Қазіргі қазақ прозасындағы тақырыптық, жанрлық ізденістері

Кіріспе
Қолданылған әдебиеттер

Төл әдебиетімізде проза жанры өз деңгейінен аса дамыған. Оған дәлел болатын 90 жылдардан бері қарай жазылған көркем туындыларды атауға болады. Тәуелсіздіктен кейінгі жылдары ұлттық драматургияда өмірдің өзекті мәселелерін көтерген Ә.Тарази, Д.Исабеков, С.Балғабаев, Б.Мұқай, Т.Ахметжан, Ш.Мұртаза, Қ.Ысқақ, И.Сапарбай, Т.Әбдік т.б қаламгерлер замандастары тап болған өмір құбылыстарын әртүрлі аспектіде қарастырды.
Әлі де қоғамдық дертке айналған келеңсіз жағдайларды шамалары жеткенше қағазға түсіріп жатыр.
Әр заманның өзіне тән бас көтерер тың тақырыптары болғаны мәлім. Мысалы үшін, соғыс уақытында Ғ.Мүсіреповтің «Қазақ солдаты» сынды романдары жарық көрсе, соғыс уақытынан кейін тың игеру, колхоздастыру, ұжымдастыру сынды тақырыптарға арналған шығармалар жазушылардың қаламына арқау болды. Бұл әр заманның талабы. Ал қазіргі тәуелсіздік жылдарында ше? Біздің бейбіт заманның бейбіт туындылары техника тілі, әлеуметтік желілер, психологизм, фантастикалық тақырыптар төңірегінде жазылуда. Мысалы үшін, Роза Мұқанова да қоғамымыздың толғақты мәселелеріне дер кезінде үн қосып, бүгінгі күннің өте зәру тақырыптарын батыл қозғауда. Атап айтсақ, «Мысықтар патшалығы», «Шатыр астындағы Мен», «Муза», «Сен» атты драмалары адамдарды сын тезіне салар бар шындығымен атойлаған уытты пьесалар. “Мысықтар патшалығы” мен “Шатыр астындағы Мен” пьесаларында билік маңындағы мансапқорлық, сыбайластық, көре алмаушылық, жәдігөйлік, екі жүзділік, сатқындық деген кеселді дертке ұрынған науқас жандар кейіпін шебер бейнелейді.

1.Бердібаев Р. Қазақ тарихи романы. - Алматы: Ғылым, 1979.
2. Бердібаев Р .Тарихи роман. - Алматы: Санат. 1997.
3. Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. - Алматы: Ғылым, 1991.
4. Жұртбаев Т. Бейуақ. - Алматы: Қазақстан, 1990. 304 бет.
5. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы. - Алматы: Ер Дәулет. 1996.
6. Байтұрсынов А. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989.
7. Ахмет Байтұрсынов. Ақ жол. - Алматы: Жалын, 1991.
8.Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. - Алматы: Ер Дәулет, 1994.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

