Қазіргі қазақ фонетикасы жайлы

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі

Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

Филология факультеті

СӨЖ

Пән: Қазіргі қазақ фонетикасы

Тақырыбы : 1. Қазіргі қазақ тілі фонетикасы пәнінің зерттелу жайы 2. Фонема туралы ілімнің алғаш негізін салушылар 3. Фонетикалық зерттеуде қолданылатын әдістер 4. Дауысты және дауыссыз фонемалар

Топ : ФИ-503

Орындаған : Куанова М. Б.

Тексерген : Қалиева С. Е.

Семей 2015 ж.

Жоспар:

1. Қазіргі қазақ тілі фонетикасы пәнінің зерттелу жайы

2. Фонема туралы ілімнің алғаш негізін салушылар

3. Фонетикалық зерттеуде қолданылатын әдістер

4. Дауысты және дауыссыз фонемалар

Қазақстанның Ресейге қосылуы қазақ даласында ірі өзгерістерді тудырды. XIX екінші жартысында орыс патшалығы Қазақстанды отарлау саясатын толық іске асыруы үшін қазақ халқының тұрмыс - тіршілігін, салт - санасын жетік біліп, тілін, дінін жан - жақты зерттеуді қолға алды. Осы мақсатпен орыс зерттеушілері қазақ даласына көптеген зерттеу жұмыстарын ұйымдастырды. Зерттеу нәтижелері жинақтарда, мерзімді баспасөздерде жарияланды. Қазақ тілі жөнінде айтылған алғашқы пікірлер мен зерттеулердің дүниеге келуі осы кезеңмен тұтас келеді.

Қазақ тілі фонетикасы туралы тұңғыш пікір миссионер Н. И. Ильминский еңбегінде айтылады. 1860 жылы Қазанда жарық көрген «Материалы к изучению киргизкого наречия» деген еңбегі орыс графикасымен жазылған еді. 162 - беттік еңбектің 140 беті қазақша - орысша сөздіктен тұрады, ал сөздіктің бас жағында автор қазақ тілі, оның дыбыстық және граматикалық жүйесі жөніндегі пайымдауларын келтірген. Сонымен қатар аталған еңбекте араб жазуын орыс жазуымен алмастыру туралы алғащқы пікір айтылған. Н. И. Ильминский қазақ тілдің дыбыстық құрамы 8 дауыстылардан және 19 дауыссыздар: а (ә), е, ы, і, ө, ү, ұ, д, п, б, м, у, т, н, ж, з, ш, с, р, л, й, қ, ғ, к, г, ң дыбыстарынан тұратынын жазады. Н. И. Ильминский а және ә дыбыстарын бір фонема деп қарастырған.

Н. И. Ильминскийдің сөздігі - тұңғыш қазақша - орысша сөздік болуымен құнды және автор өзінің еңбегі арқылы осы күнгі орыс графикасына негізделген қазақ жазуының негізін салды. Оның еңбегінде қолданған кейбір қосымша таңбалар ғана өзгеріске ұшырады.

А. В. Страчевскийдің «Спутник русского человека в Средней Азии» деген 1878 жылы жарық көрген еңбегі өзбек, қазақ, татар, тәжік тілдерінің грамматикасына арналған. Еңбекте қазақ тілінде 9 дауысты, 17 дауыссыз бар екендігі көрсетілген. Алайда ә, е дауыстылары э, и түрінде таңбаланып, й, у дыбыстары дауыссыз ретінде таңбасы мүлде жоқ, ал в, и түрінде таңбаланып, й, у дыбыстары дауыссыз ретінде таңбасы мүлде жоқ, ал в, һ әріптері ол кездегі дыбыстық бейнесі болмағанмен еңбекке ендірілген. Бұлдұрұқ, бүлүндүр, құйқұлжұған, күлтөленгөн, дауұл сияқты кітаптың сөздігіне енген сөздерде ерін үндестігі жақсы сақталған.

Қазақтың ағарту саласында маңызды орын алатын Ы. Алтынсариннің «Киргизская Хрестоматия» деп аталатын еңбегі. Аталған оқу құралы 1879 жылы жарыққа шықты. Хрестоматия орыс графикасы негізінде автордың өзі жасаған қазақ алфавитімен басылып шыққандығымен ерекшеленеді. Өз заманы тұсынан қазақ баласының орысша сауат ашуына үлкен септігі тигенімен, бұл еңбек қазақтың сөйлеу тілінің табиғатын дәл бере алмаған.

Түркі тілдерін зерттеудің жаңа кезеңі В. В. Радлов еңбектерінен басталады. Түркі тілінің бір тармағы болып келетін қазақ тілін және оның салаларын зерттеуде В. В. Радловтың 1882 жылы Лейпциг қаласында неміс тілінде жарық көрген «Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы» деп аталатын еңбегінің маңызы ерекше. Мұнда қазақ тілінің дыбыстық жүйесі біршама дұрыс жүйеленген. Түріктанушы еңбегінде қазақ тілінің дыбыстық жүйесін 9 дауыстыдан және 20 дауыссыздан тұратынын анықтаған. Сонымен қатар дауыссыздардың тіркесу заңдылықтарын анықтаған.

Зерттеуші М. Мелиоранскийдің «Киргизкие пословицы и загадки», «Краткая граматика казах - киргизского языка» деп аталатын еңбектерін жариялайды. 1894 - 1895 жылдары жарық көрген екі кітаптан тұратын еңбегінде қазақ тілінің дыбыстық, граматикалық құрылымы біршама толық баяндалған. Аталған еңбекте қазақ тілінің түркі халықтарының ішіндегіең таза, ең бай тіл екенін айта келе, араб жазуы оның дыбыстық жүйесін дұрыс өрнектей алмайтынын, сондықтан орыс графикасын қолдану керектігі туралы пікір айтады. Еңбекте қазақ тілінің дыбыстық жүйесі 9 дауыстыдан және 20 дауыссыздан тұратындығын анықтайды. Дауыстыларды ашық, қысаң, жуан, жіңішке деп жіктейді. Сонымен қатар қазақ тілінде сингормонизм заңы жақсы сақталғанын, соған байланысты сөздер бірыңғай жуан не жіңішке болып келетінін, еріндік дауыстылардың үшінші буыннан кейін әлсірейтіндігі туралы пікір айтады.

Қазақ даласындағы мәдени дамуға өз үлестерін қосуға атсалысқан кез келген Қазақстан азаматы қазақ тіліндегі оқулықтар мен қазақ тілінің жазуына, оның граматикалық құрылысына байланысты өз пікірлерін жиындарда, газет беттерінде жариялап отырды. Осындай тарихи кезеңде туып, қазақ мектебіне арналған алғашқы әліппенің, алғашқы грамматиканың жазылуына тікелей үлес қосқан қоғам қайраткері, зерттеуші А. Байтұрсынұлы.

А. Байтұрсынұлы 1912 жылы «Айқапта» «Жазу тәртібі» атты мақала жазып, сол тұстағы оқудың жайына тоқтала келе: «Оқу кұралының ең ұлығы - бала оқытатұғын кітап» дейді. Бұл мақалада «бала жанын қинамайтындай» оқулық жасау үшін, ең алдымен дыбыстарды анықтап, жазуға мән беру керектігін, сөз ішінде қай дыбыс естілсе, сол дыбыстың әріпін жазу керектігін айтады.

А. Байтұрсынұлының «Тіл - құрал» атты оқулығы қазақ тіл білімінің дамуына үлкен үлес қосты. Автор «Оқу құралы. Қазақша әліппеде» дыбыс, дыбыстың түрлері, сөйлем сияқты терминдер қолданылғанымен, оларға анықтама бермеген. «Тіл - құрал» бастауыш мектепке арналған оқулық болғанымен, білім алушының жас ерекшеліктерін, психологиясын ескере отырып жазылғаны, қазақ тіл білім салалары жіктеліп берілуі және сонымен қатар терминдер мен ережелердің нақты және тиянақты берілуі еңбекті қазақ тіл білімінің бастауы болатындай дәрежеге жетті.

Бүгінгі кезеңде қазақ тіл фонетикасын экспериментальді түрде зерттеулер өз нәтижелерін беруде. Тіл білімінің дамуына байланысты қазақ тілі фонетикасын Ж. Аралбаев, Ә. Жүнісбеков, С. Мырзабеков, З. Базарбаева, т. б. зерттеуші - ғалымдар өзіндік пікірлер айтып, ғылыми тұжырымдарымен байыптап, дәлелдеп келеді.

Фонема туралы ілімнің алғаш негізін салушылар. Фонетикадан тағы бір маңызды болып табылатын бірлік - фонема. Фонема сөздер мен морфемаларды құрастырып, оларды бір - бірінен мағына және форма жағынан ажыратуға септігі бар тілдің ең кішкене функциялық единицасы.

Фонема туралы ілімнің алғаш (1870) негізін салған - орыс және поляк тілдерін зерттеуші И. А. Бодуэн де Куртенэ. Түріктануда және қазақ тіл білімінде бұрын - соңды айтылған пікірлерді, зерттеулерді сараптай келе, профессор Ә. Жүнісбеков осы ұғымның түркі тілдерінің табиғатына аса үйлесімді еместігін, ол үндіевропа тілдеріндегі фонемаға оңтүстік - шығыс тілдерінде тонема сәйкес келетінін, ал құрылым - жүйесі бұлардан мүлдем бөлек, түркі тілдерінде бұған сингармема деген атаудың лайықты болатынын дәлелдеді. Үндіевропа тілдері түркі тілдерінің құрылымдылық жүйесімен салыстырғанда түбегейлі айырмашылықтары бары белгілі. Мысалы: орыс тілінің ерекшелігі бойынша сөз ішінде және буын ішінде жуан және жіңішке дыбыстар қатар тұра береді. Ал қазақ тілі табиғатына бұл заңдылық сәйкес келмейді. Сондықтан қазақ тілінің ерекшелігіне сәйкес фонема мен дыбысты бір - бірінен жақын ұғым ретінде түсінеміз.

Профессор Қ. Жұбановтың фонема теориясын Л. В. Щерба терең түсініп, тіл дыбыстарын фонологиялық тұрғысынан түсіндіруінен біз ғалымның бірнеше тілдерді білгендіктен, керекті зерттеулерді түпнұсқасынан оқиды. Мысалы: « тілде жұмсалатын дыбыстардың жалпы санының ұшы - қиыры жоқ, бірақ оның бәрінің бірдей сапасы әртүрлі бола бермейді. Сапасы әртүрлі болатын дыбыстар белгілі мөлшерде ғана болады да, көп болмайды».

Фонетикалық зерттеуде қолданылатын әдістер. Дыбыстық тіл күрделі болып табылатындықтан ерекше зерттеу әдістерін қажет етеді. Дыбыстардың пайда болуы мен жасалуындағы ерекшеліктер акустикалық аспекті тұрғысынан акустикамен, белгілі бір дене мүшелерінің дыбыстарды жасауға қатысы тұрғысынан физиологиямен байланысты болып келеді. Сондықтан дыбыстардың табиғатын анықтауда аталған ғылымдарда пайдаланылатын әдістері қолданылады.

Экспериментті әдіс дыбыстардың акустикалық мінездемесін - күшін, қарқынын, созыңқылығын зерттейді. Сонымен қатар дыбыстардың артикуляциялық табиғатын, яғни қандай мүшелердің қатысуымен қалай жасалып тұрғанын нақты білу үшін қабылдау арқылы сезіп ғана қою жеткіліксіз, оны тиісті аппараттардың көмегімен қарастыру керек.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.