Қорқыт атаның даналық сөздері
I Кіріспе
II Ғалымның хаты өлмейді
2.1. Қорқыт атаның мақал.мәтелдері
2.2. Қорқыт атаның философиялық сөздері
2.3.Қорқыт атаның қанатты сөздері
2.4. Қорқыт атаның өсиет сөздері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
II Ғалымның хаты өлмейді
2.1. Қорқыт атаның мақал.мәтелдері
2.2. Қорқыт атаның философиялық сөздері
2.3.Қорқыт атаның қанатты сөздері
2.4. Қорқыт атаның өсиет сөздері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Зерттеу объектісі:Ғасырлар бойы халық санасы мен өмірінде өлшеусіз орын алатын әдебиет әлемі, қазақ халқының мол қазынасы- қазақ әдебиеті зерттеу жұмысының негізгі объектісі болып табылады.Ұрпақ сабақтастығына айналған әдебиет майталмандары, мифологиялық наным- сенімнің бейнесі іспеттес Қорқыт өмірі мен шығармашылығы бүгінгі жас студенттердің көз қарасы бойынша бағаланады. Тақырыптың өзектілігі:Түркі халықтар әдебиетінің негізін салушылардың бірі –Қорқыт ата шығармашылығының, соның ішінде өсиет сөздерінің идеясын түсіндіру арқылы бүгінгі жастар мен ертеңгі ұрпақ бойына шын патриоттық сезімді дарыту, адамгершілік құндылықтарды ескере отырып, саналы адам образын қалыптастыру, адам мәселесі, оның өмір сүру қағидалары, мақсат-мұраттары және қоғам мен ұлттық болмыс хақындағы әлеуметтік- тұрмыстық толғаныстарына алып келеді. Онда халқының болашағы, жалпы адамгершілік құндылықтар мен қасиеттерді сақтау, тәлім-тәрбие, ата салтын, дәстүрін құрметтеу мен қастерлеу мәселелері сөз болды. Қорқыттың этикалық әлемі-бұл қазақ халқы қоршаған табиғатқа, ұлы Отанға және оның батырлық өткеніне деген сүйіспеншілігін жиған ұрпақтардың жалғастырушы желісі, әдептілік дәстүрлердің тірі жалғасы, болашаққа сеніммен қараудың таусылмас қайнар көзі және даналықтың қазынасы. Жоғарыда аталған Қорқыт ата өсиет сөздерінің негізгі идеясы мен мақсаты қазіргі қоғамда зиялы азаматтар қалыптастыру жолында өзекті болып табылмақ. Зерттеу нысаны: Тәлімдік мәні күшті афоризмдер, қанатты сөздер мен тағылымдық-танымдық идеялар, өсиет сөздер шығармашылығынан белең алған Қорқыт еңбегі, мәңгілік ұлт пен мәңгілік өмірді жалау еткен Қорқыт идеологиясы зерттеуге арқау болмақ. Жобаның мақсаты: Мәңгілік елдің өшпес ізін қара сөзбен көмкере жеткізген, мәңгілік ойдың иесі Қорқыт атаның нақыл сөздерін зерттеп, замана ағымына сәйкес қолданыстағы орнын айқындап, салмағын саралау. Жоғарыда аталған мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегідей міндеттер алдыға қойылды:
-Қорқыт ата өсиет сөздерін ғылыми жүйеге келтіру;
-Өсиет сөздерінің мән-мағынасын, негізігі идеясы мен тәрбиелік мәнісін ашу;
-Әдеби сабақтастықтың көрінісі болған бүгінгі, ертеңгі ұлт санасына дұрыс әрі дәл ғылыми тұрғыда жеткізудің жолдарын ұсыну.
-Қорқыт ата өсиет сөздерін ғылыми жүйеге келтіру;
-Өсиет сөздерінің мән-мағынасын, негізігі идеясы мен тәрбиелік мәнісін ашу;
-Әдеби сабақтастықтың көрінісі болған бүгінгі, ертеңгі ұлт санасына дұрыс әрі дәл ғылыми тұрғыда жеткізудің жолдарын ұсыну.
1. Айдосов А.Х. Қорқытнама. Алматы: Бастау, 1997. 68 бет.
2. Данабаев К. Түркі жарық жұлдызы // Сыр бойы.
3. Жарықбаев К. Қазақ психологиясының тарихы. Алматы: Қазақстан, 1996-160
4. Жарқынбаев М. Өмір жырын толғаған ұлы баба //
5. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы: Ғалым, 1980,
6. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және туркология. Алматы: Ғыльш,
7. Қоңыратбаев Т. Қорқыт жырларының зерттелуі // Қазақ тілі
8. Қоңыратбаев Ә., Қоңыратбаев Т. Көне Мәдениет жазбалары: Алматы:
9. Қоңыратбаев Ә. Қорқыт туралы ақиқат пен аңыз.// Жалын.-
10. Сейдімбеков А. Қорқыт // Халық кеңесі. -1992. 9
11. Қалиев С. Қазақтың халықтық тәлім-тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық негіздері. /Пед.
12. Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі /Оқу құралы
13.Қыраубаева А. Ежелгі әдебиет. 5 томдық шығармалар жинағы. – 2 том. – Алматы, 2008.
14. Жирмунский В.М. Огузский героический эпос и «Книга Коркута»//«Қорқыт Ата» энциклопедиялық жинақ.-Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1999.-476-572с.
15. Бес ғасыр жырлайды. Екі томдық. Алматы: Жазушы, 1989. Т.1. – 385 б.
16. Книга моего деда Коркута. Пер. Бартольда В.В. // «Қорқыт Ата» энци- клопедиялық жинақ. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1999. – 355-456 с.
2. Данабаев К. Түркі жарық жұлдызы // Сыр бойы.
3. Жарықбаев К. Қазақ психологиясының тарихы. Алматы: Қазақстан, 1996-160
4. Жарқынбаев М. Өмір жырын толғаған ұлы баба //
5. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы: Ғалым, 1980,
6. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және туркология. Алматы: Ғыльш,
7. Қоңыратбаев Т. Қорқыт жырларының зерттелуі // Қазақ тілі
8. Қоңыратбаев Ә., Қоңыратбаев Т. Көне Мәдениет жазбалары: Алматы:
9. Қоңыратбаев Ә. Қорқыт туралы ақиқат пен аңыз.// Жалын.-
10. Сейдімбеков А. Қорқыт // Халық кеңесі. -1992. 9
11. Қалиев С. Қазақтың халықтық тәлім-тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық негіздері. /Пед.
12. Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі /Оқу құралы
13.Қыраубаева А. Ежелгі әдебиет. 5 томдық шығармалар жинағы. – 2 том. – Алматы, 2008.
14. Жирмунский В.М. Огузский героический эпос и «Книга Коркута»//«Қорқыт Ата» энциклопедиялық жинақ.-Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1999.-476-572с.
15. Бес ғасыр жырлайды. Екі томдық. Алматы: Жазушы, 1989. Т.1. – 385 б.
16. Книга моего деда Коркута. Пер. Бартольда В.В. // «Қорқыт Ата» энци- клопедиялық жинақ. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1999. – 355-456 с.
Қазақстан Білім және Ғылым министрлігі
Семей қаласындағы Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
Ғылыми жоба
Тақырыбы: Қорқыт атаның даналық сөздері
Жоба авторлары:Рахымбек Моншақ
Советханова Мадина
Мырзағалиева Ақбота
Мырзаханова Нұрқыз
Ахмер Біржан
2015 жыл
Жоспар
I Кіріспе
II Ғалымның хаты өлмейді
2.1. Қорқыт атаның мақал-мәтелдері
2.2. Қорқыт атаның философиялық сөздері
2.3.Қорқыт атаның қанатты сөздері
2.4. Қорқыт атаның өсиет сөздері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеу объектісі:Ғасырлар бойы халық санасы мен өмірінде өлшеусіз орын алатын әдебиет әлемі, қазақ халқының мол қазынасы- қазақ әдебиеті зерттеу жұмысының негізгі объектісі болып табылады.Ұрпақ сабақтастығына айналған әдебиет майталмандары, мифологиялық наным- сенімнің бейнесі іспеттес Қорқыт өмірі мен шығармашылығы бүгінгі жас студенттердің көз қарасы бойынша бағаланады. Тақырыптың өзектілігі:Түркі халықтар әдебиетінің негізін салушылардың бірі - Қорқыт ата шығармашылығының, соның ішінде өсиет сөздерінің идеясын түсіндіру арқылы бүгінгі жастар мен ертеңгі ұрпақ бойына шын патриоттық сезімді дарыту, адамгершілік құндылықтарды ескере отырып, саналы адам образын қалыптастыру, адам мәселесі, оның өмір сүру қағидалары, мақсат-мұраттары және қоғам мен ұлттық болмыс хақындағы әлеуметтік- тұрмыстық толғаныстарына алып келеді. Онда халқының болашағы, жалпы адамгершілік құндылықтар мен қасиеттерді сақтау, тәлім-тәрбие, ата салтын, дәстүрін құрметтеу мен қастерлеу мәселелері сөз болды. Қорқыттың этикалық әлемі-бұл қазақ халқы қоршаған табиғатқа, ұлы Отанға және оның батырлық өткеніне деген сүйіспеншілігін жиған ұрпақтардың жалғастырушы желісі, әдептілік дәстүрлердің тірі жалғасы, болашаққа сеніммен қараудың таусылмас қайнар көзі және даналықтың қазынасы. Жоғарыда аталған Қорқыт ата өсиет сөздерінің негізгі идеясы мен мақсаты қазіргі қоғамда зиялы азаматтар қалыптастыру жолында өзекті болып табылмақ. Зерттеу нысаны: Тәлімдік мәні күшті афоризмдер, қанатты сөздер мен тағылымдық-танымдық идеялар, өсиет сөздер шығармашылығынан белең алған Қорқыт еңбегі, мәңгілік ұлт пен мәңгілік өмірді жалау еткен Қорқыт идеологиясы зерттеуге арқау болмақ. Жобаның мақсаты: Мәңгілік елдің өшпес ізін қара сөзбен көмкере жеткізген, мәңгілік ойдың иесі Қорқыт атаның нақыл сөздерін зерттеп, замана ағымына сәйкес қолданыстағы орнын айқындап, салмағын саралау. Жоғарыда аталған мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегідей міндеттер алдыға қойылды:
-Қорқыт ата өсиет сөздерін ғылыми жүйеге келтіру;
-Өсиет сөздерінің мән-мағынасын, негізігі идеясы мен тәрбиелік мәнісін ашу;
-Әдеби сабақтастықтың көрінісі болған бүгінгі, ертеңгі ұлт санасына дұрыс әрі дәл ғылыми тұрғыда жеткізудің жолдарын ұсыну. Зерттеудің кезеңдері:
