Буынның жасалуы, түрлері

1. Буынның жасалуы, түрлері
2. Екпіннің түрлері. Бунақритмикалық топ
3. Дыбыстардың алмасуы
4. Сингорманизм заңы

Буынның жасалу түрлері. Біздің сөзіміз айтылуы жағынан ең кішкене единицалар яғни бөлшектер – буындарға ажырайды. Сөздерді, буындарды жекефонемаларға жіктеу лингвистикалық талдаудың нәтижесі деп қарау керек.
Жанып тұрған май шамға таяу отырып сөйлегенде, ол жалп – жалп етіп тұрады. Мұның өзі сөздің буын жігін аңғартады. Өйткені ауа сөздің құрамындағы дауыстыларды айтқанда кедергіге ұшырайды. Сонда буын өкпеден келе жатқан (фонациялық) ауамен тікелей байланысты болады.
Буын – фонациялық кілт үзілуінің не кедергіге ұшырауының нәтижесінде пайда болатын жеке ( дауысты) дыбыс, не дыбыстар тобы. Қазақ тілінде буынның маңызы ерекше. Фонетикалық негізгі заңдар осы буынның төңірегінде өрбиді. Буынға тән сипаттар:
1. Буын болу үшін оның құрамында дауысты дыбыс болуға тиіс. Сонда сөздің құрамында қанша дауысты фонема болса, сонша буын болады. Балаларға дегенде, дұрысы бір – ақ дауысты фонема (а) бар. Алайда бұл сөз төрт буыннан тұрады. Бір фонемабірнеше буынның құрамында қайталанып келе береді.
2. Буында мағына болмайды. Кейбір сөздердің әрбір буыны лексикалық немесе грамматикалық мағынасы бар бөлшектерге (морфемаларға) тура келіп қалады. Мәселен: ат –ты – лар – ға дейтін төрт буынды сөздің 1 буыны (ат) түбір, 2 буыны (ты) сын есім тудырушы жұрнақ, 3 буыны (лар) көптік жалғау, 4 буыны (ға) септік жалғау. Мұны кездейсоқ сәйкестік деп түсіну керек. Буында мағына болуы міндетті емес.

1. Ф.Ш. Оразбаева, Г. Сағидолда, Б. Қасым, А.Қабыланов, Қ.Есенова, Ұ.Исабекова, Қ.Қасыбек, Ж.Балтабаева, Қ.Мұхамади, Р.Рахметова, Ж. Көпбаева. Қазіргі қазақ тілі. -Алматы, 2005 ж, 147-148 беттер
2. С. Мырзабеков «Қазіргі қазақ тілі фонетикасы» Алматы-2006ж 35-38б
3. Қалиева Б. А «Қазақ тілінің фонетикасы» Алматы 2014- ж 58-65 б
4. С. Мырзабеков «Қазақ тілінің фонетикасы» Алматы 70-75 б

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
Филология факультеті

СӨЖ
Пән: Қазіргі қазақ фонетикасы
Тақырыбы: 1. Буынның жасалуы, түрлері 2.Екпіннің түрлері. Бунақ-ритмикалық топ 3.Дыбыстардың алмасуы 4.Сингармонизм заңы

Топ: ФИ-503
Орындаған: Куанова М.Б.
Тексерген: Қалиева С. Е.

Семей 2015 ж.

Жоспар:
1. Буынның жасалуы, түрлері
2. Екпіннің түрлері. Бунақритмикалық топ
3. Дыбыстардың алмасуы
4. Сингорманизм заңы