Филология факультеті

СӨЖ
ТАҚЫРЫБЫ: Қазіргі қазақ прозасындағы тақырыптық, жанрлық ізденістері

Орындаған: Мухтарова Айгерім
Тексерген: Құрмамбаева Қ.С

Семей қ., 2015 жыл
Төл әдебиетімізде проза жанры өз деңгейінен аса дамыған. Оған дәлел болатын 90 жылдардан бері қарай жазылған көркем туындыларды атауға болады. Тәуелсіздіктен кейінгі жылдары ұлттық драматургияда өмірдің өзекті мәселелерін көтерген Ә.Тарази, Д.Исабеков, С.Балғабаев, Б.Мұқай, Т.Ахметжан, Ш.Мұртаза, Қ.Ысқақ, И.Сапарбай, Т.Әбдік т.б қаламгерлер замандастары тап болған өмір құбылыстарын әртүрлі аспектіде қарастырды.
Әлі де қоғамдық дертке айналған келеңсіз жағдайларды шамалары жеткенше қағазға түсіріп жатыр.
Әр заманның өзіне тән бас көтерер тың тақырыптары болғаны мәлім. Мысалы үшін, соғыс уақытында Ғ.Мүсіреповтің Қазақ солдаты сынды романдары жарық көрсе, соғыс уақытынан кейін тың игеру, колхоздастыру, ұжымдастыру сынды тақырыптарға арналған шығармалар жазушылардың қаламына арқау болды. Бұл әр заманның талабы. Ал қазіргі тәуелсіздік жылдарында ше? Біздің бейбіт заманның бейбіт туындылары техника тілі, әлеуметтік желілер, психологизм, фантастикалық тақырыптар төңірегінде жазылуда. Мысалы үшін, Роза Мұқанова да қоғамымыздың толғақты мәселелеріне дер кезінде үн қосып, бүгінгі күннің өте зәру тақырыптарын батыл қозғауда. Атап айтсақ, Мысықтар патшалығы, Шатыр астындағы Мен, Муза, Сен атты драмалары адамдарды сын тезіне салар бар шындығымен атойлаған уытты пьесалар. "Мысықтар патшалығы" мен "Шатыр астындағы Мен" пьесаларында билік маңындағы мансапқорлық, сыбайластық, көре алмаушылық, жәдігөйлік, екі жүзділік, сатқындық деген кеселді дертке ұрынған науқас жандар кейіпін шебер бейнелейді. Қоғамда адам қандай іс атқарса да, соңында оның өздеріне не игілік, не індет боп қайтарын драматург шығармаларынан аңғару аса қиын емес. Осындай, ішкі қайшылықтары ұшқыр драматизмге мол өткір пьесалардың сахнада салтанат құра алмай жүргеніне таңымыз бар. Кісі жалықтыратын жаттанды сарында жазылған шығармаларға әбден әуес болып алған режиссерлеріміз драматургтер жоқ, жазбайды деп, дамылсыз дабыл қаға бермей, жоғарыда аталған тәуір дүниелерге түйсік-таныммен көз салса дұрыс болар еді.
Қазіргі қазақ прозасында Т.Шапайдың Үйдің иесі атты туындысы − гротескілік әңгіме. Бұл әңгіме ә дегенде ұсақ-түйек оқиғаға құрылғандай көрінеді. Кейіпкер өзі туралы айтқанда, орташа деген ұғымға екпін түсіреді. Бұл ойдың астарында иллюзия бар. Т.Шапай прозасы − қазақ әдебиетіндегі саяси гротескінің ерекше үлгісі. Қазіргі қазақ прозасындағы жете зерттелмеген саланың бірі - сарындар, соның ішінде айқай сарыны. Т.Нұрмағанбетовтің Айқай повесі сонау грек-түрік соғысы тақырыбына арналған. Өткенге көз жіберіп, шегініс жасау арқылы әңгіменің ішіндегі әңгіме желісі өрбиді. Автор айшықты прозаның өрнектерін қолданады. Т.Нұрмағамбетовтің бұл шығармасындағы түрлік ерекшелігінің бірі - осы айқай сарынынан танылады. Қазіргі қазақ прозасына өз үнімен айқайлап келген Оралхан Бөкейдің Айқайы қандай еді? Абайдың айқайы - жартасқа барып соғылып, кері жаңғырып қайтқан − сол Баяғы айқай еді. Ал, Оралхан Бөкейдің айқайы - − Алтай тауын жаңғыртқан, қайта-қайта жаңғырығып тұрар - Анаулардың айқайы еді. Т.Нұрмағамбетовтің айқайы − алапеспен ауырған тіліне, нәсіліне, ұлтына қарамайтын адамдардың, яғни тәніне ғана емес жан-жүрегіне, жан-дүниесіне алапес дағы түскен адамзаттың баласының айқайы.
Қорытындылай келе, әр кезеңнің өз жазушылары, өз дарындары болатыны хақ. Ендеше қазіргі уақытта проза жанрына қалам тербеп жүрген жазушылардың еңбегін бағалап оқу-біздің міндет!

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ

СӨЖ

ТАҚЫРЫБЫ: Көркем шығармадағы психологизм

Орындаған: Мухтарова А
Тексерген: Құрмамбаева Қ.С.

Семей қ., 2015ж
Психологизм - көркем шындық пен өмірдің шынайы тұсы, көркем шығармадағы өмір шындығының кепілі - психология да, соны жеткізу амал-тәсілдерінің жиынтығы немесе идеялық-эстетикалық шығарма феномен - психологизм, сонымен қатар, кейіпкердің ойы мен іс-әрекетінің кереқарлығы, сана қақтығысынан тұратын ерекше көркемдік жүйе. Психологизм алғашқы көркем туындымен кіндіктес болғанымен оның әр дәуірдегі көрініс беруі әрқилы. Олай дейтін себебіміз, бірқатар ғалымдарымыз оның бастау арналарын Күлтегін жазбаларымен, ауыз әдебиеті үлгілерімен (Ер Тарғын, Қыз Жібек жырларымен, айтыстармен) ұштастыра келе, Х-ХІІ ғасырлардағы көптеген ғұламалар еңбектерінде кездесетіндігін алға тартып, Әл-Фараби еңбектеріндегі (Өлең өнері туралы трактат), Жанақ, Махамбет, Абай, Шәкәрім шығармаларындағы ішкі сезімдердің көрініс табуы ғасырлардан ғасырларға көркем әдебиетпен бірге өркендеп келе жатқан психологизмнің заңды жалғасы екендігін сөз етеді. Бұл туралы әдебиеттанушы-ғалым Б.Майтанов: Психологизм - көркем әдебиеттің тұтас болмысынан ажырамас қасиет. Біз ол жағдайды байқай бермейміз. Сонымен бірге психологизм - көркемдік бейнелеу принципі, ойлау типі, жазушы талантының төл белгісі, әрі стиль көрінісі, - деп тұжырымдайды. Егер әдебиетті адам сезімдерінің сыртқа тепкен көрінісі деп қабылдасақ, оның көркем әдебиеттің ажырамас қасиеті болуы заңды да, бірақ психологизмнің бүкіл көркем әдебиетке тән жалпылық қасиетіне қоса, стильдік құбылыс ретіндегі даралық қасиеті де бар. Бұл туралы орыстың әдебиеттанушы ғалымдары А.Б.Есин, Л.Я.Гинзбург, Л.С.Выготский өз зерттеулерінде біршама тоқталып өткен. Біз осы зертеулерге сүйене отырып, саралап қарасақ, жоғарыдағы шығармаларда психологизм элементтері кездескенімен, барлығының бірдей толыққанды стиль ретінде қалыптасқан психологизм талаптарына жауап бере алмайтындығына көз жеткіземіз, бұл шығармалардың кейбіріне психологизмнің жалпылық қасиеті тән болса, кейбірінде психологизмнің даралық сипатының алғышарттары қалыптаса бастағанын байқай аламыз. Біздің қарастыратынымыз көркем шығармалардағы психологизмнің даралық қасиеті. Ал, оның даралық қасиетінің өзіне ғана тән жанрлық, көркемдік, стильдік ерекшеліктері бар.
Ұлттық әдебиеттегі психологизм аясында әңгіме қозғасақ, поэзияда адам жанының құпияларын, сезімдердің нәзік иірімдерін психологиялық бейнелеу әдіс-тәсілдерін байыта отырып, сөз сиқырымен оқырманына жеткізудегі ең алғашқы қадамды Абай жасады десек, қателеспейтін тәріздіміз. Абайға дейін адам психологиясында болатын өзгерістерді суреттеудің екі түрі (психологиялық параллелизм, әр түрлі монологтар) бар болатын дей келе, өзіне дейінгі әдебиеттің өрістей алмаған жағын толықтырып, сезім дүниесінің сөз арқылы терең суреттеу әдісінің тамаша үлгілерін көрсеткен Абай қазақта бірінші ақын болды. Поэзияда адамның сезімінде болатын әртүрлі құбылыстарды тікелей суреттеу әдісін алғаш Абай енгізді. Ал, прозадағы психологизмнің алғашқы нышандарының әдебиет зерттеушісі, ғалым Майтанов ХІХ ғасыр соңында Дала уәлаяты газетінде жарияланған Бәти әңгімесінен көрініс беретінін айтады. Яғни, психологизм ХІХ ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басында қазақ көркем прозасының пайда болып дамуымен бірге ілесе дамып келе жатқан көркемдік әдіс-тәсілдер деп тұжырымдауға негіз бар. Енді қалыптасып келе жатқан проза жанры ауыз әдебиеті мен өзге елдер әдебиетінен үйрену, өз табиғатымызға лайықтап сіңіре білу үдерісі үстінде болды. Жазуы ерте дамыған елдердегі осы игі дәстүрді қазақтың алғашқы жазушылары өз шығармаларында қолданысқа ендірді.
Бұл тәсілдерді пайдалану тәжірибесі прозада Ж.Аймауытовтың Ақбілегі, Қартқожасы, М.Жұмабаевтың Шолпанның күнәсі, М.Әуезов Қорғансыздың күні, Қаралы сұлуы, т.т. шығармаларынан бастау алады. Әдебиеттегі психологизмді зерттеудің алғашқы нышандарын А.Байтұрсынов Әдебиет танытқыш еңбегінен байқауға болады. Аталмыш еңбектің дарынды сөз деген тарауында көркем шығармалардағы ішкі әлемнің көрінісін толғау деп атай келіп, оған былай деп анықтама беріп өтеді: Толғағанда айтатын нәрсесін толғаушы тысқарғы ғаламнан алмай, ішкергі ғаламнан алады. Толғаушы ақын әуелі көңілінің күйін-мұңын, мүддесін, зарын, күйінішін, сүйінішін айтып, шер тарқату үшін толғайды. Екінші ішкергі ғаламында болған халдарды, нәрселерді тысқа шығарып, басқаларға білдіріп, басқаларды сол көңілдің күйіне түсіріп, халын түсіндіру мақсатпен толғайды. Толғау, қысқасын айтқанда, іш қазандай қайнаған уақытта шығатын жүректің лебі, көңіл құсының сайрауы, жанның тартатын күйі, ақындық жалғыз өз көңілінің күйін толғай білуде емес, басқалардың да халін танып, күйіне салып, толғай алуда.
Қазіргі қазақ прозасында психологизм жанрына қалам тербеп жүрген жазушылардың ішінде Мадина Омарова, Төлен Әбдік, Айгүл Кемелбаеваны ерекше атауға болады. Әсіресе маған қатты әсер еткен шығарма Т.Әбдіктің Оң қол әңгімесі. Алма атты жас қыздың психологиясындағы өзгерістер ақыры трагедиямен аяқталуға итермелейді.
Қорыта келгенде, психологизм оқырманға ерекше әсер беретін жанрлық бағыттың бір түрі. Прозалық шығармалардың шоқтығының биіктей түсуіне әсер етері сөзсіз!