Бірінші кезең- cтуденттердің зерттеу жұмысына кіріспес бұрын жас ұрпақтың Қорқыт өмірі мен шығармаларына қатысты білімдерін саралап, тексеру бөлімінен яғни, сауалнама жүргізу арқылы бастау алды. Екінші кезең- тақырыпқа сәйкес Қорқыттың нақыл сөздерін кітап әрі ғаламтор беттерін іздестіріп, жинақтап, бір жүйеге келтіру және мән-мағынасы мен тірбиелік мәнісін терең зерттеу бөлімімен жалғасты. Үшінші кезең-жобаны әзерлеу үшін жинақталған мәліметтермен тұжырымдарға сүйене отырып, бір болжам мен ғылыми тұжырым жасау, яғни зерттеуді қорытындылау. Зерттеудің ғылыми болжамы: ҮІІІ ғасырда Сыр бойында өмір сүрген Қорқыт Ата-ежелгі түркілердің көрнекті ағартушысы, ойшылы, әрі ақын, сазгер, әрі күйші, тарихта ерекше рухани із қалдырған, халық даналығын жинаушы. Өзінің философиялық толғамдарында өмір мәселелерін көтерді. Мәңгі өлмеудің жолын қиялымен іздестіреді. Қорқыт ата поэма, күйлер шығарып, оны қобызда орындайтын болады. Сол себепті де "Қорқыт ата шығармаларын" "Қорқыт Ата кітабы" деп атайды. Себебі, Қорқыт Ата айтқан жырлар, дастандар жинақталып, 12 тараудан тұратын кітапта батырлық, елдік, адамгершілік туралы оқиғалар жырланады. "Қорқыт Ата кітабы"- бүкіл түркі тілдес халықтарға ортақ аса көрнекті жазба ескерткіші. Бұл еңбекте тәлімдік мәні күшті афоризмдер, қанатты сөздер мен тағылымдық-танымдық идеялар, өсиет сөздер көптеп кездеседі. Кең даланы еркін мекендеп, салтанатты, салауатты өмір кешкен көшпенділер "Адамзат өмірінің мәні неде?" деген философиялық мәселеге ұрпақтар сабақтастығы адамзат тіршілігінің мақсаттарының бірі екендігі туралы түсінікке әкеліп салған. Қорқыт Ата мұрасындағы адам мәселесі, оның өмір сүру қағидалары, мақсат-мұраттары және қоғам мен ұлттық болмыс хақындағы әлеуметтік- тұрмыстық толғаныстарына алып келеді. Онда халқының болашағы, жалпы адамгершілік құндылықтар мен қасиеттерді сақтау, тәлім-тәрбие, ата салтын, дәстүрін құрметтеу мен қастерлеу мәселелері сөз болды. Қорқыт Атаны жалпы түркі халықтарының мәдени-дәстүрінің негізін салушылардың бірі деп қарастыруға болады. Қорқыт ата дана-ақылшы ретінде, біріншіден, даналық толғаныстары мен тұжырымдары, өсиетнамалардан, ғибратнамалар арқылы көрінсе, екіншіден, жырларының идеясы мен ішкі формасынан, үшіншіден, әрбір жыр соңындағы қорытынды сөздерінің ақыл-кеңестері мен батасынан сезімдік сипатты тәлімдік-тәрбиелік ой толғаныстарынан байқатады. Қорқыттың этикалық әлемі-бұл қазақ халқы қоршаған табиғатқа, ұлы Отанға және оның батырлық өткеніне деген сүйіспеншілігін жиған ұрпақтардың жалғастырушы желісі, әдептілік дәстүрлердің тірі жалғасы, болашаққа сеніммен қараудың таусылмас қайнар көзі және даналықтың қазынасы. Ойшыл- сәуегейге жас та, кәрі де және одан өмірлік ауыртпалықтардан айығуға, жанына тыныштық және жүрек- теріне жылылық таба білді. Қорқыттың кеңестері далалықтардың қоғамдық өмірінде үлкен рөл атқарды, олар күні бүгінге дейін халық даналығы шоғырланған мақал мен мәтелдер ретінде қабылданады. Зерттеудің практикалық мәні:Ғылыми зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне сәйкес, Қорқыт ата нақыл сөздерінің мағнасына терең бойлап, практикалық қолдаста көркейуіне үлес қосу негізгі мақсатымыз.Іс жүзінде Қорқыт ата нақыл сөздерін терең зерттеп, ұрпақ бойына дарыту қажеттілігі туындап отыр.Біздің тұжырымға сәйкес, Қорқыт атаның нақыл сөздерін қолданысқа кеңінен енгізу мақсатында төмендегі жағдаяттар мен шешу жолдарын ұсынамыз:
:: Қорқыт атаның Нақыл сөздер атты және сол бөлімді қамтамасыз ететін кітап жарық көру;
:: Ғаламтор беттерінде қажетсіз жарнамалар орнына тәрбиелік мәні зор Қорқыт атаның нақыл сөздері қатыстырылған шағын видеомен қанатты сөздер жазылған парақшаларды көбейту;
:: Мектеп бағдарламасында қосымша сағат бөлініп, Қорқыт атаның қанатты сөздері мен оның идеясының қатпар қатпарымен таныстыру үшін, қосымша сабақтар өткізу;
:: Қорқыт атаның негізгі идеологясын түсінідру мақсатында семинар тренингтарын өткізу.
Қорқыттың мақал - мәтелдері
Қорқыт ата - түркі халықтарына ортақ ұлы ойшыл, жырау, қобызшы. Қорқыт ата өмірде ізі, артында әдеби-музыка мұрасы қалған тарихи тұлға ретінде белгілі. Қорқыт атаның өмір сүрген кезеңі туралы ғылымда әр түрлі болжамдар қалыптасқан. Алайда зерттеулердің көпшілігі Қорқыт ата Сырдария бойында өмір сүрген оғыз-қыпшақ тайпалық бірлестігінде 10 ғасырдың басында дүниеге келген деген тұжырымға саяды. Рашид әд-Дин "Жамиғ Ат-Тауарих" атты тарихи шежіресінде Қорқыт атаны қайы тайпасынан шыққан десе, Әбілғазының "Түрік шежіресінде" оның тегі баят екендігі, оғыздардың елбегі болып, 95 жасқа келіп қайтыс болғандығы айтылады. Сыр жағасына жақын жерде Қорқыт атаның зираты болғанын Ә.Диваев, т.б. ғалымдар өз еңбектерінде атап өтеді. Ә.Қоңыратбаевтың зерттеулерінде Қорқыт ата 11 ғасырдың басында дүниеден өткен делінсе, Ә.Марғұланның еңбектерінде ол 7 - 8 ғасыр аралығында өмір сүрді деген пікір айтылады. Қазақ философиясы тарихында Қорқыт ата - ел бірлігін нығайтқан кемеңгер қайраткер, түркі дүниетанымының негізін жасаған ғұлама ойшыл, әлемдік ақыл-ой мәдениетінде өзіндік орны бар философ-гуманист ретінде көрінеді. [1. 16-20б] Бала кезден білетініміз, Қорқыт ата -- өмірде болған адам. Дей тұрғанмен, жырдағы Қорқыт -- аңыз-әңгімеге толы мифтік бейне. Қорқыт ата былай деген екен... деп басталатын нақыл сөздер көбіне-көп халық арасындағы мақал-мәтел мен қанатты сөздерге тым ұқсас келеді. Осының өзі-ақ дана бабаның атынан қарапайым халықтың өз арман-мұңдарын, ой-тілектерін қағазға түсіріп отырғанын аңғартады.[11.40б]Сөзіміз дәлелді болуы үшін Жазушы баспасынан 1986 жылы жарық көрген Қорқыт ата кітабы атты жинақтағы Қорқыттың нақыл сөздері деген кіріспесін қарастырдық. Оның өзінде мақал мәтелерін жік-жікке бөліп қарастыруға болады. Әуелі Тәңір жайлы мақал - мәтелдерін айта кеткен жөн секілді. Тәңірісі құрамаса, ешкімнің бірі екеу болмайды дейді Қорқыт ата. Рас, басқа берген бақ та, бар да Тәңірінің жазуына байланысты. Сен қанша тыраштансаң да,Алла қаламаса, еңбегің өспейді де, өңбейді де. Осы тұста Қорқыт ата Жаратқанның құдіреті шексіз екенін дәріптеп тұрғандай. Заман ағымына ілесіп кеткен небір кеуделі адамдар бірлерін екеу қыла алмай, өз-өздерімен әлегіп, дал болып жатады. Тәңірдің қалауы олар үшін сенгісіз дүние себебі. Данагөй Қорқыт ата сондай адамдар үшін ақыл ретінде осы бір сөзін қалдырып кеткендей.[2. 37-43б] Келесіде Менмен, тәкаппар адамды Тәңірі сүймейді десе, енді бірде Басқалардан өзін жоғары ұстаған адамға Тәңірі бақ бермейді, дейді. Өте орынды айтылған өсиет! Қара жерге қара да бір, хан да бір дегендей, жер басып жүргесін бәріміздің де дәрежеміз теңдей. Ал өзінің алдында меңмеңсіп, өркөкіректенетін адамдарды Алламыздың ұнатпасы анық. Жаратқан өзі жаратқасын адамдарға бақ бере ме, сор бере өз қалауында. Әрине, иманы жоғары ибалы жанға нұрын шашары анық. Қорқыттың да айтпағы осы іспеттес. Көпті көрген, көрегенді адам өзінің өмір айнасынан әр құбылысты саралай келе,шындықты осылай көрсетсе керек. Ол,сөзсіз, таза шындық.[1. 16-22б]Тәңірі бәндесінің пешенесіне не жазса, сол болады. Дана Қорқыттың бұл сөзі Адамның басы-Алланың добы дегенмен пара-пар. Осы тұста тағы да Тәңірінің шексіз құдіретін тілге тиек еткен. Бәнде- біздіңше пенде. Пешене-тағдыр. Тағдырдан асып ешқайда кетпейсің деген нақ осы! Сондай-ақ, өзге де тақырыптарға сай сөздері қалған: Жігіт тірісінде Қаратаудай қылып, бір күн тыным көрмей дүние жияды, байиды. Бірақ соның ішінен ол өзіне тиісті үлесін ғана жейді.Қорқыт атаның бұл сөзінен бір жағынан адам баласының еңбекқорлығын, тіршілік жасауын көрсек, екінші жағынан дүниеқоңыздылығын,ашкөздігін байқаймыз. [2. 33-35б] Күлді қаншама үйгенмен төбе болмас. Адамның жақсы-жаман қасиеттеріне сай өте орынды айтылған сөз. Сөздің мән-мағынасын кез-келген нәрсемен теңестіріп қарауға болады. Мысалы, балаңды жұрттан қалдырмай қаншы асырап-бақсаң да, дұрыс тәрбие болмаса ол ертең дұрыс адам болмасы анық. Сол секілді, мал-мүлік, дүниені қанша жисаң да, ол адал түрде болмаса , ол сенің пайдаңа асары,қажетіңе толықтай жарары әсте мүмкін емес. Қорқыт ата өмірдің осындай кетіктерін көп сөзбен созбай-ақ, қысқа да нұсқа сөз өрнегімен жеткізсе керек.[1, 50б] Тағы бірде Қара есектің басына жүген таққанмен-тұлпар болмас дейді. Сөздің төркіні тереңде жатыр. Нақылды тура мағынасында алып қарасақ та айтайын деген ой жоғалмайды. Ауыспалы мағынада қарасақ та, ашты шыңдықты әдемі теңеумен астарлап бейнелейді. Қорқыттың нақыл сөздері атты кіріспедегі Бисмиллаһи Рахмани Рахим деп басталатын қасиетті сөздер Баку нұсқасында алынып тасталғандықтан, қазақша аудармасына да енгізбеуді жөн санағандарын қос ғалым ғылыми түсініктемелерінде ескерте кеткен. Бәлкім советтік қызыл идеологиядан қаймығулары оларды осы әрекетке итермелеген болар?![12. 13-14б] Демек, жырдың түпнұсқасы мен В.Бартольд аудармасы -- Құранның қасиетті сөздерімен басталған деген сөз. Енді аталған кітаптағы Қорқыттың нақыл сөздері атты кіріспесінен тағы біраз мысал келтіріп көрелік:...Қорқыт ата тағы не айтқан екен: Аузымды ашсам, тіліме кәлима келеді.Аллаға -- шексіз құрмет! Алланың досы, дініміздің егесі Мұхаммедке -- құрмет!Сол Мұхаммедтің оңында тұрып дұға оқыған Әбубәкірдің аты өлмесін!...Құранның бетін ашып, Ясин сүресін оқығандарға құрмет!... Сөзі көктен түскен, ретімен тізіліп, тілімізді кәлимаға келтірген Құранға -- құрмет!...Аласа жерге салынған Алланың үйі -- Меккеге-құрмет!... Күндердің жақсысы -- жұма өлмесін!... Бүкіл ғаламды жаратқан, теңдесі жоқ Аллаға -- құрмет! Хан ием, көкте тұрған сол Алла бізге рахым етіп, жар болсын! деген екен Қорқыт ата.[2. 80-88б] Иә, қазақ халқы үшін, жоқ, тегіс түркі халқы үшін өлмес, өшпес зор мұра қалдырған Қорқыт атаның нақыл сөздері, мақал-мәтелдері адамзат баласын ақылдылыққа, өмір сүруге жетелері анық. Тіпті, әр сөзінен қазіргі заманың бейесін көргендей боларымыз және бар. Осыған қарап Қорқыт атаны Сол заманның көріпкелі деп айтсақ та болады. Түрлі-түрлі мақалдарымен,нақылдарымен адам бойындағы жақсы-жаман қасиеттерін дәріптеп кеткендей.