Буынның жасалу түрлері. Біздің сөзіміз айтылуы жағынан ең кішкене единицалар яғни бөлшектер - буындарға ажырайды. Сөздерді, буындарды жекефонемаларға жіктеу лингвистикалық талдаудың нәтижесі деп қарау керек.
Жанып тұрған май шамға таяу отырып сөйлегенде, ол жалп - жалп етіп тұрады. Мұның өзі сөздің буын жігін аңғартады. Өйткені ауа сөздің құрамындағы дауыстыларды айтқанда кедергіге ұшырайды. Сонда буын өкпеден келе жатқан (фонациялық) ауамен тікелей байланысты болады.
Буын - фонациялық кілт үзілуінің не кедергіге ұшырауының нәтижесінде пайда болатын жеке ( дауысты) дыбыс, не дыбыстар тобы. Қазақ тілінде буынның маңызы ерекше. Фонетикалық негізгі заңдар осы буынның төңірегінде өрбиді. Буынға тән сипаттар:
1. Буын болу үшін оның құрамында дауысты дыбыс болуға тиіс. Сонда сөздің құрамында қанша дауысты фонема болса, сонша буын болады. Балаларға дегенде, дұрысы бір - ақ дауысты фонема (а) бар. Алайда бұл сөз төрт буыннан тұрады. Бір фонемабірнеше буынның құрамында қайталанып келе береді.
2. Буында мағына болмайды. Кейбір сөздердің әрбір буыны лексикалық немесе грамматикалық мағынасы бар бөлшектерге (морфемаларға) тура келіп қалады. Мәселен: ат - ты - лар - ға дейтін төрт буынды сөздің 1 буыны (ат) түбір, 2 буыны (ты) сын есім тудырушы жұрнақ, 3 буыны (лар) көптік жалғау, 4 буыны (ға) септік жалғау. Мұны кездейсоқ сәйкестік деп түсіну керек. Буында мағына болуы міндетті емес.
3. Тіліміздегі байырғы сөздер бірыңғай не жуан буынды, не жіңішке буынды болып келеді. Мұның өзі тілдің үнемді қызметіне негізделеді. Егер тілімізде аралас буынды сөздер кездесетін болса, онда олар кірме сөз болғаны: мұғалім, қабілет, қажет, методика, т.б Буынның жуан, жіңішкелігі қазақ тілінде дауыстыларға байланысты.
4. Тіліміздегі байырғы сөздер, сондай - ақ буындарда екі дауыссыздан басталмайды. Орыс тілінен енген біраз сөздің біздің тілімізде жасалуы соның айғағы: бөрене (бревно), жеребе (жребий), кереует (кровать), кінәз (князь), үстел (стол). Сондықтан да байырғы сқздерді Смаил, Ысқақ, Сланов, Рсалды түрінде жазу тіліміздің табиғатыга сай келмейді. Қазан революциясынан бергі жерде орыс тілі арқылы енген сөздер (буындар) екі тіпті үш дауыссыздан да бастала береді: стиль, спорт, станция, студент, процент, транспорт, спринт,, стратегия, т. б. Бұларды осындай жазу және айту әдеби норма түрінде танылады.
Сондай - ақ тіліміздегі байырғы сөздердің ( буындардың) соңында екіден артық дауыссыз тұра алмайды. Оның өзіңде негізінен еліктеуіш сөздер: былқ, жалп, күмп, бырт. Мұндай жағдайда қос дауыссыздың алдыңғысы міндетті түрде үнді, соңғысы қатаң дыбыс болады. Ал орыс тілінен енген сөздер, екі тіпті үш дауыссызға еркін аяқтала береді: акт, кадр, спорт , пункт, текст, спектр, министр, т. б.
5.Қазақ тілінде басқы (сөз басындағы) буын ғана дауыстыдан басталуы мүмкін, қалған жағдайда буындар дауыстыдан басталмайды.
Қазіргі қазақ тіліндегі буындар дыбыстық құрамы жағынан мынадай болып келеді: оооосоов.ло.
I. Бір дыбысты: а - та, ә - же, а - па, і - ні, а - ла, а - са, оқы а, ә, о, е, о-тыр. Бір дыбысты буындар тек дауысты болады да, жеке сөз түрінде, не сөз басында ғана кесдеседі;
II. Екі дыбысты: ба - ла, қа - ла, жа - за, та - за, са - ла;
III. Үш дыбысты: бас, бет, сөз, көз, өрт, акт;
IV. Төрт дыбысты: қант, төрт, былқ, жалт, жылт, кадр;
V. Бес дыбысты: пункт, спорт, текст, скетч, старт, спирт;
VI. Алты дыбысты: спектор, спринт.
Тіліміздегі байырғы сөздердің буын құрамы төрт дыбыстан аспайды. Ал орыс тілі арқылы енген сөздерде буын бес, алты дыбысты да бола алады.
Қазақ тіліндегі буынның түрін Қ. Жұбанов алтыға, Н. Сауранбаев төртке, С. Мырзабеков екіге бөледі. Ал С. Кеңесбаевтің үшке бөлуі барлық оқуларда қайталанып келеді.
Құрамындағы дауысты және дауыссыз дыбыстардың орын тәртібіне қарай қазіргі қазақ тіліндегі буынның үш түрі бар: ашық буын, тұйық және бітеу буын.
1. Ашық буын - дауыстыдан басталып, дауыстыға аяқталады.
2. Тұйық буын - дауыстыдан басталып, дауыссызға бітеді.
3. Бітеу буын - дауыссыздан басталып, дауыссызға аяқталады.

