Қазіргі қазақ фонетикасы жайлы

1. Қазіргі қазақ тілі фонетикасы пәнінің зерттелу жайы
2. Фонема туралы ілімнің алғаш негізін салушылар
3. Фонетикалық зерттеуде қолданылатын әдістер
4. Дауысты және дауыссыз фонемалар

Қазақстанның Ресейге қосылуы қазақ даласында ірі өзгерістерді тудырды. XIX екінші жартысында орыс патшалығы Қазақстанды отарлау саясатын толық іске асыруы үшін қазақ халқының тұрмыс – тіршілігін, салт – санасын жетік біліп, тілін, дінін жан – жақты зерттеуді қолға алды. Осы мақсатпен орыс зерттеушілері қазақ даласына көптеген зерттеу жұмыстарын ұйымдастырды. Зерттеу нәтижелері жинақтарда, мерзімді баспасөздерде жарияланды. Қазақ тілі жөнінде айтылған алғашқы пікірлер мен зерттеулердің дүниеге келуі осы кезеңмен тұтас келеді.
Қазақ тілі фонетикасы туралы тұңғыш пікір миссионер Н. И. Ильминский еңбегінде айтылады. 1860 жылы Қазанда жарық көрген «Материалы к изучению киргизкого наречия» деген еңбегі орыс графикасымен жазылған еді. 162 – беттік еңбектің 140 беті қазақша – орысша сөздіктен тұрады, ал сөздіктің бас жағында автор қазақ тілі, оның дыбыстық және граматикалық жүйесі жөніндегі пайымдауларын келтірген. Сонымен қатар аталған еңбекте араб жазуын орыс жазуымен алмастыру туралы алғащқы пікір айтылған. Н. И. Ильминский қазақ тілдің дыбыстық құрамы 8 дауыстылардан және 19 дауыссыздар: а (ә), е, ы, і, ө, ү, ұ, д, п, б, м, у,т, н, ж, з, ш, с, р, л, й, қ, ғ, к, г, ң дыбыстарынан тұратынын жазады. Н. И. Ильминский а және ә дыбыстарын бір фонема деп қарастырған.
Н. И. Ильминскийдің сөздігі – тұңғыш қазақша – орысша сөздік болуымен құнды және автор өзінің еңбегі арқылы осы күнгі орыс графикасына негізделген қазақ жазуының негізін салды. Оның еңбегінде қолданған кейбір қосымша таңбалар ғана өзгеріске ұшырады.
А. В. Страчевскийдің «Спутник русского человека в Средней Азии» деген 1878 жылы жарық көрген еңбегі өзбек, қазақ, татар, тәжік тілдерінің грамматикасына арналған. Еңбекте қазақ тілінде 9 дауысты, 17 дауыссыз бар екендігі көрсетілген. Алайда ә, е дауыстылары э, и түрінде таңбаланып, й, у дыбыстары дауыссыз ретінде таңбасы мүлде жоқ, ал в, и түрінде таңбаланып, й, у дыбыстары дауыссыз ретінде таңбасы мүлде жоқ, ал в, һ әріптері ол кездегі дыбыстық бейнесі болмағанмен еңбекке ендірілген. Бұлдұрұқ, бүлүндүр, құйқұлжұған, күлтөленгөн, дауұл сияқты кітаптың сөздігіне енген сөздерде ерін үндестігі жақсы сақталған.

1. C. Мырзабеков. Қазақ тілінің фонетикасы. -Алматы, 1999 ж. 14 б.
2. Ф.Ш. Оразбаева, Г. Сағидолда, Б. Қасым, А.Қабыланов, Қ.Есенова, Ұ.Исабекова, Қ.Қасыбек, Ж.Балтабаева, Қ.Мұхамади, Р.Рахметова, Ж. Көпбаева. Қазіргі қазақ тілі. -Алматы, 2005 ж. 118-126, 126-127 беттер
3. К. Аханов. Тіл білімінің негіздері. -Алматы, 1993 ж. 238-241беттер.