны, оқиға желісі, әр түрлі кәде
жоралғыларымен біте қайнасқан қимыл-тәсілдері қалды.
Егер ауыз әдебиетіне заттық-мәдениеттің ескерткіштеріне, ою-
өрнектерге, жазба деректерге хәм қазақ тілінің өз лексиконына жүгінсек, би
өнерінің де ата-бабадан қалған мәдени ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мәдениет, спорт жәнеалғашқы білім беру факультеті
Музыка кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ОҚУШЫЛАРМЕН ЖҮРГІЗЕТІН МУЗЫКАЛЫҚ ЖҰМЫСТА КЕЗДЕСЕТІН ӨНЕРДІҢ ЖАҚЫН
ТҮРЛЕРІНІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫ
Ғылыми жетекші
аға оқытушы
__________20__ ж
Кафедра меңгерушісі,
п.ғ.к, доцент
__________20__ ж
Орындаған 4 А тобы
cтуденті_____ 20__ ж
Норма бақылаушы
___________ 20__ ж.
КІРІСПЕ
Зерттеу көкейтестілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет
мәртебесіне ие болып, әлеуметтік қоғамдық, экономикалық, рухани-мәдениеттік
күрделі жаңарулар жүзеге асуда. Осыған орай ұлттық мектебіміз елеулі
өзгерістерге бет алып, реформалық қайта құрулар жүргізілуде. Білім туралы
заң қабылданып, Қазақстан Республикасындағы барлық жалпы білім беретін
мектептерге арналған ортақ тұжырымдамалар айқындалуда. Онда жалпы білім
беретін мектептің мақсаттары, міндеттері, қызметі, құрылымы мен түрлері
қаралған.
Жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзаттың мәдени мұрасының
сабақтастығын сақтай отырып, оқыту, тәрбиелеу, арқылы әрбірінің жеке
тұлғалық сапаларын Жан-жақты дамыту жаңа мектептің басты мақсаты деп
танылды [1, 28 б.].
Мектепті қайта құру жайында жан-жақты дамыған жеке тұлғаны
қалыптастыру үрдісіне эстетикалық тәрбиенің маңызы өзектілік сипатқа барған
сайын ие болуда. Қазіргі ұлттық мектебіміздегі оның мақсаты нақтылана
түсуде: жеке оқушыны эстетикалық білім арқылы оны рухани құндылықтарға,
көркем шығармашылық әрекеттерге тарту басым бағыт алуда.
Эстетикалық білім арқылы адам бойында эстетикалық, этикалық, ұлттық,
отансүйгіштік, экологиялық сананы тәрбиелеуге, сол арқылы адамгершілік
мұраттарына, мінез-құлық әсемдігіне, жалпы сұлулық атаулыға эстетикалық
көзқарасты қалыптастыруға қызмет етеді. Эстетикалық тәрбиелеу оқушының
бейнелі ойлауын, көңіл-күй қабілетін, әсемдік және шығармашылық
заңдылықтары негізінде дамытуға ықпал етеді.
Ол негізінен, көркем өнер құралдары арқылы жүзеге асырылады. Сонымен
бірге эстетикалық тәрбие сапасына табиғат, тұрмыс, еңбек, қоршаған орта,
қоғамдық-әлеуметтік қатынастар мен көзқарастар, жеке адамдар арасындағы
қатынастардың эстетикалық құбылыстары зор әсер етіп отырады.
Сондай-ақ эстетикалық тәрбие мен өнер түрлерінің өзара байланысын
жұптастырып, оның оқушыларға беретін тәлім - тәрбиесін, білімін, жалпы
саналы тұлға қалыптастыруға ықпал ететін факторлар мен міндет - мүдделер
диплом жұмысымның тақырыбында ұсынылмақ.
Жастарға рухани - мәдени тәрбие берудегі эстетикалық тәрбиенің
құрамдас бөлігі ретінде мектепте музыка пәнін оқыту барысында оқушы бойында
ізгілік құндылықтарының қалыптасу белсенділігі күшейеді.
Бұқаралық ақпарат құралдарының кең тарауына, компьютер мен техниканың
адам өмірінде шешуші қызмет атқарып отыруына байланысты жас ұрпақтың
эстетикалық сауаттылығын, санасын, мәдениетін арттырудың, көкейкестілігі
барған сайын күшейе түсуде. Оның өзі негізінде, өнер арқылы жүзеге
асатындықтан, өнердің қоғамдық мән-мақсаты маңыздылыққа ие болуда. Ол
ұрпақтардың өмірлік тәжірибесін жинақтап, қоғамдық сұраныстың жаңа
қажеттіліктеріне жауап бере отырып, адамды жеке тұлға ретінде
қалыптастырудың ықпалды құралы қызметін атқарады.
Эстетикалық тәрибенің құрамдас бөлігі ретінде музыкалық тәрбие
мектептің оқу жоспарында қарастырылады. Музыка пәнін оқыту дұрыс қойылған
жағдайда балаларды музыкаға сүйіспеншілік пен музыкалық талғам қалыптасып,
музыкалық сезім оянады, музыкалық есту мен музыкалық есте сақтау
қабілеттері артады. Осы орайда музыкалық көркем туындыны толыққанды
қабылдай алу, болжай білу әрекеттері музыкалық тәрбиенің алғышарты ретінде
маңызды болады. Бұл ретте музыкалық қабылдау әрекеттерін арттыру өнердің
басқа түрлерін кешенді үйлесімде қолдануды қажет етеді.
Атап айтқанда, музыкалық шығармалар мен әдеби туындылардың байланысы,
музыкалық шығармалардың мазмұнын бейнелеудегі сурет салу өнері мен
байланысы, музыкалық шығармаларға тән ырғақ пен қимыл-қозғалыс жасаудағы би
өнерімен байланысы оқушыларды тәрбиелеуге, музыканы қабылдауға дайындық
ретінде пайдаланудың маңызы зор. Жеке адамның үйлесімді дамуының музыкалық
- эстетикалық тәрбиеге қатыстылық мәселелері А. Нұғыманова, П.М.Момынова,
С.А.Ұзақбаева, Н.З.Өтемісов, М.Х.Балтабаева, Т.А.Қысқашбаев,
Р.К.Дүйсенбінова және басқа ғалымдар зерттеулерінде өзінің ғылыми-теориялық
шешімін тапты.
Олар ұлттық музыкамыздың (ән, күй, терме, айтыс, т.б.) тәрбиелік
мүмкіндіктерін жан-жақты Аша алды, оларды оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану
жолдарын көрсетті. С.Ұзақбаеваның Сырлы саздар тағылымы (А, 1999),
Өміршең өнер өрісі (А, 1988) Тамыры терең тәрбие (А, 1995), т.б.
еңбектерінде Қазақстанда музыкалық-эстетикалық тәрбиенің қалыптасып, даму
жолына жүйелі талдау жасалып, 1917-1980 жылдар аралығындағы мектептегі
музыка пәні бағдарламалары, жалпы музыка-эстетикалық тәрбие беру мәселесі
тұрғысынан сарапталған.
Зерттеу мақсаты. Музыка мен өнер түрлерінің байланысы арқылы
оқушылардың музыкалық қызығушылықтарын қалыптастырудың ғылыми -
педагогикалық негізін анықтап, әдістемелік тұрғыдан дәлелдеу, ұсыныстар
жасау.
Зерттеу объектісі. Жалпы орта білім беретін мектептерінде
эстетикалық тәрбие беру жүйесі.
Зерттеу пәні .Музыка мен өнер түрлерінің байланысы арқылы
оқушылардың музыкалық таным қызығушылықтарын қалыптастыру үрдісі.
Зерттеу болжамы. Егер, музыка мен өнер түрлерінің байланысы арқылы
оқушылардың музыкалық қызығушылықтарын қалыптастырудың ғылыми -
педагогикалықнегіздері анықталса және оның әдістемесі жасалса, онда
оқушылардың музыкалық қызығушылық деңгейлер көлемінің артуына мүмкіндік
туып, ұлттық рухани, мұраға деген сүйіспеншіліктері артады.