Екпіннің түрлері. Бунақритмикалық топ.
Екпін - тілдің дыбыс жүйесіндегі негізгі суперсегменттік бірліктердің бірі. Сөз ішінде не сөз тіркесінде басөа буынға өарағанда бір буынның ерекше көтеріңкі күшпен айтылуын екпін дейміз. Тіл - тілде, негізінен, екпіннің үш түрі кездеседі: бір буын ерекше күшпен, қарқынды айтылуы динамикалық екпін болса, айтылу тоны, әуені, ырғағы арқылы ерекшеленуі музыкалды екпін, ал бір буын өзгелерден дауысты дыбыстың созылыңқы айтылуына, санына қарай ерекшеленуі квантантивті екпін деп аталады. Бұл екпіннің фонетикалық қызметі жағынан да бір тілдерде екпін орны тұрақты болып, ол сөз бөлшектерін бір бүтін етіп, сөз бен сөздің шегін бөліп, жігін ажырату құралы болса, келесі бір тілдерде сөз екпіні орнына фразалық екпін болып, ол мағналық бірлікке енген бірнеше сөз тобын екіншісінен бөліп көрсетуге қызмет етеді. Динамикалық екпінді ғылымда экспирациалы, артикуляциялы, интенсив екпін деп, қазақ тілінде тегеурінді екпін деп атаса, музыкалық екпінді бірде мелодиялы, біресе тондық, әуездік екпін деп те атайды, ал квантатив екпін - сандық екпін, мөлшер екпіні деп те аталып жүр.
Ал тіл - тілде сөйлемдегі сөздің, не буынның, не дыбыстың оқшаулануына байланысты екпіннің бірнеше түрі кездеседі. Олар:
1. Сөз екпіні - әр сөздің жеке ұғымын, сөздің бейнесін танытады.
2. Ой екпіні - сөйлем ішіндегі көңіл аударуға қажетті нақты бір сөзді бөлектеп айту, сол сөзге ой екпінін түсіру болып табылады.
3. Көңіл күй екпіні - сөйлеушінің көңіл - күйін білдіреді.
4. Лебізді немесе динамикалық екпін - сөз ішіндегі буынның біреуі басқа буындардан айрықша күшті айтылуы мүмкін.
5. Үнді (музыкалық, тоникалық) екпін - бір буынның айтылу тонының ырғағы арқылы ерекшеленеді.
6. Тіркес екпіні - сөз тіркесі немесе түгел сөз шумағы бір ғана екпінге ие болуы мүмкін.
7. Негізгі және көмекші екпін - екі немесе үш буынды сөздің немесе көп буынды сөздің бір буыны негізгі екпінге ие болады.

Буақтар - өзіндік екпін, ритммен айтылатын сөздер тобы.
Адам өз ойын сөйлем арқылы білдіретіні белгілі. Сөйлеу кезінде сол сөздер кейде жеке тұрып, көбіне екіден, тіпті үш - төрттен топ құрап айтылады. Мысалы, Үш күндік жолдың бүгінгі соңғы күніне шәкірт бала барын салды. Осында үш күндік жол, соңғы күн, шәкірт бала, барын салды дегендер өзара ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.