Аяқ-киімге арналған былғары. Ер-тұрмандық былғарылар. Техникалық былғары. Киімдік-галантереялық былғарылар

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

СӨЖ

Тақырыбы: Аяқ-киімге арналған былғары. Ер-тұрмандық былғарылар. Техникалық былғары. Киімдік-галантереялық былғарылар.

Орындаған :Қайырбек Ж. С

Тобы : ТК-421

Тексерген: Бауыржанова А. З

СЕМЕЙ 2015

ЖОСПАР:

КІРІСПЕ

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1. Былғарының түрлері, аяқ-киімге арналған былғары

2. Ер-тұрмандық былғары және оның түрлері

3. Техникалық және киімдік-галантереялық былғары

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

КІРІСПЕ

Былғары - фабрика жағдайында өңделген тері, мал терілерін химиялық және механикалық әдістерімен өңдеу арқылы алынатын материал. Одан аяқ киім, сырт киім, айыл-тұрман, галантерея, техникалық бұйымдар т. б. жасалады. Мал терісі 3 қабаттан: шелден, өзеңнен, қыртыстан тұрады. Былғары жасау үшін терінің жүні жидітіледі, шелі сылынып, қыртысы жазылады. Терінің өзеңін (ортаңғы қабатын) өңдей отырып былғары алынады. Өзең айқыш ұйқыштанып тығыз байланысқан коллагенді талшықтардан құралады. Құрылым ерекшелігіне қарай өзеңнің өзі 2 қабатқа бөлінеді: үстіңгі және торлы қабат.

Үстіңгі қабат жүн талшықтарының ұшы орналасатын бос қуыстардан, теріден және май бездері мен қан тамырларынан тұрады. Бұлардың арасындағы кеңістік саңылаулары теріні илейтін химиялық құраммен бітеледі де, былғарының сыртқы өңін құрайды. Малдың тұқымы мен күтіміне қарай былғарының өңі де, құрылымы да әртүрлі болады. Өзеңнің торлы қабаты терінің ең тығыз байланысқан қабаты болып саналады. Тор қабаттың қалыңдығы мал тұқымымен оның жасына және талшықтардың тығыздығына байланысты. Теріні жүннен арылту үшін сілті (күл мен әк ерітіндісі) және фермент жағылады, күкіртті натрий, әк ерітіндісі бүркіледі. Бірнеше сағаттан кейін қылшық пен босаң қыртыс арнаулы машинка арқылы оп-оңай ажыратылады. Мұның соңында «шелдеу» машинкасы мен терінің шелі сылынады. Осыдан шыққан шикізат «көн» деп аталады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Былғарының түрлері, аяқ-киімге арналған былғары

Пайдалану мақсатына қарай былғары 4 топқа бөлінеді:

Аяқ-киімге арналған былғары
Ер-тұрмандық былғары
Техникалық былғары
Киімдік-галантереялық былғары

Аяқ-киімге арналған былғары қасаң және жұмсақ былғары түрінде болады. Аяқ киімнің үстіңгі бөлігіне жұмсақ былғары, ал табан бөлігіне (ұлтан, өкше, сірі өкше т. б) қасаң былғары жұмсалады. Қасаң былғары ірі қара мал терісінен жасалады, өңделмеген терінің орташа салмағы 23-26 кг-нана кем болмайды. Жұмсақ былғары қой, ешкі, бұзау, тана, құнажын, жылқы терілерінен жасалады. Ешкі терісінен жасалған былғары өте жұмсақ келеді. Одан күнделікті киетін аяқ киім тігіледі. Қой терісінен жасалған былғары босаң болады, аумағы 50-100дм ² , қалыңдығы 0, 6-1, 2 мм, оны көбінесе аяқ киімнің астары үшін пайдаланады. Бұзау терісінен жасалған былғарының аймағы 65-70 дм ² , қалыңдығы 0, 5-1, 5 мм, тана терісінен жасалған былғарының аумағы 132дм ² , құнажын терісінен жасалған былғарының аумағы 180 дм ² -ге дейін, ал қалыңдығы сапалы болатындықтан одан жылы етіктер мен сәнді аяқ киімдер тігіледі. Жылқы терісінен жасалған былғарының орташа аумағы 400 дм ² , ол мықты болады.