Зерттеу міндеттері.
- қазақ халық педагогикасында музыка мен өнер түрлерін байланыстыру
дәстүрлеріне сипаттама беру;
- оқушылардың музыкалық қызығушылықтарын қалыптастыруда музыка мен өнер
түрлерінің байланысының ғылыми - теориалық негіздерін анықтау;
- оқушылардың музыкаға қызығушылықтарын қалыптастырудағы музыка мен
өнер түрлерінің байланысының мүмкіндіктері мен оның мазмұнын айқындау;
- мектептегі музыка пәнін оқытудағы музыка мен өнер түрлерінің
байланысын қлоданудың әдістемелерін анықтау;
- тәжірибелік жұмысын жүргізу, оның нәтижесін қорытындылау.
Зерттеудің жетекші идеясы. Музыка мен өнер түрлерінің байланысын оқыту
үрдісі мен сыныптан тыс жұмыстарға енгізу оқушылардың музыкалық
қызығушылықтарын арттыруға ықпал жасайды.
Зерттеу әдіснамалық және теориялық негізі. Мәдениеттану қағидалары,
қоғамдық орта мен жеке тұлғаның даму заңдылықтарының байланыстылығы
теориясы, жалпы адамзаттық құндылықтар теориясы, жеке тұлға іс-әрекеті
теориясы, музыкалық бейім, қабілет жайлы психологиялық, педагогикалық
тұжырымдар.
Зерттеу әдістері. Зерттеу мәселесіне байланысты философиялық,
психологиялық, педагогикалық, фольклорлық, мәдениеттану, шығармашылық
еңбектерге тарихи - педагогикалық талдау жасау, оқушылардың музыкалық
қызығушылықтарын қалыптастыруға арналған ғылыми - әдістемелік оқулықтар мен
оқу құралдарын, бағдарламалар, музыка мұғалімдерінің озық тәжірибелерін
зерттеп талдау; әңгіме, сауалнама жүргізу, іс-тәжірибе нәтижелерін бағалау,
бақылау, салыстыру әдістерін қолдану.
Зерттеу кезеңі. Өнер түрінің бір саласы - күй музыкасының оқушыларға
музыкалық - эстетикалық тәрбие беру жүйесін зерттеу мақсатында пысықтауыш
сабақ жүргіздім.
Бірінші кезең: (2003-2004) Диплом жұмысының ғылыми аппаратын құру
жұмыстары атқарылды. Зерттеудің мақсаты, міндеттері, болжамы белгіленді.
Белгіленген тақырыпқа қатысты тарихи-теориялық еңбектер, мектеп
тәжірибелері зерделенді.
Екінші кезең: (2004-2005) Нақты деректерді жинау және жөндеу,
әлеуметтік-педагогикалық зерттеу мен бақылау әдістері арқылы және бақылау
сыныптардағы оқушылардың музыкалық қызығушылық деңгейлері анықталды. 2004
жылы Павлодар қаласында өткен 2 Республикалық Үздік музыка мұғалімі атты
конкурсқа қатысып Орыстың халық музыкасы және қазақстан композиторларының
шығармалары атты тақырыбын ұсынып оқушыларға сабақ жүргіздім. Студеттердің
ғылыми конференциясына қатыстым. Курстық жұмыс осы тақырып деңгейінде
қорғалды. Осы негізде оқушыларға музыкалық-эстетикалық тәрбие беру арқылы
музыканы қабылдау, бағалау, пайымдау, талғамдау, жалпы музыкалық әрекеттер
мәселелерінің оқушылар бойындағы көріністері, нәтижелері ретінде анықталып,
оларды талдау, сұрыптау, тұжырымдау жүргізілді.
Үшінші кезең: Курстық жұмыс тақырыбы кеңейтіліп диплом жұмысының
тақырыбы анықталды. Ғылыми тұрғыдан обьективті және сенімді теориялық
тұжырымдар, практиканың қорытынды нәтижелері түзіліп, ұсыныстар
жасалынды, жетілдіру жолдары айқындалды.
Зерттеудің практикалық маңызы:
- зерттеу идеяларының нәтижелері республикалық жалпы білім беретін
мектептердің 2-5 сыныптарына арналған білім мазмұнында, мемлекеттік білім
стандарты, бағдарламалар, оқулықтар мен хрестоматиялар пайдаланылады;
- зерттеу идеялары мен нәтижелері мектептегі музыка сабағы мен сыныптан
тыс жұмыстарда қолдануға арналған;
- зерттеу музыкатану ғылымында музыка мен өнер түрлерінің байланысының
оқушыларға музыкалық - эстетикалық тәрбие беру жүйесіне негіз бола алады.
Зерттеу барысы. Зерттеу базасы болған мектеп: Өскемен қаласы №20 Ахмет
Байтұрсынов атындағы гуманитарлы эстетикалық қазақ орта мектебі.
Диплом жұмысының құрылымы. Кіріспеден, негізгі екі бөлімнен және
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімімен қосымшадан тұрады:
Кіріспеде зерттеудің көкейтестілігі, мақсаты, міндеті, нысаны, пәні,
зерттеу болжамы, зерттеу әдістері мен зерттеудің негізгі кезеңдері
айқындалып, практикалық мәні, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар баяндалады.
Музыка мен өнер түрлерінің байланысы арқылы оқушылардың музыкалық
қызығушылықтарын қалыптастырудың ғылыми - педагогикалық негіздері атты
бірінші бөлімде жалпы білім беретін мектепте оқушылардың музыкалық
қызығушылықтарын қалыптастырудағы музыка мен өнер түрлерінің өзара
байланысының біртұтас табиғаты, олардың байланысының ұлттық дәстүрі,
мүмкіндіктері қарастырылады.
Музыка мен өнер түрлерінің байланысы арқылы оқушылардың музыкалық
қызығушылықтарын қалыптастырудың әдістемелері атты екінші бөлімде, 2-5
сыныптарда музыка пәнін оқытуда музыка мен өнер түрлерін байланыстыру
бағдарламасы, оны ұйымдастырудың әдістері мен тәсілдері, әдістемені жүзеге
асыру жолдары, тәжірибелік - педагогикалық жұмыстар сипатталады.
Қорытындыда теориялық зерттеулер мен жұмыстардың нәтижелеріне
негізделген тұжырымдар жасалды.
1 ӨНЕР ТҮРЛЕРІНІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРҒА ЭСТЕТИКАЛЫҚ
ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқушыларға мектепте музыкалық эстетикалық тәрбие беруде өнер
түрлерінің өзара байланысының орны
Қазақстандағы ХХІ ғасыр басындағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістер
адамдар санасында күрделі жаңарулар туғызып, іргелі және жан-жақты білім
беруді қайта ойластырып дамытуды қажет етуде. Бүгіндері білім беру өндіріс
мүдделерін қамтамасыз ету қызметінен арыла отырып, мәдени-шығармашылық
мұратқа бағыт алуда. Жеке тұлғаның дамуында бір жақтылықтан, шектіліктен
босанып, әрбір дара тұлғаны өзінің ішкі қуатының ашылу мүмкіндіктерін
кеңейтіп, азаматтық беталысын айқындауда ізгілік білім адамның әлеуметтік-
мәдени болмысын жүзеге асыру тәсілі ретінде қолданылады. Ізгілік білім
қоғамдағы демократиялық ағартушылықты мақсат ете отырып, адамдардың
әлеуметтік-экономикалық мінез-құлқына, этника аралық, әлеуметтік-топтық,
мемлекет аралық қатынастарға тікелей ықпал етеді, жаңа мемлекеттік
түсініктер, азаматтардың құрмет тұтатын құндылықтар мен өмірлік мәнді
бағдарлар жүйесін қалыптастырады, қоғамдық ізгі руханияттың негізін құрады.
Әлеуметтік өркениеттіліктің негізгі өлшемі адам болып отырған ХХІ
ғасыр талабы адамзат қоғамының ізгілік сипатта даму жолын айқындайды.