Қорқыт атаның философиялық сөздері
Рухани өміріміздің тарихында бір дәуірдің болмыс-бітімін, таным- түсінігін айшықтай түсетін айрықша тұлғалар болды. Исламға дейінгі Тәңірлік дүниетанымның шашырап жатқан дерек көздерінің негізінде пайымдап, бас- аяғын жинақтауға әрекеттенер болсақ, оның бел ортасында тұрған дара тұлғаларды айналып өту мүмкін емес. Солардың бірі, бірегейі-түркі халықтарының арасында есімі ежелден танымал-Қорқыт ата. Шығыс Түркістаннан бастап Кіші Азияға дейінгі түркі халықтарының ауызша да, жазбаша да жәдігерлерінен ойып орын алған Қорқыт бейнесі бір ғана көркемдік дүниенің жеміс еместігі, мұның астарында берісі нақтылы тарихи тұлға, арысы тұтас қоғамдық-әлеуметтік, саяси, діни дүниетаным тамыр тартып жатқан дәуірлік құбылыс жатқандығы даусыз. Байыптап қарасақ, исламнан бұрынғы идеология мен таным-түсінікке қатысы бар тұлғалардың қуаттысы да, жұртшылыққа кеңінен мәшһүр болғаны да Қорқыт есімі. ҮІІІ ғасырда Сыр бойында өмір сүрген Қорқыт Ата-ежелгі түркілердің көрнекті ағартушысы, ойшылы, әрі ақын, сазгер, әрі күйші, тарихта ерекше рухани із қалдырған, халық даналығын жинаушы. Өзінің философиялық толғамдарында өмір мәселелерін көтерді. Мәңгі өлмеудің жолын қиялымен іздестіреді. Қорқыт ата поэма, күйлер шығарып, оны қобызда орындайтын болады. Сол себепті де "Қорқыт ата шығармаларын" "Қорқыт Ата кітабы" деп атайды. Себебі, Қорқыт Ата айтқан жырлар, дастандар жинақталып, 12 тараудан тұратын кітапта батырлық, елдік, адамгершілік туралы оқиғалар жырланады. "Қорқыт Ата кітабы"- бүкіл түркі тілдес халықтарға ортақ аса көрнекті жазба ескерткіші. Бұл еңбекте тәлімдік мәні күшті афоризмдер, қанатты сөздер мен тағылымдық-танымдық идеялар, өсиет сөздер көптеп кездеседі. Кең даланы еркін мекендеп, салтанатты, салауатты өмір кешкен көшпенділер "Адамзат өмірінің мәні неде?" деген философиялық мәселеге ұрпақтар сабақтастығы адамзат тіршілігінің мақсаттарының бірі екендігі туралы түсінікке әкеліп салған. Қорқыт Ата мұрасындағы адам мәселесі, оның өмір сүру қағидалары, мақсат-мұраттары және қоғам мен ұлттық болмыс хақындағы әлеуметтік- тұрмыстық толғаныстарына алып келеді. Онда халқының болашағы, жалпы адамгершілік құндылықтар мен қасиеттерді сақтау, тәлім-тәрбие, ата салтын, дәстүрін құрметтеу мен қастерлеу мәселелері сөз болды. Қорқыт Атаны жалпы түркі халықтарының мәдени-дәстүрінің негізін салушылардың бірі деп қарастыруға болады. Қорқыт ата дана-ақылшы ретінде, біріншіден, даналық толғаныстары мен тұжырымдары, өсиетнамалардан, ғибратнамалар арқылы көрінсе, екіншіден, жырларының идеясы мен ішкі формасынан, үшіншіден, әрбір жыр соңындағы қорытынды сөздерінің ақыл-кеңестері мен батасынан сезімдік сипатты тәлімдік-тәрбиелік ой толғаныстарынан байқатады. Қорқыттың этикалық әлемі-бұл қазақ халқы қоршаған табиғатқа, ұлы Отанға және оның батырлық өткеніне деген сүйіспеншілігін жиған ұрпақтардың жалғастырушы желісі, әдептілік дәстүрлердің тірі жалғасы, болашаққа сеніммен қараудың таусылмас қайнар көзі және даналықтың қазынасы. Ойшыл- сәуегейге жас та, кәрі де және одан өмірлік ауыртпалықтардан айығуға, жанына тыныштық және жүрек- теріне жылылық таба білді. Қорқыттың кеңестері далалықтардың қоғамдық өмірінде үлкен рөл атқарды, олар күні бүгінге дейін халық даналығы шоғырланған мақал мен мәтелдер ретінде қабылданады. Оның қанатты сөзге айналған нақыл сөзі мынадай:
Қар қалың жауса да, көктемге дейін қалмайды, жайқалып өскен көк майса күзге дейін қалмайды. Ескі мақта мата болмас, ескі жауың дос болмас. Сулар тарам-тарам болып, қаншама тасып аққанымен, теңіздерді толтыра алмайды. Менмен, тәкәппар адамды тәңірі сүймейді. Басқалардан өзін жоғары ұстаған адамға тәңірі бақ бермейді. Қара есектің басына жүген таққанмен тұлпар болмас. Қар қаншама қалың жауғанмен- жазға бармас, гүлденіп өскен бәйшешек күзге бармас. Тозған мақта бөз болмас, ежелгі жау ел болмас болмас. Қайыспас қара балтасыз жау алынбас. Мыңғырған мал жиғанмен, адам жомарт атанбас. Анадан өнеге көрмеген қыз жаман, атадан тағлым алмаған ұл жаман. Ондай бала ел басын құрап, үйінен дәм беруге жарамайды. Қорқыт ата өзінің ел-жұртына тағы мынадай өсиет айтқан: Жол қиындығын көрмеген, жабы мінген жігітке Кавказ арғымағын мінгізуден келер пайда жоқ. Қолына өткір қылыш алып, соны жұмсай білмеген қорқаққа қылыш сермеп серп етпе. Жер қадірін ел біледі, ер қадірін ел біледі. Құлын құдыққа түссе құрбақа құлағында ойнайды. Көп қорқытады, терең батырады. Қыз анадан көрмейінше үлгі алмас, ұл атадан көрмейінше үгіт алмас. Ежелгі жау ел болмас, ескі мақта жіп болмас, қонақ келмес үйдің қирағаны жақсы, жылқы жемес шөптің шықпағаны жақсы, адам ішпес ащы судың ағысты жылғаларды қумағаны жақсы, атаның атын былғайтын ақылсыз ұлдың тумағаны жақсы. Адам қанша қажетсінгенімен, ол өз үлесінен артық жей алмайды, т.б.[1, 487 б.]. Қорқыт Ата философиясында ұрпақтар сабақтастығы қағидасына ерекше мән берген. Ұрпақтар сабақтастығы адамзат болмысының басты қағидасы бола отырып, қазіргі заманғы кейбір өркениетті елдердегі бұл қағиданың бұзылуы олардың болмыссыздығына әкеліп, адамгершілік өлшемдерге қайшы келеді. "Салор қазан үйінің шабылғаны туралы әңгімесінің баяны" жырында ұрпақтар сабақтастығы қағидасының тәрбиелік-тәлімдік мәнін төмендегіше суреттейді: Қарлы таулар қартайса, шөп бітпес, Арналы өзендер қартайса, су келмес, Биелер қартайса, құлын бермес, Ей, кәпір әйел қартайса, ұл бермес Баланың өмірге келуін салтанатты түрде атап өтуі және адамзаттың әлемнің бөлшегі ретіндегі тұтастық туралы дүниетанымдық көзқарастары тұжырымдалды. Осы жерден көне Рим философы Цицеронның да: "Бала болмаса, адам мен адамның табиғи байланысының болуы да мүмкін емес. Бұл байланыс жойылса, ортақ тіршілікте ұштасып жатқандығын байқау қиын емес". Оның дидактикалық тұрғыдан берілетін нақыл сөздерінің, оның ішінде ата- салтын қастерлеу, жалпы адамзаттық, адамгершілік құндылықтар туралы айтқан қағидалары бүгін де өз мәнін жойған жоқ. Мәселен, ата дәстүрі мен салты, жанұя тәрбие, тәрбиедегі үлгі-өнеге туралы өсиетнамалары мен қатар жырларында да жақсы айтылады. "Қыз анадан көрмейінше өнеге алмас", "Ұл атадан көрмейінше сапар шекпес", "Ата малынан не пайда, баста дәулет болмаса". Қорқыт атадан қалған тағы бір нақыл сөздерінен мысал келтірсек: "Тәңірге сиынбаған адамның тілегі қабыл болмайды. Тәңірі пендесінің маңдайына не жазса, сол болады". "Менмен, тәкаппар адамды тәңірі сүймейді. Басқалардың өзін жоғары ұстаған адамға тәңірі бақ бермейді", "Анадан өнеге көрмеген қыз жаман, атадан тағылым алмаған ұл жаман. Ондай бала ел басы құрап, үйінен дәм беруге де жарымайды", "Ананың көңілі балада болар", "Ақылсыз баладан ата дәулетінен қайран жоқ", "Батыр туған жігіттің садағының оғы да қылыштай кесіп түседі", "Атаның атын былғаған ақылсыз баланың әке омыртқасынан жаралып, ана құрсағында шырланып, тумағаны жақсы", "Ата даңқын шығарып, өзінің тегін қуған балаға ешкім жетпейді", "Өтірік сөз өрге баспайды, өтірікші болғаннан, жарық көріп, өмір сүрмеген көп артық". Қорқыттың ой-пікірін философиялық тұрғыдан тұжырымдайтын нақыл сөздер, өсиеттер, қанатты сөз тіркестері өте көп. Қорқыт ата есімімен байланысты осындай үлгі-өнеге сөздер ел аузында көп сақталған. Мәселен ата салты, оның сабақтастығы мен өмір сүру тәсілі: қабылдап алу, сақтау, кейінгіге жеткізу сияқты уақыт бойынша ұрпақтар алмасуының кезеңдеріне негізделген үш сатысы туралы өсиетнамаларымен қатар жырларынан да көрінеді. Оны Қорқыт атаның өсиет-нақыл сөздерінен көз жүгірткенде анық байқаймыз. Отбасындағы әйел рөлін түсінуге қатысты қызықты идеялардың өзара алмасуы мен ой толғаулардың үндестігін Қорқыт Атадан да байқауға болады. Қорқыт бойынша, әйел-үйдің тірегі, ондай әйел өзінің күйеуі аңға шығып кетіп, үйге түзден қонақ келсе, ол қонақты тамақтандырады, шөлін қандырады, дем алдырады да жібереді. Бұл Айша мен Фатима тектілер, мұндайлардың тіпті мыңы өсе берсін, ондай әйел сенің ошағыңа да келетін болсын Қорқыт кітабының кіріспе сөзінде әйел төрт түрлі болады, оның басы құт әйел, соңы - қанағаты жоқ әйел, одан қалса елін ығыр қылытын кесір әйел, тірлігін ұқсатпайтын салақ әйел деген. Жақсы әйел ерінің бар жоғын білдірмей, елге аға бола алады дейді. Мұнысы мақал емес, нақыл сөз.