Аяқ киім былғарысы өз ішінен 2 топқа бөлінеді.

Аяқ киімнің үстіңгі бөлігіне арналған былғары
Аяқ киімнің төменгі бөлігіне арналған былғары

Аяқ киімнің төменгі бөлігіне арналған былғары (халық арасында көн немесе табан былғарысы) мүйізді ірі қараның, түйенің, шошқаның, су жануарларының терісі мен жылқының сауыр терісінен жасалады. Көн ұлтандық және ұлтарақтық болып бөлінеді.

Көн - ауданы жағынан алғанда тұтас және жартылай былғары, жонарқа және жартылай жонарқа түрінде шығарылады, олардың түсі табиғи немесе өңделген түрде болады.

Көн былғарысы қалыңдығына қарай алты санатқа бөлінеді, I санаттың қалыңдығы 5мм-ден артады, VI-шы санаттыкі - 2, 6-3 мм. V-VI категория ұлтанға жарамайды, ол ұлтарақ үшін қолданылады.

Аяқ киімнің үстіңгі бөлігіне арналған былғары (халық арасында - бас былғарысы), мүйізді ірі қараның, қойдың, ешкінің, шошқаның терілерінен, сондай-ақ, жылқы терісінің алдыңғы жағынан жасалады. Ол сан рет иілу мен созылуға, кернеу мен қажалуға, ылғал, тер, шаң, химиялық заттар мен жоғарғы температура әсеріне төтеп беруге тиіс.

Аяқ киімдік лакталған былғары - қойдың, ешкінің, бұзаудың, құлынның терісінен жасалады. Былғарының сапасы лактың қасиетіне, оның былғарымен жымдасу беріктігіне байланысты. Лактың кемшілігі - ауа мен буды нашар өткізеді.

Ер-тұрмандық былғары және оның түрлері

Ер-тұрман - салт атқа мініп жүруге қажетті жабдықтардың жиынтық аты. Әйелдерге арналған ер-тұрман (тоқым, үзеңгі, үзеңгі бау, таралғы, ноқта, жүген, сулық, айыл, өмілдірік, құйысқан, пыстан, шеттік, сауырлық, салпыншақ) әшекейленеді. Ерлерге арналған ер-тұрман жеңіл, ықшам, көбінесе мүйіз, сүйекпен, әшекейленеді. Ер-тұрман «ер-тоқым» деп те аталады.

Ат әбзелінің толық жинағы көшпелілер мәдениетінің жетістіктерін аңғартады. Көшпенді өмір сүруде жылқы ең қажетті мал болып есептелді, сондықтан да ат әбзелдерін қазақтар қадір тұтқан. Ер жасалуы мен техникасына қарай бес топқа бөлінеді: шығыс және найман ері, Орталық және Солтүстік Қазақстан, Жетісу және Сырдария ерлері. Бірінші түрінің алдыңғы жағы кең әрі биік болып келеді. Орталық және Солтүстік Қазақстан ерлері найман еріне ұқсас болып келеді, олардың алдыңғы жағы төмен. Батыс Қазақстан ері формасы жағынан ерекше, ол өте жеңіл, әрі жіңішке болып келеді. Жетісу ерлері жіңішке әрі алдыңғы беті биік және олар «шошақ бас ер», «үйрек бас ер» деп аталды.

Ердің бірнеше түрі бар. Түріне қарап былайша аталады: Қазақы ер, қоқан ер, құранды ер, жас балаға арналған ашамай, қазықбас ер, күмістелген әйел ері, ақбас ер, ырыс ері. Қазақ халқының ертеден келе жатқан қол - өнерінің бірі ат әбзелдерін жасау. Ерді былғарымен қаптап, өрнектеп, бедер салып, күмістеп, сүйектеп, асыл тастар салып әшекейлейді. Күмістен өрнектелген ерді «күміс ер» дейді. Ер - тұрман жасайтын шебер ұста ерші деп аталады.