Бүгінгі әлемде, ізгілік мәселенің аса өзектілікті сипат алуы бірқатар
көрініп отырған күнделіліктерімен түсіндіріледі. Әлемдегі жас ұрпақ
бейнесінің құндылық және дүниетаным бағдарлары өзгеруде, олардың
адамгершілік-эстетикалық мұраттары тоқырауға ұшырауда. Бүгінгі жастар
санасында қатігездік, өріс алған, ізгілікке, адалдыққа, инабаттылыққа
сенімсіздік басым. Олар әлеумет мүддесіне қайшы құбылыстар мен әрекеттерді
жақтауға бейім, онысын азат тұлға өзінің өмір жолын өзі таңдауы тиіс дейтін
қастерлі құндылық ұғымын қате ұғынулармен ақтауға тырысады.
Жастардың қазіргі бұл түрі түбегейлі құлдырай қоймағанмен, қарама-
қайшылықтары көп тұлғаға айналуда. Өйткені олар өздерін азат тұлғамыз деп
тануға ұмтылғанымен, ізгілікті көзқарастағы адам болудан тым алыс, өзін-өзі
рухани жетілдіруден алшақ тұр. Бұл жағдайда себептер көп, өмір болғандықтан
қиыншылықсыз болмайды. Дегенмен түрлі олимпиадалар, конкурстар, дебаттар,
кездесулер, түрлі шаралардың өтуіне байланысты қазіргі проблемаға қарсы
мектеп ұжымы, мекемелер, т.б. өз алдына күресуде. Соның арқасында біз
ізгілік парасатқа, ақылгөй даналыққа, ұлтжандылық сияқты қасиеттерге жетуге
мақсат қойылуда.
Мұндай мақсаттарға жету, ең алдымен, жас ұрпаққа білім беру ісін
ізгілендіру арқылы жүзеге аспақ. 1998 жылы ЮНЕСКО-ның қабылдаған келешек
білім беру мақсаттарының бағдарламасы қазіргі дүниедегі білімжүйесінің даму
бағдарын айқындай алады. Онда ең басым мақсаттар ретінде өмір сүруге
үйрену, білім жинақтауға үйрену, жұмыс жасауға үйрену сияқты сапалар
белгіленген [2, 9 б.].
Ізгілендіру принципі тікелей оқушының жеке тұлғасына оның
қабілеттерінің дамуы үшін жағдайлар жасауға, оның жеке басының
ерекшеліктерін анықтауға, оқыту барысында тәрбиелеуге бағдарланады- деп
көрсетілген Қазақстан Республикасының орта білім жүйесінің дамуының
мемлекеттік тұжырымдамасында [3, 6 б.].
Ол міндетті шешуде ең үлкен басымдық білім мазмұнын құруда Қазақстан
халықтарының мәдени-тарихи құндылықтарының таным үрдісіндегі
сабақтастықтарын жалпы адамзаттық қазыналармен үйлесімділікте пайдалану
көзделеді. Сөйтіп білім берудің дамуының әлемдік тенденциясында орнығып
отырғандай, дүниенің бейнесінің тұтастықта қабылдануы арқылы шәкірттердің
дүниетанымын қалыптастыру мақсаты қойылады. Ол білімдердің интеграциялануы,
пәнаралық байланыс сондай-ақ интеграциялық кешендер арқылы жүзеге асатын
болады.
Білім беру ісін ізгілендірудің жаңа сипаты оның түпкі мұратымен
айқындалады: бұған дейінгі білімді адамды дайындаудан мәдениетті,
әрекетшіл адамды қалыптастыру басты мақсат болуда. Адамның білімділігінің
өлшеуіштері жаңарды. Білімді Адам деп ендігі жерде ғылыми білімді
меңгерген, тіпті дүниетанымы да қалыптасып жеткен қоғам мүшелері емес, өз
бетінше өмір сүруге дайындығы бар, осы заманғы мәдениеттің күрделі
мәселелерін еркін зерделей алатын, өмірдегі өзінің орны мен қызметін көре,
сезіне білетін тұлға ғана саналынады.
Сөйтіп мектеп өзінің ізгілікті мәніне ие бола бастады: ерікті де
еркін тұлғаны және оның бізге әлі де беймәлім сырларын дамытып қалыптастыру
– бүгінгі күн талабына айналды.
Ізгілік болмысын жүзеге асыратын, оқушының танымдық мүмкіндіктері
мен шығармашылық қуатының мейілінше ашылуына жағдай жасайтын болуы үшін
білім беру төмендегідей методологиялық ұстанымдарға негізделінеді:
- жеке оқушының дамуына бейімділік;
- білім мазмұнының ізгілік болмысы мен сабақтастығы;
- оқытудың саралану және даралану сипаты;
- білім мазмұнының, оқу-тәрбие үрдісінің біртұтастық (интеграциялық)
сипаты;
- ізгілендірілген білім мен тәрбие берудің Қазақстан Республикасының
ұлттық тарихына, мәдениетіне, дәстүрлеріне негізделуі, олардың жалпы
өркениеттік мақсаттар шоғырында әлемдік және ұлттық мәдениеттермен бірлікте
қаралуы;
- ізгілендірілген білім берудің үздіксіз сипаты;
- уақыт сынынан өткен дәстүрлі іргелі оқу-тәрбие әдістерімен бірге ең
озық жаңа оқыту түрлерін, технологияларын, әдіс-тәсілдерін, ақпараттық және
техниклық құралдарын пайдалануға бағатталу.
Елімізде жас ұрпаққа білім беруді ізгілендірудің мемлекетті
тұжырымдамасы жасалған [4, 7 б.]. Ол ҚР Білім туралы Заңда белгіленген
[5, 3-46 б.], бұл бағыт Қазақстан Республикасы білім қызметкерлерінің 2001
жылы Алматыда өткен екінші құрылтайының құжаттарында көрініс тапқан.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік саясатында ізгілік мәселесіне
үлкен орын беріледі. Қазақстан - 2030 Даму стратегиясында Елбасы
Н.Ә.Назарбаевтың: Барлық қазақстандықтардың өмір сүру жағдайларын,
денсаулығын, білімі мен мүмкіндіктерін ұдайы жақсарту [6, 38 б.]. Деп,
ізгілікті салауатты өмір қалпын даму бағыты ретінде көрсетуі бұған айғақ.
ҚР гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында (1994ж.) Қазақстан
Республикасындағы осы күнге дейін қызмет етіп келген білім беру жүйесінің
әлемдік деңгейге де, өзектілікті практикалық қажеттілікке де сәйкес
еместігі көрсетілген. Егер де әлемнің дамыған елдерінде білім берудегі
дағдарыс білім рыногы саласындағы технологиялыардың тез ауысып отыру
жағдайындағы ақпараттар тасқынымен байланысты болса, біздің елімізде ол
дағдарыстардың табиғаты біршама басқа болып келеді.
Біздің бұрынғы білім жүйеміз идеологизацияланудың жоғары дәрежесінде
жүзеге асты. Қоғамдық пәндер адам табиғатын, оның өмірлік мүдделері мен
қажеттіліктерін, мәдениеттің шынайы құндылықтарын жеткілікті ескермеді, тек
бұрынғы ғылыми білім үлгілеріне ғана бағдарланды. Білім беруді оқшаулау оны
бірыңғай қалыптар мен табынушылықтан шығармау, әлемдік өркениеттен бөліп
ұстау рухани өмірдің жұтандауына әкеп соқты.
Халықтың мәдени-тарихи қазыналарының бүтіндей қабаттары ұмыт
қалдырылды.