[2, 359 б.] Атаның атын былғаған жетесіз баланың әке омыртқасынан жаралып, ана құрсағында шырылдап тумағаны жақсы. Ата даңқын шығарып, өзінің тегін қуған балаға ешкім жетпейді, - дейтін ұлы бабаның нақыл-өсиет сөздерінде өткен заман кескіні, үй-тұрмыс жағдайы, ата-ана, ұл мен қыз, күйеу бала, табиғат көрінісі, хайуанаттар тіршілігінен түсінік беріп, өмір туралы философиясы мен ажалмен алысқан аңыздарында оптимистік сарын бар. Ұлы баба арманы, мұраты адамзатқа жер бетіндегі өмірдің мәнін ұғындыру, адамдар жүрегіне қайсар рух пен кемел ізгіліктің дәнін себу арқылы асыл қасиеттер дарыту.[3, 358 б.]. Сонымен қорытындылай келе, Қорқыт мұраларының ақыл-нақылға құралған шешендік нақыл сөздерінің аз кездеспейтінін байқауға болады. Нақыл сөздерінде ырғақ, ұйқасқа құралған мазмұны терең ұшқыр да ұтымды ой анық аңғарылып, бүгінгі күнде де өз тәрбиелік мәнін жоғалтпаған. Ғасырлар сынынан өтіп, бізге жеткен Қорқыт ата қазақ әдебиетінің негізін салушылардың бірі және ол тудырған Қорқыт ата кітабы бүгінгі жастар үшін оғыз, қыпшақ дәуірінің ұлы мұрасы қазақ эпикалық дәстүрінің алғашқы баспалдағы ретінде жасай бермек. Қорқыттың пайымдауынша, адамдар адамилық қасиеттерін сақтап қалу керек. Адам үшін ең қауіптісі-адамилықты жоғалту. Қорқыт көтерген мәңгілік мәселесі-өмірсүйгіштікке шақыру және өмірді сүйген адам ғана өз ұрпағын адамгершілік негізінде тәрбиелейді, сол арқылы жалпы халықтың болашағы алдында өзінің жауапкершілігін түсінеді және перзенттік борышын барынша парасаттылықпен, ыждағатты түрде орындауға тырысады. Адамның тектілігі де, намысының негізгі кейпі де осында жатыр. Тектілікке, атаққа іліну немесе байлық пен мансап құру жатпайды, керісінше, дүниенің сырын, оның терең мәнін жүрегіңмен түсініп, ақылыңмен екшеп, айналаңа жылуыңды шаша жарқын өмір сүруді жатқызуға болады. Адам жақсы істің жалғасын біліп, дүниені көркейтуге өз үлесін қосуы, дарынын шабытпен шалқытып, адамдарды біріктіре білсе тектілік танытқаны. Бұл болмыста өмір сүре білу дегеніміз әлеуметтік шындықтағы қиындықтарды белсенді түрде жеңе білу, мүмкіндігінше тіршілікпен үйлесімділікті орнатуға атсалысуы. Бұл іс- әрекеттегі ұқыптылық -адамның үлкен өмірдің алдындағы жауапкершілігі. Қорқыт жырларындағы отаншылдық пен ерлік, ізгілік пен әдептілік, сабырлылық пен төзімділік-біздің бәріміздің ата-бабаларымызды қандай қиын сыннан да алып шыққан түркілік қанымызда бар қасиеттер. Қорқыт ата мұрасы ертеңгі зиялы азамат ретінде елінің шын патриоты болып өсуімізге ықпалы зор, сондықтан Қорқыт атаның нақыл сөздерін әр жастағы адам өзінше оқиды, өзіне керегін алып, өмірлік тәжірибеде қолданады. Осы болмысымыз бен дүниетанымызды келер ұрпақтарымыз да мәңгілікке жалғастырып, адамзат өркениетінің тарихында лайықты орнымызды иелену үшін біз Қорқыт Ата мұрасын зейін қоя оқып, өзімізден кейінгі ұрпаққа үлгі өнеге етуіміз қажет. Қорқыт ел бірлігін нығайтқан кемеңгер қайраткер ғана емес, түркілік дүниетанымның мәйегін жасап кеткен ғұлама ойшыл, әлемдік ақыл-ой мәдениетінде өз орны бар философ-гуманист айтты деген мақалдар мен нақыл сөздердің өзінің мәнін жоймағандығы соншалық, оның кейбірі әлі күнге дейін қазіргі қазақ өмірінде қолданылып келеді.
Қорқыттың қанатты сөздері
Ал халқымыздың даналығын білдіретін ірі тарихи тұлғаларды зерделеу қазіргі ұрпақтың, гуманитарлық ғылымдардың қасиеті парыздарының қатарына жатқызамыз. Осы тұрғыдан алғанда ғасырлар қатпарларында жасырынған рухани мұралар көптеп саналады. Ортағасырлық ой-пікірдің даму тарихында аты әлемге әйгілі ортағасырлық данышпандардың бірі - Қорқыт Ата қазақ жерін әлемге мәшһүр етті.
Қазақ арасындағы аңыздарда Қорқыт - көпті көрген батагөй, сәуегей, атақты музыкант әрі ойшыл дария. Ол айтқан болжау дәл келіп отырған. Адам өмірі, мінез-құлық, тағдыр жайында тұңғиық, кемелді толғаулар қалдырған. Әлішер Науаи Қорқыт жайында былай деп жазады: Түрік ұлысы арасында Қорқыт атадан даңқты, одан асқан кісі жоқ еді. Оның даңқына ешкім тең келмейтін. Өзінен кейінгі көп жылғы келешекті болжап айтқыш данышпан еді, оның таң қаларлық нақыл сөздері осы күнге дейін бар.
Ой атасы Қорқыт айтқан мақал- мәтелдер, қанатты сөздер, ұтымды фразеологиялық тіркестер ғасырлар бойында онша өзгеріске ұшырамай, сол күйінде қазақ қауымы арасында ауызша да сақталып келген. Қорқыт дастанында ақыл- ойдың алыбы Қорқыт ата айттыдеген қанатты сөздер, мақал- мәтелдерге айналып кеткен фразеологиялық сөз тіркестері, өсиет нақыл сөздер көп.
Қорқыт атадан қалды дейтін, шешендік нақыл, ойшыл, өсиет сөздер өмірден түйгені көп кәрі дананың алып бейнесін бүгінгі оқушы қауымға анық елестетеді: Ат тұяқты келеді, ақын тілді келеді, Ажал келмей кісі өлмес, өлген адам тірілмес, Шыққан жан қайтып кірмес. Бетеге биікке теңесе алмас, Есекке қанша жүгін салғанмен, ат болмас, Қар қанша қалың жауғанмен, көктемнен қалмас, Бақ қанша гүлдегенмен, күзден қалмас, Ескі темір біз болмас, ескі дұшпан дос болмас, Анасыз қыз ақылға жарымас, әкесіз ұл сыйға жарымас, Қорқаққа қылыш жұмсаудың қажеті жоқ, Шаба білмеген атты қинайды т.б.
Оның дидактикалық тұрғыдан берілетін нақыл сөздерінің, оның ішінде ата-салтын қастерлеу, жалпы адамзаттық, адамгершілік құндылықтар туралы айтқан қағидалары бүгін де өз мәнін жойған жоқ. Мәселен, ата дәстүрі мен салты, жанұя тәрбиесі, тәрбиедегі үлгі-өнеге туралы өсиетнамалары мен қатар жырларында да жақсы айтылады. "Қыз анадан көрмейінше өнеге алмас", "Ұл атадан көрмейінше сапар шекпес", "Ұлдың күні қараң, ата өлік мал қалмаса", "Ата малынан не пайда, баста дәулет болмаса".
Қорқыттың Атаның атын былғаған ақылсыз баланың әке омыртқасынан жаралып, ана құрсағында шырланып, тумағаны жақсы. Ата даңқын шығарып, өзінің тегін қуған балаға ешкім жетпейді, Анасыз қыз ақылға жарымас, әкесіз ұл сыйға жарымас немесе Ұл ақылды хош көрмес - ата үлгісін көрмесе, қыз жарытып ас бермес - ана үлгісін көрмесе деген нақыл сөздері қазақтың ата- анаға байланысты айтылатын Ата тұрып ұл сөйлегеннен без, ана тұрып қыз сөйлегеннен без, Ана алдында - құрмет, әке алдында - қызмет деген мақал- мәтелдермен мағыналас деуге болады.
Қорқыттың Анадан өнеге көрмеген қыз жаман, атадан тағылым алмаған ұл жаман. Ондай бала ел басын құрап, үйінен дәм беруге де жарамайды деген тәрбиеге байланысты сөзі Әке көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер мақалына ұқсайды. Қорқыт Атаның ел аузында қалған көптеген нақыл сөздері әлі күнге дейін өз өзектілігін жоғалтпайтыны анық. Құмды қанша үйгенмен төбе болмас, Қара есектің басына жүген таққанымен тұлпар болмас, Күңге сарыпай шапан жапқанмен, бәйбіше болмас, Тозған мақта боз болмас, ежелгі жау ел болмас, Ананың көңілі балада, баланың көңілі далада, Сырын білмеген аттың сыртынан жүрме, Ең сүйкімді әйел - отбасының құты болған әйел секілді қанатты сөздері қазақ халқының мақал-мәтеліне айналды. Осы нақыл сөздердің жолдары арқылы отбасындағы ананың рөліне ерекше назар аударылғандығын байқаймыз. Қорқыт Ата философиясында ұрпақтар сабақтастығы қағидасына ерекше мән берген. Ұрпақтар сабақтастығы адамзат болмысының басты қағидасы бола отырып, қазіргі заманғы кейбір өркениетті елдердегі бұл қағиданың бұзылуы олардың болмыссыздығына әкеліп, адамгершілік өлшемдерге қайшы келеді. Салор қазан үйінің шабылғаны туралы әңгімесінің баяныжырында да ұрпақтар сабақтастығы қағидасының тәрбиелік-тәлімдік мәнін былайша суреттейді: Қарлы таулар қартайса, шөп бітпес,
Арналы өзендер қартайса, су келмес,
Биелер қартайса, құлын бермес,
Ей, кәпір әйел қартайса, ұл бермес.