Ер - тұрманға - оған қосымша керекті жабдықтар жатады: тоқым, терлік, тебінгі, үзеңгі, тартпа, өмілдірік, құйысқан, жүген, ноқта, шылбыр, тізгін, аткөрпе, көпшік, кежім, ат жабу, өре, тұсау, кісен т. б. Осының бәрі ағаштан ойылып жасалған қаңқаны толықтырып ер - тоқым атауына ие болады. Төменде халқымыздың ат әбзелдерінің кейбір түрлерінің сипаттамасы беріліп отыр.

скачанные файлы.jpg

Терлік - аттың арқасына жабылатын көлемі тоқымнан сәл үлкен терді сорып тұратын материалдан даярланады. Қазіргі кезде бұл материалдың рөлін жамылғы ойнап жүр. Терлік - ердің астынан төсейтін жаппасы. Ол киізден жасалады. Жылқының арқасына толығымен жауып тұрғандай етіп салынады. Ол аттың терін алады. Оны үнемі күтіп, кептіріп отырады.

Тоқым - көлемі терліктен кіші ердің қаңқасының екі қапталына өлшеніп қиылған киіз. Төрт бұрышты болып келеді. Бұл аттың арқасын ағаш ер жауыр қылмау мақсатында төселеді. Ер тоқым әрі бері жылжымас үшін және екі қапталға ауып кетпес үшін ойлап табылған қайыс баулар байланады. Ал, айыл ердің қапталының артқы жағына байланған бау. Бұл аттың артқы қабырғалары тұсынан байланады.

Жүген - қайыс пен былғарыдан жасалып, жылқының басына кигізілетін айыл-тұрман түрі. Жүген негізінен үш түрлі әдіспен жасалады: түйме жүген, өрме жүген, қайыс пен былғарыны қабаттап ызып тігілген түрі. Сырт қараған көзге ноқтаға ұқсайды. Бірақ жылқыны бағындыру, қалаған жағыңызға жүргізту мақсатында тілдің жоғарғы жағынан салынатын, екі езудің тұсында тұратын ауыздығы болады.
Жүгенде шылбыр болмайды. Оның орнына ауыздықтың екі басындағы шығыршыққа байланған тізгін болады. Қазақтың «екі тізгін, бір шылбыр» сөзі осыдан шықса керекті.

Ноқта - жылқының басына тұмсығы арқылы киілетін ат әбзелі. Ноқтаны қайыстан немесе жібек жіптен де өріп жасай береді. Ноқтаның астыңғы жағында шығыршыққа байланған шылбыр болады. Шылбыр атты доғарып байлау, жетекке алу мақсатында өріліп жасалған жіп.

Үзеңгі - атқа жерден тез міну үшін ойлап табылған тепкішік немесе ілмек. Үзеңгі - ердің бір бөлігі. Ол атты салт мінгенде аяқ салып, демеуге көмек береді. Үзеңгі ер - тоқымға тартпа арқылы бекітіледі. Үзеңгіліктің ені 10-12 мм, ұзындығы 30-35 мм шамасында болады. Ертеде малшылар үзеңгіні таралғымен бірге ерден ағытып алып қасқыр соққан. Жайшылықта үзеңгі бау бір қабат болса, жаугершілік кезде сарбаздар үзеңгі бауды бірнеше қабаттайтын болған. Ат үстінде тұрып садақ тарту немесе найзаласу кезінде негізгі күш үзеңгі бауға түседі. Сондықтан да үзеңгі баудың сайыс кезінде маңызы өте зор болған.

Тартпа - теріден жасалған берік, жалпақ бау. Ерді екі жағынан нықтап, ұстап тұру үшін қолданады.

Құйысқан - бір ұшы аттың құйрығына ілініп, екі ұшы ердің екі қапталына бекитін құрылғы. Бұл ер тоқымның алдыға қарай жылжып кетпеуі үшін қажет. Ол Х әрпіне ұқсас келеді. Сол себепті құйысқан сөзінің шығу төркіні қиысқан, қиылысқан деген сөздерден туындауы әбден мүмкін. Ызбалы құйысқан арасына қайыс салынған екі қабат былғарыдан тігіледі. Сол сияқты құйысқанды қайыстан өріп, түйіп жасауға да болады. Оларды өрме құйысқан немесе түйме құйысқан деп атайды. Егер жіптен өріліп жасалса оны құр құйысқан деп атайды. Металмен әшекейленген құйысқан күміс құйысқан немесе жез құйысқан деп, жасалған металдың ыңғайына орай аталады. Құйысқанның ат құйымшағына таяу жеріндегі шығыршығына үзбеленген әшекейлі салпыншақтар тағылады. Әйел әбзелдері асыл тастармен әшекейленіп салпыншақты, үзбелі, шашақты болып келеді. Ал құйысқанның қиылысатын тұсындағы топсасын кейде күмбездеп, сылдырмақтап та жасаған. Ер адамдар тұтынатын құйысқандар әйелдердікіне қарағанда қарапайымдау бірақ берік болуы шарт.