Бірақ соңғы кезде Қазақстан Республикасының білім жүйесінде ұлттық
дәстүр, тарих қайта оралуда. Қоғамда әрбір ұлт пен ұлыстың мәдени тілдік
қажеттіліктерін қанағаттандыруда оң көзқарас қалыптастыруды. Ұзақ жылдар
бойы идеологиялық институтқа айналып кеткен мектеп қайтадан мәдениет
ошағына айналып келеді. Республика мектептерінің өміріне кеңінен еніп келе
жатқан Атамекен, Кәусарбұлақ, Елім-ай, Мұрагер, Жұлдыз
бағдарламалары мектеп оқушыларының халық мәдениетімен, озық дәстүрлерімен,
әдет-ғұрыптарымен сусындауына мүмкіндік туғызуда. Заман мен қоғам
қаншалықты өзгергенімен, Адам санасынан мәдени құндылықтар жойылмауы тиіс.
Төл мәдениетінен нәр алған, әлемдік мәдениеттен сусындаған тұлға ғана
қоғамның тұтқасы бола алады [7, 35 б.].
Қазіргі ұлттық мектебімізде білім берудің негізгі міндеттері ретінде
– жан-жақты, мәдениетті тұлғаны тәрбиелеу, тұлғаның өзінің төл мәдениетінен
сусындауы, және өзге мәдениеттерді ұғыну үшін жағдай жасау, мәдениеттер
алмастығына бірін-бірі байытуына бағдар ұстау ұсынылады. Жан-жақты
мәдениетті тұлға де өз мәдениетіне де, өзге мәдениетке де тәнті адамды деп
танимыз. Төл мәдениетті терең білу оған басқа мәдениетке қызығушылыққа
іргетас қаласа, көпмәдениетті білу өз мәдениетін мақтан тұтуға негіз
салады.
Музыкалық әдебиеттерде халықтық аспаптар мәдениетін, халықтық ән
мәдениетін, халықтық сөз мәдениетін сәндік қолданбалы мәдениетті, халықтық
би мәдениетін дәстүрлі көркем мәдениетінің жүйе түзуші сыңарлары деп танып,
оларды жалпы түрде Қазақстанның дәстүрлі көркем мәдениеті деп атайды [8, 47
б.].
Біздің Республикамыздың дәстүрлі көркем мәдениеті Қазақ халқының
ежелден келе жатқан көп жанрлы мәдениетіне негізделеді және ол Қазақстанда
өркен тапқан әртүрлі этникалық мәдениеттерді қамтиды. Олар біздің жалпы
мемлекеттік мағнадағы Қазақстан мәдениетінің құрамдас бөлігі бола отырып,
бір-біріне оң ықпал етеді, әрі өзара байланыста гүлдейді.
Дәстүрлі көркем мәдениетте Қазақстан халықтарының өзара келісімі мен
түсіністігін құрастырушы фактор ретінде әлеумет қауымының адамгершілік,
ізгілік, эстетикалық, танымдық-тұрмыс мәндері көрініс тапқан. Сондықтан да
ұлттық мектебімізде музыка пәні мазмұнды қазақ халқының дәстүрлі көркем
мәдениетінің негізінде қамтуы көздейді. Ол ұлттық мәдениетіміздің
жалпыадамзаттық мәдениетпен, құндылықтар мен үндестік сипатын жеткізуге,
сол арқылы жеке тұлғаның бойында халықтар арасындағы түсіністік сезімдерін
нығайту көзі ретінде де қызмет етеді.
Мәдениетті, оның барлық байлығын толық қанды сезіну гуманитарлық
бағдардағы пәндерде алған білім, түсініктерді кең түрде интеграциялап,
пайдалануға да зор мүмкіндіктер ашады.
Қай халық болмасын өз өнерін рухани тілі ретінде қолданғанын
ескертсек өнер де анна тілі сияқты халық тілін құрайтын сыңар бола алады.
Сондықтан Д.Ушинский айтқандай, баланы халық тіліне ендіру арқылы біз оны
халықтың рух саласына, халықтың ой-сезіміне, халықтың өмірінің ішкі
дүниесіне ендіреміз [9, 34 б.]. Өнер сабақтарының оның ішінде музыка
пәнінің басқа да мектеп пәндер мен психологиялық, педагогикалық ортақтығы
мол, түпкі мұраты бір, ол мәдениетті тұлғаны дамытып, қалыптастыру. Дей
тұрғанмен, музыка сабақтары әсерлі қуатының молдылығы мен көркемдік
дамытушылық мүмкіндіктерінің байлығымен ерекшеленеді. Музыка пәні өзіне
тектес өнер пәндері сияқты көркем өнерді танып білудің жалпы эстетикалық
заңдарын ұстанады. Сұлулық заңдылықтары негізінде музыкалық мәдениеттің
қалыптасуы барысында эстетикалық, этикалық, экологиялық, руханияттық
мәселелер өз шешімін тауып отырады. Сол жинақталған қатынастар мен
сезімдердің ізгілікті игі тәжірибесінің материалдық көрінісі ретіндегі
көркем өнердің бір саласы музыка арқылы мектеп оқушысы өмірге, табиғатқа,
қоршаған айнала дүниені адаммен жалпы адамзатқа ізгілікті қатынас жасау
тәжірибесіне қанығып, үйренеді. Бұның өзі ғылыми түсініктердің сабақтастығы
тұрғысынан келгенде, оқушылардың эстетикалық тәрбиесінің мазмұны мен мәні
деп танылады. Сондықтан да эстетикалық тәрбие күрделі педагогикалық жүйе
ретінде қаралады.
Ал мұндағы жүйе ұғымы зерттеліп отырған музыка мен өнер байланысын
да қамтиды. Педагогикалық жүйенің үлкен жүйелерге тән тұтастық, өзара
іштей байланыстық және сыртқы ортамен қатыстық сапалары болады.
Педагогикалық құбылыстарды жүйелі көзқарас тұрғысынан қарастыру
үлгісі Т.А.Ильинаның [10, с. 200], П.Ф.Талызина [11, 14 б.], Ф.Р.Королев
еңбектерінде көрініс тапқан. Олар жүйелілікті белгілі бір мақсаттарға
бағындырылған және қызымет етіп тұрған құрылым деп нақтылайды.
Эстетиқалық тәрбие жүйесі адамның эстетиқалық қабылдауы мен күйініш-
сүйінішін, эстетикалық талғамы мен мұраттарын, сұлулық заңдылықтары бойынша
шығармашылық әрекеттерін, өнерде және өнерден тыс (тұрмыста, мінез
–құлықта, ерлікте, еңбекте т.б.) жағдайда эстетиқалық құндылықтар жасауға
қабілеттіліктерін дамытуға қызмет етеді.
Сөйтіп музыка мен өнер байланысы эстетикалық тәрбие жүйесі ауқымында
қарастырыла отырып, жеке тұлғаның эстетиқалық-құндылық бағдарларын және
оның эстетиқалық-шығармашылық әрекет мүмкіндіктерін қалыптастыру қызметін
атқарады.
Эстетиқалық тәрбие сондай-ақ этикалық құндылықтармен де бірлікте
көрінеді.
Сұлулық- өзінің басқа қызметтерімен бірге адамгершілік қатынастарды
реттегіштердің бірі. Сұлулықтың тартылыс арқасында адамдар жақсылыққа оны
саналы қабылдаудан және адамгершілік қажеттілікті сезінуден бұрын-ақ
еріксіз ұмтылып отырады.
Эстетикалық тәрбие адамның барлық рухани қабілеттерін дамытады.
Мысалы, А.Эйнштейн скрипкада ойнаған көптеген сағаттарын, өзінің: нағыз
ғылым мен нағыз өнер біртекті ойлау үрдісін талап етеді - деп
куәландырғанындай, зая кеткен уақыт деп санамаған [12, 424-425 б.]. Ұлы
физик ғылыммен және өнермен айналысуды біртұтас іс деп білген.
Өнер - жеке тұлғаға мақсатты түрде жан-жақты эстетикалық әсер етудің
маңызды факторы, онда эстетикалық қатынастар шоғырланған және көрініс
тапқан. Сондықтан да өнерге деген қажеттілік сезім, оны сезіну және түсіну,
көркем шығармашылыққа қабілеттілік сияқты сапалар эстетикалық тәрбиенің
негізгі құрылымдық бөлігі болып саналады.