Баланың өмірге келуін салтанатты түрде атап өтуі және адамзаттың әлемнің бөлшегі ретіндегі тұтастық туралы дүниетанымдық көзқарастары
тұжырымдалды. Осы жерден көне Рим философы Цицеронның да: Бала
болмаса, адам мен адамның табиғи байланысының болуы да мүмкін емес. Бұл байланыс жойылса, ортақ тіршілікте ұштасып жатқандығын байқау қиын емес.[14. 125 ]
Қар қанша қалың жауғанмен, көктемнен қалмас деген сөзі Мезгіл жетсе, мұз да ерір мақалымен мазмұндас келеді.
Ескі темір біз болмас, ескі дұшпан дос болмас деп достық пен дұшпандықты салыстыра отырып, адал досты, жақсы жолдасты үлгі етеді.
Қазақтың мақал- мәтелдерінің бір алуаны достыққа, жолдастыққа арналған. Мысалы; Ескі дос есіңнен кетпес, жаңа дос қадіріңе жетпес, Ежелгі дұшпан дос болмас т.б.
Ұлдың күні күн емес -- атадан мал қалмаса, ата малы пұл емес -- баста ақыл болмаса дегеннен байлық пен ақылдың ара жігін ажыратамыз.
Менмен, тәкаппар адамды Тәңірі сүймейді, Басқалардан өзін жоғары ұстаған адамға Тәңірі бақ бермейді сияқты тәлім- тәрбиеге байланысты айтылған сөздері қазақтың Ұлық болсаң, кішік бол деген мақалымен мазмұндас екенін байқаймыз. Күлді қаншама үйгенмен төбе болмас деген сөздері қазақтың Құм тау болмас сөзімен ұқсас.
Міне осылайша, бүгінгі қолданысымыздағы мақал-мәтелдерге төркіндес нақыл сөздерді Қорқыт нақыл сөздерінен көптеп табуға болады.
Адам өмірі-қамшының сабындай ғана қысқа екен, досы көп, ұрпақ тәрбиелеген ұтады екен. Адам кірмес қара үйдің құлағаны мақұл. Жылқы жемес арам шөп, өспегені мақұл. Адам ішпес ащы су, ақпағаны мақұл. Даңқ әпермес баланың әкесінің белінен шықпағаны мақұл, құрсағынан ананың шықпағаны мақұл. Жалған сөздің дүниеге келмегені мақұл. Жер құнарын шөппенен қоректенген аң білер. Жер тесігін құлан білер, ауыр- ауыр сілемін түйе білер, жер жапсарын түлкі білер, ұлының кімнен туғанын анасы білер. Ел арасындағы ер мен езді қолына қобыз ұстап аралаған жыршы білер. Тебегеннің таңын сүзеген айырады.Сауыттың қасиеті - қылышпен ұрғанда,
Аттың қасиеті - жаудан алып шыққанда көрінер. Көп қорқытады, терең батырады деген сөздері де қазақ ұғымына сай келеді.
Қорқыт ата кітабын орыс ғалымы, академик В.Бартольд ондаған жылдар бойы зерттеп, аянбай, тер төгіп, орыс тіліне аударған. Ғалым Бартольдтың аудармасы негізінде Қорқыт ата кітабын қазақ тіліне аударған ғалымдар: филология ғылымдарының докторы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Семей қаласындағы Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
Ғылыми жоба
Тақырыбы: Қорқыт атаның даналық сөздері
Жоба авторлары:Рахымбек Моншақ
Советханова Мадина
Мырзағалиева Ақбота
Мырзаханова Нұрқыз
Ахмер Біржан
2015 жыл
Жоспар
I Кіріспе
II Ғалымның хаты өлмейді
2.1. Қорқыт атаның мақал-мәтелдері
2.2. Қорқыт атаның философиялық сөздері
2.3.Қорқыт атаның қанатты сөздері
2.4. Қорқыт атаның өсиет сөздері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеу объектісі:Ғасырлар бойы халық санасы мен өмірінде өлшеусіз орын алатын әдебиет әлемі, қазақ халқының мол қазынасы- қазақ әдебиеті зерттеу жұмысының негізгі объектісі болып табылады.Ұрпақ сабақтастығына айналған әдебиет майталмандары, мифологиялық наным- сенімнің бейнесі іспеттес Қорқыт өмірі мен шығармашылығы бүгінгі жас студенттердің көз қарасы бойынша бағаланады. Тақырыптың өзектілігі:Түркі халықтар әдебиетінің негізін салушылардың бірі - Қорқыт ата шығармашылығының, соның ішінде өсиет сөздерінің идеясын түсіндіру арқылы бүгінгі жастар мен ертеңгі ұрпақ бойына шын патриоттық сезімді дарыту, адамгершілік құндылықтарды ескере отырып, саналы адам образын қалыптастыру, адам мәселесі, оның өмір сүру қағидалары, мақсат-мұраттары және қоғам мен ұлттық болмыс хақындағы әлеуметтік- тұрмыстық толғаныстарына алып келеді. Онда халқының болашағы, жалпы адамгершілік құндылықтар мен қасиеттерді сақтау, тәлім-тәрбие, ата салтын, дәстүрін құрметтеу мен қастерлеу мәселелері сөз болды. Қорқыттың этикалық әлемі-бұл қазақ халқы қоршаған табиғатқа, ұлы Отанға және оның батырлық өткеніне деген сүйіспеншілігін жиған ұрпақтардың жалғастырушы желісі, әдептілік дәстүрлердің тірі жалғасы, болашаққа сеніммен қараудың таусылмас қайнар көзі және даналықтың қазынасы. Жоғарыда аталған Қорқыт ата өсиет сөздерінің негізгі идеясы мен мақсаты қазіргі қоғамда зиялы азаматтар қалыптастыру жолында өзекті болып табылмақ. Зерттеу нысаны: Тәлімдік мәні күшті афоризмдер, қанатты сөздер мен тағылымдық-танымдық идеялар, өсиет сөздер шығармашылығынан белең алған Қорқыт еңбегі, мәңгілік ұлт пен мәңгілік өмірді жалау еткен Қорқыт идеологиясы зерттеуге арқау болмақ. Жобаның мақсаты: Мәңгілік елдің өшпес ізін қара сөзбен көмкере жеткізген, мәңгілік ойдың иесі Қорқыт атаның нақыл сөздерін зерттеп, замана ағымына сәйкес қолданыстағы орнын айқындап, салмағын саралау. Жоғарыда аталған мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегідей міндеттер алдыға қойылды:
-Қорқыт ата өсиет сөздерін ғылыми жүйеге келтіру;
-Өсиет сөздерінің мән-мағынасын, негізігі идеясы мен тәрбиелік мәнісін ашу;
-Әдеби сабақтастықтың көрінісі болған бүгінгі, ертеңгі ұлт санасына дұрыс әрі дәл ғылыми тұрғыда жеткізудің жолдарын ұсыну. Зерттеудің кезеңдері:
Бірінші кезең- cтуденттердің зерттеу жұмысына кіріспес бұрын жас ұрпақтың Қорқыт өмірі мен шығармаларына қатысты білімдерін саралап, тексеру бөлімінен яғни, сауалнама жүргізу арқылы бастау алды. Екінші кезең- тақырыпқа сәйкес Қорқыттың нақыл сөздерін кітап әрі ғаламтор беттерін іздестіріп, жинақтап, бір жүйеге келтіру және мән-мағынасы мен тірбиелік мәнісін терең зерттеу бөлімімен жалғасты. Үшінші кезең-жобаны әзерлеу үшін жинақталған мәліметтермен тұжырымдарға сүйене отырып, бір болжам мен ғылыми тұжырым жасау, яғни зерттеуді қорытындылау. Зерттеудің ғылыми болжамы: ҮІІІ ғасырда Сыр бойында өмір сүрген Қорқыт Ата-ежелгі түркілердің көрнекті ағартушысы, ойшылы, әрі ақын, сазгер, әрі күйші, тарихта ерекше рухани із қалдырған, халық даналығын жинаушы. Өзінің философиялық толғамдарында өмір мәселелерін көтерді. Мәңгі өлмеудің жолын қиялымен іздестіреді. Қорқыт ата поэма, күйлер шығарып, оны қобызда орындайтын болады. Сол себепті де "Қорқыт ата шығармаларын" "Қорқыт Ата кітабы" деп атайды. Себебі, Қорқыт Ата айтқан жырлар, дастандар жинақталып, 12 тараудан тұратын кітапта батырлық, елдік, адамгершілік туралы оқиғалар жырланады. "Қорқыт Ата кітабы"- бүкіл түркі тілдес халықтарға ортақ аса көрнекті жазба ескерткіші. Бұл еңбекте тәлімдік мәні күшті афоризмдер, қанатты сөздер мен тағылымдық-танымдық идеялар, өсиет сөздер көптеп кездеседі. Кең даланы еркін мекендеп, салтанатты, салауатты өмір кешкен көшпенділер "Адамзат өмірінің мәні неде?" деген философиялық мәселеге ұрпақтар сабақтастығы адамзат тіршілігінің мақсаттарының бірі екендігі туралы түсінікке әкеліп салған. Қорқыт Ата мұрасындағы адам мәселесі, оның өмір сүру қағидалары, мақсат-мұраттары және қоғам мен ұлттық болмыс хақындағы әлеуметтік- тұрмыстық толғаныстарына алып келеді. Онда халқының болашағы, жалпы адамгершілік құндылықтар мен қасиеттерді сақтау, тәлім-тәрбие, ата салтын, дәстүрін құрметтеу мен қастерлеу мәселелері сөз болды. Қорқыт Атаны жалпы түркі халықтарының мәдени-дәстүрінің негізін салушылардың бірі деп қарастыруға болады. Қорқыт ата дана-ақылшы ретінде, біріншіден, даналық толғаныстары мен тұжырымдары, өсиетнамалардан, ғибратнамалар арқылы көрінсе, екіншіден, жырларының идеясы мен ішкі формасынан, үшіншіден, әрбір жыр соңындағы қорытынды сөздерінің ақыл-кеңестері мен батасынан сезімдік сипатты тәлімдік-тәрбиелік ой толғаныстарынан байқатады. Қорқыттың этикалық әлемі-бұл қазақ халқы қоршаған табиғатқа, ұлы Отанға және оның батырлық өткеніне деген сүйіспеншілігін жиған ұрпақтардың жалғастырушы желісі, әдептілік дәстүрлердің тірі жалғасы, болашаққа сеніммен қараудың таусылмас қайнар көзі және даналықтың қазынасы. Ойшыл- сәуегейге жас та, кәрі де және одан өмірлік ауыртпалықтардан айығуға, жанына тыныштық және жүрек- теріне жылылық таба білді. Қорқыттың кеңестері далалықтардың қоғамдық өмірінде үлкен рөл атқарды, олар күні бүгінге дейін халық даналығы шоғырланған мақал мен мәтелдер ретінде қабылданады. Зерттеудің практикалық мәні:Ғылыми зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне сәйкес, Қорқыт ата нақыл сөздерінің мағнасына терең бойлап, практикалық қолдаста көркейуіне үлес қосу негізгі мақсатымыз.Іс жүзінде Қорқыт ата нақыл сөздерін терең зерттеп, ұрпақ бойына дарыту қажеттілігі туындап отыр.Біздің тұжырымға сәйкес, Қорқыт атаның нақыл сөздерін қолданысқа кеңінен енгізу мақсатында төмендегі жағдаяттар мен шешу жолдарын ұсынамыз:
:: Қорқыт атаның Нақыл сөздер атты және сол бөлімді қамтамасыз ететін кітап жарық көру;
:: Ғаламтор беттерінде қажетсіз жарнамалар орнына тәрбиелік мәні зор Қорқыт атаның нақыл сөздері қатыстырылған шағын видеомен қанатты сөздер жазылған парақшаларды көбейту;
:: Мектеп бағдарламасында қосымша сағат бөлініп, Қорқыт атаның қанатты сөздері мен оның идеясының қатпар қатпарымен таныстыру үшін, қосымша сабақтар өткізу;
:: Қорқыт атаның негізгі идеологясын түсінідру мақсатында семинар тренингтарын өткізу.