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ

СӨЖ

ТАҚЫРЫБЫ: Тарихи тақырыптағы қазақ романдары

Орындаған: Мухтарова А
Тексерген: Құрмамбаева Қ.С.

Семей қ., 2015ж
Жоспар.
І.Кіріспе. Көркем шығармадағы тарихилық ұғымы
ІІ.Негізгі бөлім:
1.Қазақ прозасындағы тарихилық
2.Қазақ романдарындағы тарихи көріністердің стпат алуы.
ІІІ.Қорытынды

Тарихилық - әдеби шығарманың тарихи әлеуметтік ортамен, белгілі бір халықтың мәдени тарихы, салт дәстүрі, ырым-нанымдары, ұлттық мінезі, ойлау ерекшеліктері, аңсаған арманы, тамырлас болып келетін құбылыс. Осы ұғым суреткер дүниетанымының шартараптылығына, асқан білімдарлығына яки мынадай таным кезеңдерінің
1)өткенді"ретрогноз",
2)бүгінгі"пре-зентогноз",
3) болашакты "прогноз" жетік, жан-жақты меңгергеніне тікелей қатысты. Әдебиеттегі тарихилық. және зерттеу саласындағы методикалық әдіс ретіндегі тарихилық өмірдегі, ақиқат болмыстағы әрбір құбылысты тексеру мен бейнелеу жалпы тарихипроцестің бір бөлшегі, яғни тарихи сабақтастық негізінде қарастырылуы тиіс. Соныменен, тарихилық белгілі бір заманның нақты тарихи жағдайларын, қайталанбас келбеті мен өзіндік қасиеттерін, мән-мағынасын, болмысын, ұлттық тарихи және өмір шындығын, идеялық танымдық тереңдігін көркемдік тұрғыдан баяндап, тарихтың көркемдік философиясын шеберлікпен жеткізу
1960 -- 90 ж. iшiнде Қазақ әдебиетінде тарихи тақырып ерекше қарқынмен дамыды. Ұлттар тарихына жасалған тұсау алынғаннан кейiн қазақ жазушылары елдiң тәуелсiздiгi мен бостандық идеясын тарихи материалдарға сүйене отырып, көтеруге мүмкiндiк алды. Бұл тұрғыда I.Есенберлиннiң (Қаһар", Алмас қылыш", Жанталас", Алтын Орда"), Мұртазаның (Қызыл жебе"), Мағауиннiң (Аласапыран"), Кекiлбаевтың, (Үркер", Елең-алаң") Ә.Әлiмжановтың (Жаушы", Ұстаздың орлауы", Махамбеттiң жебесi"), Жүнiсовтiң (Ақан Серi"), С.Сматаевтың (Елiм-ай") тарихи романдары Қ. ә-нiң қомақты табыстарына айналды. Тарихи романдар үлгiсi бүгiнгi күн тақырыбына шығарма жазушылар үшiн де мектеп болды. Б.Соқпақбаевтың, Жұмадiловтiң, З.Қабдоловтың, Тоқтаровтың, Ысқақовтың, Таразидiң, т.б. жаңа романдары дәуiр шындығының қайшылықты жақтарын кең ашып бейнелеуде, оқырманға заман мен адам туралы ой салуда едәуiр әдеби-көркемдiк жетiстiктерге ие болды. Осы жылдарда театр сахналарында Ахтановтың Әке мен бала", Жоғалған дос", Әбiшевтiң Нұрлы жаңбыр", Жүнiсовтiң Ай тұтылғанда", Ысқақтың Таңғы жаңғырық", Исабековтiң Әпке", Мұрагерлер", М.Хасеновтiң Пай-пай, жас жұбайлар-ай", Қ.Мұхамеджановтың Бөлтiрiк бөрiк астында", Н.Оразалиннiң Шырақ жанған түн", Р.Сейсенбаевтың Түнгi диалог", Нартәуекел" пьесалары табыспен жүрдi. 80-жылдардың соңына қарай, қазақ жазушылары бұрын айтылмай келген халық басынан кешкен аштық, қуғын-сүргiн оқиғаларын жазуға мүмкiндiк алды. Соңғы он жылдықтағы әдеби құбылыстар тақырыбы бүгiнгi күннiң өзектi мәселелерiн қозғауымен, тарихи ойымен, психологизм мен әлеум. iшкi өзара байланысымен, адамның iшкi жан дүниесiне, мiнезiне үңiле назар аударуымен, экол., урбанизация, ғыл.-тех. жетiстiктер көкейтестi, т.б. жайларға көңiл аударуымен ерекшеленедi. Тәуелсiздiк жылдарының рухани нәтижесi Нұрпейiсов (Соңғы парыз"), Қабдолов (Менiң Әуезовiм"), Мұртаза (Ай мен Айша"), Мағауин (Сары қазақ"), Жүнiсов (Аманай мен Заманай"), Нұршайықов (Жазушы мен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.