Өмілдірік - керісінше аттың кеудесінен (төсінен) ердің алдыңғы екі қапталына бекитін құрылғы. Бұл ер тоқымның артқа жылжымауын қамтамасыз етеді. Көбіне шоқтығы биік жылқыларға қолданылады. Өмілдірік жасалу ерекшелігіне байланысты негізінен үш түрге бөлінеді. Былғарыдан ызылған, қайыстан өрілген немесе жіптен құрдан түйілген түрлері болады. Арасына қайыс салынып былғарыдан ызылған өмілдірік өте берік болады. Оның құрылысы өте қарапайым. Ол екі омыраулықтан, бір төс баудан, айылбастан, жырымнан тұрады. Омыраулық пен төс бау оңай жылжып тұруы үшін шығыршыққа орнатылып бекиді.

Қанжыға - ердің артқы екі қапталына бекіген екі бау. Бұл аулаған аңыңды байлап алуға немесе қажетті заттарыңды байлап алуға арналған бау.

Қамшы. Атқа мінген адамды қамшысыз елестету мүмкін емес. Қамшы біріншіден аттың жылдамдығын арттыру үшін қажетті құрал болса, екіншіден қару ретінде де пайдаланылған. Басына қорғасын құйылып өрілген бұзаубас қамшылармен дәлдеп ұрғанда қасқырдың тұмсығын қақ бөлуге де болады. Қамшы түрлері: дүре қамшы, дырау қамшы, бәйге қамшы, көкпар қамшыалты өрім, сегіз өрім, тоғыз өрім т. б. Ата - бабаларымыз қамшының сабын тобылғыдан, өрімін таспалап тілінген қайыстан өрген.
Қамшының білекке киілетін ілмек бауын бүлдірге деп атайды.

Тұсамыс не тұсау - жылқының алдыңғы екі аяғына тағылатын арқаннан есілген (кейін келе ременнен кесіп жасалып жүр) әбзел.

Өре - жылқының алдыңғы аяғы мен артқы аяғына тағылатын әбзел.

Шідер - алдыңғы екі аяқтан және артқы бір аяқтан салынатын әбзел.

Таға - ауылдық жерлерде есіктің маңдайшасына іліп қоятын тағаны біреу білсе біреу білмес. Таға - аттың тұяғына қағылатын ат әбзелі. Таулы - тасты жерлерде жылқының тұяғы мүжілмес үшін және майтабанына тас батпас үшін атты тағалап отырады.

Айыл - атқа ерді бекітуге керекті жабдық. Айыл қайыстан, былғарыдан екі қабатталып қыйылып жасалады, ұзындығы 150-160 см., ені 8 см. Айылдың бір ұшына металл тоға тігіледі. Айылдар төс айыл (тартпа деп те аталады) және шап айылға бөлінеді. Шап айыл төс айылға қарағанда ұзындау болады. Шап айыл жалаң ердің үстінен, ал төс айыл аткөрпенің үстінен тартылады.

Ат дорба - қалың металдан, кенептен, киізден тігілген, жай өрмектеп тоқылып, атқа жем беру үшін пайдаланатын әбзел. Дорба аттың басына дәл келуі үшін бау арқылы қыстырылады. Баудың ұзарып-қысқармалы болғаны жөн.

Ат тарақ - темір сымнан (кейде ағаштан) жасалады, аттың жал-құйрығын, түгін тарайды. Тақтайшаға арасын жиі етіп тіс жасайды, сонымен бірге былғарыдан бау істеледі. Соңғы кезде ат тарақ пластмасадан істелетін болды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.