Қорқыттың мақал - мәтелдері
Қорқыт ата - түркі халықтарына ортақ ұлы ойшыл, жырау, қобызшы. Қорқыт ата өмірде ізі, артында әдеби-музыка мұрасы қалған тарихи тұлға ретінде белгілі. Қорқыт атаның өмір сүрген кезеңі туралы ғылымда әр түрлі болжамдар қалыптасқан. Алайда зерттеулердің көпшілігі Қорқыт ата Сырдария бойында өмір сүрген оғыз-қыпшақ тайпалық бірлестігінде 10 ғасырдың басында дүниеге келген деген тұжырымға саяды. Рашид әд-Дин "Жамиғ Ат-Тауарих" атты тарихи шежіресінде Қорқыт атаны қайы тайпасынан шыққан десе, Әбілғазының "Түрік шежіресінде" оның тегі баят екендігі, оғыздардың елбегі болып, 95 жасқа келіп қайтыс болғандығы айтылады. Сыр жағасына жақын жерде Қорқыт атаның зираты болғанын Ә.Диваев, т.б. ғалымдар өз еңбектерінде атап өтеді. Ә.Қоңыратбаевтың зерттеулерінде Қорқыт ата 11 ғасырдың басында дүниеден өткен делінсе, Ә.Марғұланның еңбектерінде ол 7 - 8 ғасыр аралығында өмір сүрді деген пікір айтылады. Қазақ философиясы тарихында Қорқыт ата - ел бірлігін нығайтқан кемеңгер қайраткер, түркі дүниетанымының негізін жасаған ғұлама ойшыл, әлемдік ақыл-ой мәдениетінде өзіндік орны бар философ-гуманист ретінде көрінеді. [1. 16-20б] Бала кезден білетініміз, Қорқыт ата -- өмірде болған адам. Дей тұрғанмен, жырдағы Қорқыт -- аңыз-әңгімеге толы мифтік бейне. Қорқыт ата былай деген екен... деп басталатын нақыл сөздер көбіне-көп халық арасындағы мақал-мәтел мен қанатты сөздерге тым ұқсас келеді. Осының өзі-ақ дана бабаның атынан қарапайым халықтың өз арман-мұңдарын, ой-тілектерін қағазға түсіріп отырғанын аңғартады.[11.40б]Сөзіміз дәлелді болуы үшін Жазушы баспасынан 1986 жылы жарық көрген Қорқыт ата кітабы атты жинақтағы Қорқыттың нақыл сөздері деген кіріспесін қарастырдық. Оның өзінде мақал мәтелерін жік-жікке бөліп қарастыруға болады. Әуелі Тәңір жайлы мақал - мәтелдерін айта кеткен жөн секілді. Тәңірісі құрамаса, ешкімнің бірі екеу болмайды дейді Қорқыт ата. Рас, басқа берген бақ та, бар да Тәңірінің жазуына байланысты. Сен қанша тыраштансаң да,Алла қаламаса, еңбегің өспейді де, өңбейді де. Осы тұста Қорқыт ата Жаратқанның құдіреті шексіз екенін дәріптеп тұрғандай. Заман ағымына ілесіп кеткен небір кеуделі адамдар бірлерін екеу қыла алмай, өз-өздерімен әлегіп, дал болып жатады. Тәңірдің қалауы олар үшін сенгісіз дүние себебі. Данагөй Қорқыт ата сондай адамдар үшін ақыл ретінде осы бір сөзін қалдырып кеткендей.[2. 37-43б] Келесіде Менмен, тәкаппар адамды Тәңірі сүймейді десе, енді бірде Басқалардан өзін жоғары ұстаған адамға Тәңірі бақ бермейді, дейді. Өте орынды айтылған өсиет! Қара жерге қара да бір, хан да бір дегендей, жер басып жүргесін бәріміздің де дәрежеміз теңдей. Ал өзінің алдында меңмеңсіп, өркөкіректенетін адамдарды Алламыздың ұнатпасы анық. Жаратқан өзі жаратқасын адамдарға бақ бере ме, сор бере өз қалауында. Әрине, иманы жоғары ибалы жанға нұрын шашары анық. Қорқыттың да айтпағы осы іспеттес. Көпті көрген, көрегенді адам өзінің өмір айнасынан әр құбылысты саралай келе,шындықты осылай көрсетсе керек. Ол,сөзсіз, таза шындық.[1. 16-22б]Тәңірі бәндесінің пешенесіне не жазса, сол болады. Дана Қорқыттың бұл сөзі Адамның басы-Алланың добы дегенмен пара-пар. Осы тұста тағы да Тәңірінің шексіз құдіретін тілге тиек еткен. Бәнде- біздіңше пенде. Пешене-тағдыр. Тағдырдан асып ешқайда кетпейсің деген нақ осы! Сондай-ақ, өзге де тақырыптарға сай сөздері қалған: Жігіт тірісінде Қаратаудай қылып, бір күн тыным көрмей дүние жияды, байиды. Бірақ соның ішінен ол өзіне тиісті үлесін ғана жейді.Қорқыт атаның бұл сөзінен бір жағынан адам баласының еңбекқорлығын, тіршілік жасауын көрсек, екінші жағынан дүниеқоңыздылығын,ашкөздігін байқаймыз. [2. 33-35б] Күлді қаншама үйгенмен төбе болмас. Адамның жақсы-жаман қасиеттеріне сай өте орынды айтылған сөз. Сөздің мән-мағынасын кез-келген нәрсемен теңестіріп қарауға болады. Мысалы, балаңды жұрттан қалдырмай қаншы асырап-бақсаң да, дұрыс тәрбие болмаса ол ертең дұрыс адам болмасы анық. Сол секілді, мал-мүлік, дүниені қанша жисаң да, ол адал түрде болмаса , ол сенің пайдаңа асары,қажетіңе толықтай жарары әсте мүмкін емес. Қорқыт ата өмірдің осындай кетіктерін көп сөзбен созбай-ақ, қысқа да нұсқа сөз өрнегімен жеткізсе керек.[1, 50б] Тағы бірде Қара есектің басына жүген таққанмен-тұлпар болмас дейді. Сөздің төркіні тереңде жатыр. Нақылды тура мағынасында алып қарасақ та айтайын деген ой жоғалмайды. Ауыспалы мағынада қарасақ та, ашты шыңдықты әдемі теңеумен астарлап бейнелейді. Қорқыттың нақыл сөздері атты кіріспедегі Бисмиллаһи Рахмани Рахим деп басталатын қасиетті сөздер Баку нұсқасында алынып тасталғандықтан, қазақша аудармасына да енгізбеуді жөн санағандарын қос ғалым ғылыми түсініктемелерінде ескерте кеткен. Бәлкім советтік қызыл идеологиядан қаймығулары оларды осы әрекетке итермелеген болар?![12. 13-14б] Демек, жырдың түпнұсқасы мен В.Бартольд аудармасы -- Құранның қасиетті сөздерімен басталған деген сөз. Енді аталған кітаптағы Қорқыттың нақыл сөздері атты кіріспесінен тағы біраз мысал келтіріп көрелік:...Қорқыт ата тағы не айтқан екен: Аузымды ашсам, тіліме кәлима келеді.Аллаға -- шексіз құрмет! Алланың досы, дініміздің егесі Мұхаммедке -- құрмет!Сол Мұхаммедтің оңында тұрып дұға оқыған Әбубәкірдің аты өлмесін!...Құранның бетін ашып, Ясин сүресін оқығандарға құрмет!... Сөзі көктен түскен, ретімен тізіліп, тілімізді кәлимаға келтірген Құранға -- құрмет!...Аласа жерге салынған Алланың үйі -- Меккеге-құрмет!... Күндердің жақсысы -- жұма өлмесін!... Бүкіл ғаламды жаратқан, теңдесі жоқ Аллаға -- құрмет! Хан ием, көкте тұрған сол Алла бізге рахым етіп, жар болсын! деген екен Қорқыт ата.[2. 80-88б] Иә, қазақ халқы үшін, жоқ, тегіс түркі халқы үшін өлмес, өшпес зор мұра қалдырған Қорқыт атаның нақыл сөздері, мақал-мәтелдері адамзат баласын ақылдылыққа, өмір сүруге жетелері анық. Тіпті, әр сөзінен қазіргі заманың бейесін көргендей боларымыз және бар. Осыған қарап Қорқыт атаны Сол заманның көріпкелі деп айтсақ та болады. Түрлі-түрлі мақалдарымен,нақылдарымен адам бойындағы жақсы-жаман қасиеттерін дәріптеп кеткендей.
Қорқыт атаның философиялық сөздері
Рухани өміріміздің тарихында бір дәуірдің болмыс-бітімін, таным- түсінігін айшықтай түсетін айрықша тұлғалар болды. Исламға дейінгі Тәңірлік дүниетанымның шашырап жатқан дерек көздерінің негізінде пайымдап, бас- аяғын жинақтауға әрекеттенер болсақ, оның бел ортасында тұрған дара тұлғаларды айналып өту мүмкін емес. Солардың бірі, бірегейі-түркі халықтарының арасында есімі ежелден танымал-Қорқыт ата. Шығыс Түркістаннан бастап Кіші Азияға дейінгі түркі халықтарының ауызша да, жазбаша да жәдігерлерінен ойып орын алған Қорқыт бейнесі бір ғана көркемдік дүниенің жеміс еместігі, мұның астарында берісі нақтылы тарихи тұлға, арысы тұтас қоғамдық-әлеуметтік, саяси, діни дүниетаным тамыр тартып жатқан дәуірлік құбылыс жатқандығы даусыз. Байыптап қарасақ, исламнан бұрынғы идеология мен таным-түсінікке қатысы бар тұлғалардың қуаттысы да, жұртшылыққа кеңінен мәшһүр болғаны да Қорқыт есімі. ҮІІІ ғасырда Сыр бойында өмір сүрген Қорқыт Ата-ежелгі түркілердің көрнекті ағартушысы, ойшылы, әрі ақын, сазгер, әрі күйші, тарихта ерекше рухани із қалдырған, халық даналығын жинаушы. Өзінің философиялық толғамдарында өмір мәселелерін көтерді. Мәңгі өлмеудің жолын қиялымен іздестіреді. Қорқыт ата поэма, күйлер шығарып, оны қобызда орындайтын болады. Сол себепті де "Қорқыт ата шығармаларын" "Қорқыт Ата кітабы" деп атайды. Себебі, Қорқыт Ата айтқан жырлар, дастандар жинақталып, 12 тараудан тұратын кітапта батырлық, елдік, адамгершілік туралы оқиғалар жырланады. "Қорқыт Ата кітабы"- бүкіл түркі тілдес халықтарға ортақ аса көрнекті жазба ескерткіші. Бұл еңбекте тәлімдік мәні күшті афоризмдер, қанатты сөздер мен тағылымдық-танымдық идеялар, өсиет сөздер көптеп кездеседі. Кең даланы еркін мекендеп, салтанатты, салауатты өмір кешкен көшпенділер "Адамзат өмірінің мәні неде?" деген философиялық мәселеге ұрпақтар сабақтастығы адамзат тіршілігінің мақсаттарының бірі екендігі туралы түсінікке әкеліп салған. Қорқыт Ата мұрасындағы адам мәселесі, оның өмір сүру қағидалары, мақсат-мұраттары және қоғам мен ұлттық болмыс хақындағы әлеуметтік- тұрмыстық толғаныстарына алып келеді. Онда халқының болашағы, жалпы адамгершілік құндылықтар мен қасиеттерді сақтау, тәлім-тәрбие, ата салтын, дәстүрін құрметтеу мен қастерлеу мәселелері сөз болды. Қорқыт Атаны жалпы түркі халықтарының мәдени-дәстүрінің негізін салушылардың бірі деп қарастыруға болады. Қорқыт ата дана-ақылшы ретінде, біріншіден, даналық толғаныстары мен тұжырымдары, өсиетнамалардан, ғибратнамалар арқылы көрінсе, екіншіден, жырларының идеясы мен ішкі формасынан, үшіншіден, әрбір жыр соңындағы қорытынды сөздерінің ақыл-кеңестері мен батасынан сезімдік сипатты тәлімдік-тәрбиелік ой толғаныстарынан байқатады. Қорқыттың этикалық әлемі-бұл қазақ халқы қоршаған табиғатқа, ұлы Отанға және оның батырлық өткеніне деген сүйіспеншілігін жиған ұрпақтардың жалғастырушы желісі, әдептілік дәстүрлердің тірі жалғасы, болашаққа сеніммен қараудың таусылмас қайнар көзі және даналықтың қазынасы. Ойшыл- сәуегейге жас та, кәрі де және одан өмірлік ауыртпалықтардан айығуға, жанына тыныштық және жүрек- теріне жылылық таба білді. Қорқыттың кеңестері далалықтардың қоғамдық өмірінде үлкен рөл атқарды, олар күні бүгінге дейін халық даналығы шоғырланған мақал мен мәтелдер ретінде қабылданады. Оның қанатты сөзге айналған нақыл сөзі мынадай:
Қар қалың жауса да, көктемге дейін қалмайды, жайқалып өскен көк майса күзге дейін қалмайды. Ескі мақта мата болмас, ескі жауың дос болмас. Сулар тарам-тарам болып, қаншама тасып аққанымен, теңіздерді толтыра алмайды. Менмен, тәкәппар адамды тәңірі сүймейді. Басқалардан өзін жоғары ұстаған адамға тәңірі бақ бермейді. Қара есектің басына жүген таққанмен тұлпар болмас. Қар қаншама қалың жауғанмен- жазға бармас, гүлденіп өскен бәйшешек күзге бармас. Тозған мақта бөз болмас, ежелгі жау ел болмас болмас. Қайыспас қара балтасыз жау алынбас. Мыңғырған мал жиғанмен, адам жомарт атанбас. Анадан өнеге көрмеген қыз жаман, атадан тағлым алмаған ұл жаман. Ондай бала ел басын құрап, үйінен дәм беруге жарамайды. Қорқыт ата өзінің ел-жұртына тағы мынадай өсиет айтқан: Жол қиындығын көрмеген, жабы мінген жігітке Кавказ арғымағын мінгізуден келер пайда жоқ. Қолына өткір қылыш алып, соны жұмсай білмеген қорқаққа қылыш сермеп серп етпе. Жер қадірін ел біледі, ер қадірін ел біледі. Құлын құдыққа түссе құрбақа құлағында ойнайды. Көп қорқытады, терең батырады. Қыз анадан көрмейінше үлгі алмас, ұл атадан көрмейінше үгіт алмас. Ежелгі жау ел болмас, ескі мақта жіп болмас, қонақ келмес үйдің қирағаны жақсы, жылқы жемес шөптің шықпағаны жақсы, адам ішпес ащы судың ағысты жылғаларды қумағаны жақсы, атаның атын былғайтын ақылсыз ұлдың тумағаны жақсы. Адам қанша қажетсінгенімен, ол өз үлесінен артық жей алмайды, т.б.[1, 487 б.]. Қорқыт Ата философиясында ұрпақтар сабақтастығы қағидасына ерекше мән берген. Ұрпақтар сабақтастығы адамзат болмысының басты қағидасы бола отырып, қазіргі заманғы кейбір өркениетті елдердегі бұл қағиданың бұзылуы олардың болмыссыздығына әкеліп, адамгершілік өлшемдерге қайшы келеді. "Салор қазан үйінің шабылғаны туралы әңгімесінің баяны" жырында ұрпақтар сабақтастығы қағидасының тәрбиелік-тәлімдік мәнін төмендегіше суреттейді: Қарлы таулар қартайса, шөп бітпес, Арналы өзендер қартайса, су келмес, Биелер қартайса, құлын бермес, Ей, кәпір әйел қартайса, ұл бермес Баланың өмірге келуін салтанатты түрде атап өтуі және адамзаттың әлемнің бөлшегі ретіндегі тұтастық туралы дүниетанымдық көзқарастары тұжырымдалды. Осы жерден көне Рим философы Цицеронның да: "Бала болмаса, адам мен адамның табиғи байланысының болуы да мүмкін емес. Бұл байланыс жойылса, ортақ тіршілікте ұштасып жатқандығын байқау қиын емес". Оның дидактикалық тұрғыдан берілетін нақыл сөздерінің, оның ішінде ата- салтын қастерлеу, жалпы адамзаттық, адамгершілік құндылықтар туралы айтқан қағидалары бүгін де өз мәнін жойған жоқ. Мәселен, ата дәстүрі мен салты, жанұя тәрбие, тәрбиедегі үлгі-өнеге туралы өсиетнамалары мен қатар жырларында да жақсы айтылады. "Қыз анадан көрмейінше өнеге алмас", "Ұл атадан көрмейінше сапар шекпес", "Ата малынан не пайда, баста дәулет болмаса". Қорқыт атадан қалған тағы бір нақыл сөздерінен мысал келтірсек: "Тәңірге сиынбаған адамның тілегі қабыл болмайды. Тәңірі пендесінің маңдайына не жазса, сол болады". "Менмен, тәкаппар адамды тәңірі сүймейді. Басқалардың өзін жоғары ұстаған адамға тәңірі бақ бермейді", "Анадан өнеге көрмеген қыз жаман, атадан тағылым алмаған ұл жаман. Ондай бала ел басы құрап, үйінен дәм беруге де жарымайды", "Ананың көңілі балада болар", "Ақылсыз баладан ата дәулетінен қайран жоқ", "Батыр туған жігіттің садағының оғы да қылыштай кесіп түседі", "Атаның атын былғаған ақылсыз баланың әке омыртқасынан жаралып, ана құрсағында шырланып, тумағаны жақсы", "Ата даңқын шығарып, өзінің тегін қуған балаға ешкім жетпейді", "Өтірік сөз өрге баспайды, өтірікші болғаннан, жарық көріп, өмір сүрмеген көп артық". Қорқыттың ой-пікірін философиялық тұрғыдан тұжырымдайтын нақыл сөздер, өсиеттер, қанатты сөз тіркестері өте көп. Қорқыт ата есімімен байланысты осындай үлгі-өнеге сөздер ел аузында көп сақталған. Мәселен ата салты, оның сабақтастығы мен өмір сүру тәсілі: қабылдап алу, сақтау, кейінгіге жеткізу сияқты уақыт бойынша ұрпақтар алмасуының кезеңдеріне негізделген үш сатысы туралы өсиетнамаларымен қатар жырларынан да көрінеді. Оны Қорқыт атаның өсиет-нақыл сөздерінен көз жүгірткенде анық байқаймыз. Отбасындағы әйел рөлін түсінуге қатысты қызықты идеялардың өзара алмасуы мен ой толғаулардың үндестігін Қорқыт Атадан да байқауға болады. Қорқыт бойынша, әйел-үйдің тірегі, ондай әйел өзінің күйеуі аңға шығып кетіп, үйге түзден қонақ келсе, ол қонақты тамақтандырады, шөлін қандырады, дем алдырады да жібереді. Бұл Айша мен Фатима тектілер, мұндайлардың тіпті мыңы өсе берсін, ондай әйел сенің ошағыңа да келетін болсын Қорқыт кітабының кіріспе сөзінде әйел төрт түрлі болады, оның басы құт әйел, соңы - қанағаты жоқ әйел, одан қалса елін ығыр қылытын кесір әйел, тірлігін ұқсатпайтын салақ әйел деген. Жақсы әйел ерінің бар жоғын білдірмей, елге аға бола алады дейді. Мұнысы мақал емес, нақыл сөз.[2, 359 б.] Атаның атын былғаған жетесіз баланың әке омыртқасынан жаралып, ана құрсағында шырылдап тумағаны жақсы. Ата даңқын шығарып, өзінің тегін қуған балаға ешкім жетпейді, - дейтін ұлы бабаның нақыл-өсиет сөздерінде өткен заман кескіні, үй-тұрмыс жағдайы, ата-ана, ұл мен қыз, күйеу бала, табиғат көрінісі, хайуанаттар тіршілігінен түсінік беріп, өмір туралы философиясы мен ажалмен алысқан аңыздарында оптимистік сарын бар. Ұлы баба арманы, мұраты адамзатқа жер бетіндегі өмірдің мәнін ұғындыру, адамдар жүрегіне қайсар рух пен кемел ізгіліктің дәнін себу арқылы асыл қасиеттер дарыту.[3, 358 б.]. Сонымен қорытындылай келе, Қорқыт мұраларының ақыл-нақылға құралған шешендік нақыл сөздерінің аз кездеспейтінін байқауға болады. Нақыл сөздерінде ырғақ, ұйқасқа құралған мазмұны терең ұшқыр да ұтымды ой анық аңғарылып, бүгінгі күнде де өз тәрбиелік мәнін жоғалтпаған. Ғасырлар сынынан өтіп, бізге жеткен Қорқыт ата қазақ әдебиетінің негізін салушылардың бірі және ол тудырған Қорқыт ата кітабы бүгінгі жастар үшін оғыз, қыпшақ дәуірінің ұлы мұрасы қазақ эпикалық дәстүрінің алғашқы баспалдағы ретінде жасай бермек. Қорқыттың пайымдауынша, адамдар адамилық қасиеттерін сақтап қалу керек. Адам үшін ең қауіптісі-адамилықты жоғалту. Қорқыт көтерген мәңгілік мәселесі-өмірсүйгіштікке шақыру және өмірді сүйген адам ғана өз ұрпағын адамгершілік негізінде тәрбиелейді, сол арқылы жалпы халықтың болашағы алдында өзінің жауапкершілігін түсінеді және перзенттік борышын барынша парасаттылықпен, ыждағатты түрде орындауға тырысады. Адамның тектілігі де, намысының негізгі кейпі де осында жатыр. Тектілікке, атаққа іліну немесе байлық пен мансап құру жатпайды, керісінше, дүниенің сырын, оның терең мәнін жүрегіңмен түсініп, ақылыңмен екшеп, айналаңа жылуыңды шаша жарқын өмір сүруді жатқызуға болады. Адам жақсы істің жалғасын біліп, дүниені көркейтуге өз үлесін қосуы, дарынын шабытпен шалқытып, адамдарды біріктіре білсе тектілік танытқаны. Бұл болмыста өмір сүре білу дегеніміз әлеуметтік шындықтағы қиындықтарды белсенді түрде жеңе білу, мүмкіндігінше тіршілікпен үйлесімділікті орнатуға атсалысуы. Бұл іс- әрекеттегі ұқыптылық -адамның үлкен өмірдің алдындағы жауапкершілігі. Қорқыт жырларындағы отаншылдық пен ерлік, ізгілік пен әдептілік, сабырлылық пен төзімділік-біздің бәріміздің ата-бабаларымызды қандай қиын сыннан да алып шыққан түркілік қанымызда бар қасиеттер. Қорқыт ата мұрасы ертеңгі зиялы азамат ретінде елінің шын патриоты болып өсуімізге ықпалы зор, сондықтан Қорқыт атаның нақыл сөздерін әр жастағы адам өзінше оқиды, өзіне керегін алып, өмірлік тәжірибеде қолданады. Осы болмысымыз бен дүниетанымызды келер ұрпақтарымыз да мәңгілікке жалғастырып, адамзат өркениетінің тарихында лайықты орнымызды иелену үшін біз Қорқыт Ата мұрасын зейін қоя оқып, өзімізден кейінгі ұрпаққа үлгі өнеге етуіміз қажет. Қорқыт ел бірлігін нығайтқан кемеңгер қайраткер ғана емес, түркілік дүниетанымның мәйегін жасап кеткен ғұлама ойшыл, әлемдік ақыл-ой мәдениетінде өз орны бар философ-гуманист айтты деген мақалдар мен нақыл сөздердің өзінің мәнін жоймағандығы соншалық, оның кейбірі әлі күнге дейін қазіргі қазақ өмірінде қолданылып келеді.