Мектепте жеке тұлғаны қалыптастыруда эстетикалық тәрбиенің мүмкіндігі
мол. Өйткені мұнда оқу-тәрбие баланың кішкене күнінен азамат болғанша
жүреді және ол тұрақты түрде үздіксіз қайталанып отырады.
Музыканың баланың дамуында үлес қоспайтын саласы жоқ десе де болады.
Музыкалық тәрбиенің дұрыс барысында музыка оятқан көңіл-күй бастауларынын
бас алған әсер бұлақтары баланың өмірінің әр түрлі жағын қамтып, оның дүние-
түйсінімінде тұтастық пен көркем үйлесімнің қалыптасуына қажетті
құндылықтар қосады. Өмірдегі және өнердегі сұлулықпен әдемілікті,
ұнасымдық, жарасымдықты, ізгіліктік пен парасаттықты сезінуге, түсінуге,
сүюге, сақтауға және жасауға үйретеді. Сөйтіп оның мінезқұлқын, қарым-
қатынасын реттейді. Бұған адам қасиеттерінің бір-бірінен бөлінбес сипаттары
және өнер түрлерінің өзара үндес байланысы толық негіз болады. Бұл орайда
оқыту мен тәрбиелеудің тұтастығын құра алудағы музыканың синкретті сипаты
ерекше маңызды, атап айтқанда, оның әдебиетпен біртұтастығы аса мәнді.
Музыканың мектептегі орны мен маңызы туралы Д.М. Кабалевскийдің
пікірінің бағдарламалық мәні бар: эстетикалық білім беру дегенімізді
қайдағы бір қарапайымдандырылған балалар өнерін оқыту деп түсінбеу керек,
ол сұлулықтан ләзаттану мүмкіндігін кеңейтетін және оны жасайтын сезім
ағзалары мен шығармашылық қабілеттерді үздіксіз жүйелі дамыту болып
табылады [13, 8 б.].
Мұндай анықтама эстетикалық тәрбиенің ізгілік қызметін айқындай
түседі. Бұл мақсаттар музыкалық білім беру мен тәрбиелеу үрдісін
ізгілендіру арқылы жүзеге асады. Мұнда музыканың өнермен байланысын қолдану
ләззаттану мүмкіндігін кеңейтіп, сапалық нәтижелерге жетеді.
Жаңа ұлттық мектептегі музыкалық білім мен тәрбиені ізгілендірудің
мазмұндық құрылымы төмендегідей тұжырымдардан тұрады:
- музыкалық мәдениетті қалыптастыру; оған жататындар:
әлеуметтік-көркем тәжірибенің жеке тұлға бойында орнығуы.
Оның өзіндік музыкалық- эстетикалық талғамының әлеуметтік
құнды бағыттылығы мен кендігінің дамуы; музыканың өнердің
басқа түрлерімен біртұтастығы;
- оқушылардың музыкалық әрекет-білімдерін, біліктіліктерін
және тәсілдерін меңгеруі; сөйтіп өз бетінше музыкамен одан
әрі танысу, өз бетінше музыкалық білім жинау, өз бетінше
өзін-өзі музыкалық тәрбиелеу үшін қажетті тұғырлық қордың
құрылуын қамтамасыз етуі;
- музыкалық қабілеттерді, ән салуға дауысты бейімдеуді,
музыкалық сауаттылық, соның ішінде ноталық сауаттылық
жөнінен біліммен біліктілікті дамыту;
- рухани дербестікке жету, жеке көркем мәдениеттің негізі
ретінде рухани еркіндікті қалыптастыру;
- балалық көңіл күй сапасын жетілдіру, музыкалық-эстетикалық
талғамды, қызығушылықты және көркем музыкаға
сүйіспеншілікті, оны тыңдауға және орындауға ықыласты
болуды баулу;
- оқушының музыкалық талғамының ұлттық сипатының неғұрлым кең
қалыптасу, өз халқының ұлттық музыкасы үлгілерін тыңдауға,
оны танып білуге ұмтылуы;
- сабақта және сабақтан тыс меңгерген музыкалық
репертуарларын, білімдері мен біліктіліктерін балалар
ортасында, жеке тұрмыста, демалыста қолдана білуге үйрету
мақсатында музыка сабақтарының қоғамдық пайдалы бағытын
белсенді жандандыру;
- балаларды әншілікке, күйшілдікке, термешілдікке баулу,
хормен айтуға ынталандыру;
- қазіргі заманғы музыка үлгілерін танып білуге баулу, оның
классикалық музыкамен сабақтастық дәстүрін ұғыну;
- әртүрлі техникалық құралдағы, бұқаралық ақпарат
құралдарындағы музыка туралы және анықтамалық, тағы басқа
арнаулы әдебиеттер мен өзбетінше танысуға қажетті білімдер
мен біліктіліктерді балалардың меңгеруі.
Музыкалық білім беру музыка көмегімен Қазақстанның жас азаматы және
патриоты ретіндегі жеке тұлға қалыптастыруға көмектеседі.
Халық өнері оның ішінде ән, күй өнері ғасырдан-ғасырға өзінің жас
ұрпақ үшін өнегелік дидактикалық қызметін белсенді атқарып жетті. Олардың
халықтың тұрмысымен тығыз байланыстылығы, тарихи негізділігі, бейнелілігі,
көркемдігі, ой тереңдігі,синкреттілігі оқушылардың адамгершілігін,
эстетикалық сезімін, талғамын, көркемдік қажетсіну мен қабылдаушылығын,
ұлттық санасын қалыптастыруда ерекше жағдай жасайды.
Қазақ пәндерінің қай-қайсысын алмасақ та өнегелі өсиет пен ізгілікті
мейірбандылыққа, татулық пен бірлікке, адамгершілікке, байсалды мінез-
құлыққа, салиқалы ақылдылыққа насихаттап отырады. Сонымен бірге қазақ
халқының тарихын, өмір сүру тіршілігінің сан қилылығын, қоғамдық
көзқарастарын, өмір құндылықтарын бағалауға тәрбиелейтін ақыл-ойының
жиынтығын танытады. Яғни қазақ әндерінің дидактикалық, танымдық қасиеті
оның ерекшеліктерінің бірі ретінде көрінеді [14, 17 б.] .
Көшпелі елдің рухани мәдениетіне тән синкреттілік қасиет өнер
түрлерін көп ретте ғажайып тұтастыққа бағындырып отырған. Бір ғана эпостың
бойында лирикадан бастап эпикалық жырларға бейін, бебеулеген құлақкүйлерден
бастап алуан нақышты ән-әуездеріне дейін, шиыршық атқан драмалық
қақтығыстан бастап, орындаушының актерлік қанатты шабытына дейін алуан
түрлі өнер түрлері тұтасып жатады. Соның бәрі де тыңдаушысына неғұрлым
күшті әсер ету мақсатына бағындырылып, өмірсүйгіштік, өмір танытқыштық
қасиетті ту етіп отырған.
Музыкада да ауыз әдебиетіндегі сияқты тұрмыс салт әндерінің, еңбек
әндерінің, балалар әндерінің болғаны аян. Бақсы ойыны, қыздың сыңсуы,
жесірдің жоқтауы, жар-жардың айтылуы, жарапазан сарыны белгілі бір жүйедегі
сөзіне қоса ән-әуенсіз болмаған [15, 380 б.].
Жоғарыда көрсетілгендей, халықтық музыка мәдениеті мен халықтық сөз
мәдениеті өзара тұтастыққа өмір сүріп келгені айқын. Бұл тұтастық яғни ән-
күйдің сөз өнерімен байланысы олардың эстетикалық тәрбие-тәлім мүмкіндігін
арттыра түседі. Бұл жеке ерекшеліктерін толықтырып, әсерлей түседі, сол
себептен де ән-күй мен әдебиеттің байланысын ашу, оның эстетикалық тәрбие
берудегі мәнін айқындау аса маңызды.
Халықтық аспаптар мәдениетінде домбыра музыкасы, оның ішінде күй
өзінің дыбыстық өнерінің бейнелік байлығының және өзіне ғана тән
мәнерлігінің арқасында қазақ халқының мол өрнекті өмір құбылыстарын бойына
сыйғызып бейнелей алған, қабілетімен, жанрлық дербестігімен танылады.
Қазақ күйлерінің оның әрбірінің тууы жайында күй аңыздары мен және
шығарманың ішкі ерекшеліктеріне бағдар беретін әңгімелермен біртұтас өмір
сүруі де ерекше құбылыс. Күй аңыздары кең музыкалық дүниетанымның, тыңдай
және сезіне білудің, пайымдай білудің қалыптасуында аса ықпалды болып
танылады.
Қазақтардың халықтық-әншілік шығармашылығы да нағыз синкретті өнер
болып келеді. Әншілік, ақындық, сазгерлік бәрі біртұтас іштей мазмұндас,
бірлікте өмір сүріп, бірлікте кейінгі ұрпақтарға жетіп отырды. Халықтың
парасат пен даналықтың көркем шежіресі болды, олардың эстетикалық қуаты да
осы бірлікте, осы тұтастықта. Сол тұтастық сөз өнері әдебиетпен тығыз
байланысты екені анық. Соны айта кетпеу соқыршылдық. Себебі әуеннің түп
тамыры тарихта ол да бір өнер түрі болғандықтан біз оны әдебиет пәнінен
танимыз.
Қазақ халқының сөз өнері – дәстүрлі өнер ішінде өз алдында дербес
әдебиет ретінде өмір сүріп келгенмен ол өнердің өзге түрлерімен бірге
дамыды. Сөз өнеріндегі поэзиялық қанаттылық, тіл көркемдігі, ой даналығы,
адамгершілікпен, көркем-эстетикалық мазмұнымен табиғи толымдық күйге келді.
Сондықтан да ол сөз өнерін қабылдаудың өзі белсенді жүреді, тыңдаушыларды
оның мазмұн-оқиғасы іштей байытып, бірге күйіндіріп-сүйіндіреді.
Әдебиет пен музыкалық өнердің бірлігі фольклорда кең көрінеді.
Мысалы, Ақсақ құлан - күй аңызы, Саржайлау - лирикалық күй шежіре,
Кісенашқан - күй толғауы, Елім-ай әндері, Алпамыс жыры, айтыстар т.б.
Сол сияқты музыкамен сөз бірлігінде айтылатын халықтың музыкалық
қазынасының бай тәрбиелік қуатын құраушы шығармаларды көптеп алуға болады.
Фольклор үлгілері жинала келе, адамгершілік-көркемдік тәрбие мектебін
атқарған. Олардың тәрбиелік ықпалын орындаушылардың психологиялық күйі
күшейтіп отырған.
Ата-баба домбыра арқылы музыка мен сөз өнері бірлігін өлместей мұра
етіп, кейінге жалғастырып отырды.
Техника мен технологияның өрлеп, қоғам өміріне ықпалы артқан сайын
жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру үрдісінде эстетикалық тәрбиенің
маңызы бұрынғыдан да арта түсуде. Бұқаралық ақпарат құралдарының кең
тарауына және осы арналар бойынша өнер шығармаларының насихатталу
мүмкіндігінің молдығына байланысты адамдардың эстетикалық тұрғыда
сауаттылығын арттырудың қажеттігі жалпы сипат алып отыр. Қазіргі мектептің
жеке оқушыны жан-жақты дамыту, шығармашылық белсенділікті орнықтыру сияқты
ізгілендіру міндеттерін шешуде музыка мен өнер байланысын қолдану ұтымды
болмақ. Өйткені музыка да әдебиет те жеке адамға бағытталғандықтан, өнер
мен жеке тұлға арасында тығыз байланыс құруға зор мүмкіндік тудырады. Сезім
мәдениеті қалыптасуының негізгі кезеңі – адамның мектептік шағы. Осыған
байланысты В.А.Сухомлинский: Балалық шақта бойға даритынның орнын бозбала
шақта және әсіресе есейген шақта ешуақытта толтыруға болмайды. Бұл қағида
рухани өмірдің барлық салаларына және әсіресе эстетикалық тәрбиеге қатысты.
Жеке адамның неғұрлым кейінгі кезеңдеріне қарағанда балалық шақта әсемдікті
тез қабылдаушылық әлдеқайда терең – деп есептеген болатын.
Құлақтан кіріп бойды алар, көңілге түрлі ой салар [16, 273 б.] деп
Абайдың айтқанындай, музыка мен сөз өнерінің бірлестіріліп қолданылуы
оқушының танымдық – көңіл-күй, шығармашылық ойлау әрекетіне қанат береді,
әсем сезімге бөлейді, іскерлік қабілетті арттырады, болашаққа сенімді
нығайтады, алдағы ізгі әрекеттерге құлшыныс оятады. Осы тұрғыдан қарағанда
Педагогика бала дамуының кешегі күніне емес, оның ертеңгі күніне
бағдарлануы тиіс. Тек сонда ғана ол оқыту үрдісінде іргелес даму өрісінде
жатқан даму үрдістерін өмірге келтіре алады [17, 251 б.]. Выготскийдің
концептуалды тұжырымының жүзеге асуында эстетикалық тәрбие, оның аса күшті
құралы музыка мен өнер түрлерінің байланысын қолданылуы қозғаушы күш бола
алады. Эстетикалық тәрбие ізгілікке бағдарланған мектептің ертеңіне,
баланың болашағына қызмет етеді. Музыка – адам рухының шынайы
мүмкіндіктерін ашатын күш [18, 281 б.].
1.2 Музыка мен әдебиет байланысының ұлттық табиғаты
Қазіргі өнертану ғылымына музыкалық құбылыстарды жалпы мәдениетпен
біртұтас қарау тенденциясы тән. Ол көркемойлау түрлерінің өзара бірлігі мен
әсер етуінің даму заңдылықтарының мейлінше терең және кең тараған сипатына
негізделеді. Бұндай интеграция көркем өнердің барлық салаларында да бар,
шын мәнінде оның бөлінбес қасиеті болып табылады. Музыка мен өнер
түрлерінің байланысы мәдениет тарихында тамыры терең болып келеді, оның
көптеген қабаттарын қамтиды. Ақсему Сейдімбековтың Егер ХХ ғасыр
табалдырығын аттағанға дейін қазақ халқына ең мол рухани жұбаныш болған
өнер түрлері қайсысы? – деген сұрақ қойылар болса, онда алдымен сөз өнері,
музыка өнері және қол өнері тілге оралар еді деуіне қарағанда музыка
өнерінің халық үшін қаншалықты зор маңызы болғанын байқау қиын емес. Мұның
өзі өзіміз де жақсы білетін, солай түсінетін шындық емес пе? [19, 167 б.].
Көшпелі өмір салттағы біздің ата-бабаларымыздың өнер үш арнада
дамығандығы тарихи шындық, сонымен қатар А.Сейдімбековтың пікіріне сүйене
отырып, тұжырымдай келе өнерді үлкен үш сатыға бөлеміз. Олар: сөз өнері,
қол өнері, және музыка өнері. Енді өнер түрлерінің әрқайсысына сипаттама
берер болсақ, әрбіреуі өзіндік сала ретінде тәрбиелік, және білімдік,
рухани жағынан көтерер жүгі ерекше.
Өнер алды - қызыл тіл дегендей өнер тілден басталады. Тіл әрбір
халықтың ерте кездерден бергі, өніп-өсуінің, дамуының, болмысының құдіретті
көрінісі. Тілдегі әрбір сөздің ар жағында сол халықтың тіршілік-тынысы,
салт-санасы, әдет-ғұрпы, наным-сенімі, басынан өткен қилы-қилы заманның
белгісі, тарихы тұрады. Демек, оны халық болмысының айнасы деуге әбден
болады. Тілсіз өнер де мәдениет те жоқ. Тіл кез келген халықтың бүгінгі
болмысын, арманын, алдағысын, кешегісін, келешегін бейнелейді.
Сөз өнері музыкалық шығармашылық поэтикасында белсенді және иығы тең
сыңар ретінде қатыса отырып, музыкалық шығармашылықтың маңызды негізі де
бола алады. Сөз мейлі көркем сөз түрінде, мейлі анатикалық түрде болсын,
қалайда болғанда, музыкада тұрақты қатысады немесе тұрақты ықпал етеді,
оның тууына себепші қозғаушы фактор да бола алады.
Музыкалық-әдебиеттік синтездің кең түрде кездесуі барлық ұлттық
мәдениеттерге тән Өзге тіл емдер басқаларыңды, Мен онымен айта алмаймын өз
әнімді деп Р.Ғамзатовтың айтқанындай сөз бен саз бірлігі барлық ұлттарды
маңызды рухани күш болып саналады.
Қазақ ауыз әдебиеті, әсіресе оның алуан жанрлы поэзиялық туындылары
өзінің тұрмысқа сіңуі тұрғысында музыкамен байланыста қолданылған. Бұл
туралы көрнекті этнограф А.Сейдімбек былай деп жазды: Поэзия үлгілерінің
баршасы міндетті түрде белгілі бір ән-әуен, сарын-сөз арқылы жұптаса жетіп
отырған. Абыздар қобызын шалып-шалып алмай, жырау-жыршылар домбырасын
бебеулете қағып алмай, көмейдегі көрікті сөзін сыртқа шығара бермеген. Ақын
болсын, әнші болсын немесе жыршы болсын өз өнерін жұртшылыққа тыңдатар
сәтте қолтығының астынан қобызының, қолының басынан домбырасының табылып
отыратыны – қазақ арасында ерте орныққан. Содан болар қазақтың өнер-
жырларының, толғау-термелерінің қисса-дастандарының өн бойында Қыл қобызын
құбылтып, жабылады, шаң қобызын шалайын, Домбырам басы долана деп
келетін жолдар сөз өнерінің құрғақ сөзбен айтылмай, ән мен әуенге, саз Бен
сарынға салып айтылатынын аңғартады [20, 20 б.].
Музыка әдебиетсіз сондай-ақ әдебиет музыкасыз көп нәрсе жоғалтқан
болар еді. Өнердің бұл екі түрі де өздерінің бір-біріне ұқсас әрі
өзгешелікті әр түрлі құралдары арқылы өмір оқиғаларын адам сезімдері мен
күйініш-сүйініштерін жеткізе алады. Әдебиет музыкаға поэтикалық сюжеттер
беру арқылы оны байытады. Әдебиеттік негізсіз вокальды музыканы айтпағанның
өзінде, опера, балет сияқты жанрлар өмір сүре алмаған болар еді. Ал музыка
өз кезегінде өзінің негізіне салынған әдеби шығармаларға екінші өмір
береді. Олардың өткірлігін, әсерлігін арттырады. Музыка әдебиет
шығармаларындағы кейіпкерлердің, оқиғалардың, дәуірдің сипаттарын
тереңдетіп, айқындай түседі, көп сырлы етеді.
Қазақтың дәстүрлі мәдениеті поэзия мен музыканың өзара байланысының
молдылығымен, музыкалық-поэтикалық синкреттігінің айқындылығымен
ерекшелінеді. Бұл қазақ музыка өнерінің шынайы ұлттық дәстүрі болып
табылады.
Көп жайда ән мен жыр бірлесе қосқанаттаса дамитын болған мұны
фольклор шығармаларына тән синкретизм белгісі дейміз [21, 24 б.].
Ән мен өлең, жыр мен поэзия қазақ даласында өзінің синкреттік
сипатында дамыды. Бұл бірлік ғасырлар бойында қалыптасып, орныға түскен.
Музыкалық мақамның өзіндік құрлысы, композициялық, түр, әуендік
ерекшеліктері поэзиямен тығыз байланысып, астарласып жатады.
Ән мен күйдің әуені сөйлеу тіліндегі сөздердің интонациясына –
дауыс толқынының өзгеріс қозғалысына негізделеді. Бірақ әр дыбыс (өлеңде
сөздің әр жеке буыны) бірінен-бірі жоғарлы-төмен сатылап, әр түрлі үнмен
беріледі де, сондықтан ерекше музыкалық қасиетке ие болады. VII ғасырда
ислам діні шығыс көгіне өрлеп шыққанда, ол да осы ежелгі дәстүр ізімен
дамып, дауысталып арнайы мақаммен оқылатын болған. Діни әдет-ғұрыптар
кезінде музыка аспабы қолданылмаған. Алайда дін иелері құранды жатқа
білумен қатар оны мақамдап айта білуге де міндеттелген.
Құран сүрелері әр түрлі мақамдармен айтылған. Мысалы, Дәуріш, Әли
өзінің Музыкалық трактатында 12 мақамның бірі рехауи әуенімен Мұхамет
пайғамбардың Құран оқитын болғанын айтады. Әрбір діни иесі Құранды белгілі
бір мақаммен айтатын болған.
Бақсы (шаман) өзінің жаратушымен тілдесетін, ауруды емдейтін, күн
жайлататын т.б. құдіретті қасиетін көрсететін сәттерінде көбінесе қобызды
ойнаған, өлең-жырды молынан пайдаланған. Міне, осы кезеңде айтылатын
жырларды бақсы сарыны деп атаған. Әр бақсының өзінің жын-перілерін
шақыратын меншікті өлеңдері болған. Ол өлеңде әулие, әруақтың, жындардың
жұмбақ аттары түсініксіз сөздер мол болып келеді. Алайда музыкалық сарыны
мен бірге айтылуының арқасында тыңдаушы үшін оның мағынасының
түсініксіздігі маңызды бола қоймайды. Сөйтіп, музыка мен сөз үндестігі
синтезделіп, айналадағыларды эмоциялық әсермен сендіретін күшке ие болған.
Қазақтың ауыз әдебиеті өзінің барша бітім-болмысында музыкамен тығыз
байланысты. Поэзия мен музыка өнерінің синкреттік бірлігінен туындаған
айтушылық өнер орындаушылар бойында да тоғысып келген. Сөйтіп
өнерпаздардың өздерін де синкретизм ағарында танылған. Олардың әрқайсысы
жырау және суырып салма айтқыш, теңдессіз күйші және домбырашы, ғажап
орындаушы әнші және термеші болған.
Алғашқы өнер туындылары синкретизм түрінде болған. Ерте кезде эпос,
музыка, би бір-бірінен айрылмай қабатталып жүргендігін А.Қ.Жұбанов болжап
жазған: Бүгінгідегі күйлер әнсіз тартылады. Бұл – әнмен, дауыс қосып
айтатын сөздерден бөлініп шыққан бір жанр. Бірақ алғашқы әзірде бұлайша
бөлектемей, жырмен екеуінің бір жүрген болуының жөні бар. Осы күнгі
қазақтың күйлеріне ұқсас иран, азірбайжан күйлеріне дауыс қосып, ән
шырқайды. Алғашқы әзірде сөйлеп отыратын ертек, арасына дауыс қосып алатын
ән – бәрі аралас боып, бері келе бұлардың бет-бетімен айырылып, бөлініп
шығып кетуі қиын емес. Біз терең тексеріп қарағанда, халық әдебиетінің
өсуінде осы қалып анық барлығын көреміз. Өлең мен эпос бірінен-бірі бері
келе ғана айырылып, алғашқы әзірде аралас жүргенін байқауға болады.
Бері келе әдебиет жанрлары жетісіп, бірінен-бірі бөлініп, қара сөзді
әңгіме, өлең әңгіме, содан кейін өлең бөлек-бөлек жанр болып шыққаны сияқты
күйде де жаңағы сюжетті әңгіме мен күйдің ішінен қара сөз бөлініп әдебиетке
кетіп, сөз құралып, дауыс қосылып айтылғандар ән болып шығып, түрлі
дыбысты, түрлі қозғалысты суреттейтін жерлері бөлініп, күй болып кетсе
керек.
Қазақ музыкалық фольклорының, соның ішінде күй өнерінің тарихи
деректілігі ерекше. Көшпелі тұрмыс кешкен қазақтардың жадында күйлер хатқа
түскендей деректілігімен, алыс заманаларға айғақ бола алатындығымен айрықша
назар аударады.
Ол деректер, негізінде, күй аңызы арқылы беріледі. Қазақ күйшілері,
дәстүр бойынша, күйді тартпас бұрын сол күйдің шығарушысы, шығу тарихы,
күйді кімдердің жеткізгені және қазіргі тағдыры жайында мағлұмат беретін
әңгімесін айтып алатын болған. Бұл дәстүрдің ең алдымен эстетикалық
эмоциялық тұрғыда, сонан соң күйдің музыкалық қасиетінің тыңдаушыға
түсінікті болуына қатысты мәні үлкен. Міне, осы күймен қосарлана айтылатын
әңгімені халқымыз Күй аңызы деп атайды. Қазақта неше мың күй болса, оның
қосарлана айтылатын сонша аңыз әңгімесі бар. Қобыз домбыра, сыбызғы,
жетіген, шаңқобыз, сазсырнай сияқты музыкалық аспаптарымызды тартылатын мың
сан күйдің бір де бірі себепсіз шықпаған.
Бұл аңыз әңгімелер тартылатын күйдің мән мағынасын, әуендік
ерекшелігін, иірім-қағыстарын дұрыс түсінуге себепші болумен бірге,
халқымыздың тарихи әлеуметтік өмірінен мол мағлұмат береді. Күй аңыздары
өзінің нақтылығымен, шынайы өмірді арқау етуімен, халық тарихының ең бір
жанды шежіресі болып табылады.
Күй аңызы орындалатын күйдің сырлы сазына жан бітіріп, толықтырып
отырады, әңгіме түрінде күй алдында айтылатын күй аңыздан өткен өмірдің
тарихи шындығын да этнографиялық шындығын да аңғару қиын емес. Мәселен,
халқымыздың тарихындағы қилы кезең, қиын өткелдер туралы Қорқыт,
Алабайрақ күйлері, ханның қаһары, халықтың даналығы болып Ақсақ құлан
күйі, батырлар туралы Қамбар, Сырым батыр, Исатай-Махамбет, туған жер
туралы Саржайлау, ер қанаты пырақ туралы Бозайғыр. Қара жорға т.б.
күйлерімен бірге солардың сыңары болып күй аңыздары айтылады.
Күй аңызын күйшілік өнерден, әңгімешілдік өнерден жеке дара алып
қарауға болмайды. Олардыңбәрі дәстүрлі өнеріміздің біртұтас эстетикалық-
эмоциялық әсерге бөлейтін төлтума қасиеті деп саналады.
Сөйтіп, күй өнерінің ұлттық табиғаты болып, тәрбиелік қуатын
күшейтеді. Күйдің өзі бір бөлек, аңызы бір бөлек, тартушысы бір бөлек,
аңызы бір бөлек өмір сүрмек емес. Бұл үшеуі біріккенде ғана өнер
толыққанды. Аңызын айта отырып, күйін тарта отырып қана музыкалық
мәдениетіміздің аса бір ірі саласы күй өнерін біртұтас құбылыс ретінде
таныту мүмкін болмақ. Бұл рухани құбылыстың тыңдаушымен арадағы байланысы
эмоциялық-эстетикалық, танымдық-тәрбиелік міндеттерді жүзеге асыруға
мүмкіндік береді.
Әуен-саз күйдің эстетикалық-эмоциялық қызметін атқарса оның ақпарлық-
деректік болмысын күй аңызы білдіреді. Сондықтан да күй аспапты музыка
ретінде сөзге тікелей кіріптар емес. Бірақ бұл екі қасиет біртұтас құбылыс
ретінде тыңдаушыға әсер етеді.
Қазақ халқының әншілігі мен күйшілігі, ән мен күйді өмір сүрудің, бір-
бірімен қатынас жасаудың ең өтімді құралы етуді, әлеуметтік өмірдің барлық
құбылыстарына ән мен күйдің серік болуы, сөйтіп тұтас этностық өнер
деңгейінде өмір сүруі сол музыкасының бір жақты емес, жан-жақты синкреттік
төл сипатында деп қарауға болады.
Күй сияқты қазақ әндерінің де ұлттық синкретті сипаты жоғары. Оның
бойында сөз өнері, би, музыка өнері, сахналық артистік өнер біртұтас
бірлікте өрілген. Ән өнерінің әсер күйші негізінен оның осы синкретті
ерекшелігінде. Оның синкретті мазмұнында халықтың тыныс-тіршілікке,
қоғамдық-әлеуметтік қарым-қатынасқа философиялық көзқарастары ой
тереңдігімен көрініс тапқан. Қазақ әндері халық өмірімен тығыз
байланыстылығымен, тарихилығымен, философиялық ой тереңдігімен, лирикалық
сезіммен, дидактикалық танымдық қызметімен, мелодиялық интоннациялық
құрылымындағы әуен әсемділігімен сипатталады.
Ғасырлар бойы ұрпақтан ұрпаққа тарату үстінде әр орындаушы өз әндерін
жетілдіріп, оның көркемдік және синкреттік қасиеттерін байытып отырады.
Оның бойында халықтың тұрмыс-салты, театр, сөз өнері бір-бірінен дараланбай
тұтас күйінде кейінгі ұрпаққа жеткізілді. Сол арқылы ән тәлім-тәрбиені
таратушы қызметті де атқарды, сөйтіп ән өмірімен жас буынның тәлім-тәрбиесі
тығыз байланыста өмір сүрді.
Өнердегі синкретті қасиетті ұлтымыз қатты қастерлеген. Сөзшең өнерлі
ақын я әнші азаматтарға жиын тойларды төрден орын беріп, қошемет көрсеткен.
Сөз бастаған шешенді қол бастаған батырмен пара-пар санаған. Домбыраға
сүйенетін бұл өнерпаздар тыңдаушыларын музыка мен сөз өнері үйлесімі арқылы
баураған, әннен күйге, күйден толғауға, толғаудан эпосқа деген сияқты бір-
бірінен екінші түріне ауысып, кешенді түрде жырлаған. Әннің сөзін біреу,
музыкасын біреу бөлек-бөлек шығармаған. Оларды бір адам шығаруының өзі
синкреттіктің ұлттық табиғатын айқындай түсетін дәлел.
Дастанды жыршы, қиссашылар жеңіл, қысқа қайырылатын термелі әуенмен
айтады. Тіпті ақындар айтысы да музыкаға сүйенген. Айтыс көбінесе
домбырамен, сырнаймен, және соған қосылып айтқан ақынның әуен, мақамымен
орындалады.
Қазақтың би өнері жайында сөз қозғағанда, оның ерте заманнан
қалыптасып халқымыздың аса бай ауыз әдебиеті мен, ән-күйлерімен, дәстүрлі
тұрмыс-салтымен біте қайнасып келе жатқандығын еске салған жөн. Жоғарыда
өнердің осы бір түрінің о баста билей жүйесімен де, дене қимылдарымен де
шектеле бермейтіндігінен, оның үстіне әртүрлі тарихи себептермен ежелгі
ойындарының алғаш қалыптасқан түрлерінің көпшілігінің бізге жетпеген.
Дегенмен ел есінде олардың мазмұны, оқиға желісі, әр түрлі кәде
жоралғыларымен біте қайнасқан қимыл-тәсілдері қалды.
Егер ауыз әдебиетіне заттық-мәдениеттің ескерткіштеріне, ою-
өрнектерге, жазба деректерге хәм қазақ тілінің өз лексиконына жүгінсек, би
өнерінің де ата-бабадан қалған мәдени ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz