Ырғай (ирга) өсімдігі

1. Ырғай өсімдігі және таралу аймақтары.
2. Ырғай өсімдігін өсіру технологиясы.
3. Ырғай өсімдігінің негізгі түрлері.
4. Қосымшалар.

Ирга – Amelanchier Medic. Туыс Солтүстік жарты шарды,негізінен Солтүстік Америкада жабай түрде тараған 25 түрді біріктіреді; Бізде кәдімгі ырғай , масақты ырғай түрлері кездеседі. ТМД елдерінде жабайы өсетін бір түр – А. rotundifolia Lam (домалақ жапырақты, кәдімгі, шомпольник, шәшке тәрізді ағашты ирга) белгілі.Жеміс дақылы ретінде домалақ жапырақты, канада және масақты ирга қолданыс тапқан.Бұлар кішігірім ағаштар немесе бұталар. Жеміс салуы отырғызғаннан 2-4 жыл өткеннен соң басталады. Жылдағы өнімі мол –4-8 т/га. Жемісінде қанттар, қышқылдар, иілік заттар, С дәрумені жәнекаротин бар. Жемістері балаң және кептірілген күйінде пайдаланылады;олардан компот, тосап, желе, пастил (әдетте басқа жемістерменараластырып) дайындалады. Балаң жемістің жаңа шырыны емдік сусын ретінде қолданылады. Өсімдігі бал беретіндігімен ерекшеленеді. ТМД елдерінің солтүстігінде ергежейлі алмұрттың, алманың шыдамды телітуші ретінде де маңызды. Қысқа төзімділігіне және баптауды аса қажет етпейтіндігіне байланысты ирганы соңғы жылдары әуесқойбағбандар Қазақстанның солтүстігінде өсіре бастады. Ирга туысы тіршілік ету ортасына оңай бейімделеді. , соның арқасында мәдениетте кең тараған . Ол үлкен бұта немесе кішірек ағаш , олар көктемде саны көп ақ гүлшоғырлармен безендіріледі. Жазда оның сағақтарында көгілдір қара жемістері болады. Ал күзде оның жапырақтары өте көркес. Олар өте тез өседі және күй талғамайды. Бұл туыс өкілдері көгалдандыруда және бағбандықта қолданылады.
Жапырақтану жоғары , көбінесе көп гүлді юолып келеді, жемісі үшін, әрі жалпы сәндік өсімдік ретінде пайдаланылады. Ырғай жабайы түрде Балтық жағалауында , ТМД елдерінің орташа алқаптарында Солтүстік Кавказ , Қырымда және Қазақстанның солтүстік аймақтарында кездеседі.
Ырғай мамыр айында гүлдейді, гүлдері мойылдың түсіндей болады және оның ерекшелігі көктемгі кеш түсетін 5-7С қа дейіңгі суықты көтере алады. ОЛ араларын еліктетін өсімдіктер қатарына жатады. Қазақстанда көптеген дақылдармен салыстырғанда құрғақшылққа төзімдірек. Ырғай бұтасы жылдам өседі, оңжылдық жасында өзінің дамуының ең жоғарғы деңгейіне жетеді. Саңырауқұлақ және басқада зиянкестерге шыдамды және зақымданған жерлері тез қайта қалпына келеді.

1. Аяпов К.Ж Кампитов Г.А, Мажитова Р.С Жеміс шаруашылығы-Алматы 2005-320 бет.
2. А. И. Пояркова. Род 730. Ирга — Amelanchier // Флора СССР. В 30 т. / Гл. ред. акад. В. Л. Комаров; Редактор тома С. В. Юзепчук. — М.—Л.: Изд-во АН СССР, 1939. — Т. IX. — С. 408. — 540 + XIX с. — 5200 экз.
3. М.М. Жанзақов. Өсімдік шаруашылығы. Алматы, 2007 жыл
4.М.И. Кондрашкина Лабороторно-практические заниятия по растениеводству, Москва-2006 г