Қорқыттың қанатты сөздері
Ал халқымыздың даналығын білдіретін ірі тарихи тұлғаларды зерделеу қазіргі ұрпақтың, гуманитарлық ғылымдардың қасиеті парыздарының қатарына жатқызамыз. Осы тұрғыдан алғанда ғасырлар қатпарларында жасырынған рухани мұралар көптеп саналады. Ортағасырлық ой-пікірдің даму тарихында аты әлемге әйгілі ортағасырлық данышпандардың бірі - Қорқыт Ата қазақ жерін әлемге мәшһүр етті.
Қазақ арасындағы аңыздарда Қорқыт - көпті көрген батагөй, сәуегей, атақты музыкант әрі ойшыл дария. Ол айтқан болжау дәл келіп отырған. Адам өмірі, мінез-құлық, тағдыр жайында тұңғиық, кемелді толғаулар қалдырған. Әлішер Науаи Қорқыт жайында былай деп жазады: Түрік ұлысы арасында Қорқыт атадан даңқты, одан асқан кісі жоқ еді. Оның даңқына ешкім тең келмейтін. Өзінен кейінгі көп жылғы келешекті болжап айтқыш данышпан еді, оның таң қаларлық нақыл сөздері осы күнге дейін бар.
Ой атасы Қорқыт айтқан мақал- мәтелдер, қанатты сөздер, ұтымды фразеологиялық тіркестер ғасырлар бойында онша өзгеріске ұшырамай, сол күйінде қазақ қауымы арасында ауызша да сақталып келген. Қорқыт дастанында ақыл- ойдың алыбы Қорқыт ата айттыдеген қанатты сөздер, мақал- мәтелдерге айналып кеткен фразеологиялық сөз тіркестері, өсиет нақыл сөздер көп.
Қорқыт атадан қалды дейтін, шешендік нақыл, ойшыл, өсиет сөздер өмірден түйгені көп кәрі дананың алып бейнесін бүгінгі оқушы қауымға анық елестетеді: Ат тұяқты келеді, ақын тілді келеді, Ажал келмей кісі өлмес, өлген адам тірілмес, Шыққан жан қайтып кірмес. Бетеге биікке теңесе алмас, Есекке қанша жүгін салғанмен, ат болмас, Қар қанша қалың жауғанмен, көктемнен қалмас, Бақ қанша гүлдегенмен, күзден қалмас, Ескі темір біз болмас, ескі дұшпан дос болмас, Анасыз қыз ақылға жарымас, әкесіз ұл сыйға жарымас, Қорқаққа қылыш жұмсаудың қажеті жоқ, Шаба білмеген атты қинайды т.б.
Оның дидактикалық тұрғыдан берілетін нақыл сөздерінің, оның ішінде ата-салтын қастерлеу, жалпы адамзаттық, адамгершілік құндылықтар туралы айтқан қағидалары бүгін де өз мәнін жойған жоқ. Мәселен, ата дәстүрі мен салты, жанұя тәрбиесі, тәрбиедегі үлгі-өнеге туралы өсиетнамалары мен қатар жырларында да жақсы айтылады. "Қыз анадан көрмейінше өнеге алмас", "Ұл атадан көрмейінше сапар шекпес", "Ұлдың күні қараң, ата өлік мал қалмаса", "Ата малынан не пайда, баста дәулет болмаса".
Қорқыттың Атаның атын былғаған ақылсыз баланың әке омыртқасынан жаралып, ана құрсағында шырланып, тумағаны жақсы. Ата даңқын шығарып, өзінің тегін қуған балаға ешкім жетпейді, Анасыз қыз ақылға жарымас, әкесіз ұл сыйға жарымас немесе Ұл ақылды хош көрмес - ата үлгісін көрмесе, қыз жарытып ас бермес - ана үлгісін көрмесе деген нақыл сөздері қазақтың ата- анаға байланысты айтылатын Ата тұрып ұл сөйлегеннен без, ана тұрып қыз сөйлегеннен без, Ана алдында - құрмет, әке алдында - қызмет деген мақал- мәтелдермен мағыналас деуге болады.
Қорқыттың Анадан өнеге көрмеген қыз жаман, атадан тағылым алмаған ұл жаман. Ондай бала ел басын құрап, үйінен дәм беруге де жарамайды деген тәрбиеге байланысты сөзі Әке көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер мақалына ұқсайды. Қорқыт Атаның ел аузында қалған көптеген нақыл сөздері әлі күнге дейін өз өзектілігін жоғалтпайтыны анық. Құмды қанша үйгенмен төбе болмас, Қара есектің басына жүген таққанымен тұлпар болмас, Күңге сарыпай шапан жапқанмен, бәйбіше болмас, Тозған мақта боз болмас, ежелгі жау ел болмас, Ананың көңілі балада, баланың көңілі далада, Сырын білмеген аттың сыртынан жүрме, Ең сүйкімді әйел - отбасының құты болған әйел секілді қанатты сөздері қазақ халқының мақал-мәтеліне айналды. Осы нақыл сөздердің жолдары арқылы отбасындағы ананың рөліне ерекше назар аударылғандығын байқаймыз. Қорқыт Ата философиясында ұрпақтар сабақтастығы қағидасына ерекше мән берген. Ұрпақтар сабақтастығы адамзат болмысының басты қағидасы бола отырып, қазіргі заманғы кейбір өркениетті елдердегі бұл қағиданың бұзылуы олардың болмыссыздығына әкеліп, адамгершілік өлшемдерге қайшы келеді. Салор қазан үйінің шабылғаны туралы әңгімесінің баяныжырында да ұрпақтар сабақтастығы қағидасының тәрбиелік-тәлімдік мәнін былайша суреттейді: Қарлы таулар қартайса, шөп бітпес,
Арналы өзендер қартайса, су келмес,
Биелер қартайса, құлын бермес,
Ей, кәпір әйел қартайса, ұл бермес.
Баланың өмірге келуін салтанатты түрде атап өтуі және адамзаттың әлемнің бөлшегі ретіндегі тұтастық туралы дүниетанымдық көзқарастары
тұжырымдалды. Осы жерден көне Рим философы Цицеронның да: Бала
болмаса, адам мен адамның табиғи байланысының болуы да мүмкін емес. Бұл байланыс жойылса, ортақ тіршілікте ұштасып жатқандығын байқау қиын емес.[14. 125 ]
Қар қанша қалың жауғанмен, көктемнен қалмас деген сөзі Мезгіл жетсе, мұз да ерір мақалымен мазмұндас келеді.
Ескі темір біз болмас, ескі дұшпан дос болмас деп достық пен дұшпандықты салыстыра отырып, адал досты, жақсы жолдасты үлгі етеді.
Қазақтың мақал- мәтелдерінің бір алуаны достыққа, жолдастыққа арналған. Мысалы; Ескі дос есіңнен кетпес, жаңа дос қадіріңе жетпес, Ежелгі дұшпан дос болмас т.б.
Ұлдың күні күн емес -- атадан мал қалмаса, ата малы пұл емес -- баста ақыл болмаса дегеннен байлық пен ақылдың ара жігін ажыратамыз.
Менмен, тәкаппар адамды Тәңірі сүймейді, Басқалардан өзін жоғары ұстаған адамға Тәңірі бақ бермейді сияқты тәлім- тәрбиеге байланысты айтылған сөздері қазақтың Ұлық болсаң, кішік бол деген мақалымен мазмұндас екенін байқаймыз. Күлді қаншама үйгенмен төбе болмас деген сөздері қазақтың Құм тау болмас сөзімен ұқсас.
Міне осылайша, бүгінгі қолданысымыздағы мақал-мәтелдерге төркіндес нақыл сөздерді Қорқыт нақыл сөздерінен көптеп табуға болады.
Адам өмірі-қамшының сабындай ғана қысқа екен, досы көп, ұрпақ тәрбиелеген ұтады екен. Адам кірмес қара үйдің құлағаны мақұл. Жылқы жемес арам шөп, өспегені мақұл. Адам ішпес ащы су, ақпағаны мақұл. Даңқ әпермес баланың әкесінің белінен шықпағаны мақұл, құрсағынан ананың шықпағаны мақұл. Жалған сөздің дүниеге келмегені мақұл. Жер құнарын шөппенен қоректенген аң білер. Жер тесігін құлан білер, ауыр- ауыр сілемін түйе білер, жер жапсарын түлкі білер, ұлының кімнен туғанын анасы білер. Ел арасындағы ер мен езді қолына қобыз ұстап аралаған жыршы білер. Тебегеннің таңын сүзеген айырады.Сауыттың қасиеті - қылышпен ұрғанда,
Аттың қасиеті - жаудан алып шыққанда көрінер. Көп қорқытады, терең батырады деген сөздері де қазақ ұғымына сай келеді.
Қорқыт ата кітабын орыс ғалымы, академик В.Бартольд ондаған жылдар бойы зерттеп, аянбай, тер төгіп, орыс тіліне аударған. Ғалым Бартольдтың аудармасы негізінде Қорқыт ата кітабын қазақ тіліне аударған ғалымдар: филология ғылымдарының докторы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz