Ой сыртқы дүниенің ең жоғарғы формасы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I тарау
Ой сыртқы дүниенің ең жоғарғы формасы
1.1 Оқушылардың логикалық ойларын дамыту жолдары ... ... ... ..6
1.2 Тіл дамыту мен ой дамытудың диалектикалық байланысы ... ... ... 8
1.3 Тілдік жаттығулар . ой дамытудың негізі ... ... ... ... ... ... 12
II тарау
1.1 Ақыл . ой әрекетін басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.2 Ойлау тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
1.3 Ойлау формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
1.4 Ұғыммен жұмыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
Пайдаланылғн әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I тарау
Ой сыртқы дүниенің ең жоғарғы формасы
1.1 Оқушылардың логикалық ойларын дамыту жолдары ... ... ... ..6
1.2 Тіл дамыту мен ой дамытудың диалектикалық байланысы ... ... ... 8
1.3 Тілдік жаттығулар . ой дамытудың негізі ... ... ... ... ... ... 12
II тарау
1.1 Ақыл . ой әрекетін басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.2 Ойлау тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
1.3 Ойлау формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
1.4 Ұғыммен жұмыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
Пайдаланылғн әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Оқыту мен тәрбиелеу процесінде оқушының жан-жақты дамуының қажеттілігі қоғам талабынан туындайды. Кез келген қоғам қашан да дарынды, қабілетті адамдарға мұқтаж болып келген. Бүгінгі қоғам барған сайын күрделене түсуде. Сол қоғамға сай өзгеше қабілет-қасиетке ие жаңа ақыл иесі қандай болмақ? Қазіргі кездегі мамандық атаулының барлығы білімділікті, ептілікті, ерекше ой қызметін, мол шығармашылық мүмкіндікті, өзін қоршаған түрлі жағдайларға тез бейімделіп қана қоймай, оларды керекті бағытына шығармашылықпен бұра білу қабілеттігін қажет етеді. міне, сондықтан халыққа білім беру саласындағы басты мақсат: ақыл-ойы жетілген, жасампаздықпен еңбек етуге қабілетті, өз тағдырын өзі шеше алатын, өз бетінше білімін толықтырып, өздігінен кәсіби шеберлігін арттыру мүмкіндігі бар жеке тұлға тәрбиелеу.
Мектепте балаға білім беру мәселесі теориялық ғылымдар жетістігіне сүйенгенде ғана нәтиже болмақ . сондықтан дамыта оқыту әдістеме негіздері: лингвистика, педагогика, логика және психология болып табылады. Өкінішке орай мектептер білім беру жүйесі күні бүгінге дейін теориялық білімдердің соңғы нәтижелеріне негіздей жүргізу өз деңгейінде емес. Әсіресе, қазақ тілін оқыту әдістемесі психология мен логикадан оқшау қалды десек қателеспейміз. Олай дейтініміз, тіл материалдарын меңгертуде психологиялық тұрғыдан зерттеу жоқтың қасы. Ғалымдардың «Психология әдістеме ғылымынсыз-ақ өмір сүріп, дами береді, ал әдістеме ғылымы психологиясыз күнелте алмайды және дами да алмайды. Толыққанды ғылыми пән болу үшін әдістеме ғылымы психологиялық негізде құрылуы тиіс»1,- деген тұжырымын ескере бермейміз.
Ана тілін оқыту әдістемесі тіл білімі мен психологияның теориялық қағидаларының соңғы жетістіктеріне табиғи байланысы негізінде, атап айтқанда, оқушыларды неге үйретуіміз, қалай оқытамыз деген екі күрделі мәселені шешеді.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында белгіленген орта білім берудің негізгі міндеттерінің бірі: «... білім алушылардың еңбек рыногындағы бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету» үшін тілдік фактілерді жалаң емес, қатысымдық тұрғыдан меңгеру қажет.2 Бұл оқушылардың ана тілінде жатық, таза сөйлеуіне, өз ойын жүйелі, анық жеткізуге әсер етеді.
____________________________________________
1Беляев Б. В. Новое в психологии обучения иностранном языком. М., 1969, стр. 143
2Қазақстан Республикасының 2005 жылға дейінгі білім беру тұжырымдамасы //Қазақстан жоғары мектебі-2004. №1
Жалпы білім беретін орта мектептерде қазақ тілін таным процестерін дамыту арқылы
оқытып, оқушылардың шығармашылық ойларын қалыптастыру – бүгінгі өмір талабына
сай азамат тәрбиелеудің негізгі жолдарының бірі. Себебі оқыту процесінде ойлау процесін дамыту жолдары оқушылардың сабаққа деген ынтасын арттырды, ақыл-есінің дамуына жағдай жасайды. Сондықтан қазақ тілі сабақтарында оқушының таным процестерін дамыту мемлекет тарапынан білім беру мекемелеріне қосылған талаптардың іске асуына игі әсерін тигізеді. Сондықтан қазақ тілі сабақтарында оқушының шығармашылық ойлау әрекетін дамытудың тиімді тұстарын айқындап, ұтымды әдіс-тәсілдерді іріктеудің маңызы зор. Мұның барлығы тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Диплом жұмысының мақсаты:
Қазақ тілі сабақтары барысында оқушының таным процесін, атап айтқанда, шығармашылық ойын дамытудың жүйесін белгілеу, тіл дамыту мен ой дамытудың диалектикалық байланысын, ойлау тәсілдерін, ойлау формаларын қалыптастырудың тиімді әдістерін ұсыну.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- қазақ тілі сабақтарында оқушының ойлау процесін дамытудың ғылыми-әдістемелік негіздерін анықтау;
- қазақ тілі сабақтарында баланың логикалық ойлауын қалыптастырудың ұтымды жолдарын айқындау;
- сабақ барысында ойлау процесін дамытатын әдәс-тәсілдерді белгілеу және олардың қазақ тілін оқытудағы ұтымдылығын көрсету;
- қазақ тілі сабақ барысында оқушының логикалық ойлауын дамытатын әдіс-тәсілдердің тиімділігін тәжірибе жүзінде дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі. Диплом жазуда орта мектепте қазақ тілін оқыту әдәстемесі, оқыту процесінде логикалық ойларын дамыту жайлы, ғылыми-әдістемелік, философиялық, логикалық, педагогикалық және психологиялық әдебиеттер; оқулықтар және оқу құралдары, дамыта оқыту технологиялары жайында еңбектер негізге алынды.
Зерттеу әдістері. Диплом жазуда баяндау, талдау, салыстыру, сараптау, жинақтау, жүйелеу, қорыту және эксперимент әдәстері қолданылды. Оқу үрдісінде ана тілі сабақтарында оқушының шығармашылық ойлауын дамыту мәселесіне арналған еңбектер салыстырылып талдау әдісі арқылы зерделеніп, бір жүйеге түсірілді.
Диплом жұмысының жаңалығы:
- қазақ тілі сабақтарында оқушылардың логикалық ойын дамытудың ғылыми-әдістемелік негізі айқындалды;
- қазақ тілі сабақтарында балалардың логикалық ойлауды дамытатын әдістемесі ұсынылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысында ұсынылып отырған әдістеме оқушылардың қазақ тілі сабақтарында ойлау процесін дамытуына игі ықпал етеді. Зерттеу жұмысына мектеп мұғалімдеріне және қазақ тілін оқыту әдістемесін зерттеушілерге көмекші құрал бола алады.
Зерттеу базалары ретінде Шымкент қаласындағы Т. Тәжібаев атындағы № 47 тарихи-гуманитарлық гимназиасы, А. Байтұрсынов атындағы № 50 орта мектебі және Қ. Сыпатаев атындағы № 7 техникалық-лицей мектептері алынды.
Диплом жұмысының талқылануы. Диплом жұмысының нәтижелері 2007 жылғы Қ. А. Ясауи атындағы ХҚТУ ШИ студенттерінің ғылыми-әдістемелік конференциясында талқыланды.
Диплом жұмысының құрылымы.
Диплом жұмысы кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Оқыту мен тәрбиелеу процесінде оқушының жан-жақты дамуының қажеттілігі қоғам талабынан туындайды. Кез келген қоғам қашан да дарынды, қабілетті адамдарға мұқтаж болып келген. Бүгінгі қоғам барған сайын күрделене түсуде. Сол қоғамға сай өзгеше қабілет-қасиетке ие жаңа ақыл иесі қандай болмақ? Қазіргі кездегі мамандық атаулының барлығы білімділікті, ептілікті, ерекше ой қызметін, мол шығармашылық мүмкіндікті, өзін қоршаған түрлі жағдайларға тез бейімделіп қана қоймай, оларды керекті бағытына шығармашылықпен бұра білу қабілеттігін қажет етеді. міне, сондықтан халыққа білім беру саласындағы басты мақсат: ақыл-ойы жетілген, жасампаздықпен еңбек етуге қабілетті, өз тағдырын өзі шеше алатын, өз бетінше білімін толықтырып, өздігінен кәсіби шеберлігін арттыру мүмкіндігі бар жеке тұлға тәрбиелеу.
Мектепте балаға білім беру мәселесі теориялық ғылымдар жетістігіне сүйенгенде ғана нәтиже болмақ . сондықтан дамыта оқыту әдістеме негіздері: лингвистика, педагогика, логика және психология болып табылады. Өкінішке орай мектептер білім беру жүйесі күні бүгінге дейін теориялық білімдердің соңғы нәтижелеріне негіздей жүргізу өз деңгейінде емес. Әсіресе, қазақ тілін оқыту әдістемесі психология мен логикадан оқшау қалды десек қателеспейміз. Олай дейтініміз, тіл материалдарын меңгертуде психологиялық тұрғыдан зерттеу жоқтың қасы. Ғалымдардың «Психология әдістеме ғылымынсыз-ақ өмір сүріп, дами береді, ал әдістеме ғылымы психологиясыз күнелте алмайды және дами да алмайды. Толыққанды ғылыми пән болу үшін әдістеме ғылымы психологиялық негізде құрылуы тиіс»1,- деген тұжырымын ескере бермейміз.
Ана тілін оқыту әдістемесі тіл білімі мен психологияның теориялық қағидаларының соңғы жетістіктеріне табиғи байланысы негізінде, атап айтқанда, оқушыларды неге үйретуіміз, қалай оқытамыз деген екі күрделі мәселені шешеді.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында белгіленген орта білім берудің негізгі міндеттерінің бірі: «... білім алушылардың еңбек рыногындағы бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету» үшін тілдік фактілерді жалаң емес, қатысымдық тұрғыдан меңгеру қажет.2 Бұл оқушылардың ана тілінде жатық, таза сөйлеуіне, өз ойын жүйелі, анық жеткізуге әсер етеді.
____________________________________________
1Беляев Б. В. Новое в психологии обучения иностранном языком. М., 1969, стр. 143
2Қазақстан Республикасының 2005 жылға дейінгі білім беру тұжырымдамасы //Қазақстан жоғары мектебі-2004. №1
Жалпы білім беретін орта мектептерде қазақ тілін таным процестерін дамыту арқылы
оқытып, оқушылардың шығармашылық ойларын қалыптастыру – бүгінгі өмір талабына
сай азамат тәрбиелеудің негізгі жолдарының бірі. Себебі оқыту процесінде ойлау процесін дамыту жолдары оқушылардың сабаққа деген ынтасын арттырды, ақыл-есінің дамуына жағдай жасайды. Сондықтан қазақ тілі сабақтарында оқушының таным процестерін дамыту мемлекет тарапынан білім беру мекемелеріне қосылған талаптардың іске асуына игі әсерін тигізеді. Сондықтан қазақ тілі сабақтарында оқушының шығармашылық ойлау әрекетін дамытудың тиімді тұстарын айқындап, ұтымды әдіс-тәсілдерді іріктеудің маңызы зор. Мұның барлығы тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Диплом жұмысының мақсаты:
Қазақ тілі сабақтары барысында оқушының таным процесін, атап айтқанда, шығармашылық ойын дамытудың жүйесін белгілеу, тіл дамыту мен ой дамытудың диалектикалық байланысын, ойлау тәсілдерін, ойлау формаларын қалыптастырудың тиімді әдістерін ұсыну.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- қазақ тілі сабақтарында оқушының ойлау процесін дамытудың ғылыми-әдістемелік негіздерін анықтау;
- қазақ тілі сабақтарында баланың логикалық ойлауын қалыптастырудың ұтымды жолдарын айқындау;
- сабақ барысында ойлау процесін дамытатын әдәс-тәсілдерді белгілеу және олардың қазақ тілін оқытудағы ұтымдылығын көрсету;
- қазақ тілі сабақ барысында оқушының логикалық ойлауын дамытатын әдіс-тәсілдердің тиімділігін тәжірибе жүзінде дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі. Диплом жазуда орта мектепте қазақ тілін оқыту әдәстемесі, оқыту процесінде логикалық ойларын дамыту жайлы, ғылыми-әдістемелік, философиялық, логикалық, педагогикалық және психологиялық әдебиеттер; оқулықтар және оқу құралдары, дамыта оқыту технологиялары жайында еңбектер негізге алынды.
Зерттеу әдістері. Диплом жазуда баяндау, талдау, салыстыру, сараптау, жинақтау, жүйелеу, қорыту және эксперимент әдәстері қолданылды. Оқу үрдісінде ана тілі сабақтарында оқушының шығармашылық ойлауын дамыту мәселесіне арналған еңбектер салыстырылып талдау әдісі арқылы зерделеніп, бір жүйеге түсірілді.
Диплом жұмысының жаңалығы:
- қазақ тілі сабақтарында оқушылардың логикалық ойын дамытудың ғылыми-әдістемелік негізі айқындалды;
- қазақ тілі сабақтарында балалардың логикалық ойлауды дамытатын әдістемесі ұсынылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысында ұсынылып отырған әдістеме оқушылардың қазақ тілі сабақтарында ойлау процесін дамытуына игі ықпал етеді. Зерттеу жұмысына мектеп мұғалімдеріне және қазақ тілін оқыту әдістемесін зерттеушілерге көмекші құрал бола алады.
Зерттеу базалары ретінде Шымкент қаласындағы Т. Тәжібаев атындағы № 47 тарихи-гуманитарлық гимназиасы, А. Байтұрсынов атындағы № 50 орта мектебі және Қ. Сыпатаев атындағы № 7 техникалық-лицей мектептері алынды.
Диплом жұмысының талқылануы. Диплом жұмысының нәтижелері 2007 жылғы Қ. А. Ясауи атындағы ХҚТУ ШИ студенттерінің ғылыми-әдістемелік конференциясында талқыланды.
Диплом жұмысының құрылымы.
Диплом жұмысы кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. А., 1992, 433-бет
2. Блонский П.П. Психологические произведения. М.,1964, стр.500
3. Выготский А.С. Собрание соч. В 6-томах. М.,1982, стр105
4. Гоноболин Ф.Н. Психология А.,1976 187 бет
5. Жарықбаев Қ.Б. Психология. А., 1993, 144 бет
6. Жұмабаев М. Педагогика А., 1993, 70-71 беттер
7. Мұқанов М.М. К вопросу генезиса внутренной речи в связи с трактовкой механизмов мышление и обучение. В кн. Интелект и речь А., 1972, стр43
8. Омарова Б. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасамы мен морфологиясы Ш.2000, 22-23 беттер
9. Оразахынова Н. Сөз құрамын, лексика грамматикалық мағынасын сатылай комплексті талдау. «Қазақ тілі мен әдебиеті » журн. 2001 №4 15бет
10. Рахымбек Д. Орта мектепте математиканы оқыту әдістемесі. Ш.2003 67бет
11. Степанов А.А. Жалпы психология А., 1980, 219 бет
12. Тұрғынбаев Ә. Логика А., 2000, 22 бет
13. Челпанов Г.И. Логика А. 1948, 25 бет
14. Ысқақова Р., Ғабитов Т. Логика А., 2004, 33 бет
1. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. А., 1992, 433-бет
2. Блонский П.П. Психологические произведения. М.,1964, стр.500
3. Выготский А.С. Собрание соч. В 6-томах. М.,1982, стр105
4. Гоноболин Ф.Н. Психология А.,1976 187 бет
5. Жарықбаев Қ.Б. Психология. А., 1993, 144 бет
6. Жұмабаев М. Педагогика А., 1993, 70-71 беттер
7. Мұқанов М.М. К вопросу генезиса внутренной речи в связи с трактовкой механизмов мышление и обучение. В кн. Интелект и речь А., 1972, стр43
8. Омарова Б. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасамы мен морфологиясы Ш.2000, 22-23 беттер
9. Оразахынова Н. Сөз құрамын, лексика грамматикалық мағынасын сатылай комплексті талдау. «Қазақ тілі мен әдебиеті » журн. 2001 №4 15бет
10. Рахымбек Д. Орта мектепте математиканы оқыту әдістемесі. Ш.2003 67бет
11. Степанов А.А. Жалпы психология А., 1980, 219 бет
12. Тұрғынбаев Ә. Логика А., 2000, 22 бет
13. Челпанов Г.И. Логика А. 1948, 25 бет
14. Ысқақова Р., Ғабитов Т. Логика А., 2004, 33 бет
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I тарау
Ой сыртқы дүниенің ең жоғарғы формасы
1. Оқушылардың логикалық ойларын дамыту жолдары ... ... ... ..6
2. Тіл дамыту мен ой дамытудың диалектикалық байланысы ... ... ... 8
3. Тілдік жаттығулар – ой дамытудың негізі ... ... ... ... ... ... 12
II тарау
1. Ақыл – ой әрекетін басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2. Ойлау
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .19
3. Ойлау
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .35
4. Ұғыммен жұмыс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
9
Пайдаланылғн әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... 61
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Оқыту мен тәрбиелеу процесінде оқушының жан-жақты дамуының қажеттілігі
қоғам талабынан туындайды. Кез келген қоғам қашан да дарынды, қабілетті
адамдарға мұқтаж болып келген. Бүгінгі қоғам барған сайын күрделене
түсуде. Сол қоғамға сай өзгеше қабілет-қасиетке ие жаңа ақыл иесі қандай
болмақ? Қазіргі кездегі мамандық атаулының барлығы білімділікті, ептілікті,
ерекше ой қызметін, мол шығармашылық мүмкіндікті, өзін қоршаған түрлі
жағдайларға тез бейімделіп қана қоймай, оларды керекті бағытына
шығармашылықпен бұра білу қабілеттігін қажет етеді. міне, сондықтан халыққа
білім беру саласындағы басты мақсат: ақыл-ойы жетілген, жасампаздықпен
еңбек етуге қабілетті, өз тағдырын өзі шеше алатын, өз бетінше білімін
толықтырып, өздігінен кәсіби шеберлігін арттыру мүмкіндігі бар жеке тұлға
тәрбиелеу.
Мектепте балаға білім беру мәселесі теориялық ғылымдар жетістігіне
сүйенгенде ғана нәтиже болмақ . сондықтан дамыта оқыту әдістеме негіздері:
лингвистика, педагогика, логика және психология болып табылады. Өкінішке
орай мектептер білім беру жүйесі күні бүгінге дейін теориялық білімдердің
соңғы нәтижелеріне негіздей жүргізу өз деңгейінде емес. Әсіресе, қазақ
тілін оқыту әдістемесі психология мен логикадан оқшау қалды десек
қателеспейміз. Олай дейтініміз, тіл материалдарын меңгертуде психологиялық
тұрғыдан зерттеу жоқтың қасы. Ғалымдардың Психология әдістеме ғылымынсыз-
ақ өмір сүріп, дами береді, ал әдістеме ғылымы психологиясыз күнелте
алмайды және дами да алмайды. Толыққанды ғылыми пән болу үшін әдістеме
ғылымы психологиялық негізде құрылуы тиіс1,- деген тұжырымын ескере
бермейміз.
Ана тілін оқыту әдістемесі тіл білімі мен психологияның теориялық
қағидаларының соңғы жетістіктеріне табиғи байланысы негізінде, атап
айтқанда, оқушыларды неге үйретуіміз, қалай оқытамыз деген екі күрделі
мәселені шешеді.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында белгіленген орта білім берудің негізгі міндеттерінің бірі:
... білім алушылардың еңбек рыногындағы бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз
ету үшін тілдік фактілерді жалаң емес, қатысымдық тұрғыдан меңгеру қажет.2
Бұл оқушылардың ана тілінде жатық, таза сөйлеуіне, өз ойын жүйелі, анық
жеткізуге әсер етеді.
___________________________________ _________
1Беляев Б. В. Новое в психологии обучения иностранном языком. М., 1969,
стр. 143
2Қазақстан Республикасының 2005 жылға дейінгі білім беру тұжырымдамасы
Қазақстан жоғары мектебі-2004. №1
Жалпы білім беретін орта мектептерде қазақ тілін таным процестерін
дамыту арқылы
оқытып, оқушылардың шығармашылық ойларын қалыптастыру – бүгінгі өмір
талабына
сай азамат тәрбиелеудің негізгі жолдарының бірі. Себебі оқыту процесінде
ойлау процесін дамыту жолдары оқушылардың сабаққа деген ынтасын арттырды,
ақыл-есінің дамуына жағдай жасайды. Сондықтан қазақ тілі сабақтарында
оқушының таным процестерін дамыту мемлекет тарапынан білім беру
мекемелеріне қосылған талаптардың іске асуына игі әсерін тигізеді.
Сондықтан қазақ тілі сабақтарында оқушының шығармашылық ойлау әрекетін
дамытудың тиімді тұстарын айқындап, ұтымды әдіс-тәсілдерді іріктеудің
маңызы зор. Мұның барлығы тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Диплом жұмысының мақсаты:
Қазақ тілі сабақтары барысында оқушының таным процесін, атап айтқанда,
шығармашылық ойын дамытудың жүйесін белгілеу, тіл дамыту мен ой дамытудың
диалектикалық байланысын, ойлау тәсілдерін, ойлау формаларын
қалыптастырудың тиімді әдістерін ұсыну.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- қазақ тілі сабақтарында оқушының ойлау процесін дамытудың ғылыми-
әдістемелік негіздерін анықтау;
- қазақ тілі сабақтарында баланың логикалық ойлауын қалыптастырудың
ұтымды жолдарын айқындау;
- сабақ барысында ойлау процесін дамытатын әдәс-тәсілдерді белгілеу және
олардың қазақ тілін оқытудағы ұтымдылығын көрсету;
- қазақ тілі сабақ барысында оқушының логикалық ойлауын дамытатын әдіс-
тәсілдердің тиімділігін тәжірибе жүзінде дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі. Диплом жазуда орта мектепте
қазақ тілін оқыту әдәстемесі, оқыту процесінде логикалық ойларын дамыту
жайлы, ғылыми-әдістемелік, философиялық, логикалық, педагогикалық және
психологиялық әдебиеттер; оқулықтар және оқу құралдары, дамыта оқыту
технологиялары жайында еңбектер негізге алынды.
Зерттеу әдістері. Диплом жазуда баяндау, талдау, салыстыру, сараптау,
жинақтау, жүйелеу, қорыту және эксперимент әдәстері қолданылды. Оқу
үрдісінде ана тілі сабақтарында оқушының шығармашылық ойлауын дамыту
мәселесіне арналған еңбектер салыстырылып талдау әдісі арқылы зерделеніп,
бір жүйеге түсірілді.
Диплом жұмысының жаңалығы:
- қазақ тілі сабақтарында оқушылардың логикалық ойын дамытудың ғылыми-
әдістемелік негізі айқындалды;
- қазақ тілі сабақтарында балалардың логикалық ойлауды дамытатын
әдістемесі ұсынылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысында
ұсынылып отырған әдістеме оқушылардың қазақ тілі сабақтарында ойлау
процесін дамытуына игі ықпал етеді. Зерттеу жұмысына мектеп мұғалімдеріне
және қазақ тілін оқыту әдістемесін зерттеушілерге көмекші құрал бола алады.
Зерттеу базалары ретінде Шымкент қаласындағы Т. Тәжібаев атындағы №
47 тарихи-гуманитарлық гимназиасы, А. Байтұрсынов атындағы № 50 орта
мектебі және Қ. Сыпатаев атындағы № 7 техникалық-лицей мектептері
алынды.
Диплом жұмысының талқылануы. Диплом жұмысының нәтижелері 2007 жылғы
Қ. А. Ясауи атындағы ХҚТУ ШИ студенттерінің ғылыми-әдістемелік
конференциясында талқыланды.
Диплом жұмысының құрылымы.
Диплом жұмысы кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Ой – сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғарғы формасы.
Оқушылардың логикалық ойларын дамыту жолдары.
Бүгінгі білім беру жүйесі оқыту процесінің екі аспектісін қарастырады.
Оқытудың мазмұнды аспектісі – оқушыларға терең білім беру мақсатын
көздейді. Оқытудың формальды аспектісі – оқушылардың білімді игеру
дағдыларын қалыптастыру, соның негізінде өз бетінше соны білімді игеру мен
оқу матзмұнын түсіну әдіс – тәсілдерін жаңарту мәселелерін қарастыртады.
Мұғалімдер қауымы оқушыларға терең білім беруге талаптанады. Алайда, “ Көп
білген кеменгер емес, білімін жарата білген кемеңгер” демекші, өмірде
пайдаға аспаған білімнің құны көк тиын екені белгілі.Сонымен бірге мектепте
оқытылатын пәндердің мазмұны да заман талабына сай күрделену үстінде. Бала
қысқа мерзімде көптеген білім көлемін меңгеруі тиіс. Сондықтан оқушылардың
таным процестерін, оның ішінде ақыл – ойын дамыту, олардың бойында
логикалық ойлау операцияларын қалыптастыру және тиімді әдіс-
тәсілдерін қарастыру мәселесі күні бүгінде мектеп ұстаздары алдында
тұрған негізгі мәселелердің бірі.
Оқушылардың логикалық ойлауын дамыту мәселесі- аса күрделі
жұмыстардың бірі. Олай дейтініміз, оқушылардың дұрыс ойлауын
қалыптастыру, олардың ақыл-ой әрекетіндегі, қателікті байқап,
жіберілген сол ағаттықтың неліктен болғандығын түсіндіріп, ойлау
жүйесіндегі тізбектілікті, ойлау операцияларын дұрыс қалыптастыру үшін
ұстазға логика мен психологиядан қажетті теориялық біліммен қарулану
қажет. Сол себепті оқыту практикасында бұл бір бөлек дидактикалық мәселені
құрайды. Әлемдік педагогикалық практикада бұл мәселені шешудің кейбір
тенденциялары пайда болды. Солардың бірі- оқытуы процесінде формальды
аспектіге назар аудару.
Әлемдік психология-педагогикалық әдебиеттерде адамның ойлауын дамыту
мәселесін А.Н. Леонтьев, С.П. Рубинштейн. М.Л. Гуров, Е.Н. Қабанова-Меллер,
Г.С. Костюк, М.В. Занков, т.б. танымал ғалымдар теориялық тұрғыда өз
көзқарастарын білдірген. Осы мәселелерге арналған ғылыми зерттеулерде
“ойлау ”, “логикалық ойлау ” сияқты ұғымдар қатар айтылады. Десек те,
бұл екі ұғымның бір-бірінің орнына қолдана беретіні байқалады.
Барлық танымдық процестердің арасында ой ең күрделі процесс болып
есептеледі. Біз тікелей біле алмайтын зат пен құбылыстарды тек ойлау
арқылы ғана танып білеміз. Адамның ой әрекеті, әсіресе абстрактілі
ұғымдар жиынтығы болып табылатын тіл заңдылықтарды бір-бірімен
байланыстыра отырып түсінуде жақсы көрінеді. Сонда ойлау, логикалық
ойлау дегеніміз не ?
А.А. Стипановтың пікірінше: “Ойлау – адам соның арқасында заттар мен
шындық құбылыстарын, олардың елеулі белгілері бойынша бейнелендіретін және
олардың ішінде, сондай-ақ арасында болатын әр түрлі байланыстарды ашатын
психикалық процесс”, 1-десе, Қ.Б.Жарықбаев: “Ойлау дегеніміз—сыртқы дүние
мен құбылыстарының байланыс қатынастарының миымызда жалпылай және жанама
түрде сөз арқылы бейнеленуі ”,2—дейді. Ал Т.Тажібаев: “Ойлау деп ақиқат
дүниені өзара барлық байланыс, қатнастармен сәулелендіретін психикалық
процесті айтамыз, ”—десе, А.А.Леонтьев логикалық ойлау ұғымына былайша
анықтама береді: “Логикалық ойлау дегеніміз логика заңдылықтарын
пайдалана отырып ұғымдарды, ой-пікірлерді, тұжырымдарды қолдануға
негізделген ойлаудың бір түрі,” –дейді.
Міне, осылайша, ойлау мен логикалық ойлау сияқты ұғымдарға берілген
анықтамалармен таныстық. Ендігі мақсат оқушылардың логикалық ойлауын
дамыту жолдарын айқындау.
Бұл мәселе бойынша көптеген ғалым әдіскерлердің ( В.Н. Решетников,
Н.Н. Поспелов, В.Ф. Паламорчук, А.Ф. Обухова, И.А. Гибш, А.В. Ершов,
А.З. Редько, В. Н. Руденко, Л. Н.Венгер, Н. Айғабылов, Ж. Сейтахметова
т.б.) пікірлеріне сүйене отырып оқушының логикалық ойлауды дамыту
жүйесі белгіленді.Олар:
1. Ойлау формаларын қалыптастыру:
• ұғым;
• пікір;
• ой қорытындылары.
2. Логикалық ойлау операцияларын қалыптастыру:
• Талдау;
• Жинақтау;
• Салыстыру;
• Классификациялау;
• Жалпылау;
• Нақтылау, т.б.
3. Ойлау белсенділігі мен өзбеттілігін дамыту:
• әр түрлі болжам, пікір айта білу;
• мәселені шешудің тәсілдерін ұсыну.
__________________________
1. Степанов. А. А., т. б. Жалпы психология. А.,1980, 219-бет
2. Жарықбаев. Қ. Б. Психология. А., 1993, 144-бет.
Тіл дамытумен ой дамытудың диалектикалық байланысы.
Қоғамның ойлы да дарынды адамдарға деген зәрулігін қанағаттандыру
талабы оқыту, білім беру жүйесінің алдына жас жеткіншекті ақыл-парасатты,
соның негізінде кездескен қиыншылықтан тез жол табуға қабілетті тұлға
қалыптастыру міндетін қойып отыр.
М.Жұмабаев: “Адам ойлау арқасында ғана заңдардың, көріністердің
аралығындағы байламды белгілеп, оларды бар қылған себептерді табады .
Келешекте оларға не болатынын ойлап шығарады. Келешекті болжай алады.
Қысқасы, ойлай білетін адам –шын мағанасымен адам.
Ойлау осындай қымбат көрініс болса, әрине, оны өркендету керек.
Әсіресе, тәрбиеші баланың ойын жетектемесе, бала ұғымды, хұкімді теріс
жасауға , қате ой шығаруға үйреніп кетеді. Мұндай болса тар ойлы, соқыр,
сенгіш, ырымшыл адам болып шығады ”,-деп, ойлау процесінің адам өміріндегі
атқаратын ролін жоғары бағалай отырып, балаға білім – ғылымға жетектей
отырып, ақыл –ой тәрбиесін беруді талап етеді. Ол жастарды парасаттылыққа
баулуға жалаң уағыздап қана қоймай, ойлауды өркендетудің жолдарын да
көрсетеді. Атап айтқанда:
1.Баланың жанында дұрыс әсерленулер һәм ашық суреттеулердің көп болуына
иждаһат қылу керек.Әсерленулер, суреттеулер аз болып және дұрыс һәм ашық
болмаса, баланың ұғым, хұкім жасауы һәм ой шығаруы қате болады. Ойдың
өзінің терең болуы үшін әсерлену һәм суреттенулердің көп һәм ашық болуы
керек.Қаншада дегенмен адам суреттеулер бойынша ойлайды. Сондықтан балаға
бір пікірді ұқтырмақшы болсақ , жалаң пікірді айтудың қасиеті
жоқ..Бала пікірді суреттеулердің өзінен шығарып алсын.
2. Бала заттарды, көріністерді ұқсас сындары бойынша топ-топқа бөліп
үйренсін. Мысалы, дыбыстарды, харфтерді бөлу, өсімдіктерді, жануарларды топ-
топқа бөлу сықылды.
3. көріністердің, ойлардың араларындағы байламды олардың қайсысының
себеп екенін тауып үйренсін. Бұл балаға мысалдардан ереже- заң шығартқызып
үйрету сықылды істермен болады,1- деп, жас жеткіншектерге ақыл –ой
тәрбиесін берудің тиімді жолдарын көрсетеді.
А.Байтурсынов: “Бала оқытатындар бала оқытуын жақсы білерге керек.
Бала оқутуын жақсы білетін деген адам әуелі балаларға үйрететін нәрселерін
өзі жақсы білуге
___________________________________ __________
1 Жұмабаев М. Педагогика. А., 1993, 70-71-беттер.
керек, екінші, баланың табиғатын біліп, көңіл сарайын танитын адам
боларға керек. Оны білуге баланың туғаннан бастап, өсіп жеткенше тәнімен
қатар арқылы қалай кіреті жолын білерге керек ”,1-деп, ұстазға жас
жеткіншекті дене тәрбиесімен бірге интеллектуалдық жақтан да
тәрбиелеудің әдіс -тәсілдерін меңгеруді талап етеді.
Балалардың таным процестерін дамытуда мектепте жүргізілетін “ Қазақ
тілі ” мен “ Қазақ әдебиеті ” пәндерінің үлесі мол.
Тіл материалдарын небір тиімді әдістермен меңгертуге талпынғанмен,
егер бала қабылданатын материалдарды ой елегінен өткізіп, өзіндік ой
қорытындысын жасай алмаса, оның бойында тіл ұшқырлығы, ой мен іс
әрекеттегі жүйелілік, қиял мен сезімнің ұшқырлығы ерік – жігердің
күштілігі сияқты қабілет- қасиеттерді дамыту мүмкін емес.
Баланы жастайынан ақыл –ой өнеріне қалай баулу керек ? Оның жолдары,
әдіс – тәсілдері, мазмұны қандай? Қазіргі педагогикалық өзекті
мәселелердің бірі осы.
Ойлау – адам таным процестерінің ішіндегі ең күрделі процестің бірі
екенін айтқан болатынбыз. Ойлау процесі қалай жүзеге асады? Орыстың ұлы
психологі Л.С.Выготскийдің айтуынша , адам сырттай сөйлеудің әсерінен
қалыптасқан іштей сөйлеу арқылы ойлау прцесі жүзеге асатынын айтқан
болатын.2 Дәлірек айтқанда , сырттай сөйлеу эгоцентрлік сөйлеуге,
бұл іштей сөйлеуге, ал ойлау осы іштей сөйлеудің нәтижесінде
өрбиді.
Ойлау мен тілдің органикалық байланысы арқасында ойлау арқылы
адамдар өздері тікелей қабылдай алмайтын, көзге ілігер формасы жоқ,
ал тіптен сезімдік қабылдауға көнбейтін құбылыстар арасындағы
байланыстарды аша алады.3
Дүниедегі заттар мен құбылыстар, сонымен бірге, тіл біліміндегі
заңдылықтар еш уақытта жеке дара кездеспейді. Олар бір-бірімен тығыз
байланыста болады, алайда осы байланыс, қарым-қатынастың барлығы
бірдей адам санасында сәулелене бермейді. Егер адамның қабылдауы
тіл заңдылықтарын жеке-жеке ғана қабылдайтын болса, ойлауда кісі
олардың арасындағы қатынас, байланыстарды танып білу қажет. Ақиқат
дүниені объективті түрде дұрыс сәулелендіретін ой ғана дұрыс болып
шығады. Ондай ойды диалектикалық ой деп атайды.
Ойлау әрқашан бір мәселені шешуге бағытталады. Мәселені шеше
отырып, адам бір нәрсені білгісі, сырын ашып, түсінгісі келеді.
Мұндай қажеттілік көбінесе адам
___________________________________ _________________________
1 Байтұрсынов А. Тіл тағлымы . А., 1992, 433-бет.
2 Выготский А. С. Собрание соч. в 6-томах. М., 1982, с.105
3 Мұқанов М.М. К вопросу генезиса внутренной речи всвязи с
трактовкой механизмов мышления и обучения . – В кн. Интеллект и речь. А.,
1972, с. 43
бір жаңа заңдылықтармен, түсініксіз жайттармен кездескенде туады.
Ойлаудың басталуына жол ашатын не дегенде? “Сұрақ ” деп жауап
беруге болады.
Өйткені , ол ақыл-ойды белгісіз мәселені шешуге бағыттайды. Детерминді
, яғни, адамның белгісізді білгісі келу қажеттілінен туатын ой
процесі пайда болады.
Ойлау құбылыстар мен заңдылықтар арасындағы тікелей қабылдауға
бола қоймайтын байланыстарды, тәуелділіктерді ашуға бағытталғандықтан,
оларды талмай іздегенде, яғни адам белсене істеген ақыл-ой
әрекетінде аңғарылады. Шешілуі тиіс міндет әрқашанда сөзбен, сұрақпен
беріледі. Сондықтан адам әрқашан өзінің нені білмейтінін, нені
тауып, ашып анықтауға тиісті екенін біледі. Осындай саналы міндет
ойлауға ақыл-ойға қонымды, айқын мақсатқа бағдарлы сипат береді.
Ойлау мен сөйлеу әр түрлі генетикалық тамырларда дамып жетілуіне
қарамастан (П.П.Блонский бұл пікірге қарсы шығады),1 бұл екі
күрделі процесс бірлікте болатынын көптеген ғалымдар мойындайды.
Л.С.Выготскийдің сөзімен айтқанда, “ в известном пункте обе
пересекаются, после чего мышление становится речевым, а речь -
интеллектуальной ’’.2
Сөз бен ойлаудың жалпыламалық сипатқа ие болуы Л.
С.Выготскийдің айтқан бұл екі процестің қиысу нүктесі болып
табылады. Яғни, ойлау мен сөйлеу бірлікте дамып отырады. Бұл бірлік
тілсіз сөйлеу мүмкін емес екндігінен, ойдың дамуынан тілдің шын
мәнінде әсерінен де көрінеді.3 Мұндай әсер,біріншіден, адамдар қарым-
қатынас ( сөз, сөйлеу ) барысында ойлау әрекетінің нәтижесі ( түсінік,
пікір, ой қорытындысы ) бұл индевиттің басынан екіншісіне көшеді. Ал бұл
өз тарапынан ақыл -ой актісінің барысында қоршаған ортадағы
шындықты дұрыс тануға алғышарт жасайды. Екіншіден, адам өзінің
субьективті пікірін тіл арқылы обьективтендіруге қабілетті болады.
Үшіншіден, ең бастысы адам қоғамдық ортамен өзара қатынасқа түсу
нәтижесінде сырттай сөйлеу біртіндеп іштей сөйлеудің қалыптасуына өз
әсерін тигізеді.Іштей сөйлеу ойдың дамуына ықпал етеді. Сондықтан
сөйлеу мен ойлауды бір-бірінен бөліп қарауға болмайды. Сөйлеу, сөз
біздің саналық болмысымыздың формасы қарым-қатынас шеңберін кеңейте
түседі. Өзара қарым-қатнас процесінде адамдар сыртқы ортаны да, өзін де
терең әрі жанжақты таниды. Демек, сөйлеу адамдардың өзіндік сана
сезімінің дамуының маңызды факторы болып табылады. Олай болса, баланың
тілі мәдениетінің қалыптасу нәтижесінде ойлауының дамуына мектепте
___________________________________ _________
1 Блонский П. П. Психологтческие произведения. М., 1964, стр. 500
2 Выготский А. С. Собрание соч. в 6-томах. М., 1982, с.105
3 Бұл да сонда.
жүргізілетін қазақ тілі пәнінің маңызы ерекше.
Олай дейтініміз, М. Жүмабаевтың пікірінше,“бір ұлттың тілінде сол
ұлттың жыры,
тарихы, тұрмысы, мінезі айнадай анық көрініп тұрады. Қазақ тілінде
қазақтың сары сайран даласы, біресе желсіз түндей тымық, біресе
құйындай екпінді тарихы, сары далада үдере көшкен тұрмысы,
асықпайтын, саспайтын сабырлы мінезі – бәрі көрініп тұр. Қазақтың сары
даласы кең, тілі де бай”.1
Бүгінгі мектептің негізгі мақсаты- баланы жалпы дамыту. Ал жалпы
дамыту деп байқампаздығын, ойлауын және практикалық іс-әрекетті меңгеруін
айтамыз. Сондай-ақ ақыл, ерік-жігері, сезімдерінің дамуы енеді. Демек,
қазіргі мектептегі оқу процесі барысында балаға ақыл- ой тәрбиесін
беру – басты мақсат. Бұл міндетті іс жүзіне асыруда ана тілінің және
тілдік жаттығулардың орны қандай болмақ деген сұрақтың туындайтыны
ақиқат. Тіл дамыту мен ой дамыту арасында теңдік белгісін қою дұрыс
емес. Ой сыртқы дүниені, бейнелеудің ең жоғарғы формасы болса, ал
сөз ойды басқа адамдарға жеткізү құралы. Яағни ойлау процесі
тілдік материалынсыз дамуы мүмкін емес. “ойдың дамуы
адамның нақтылы іс- әрекетімен шарттас болумен қатар, оның сөйлеу
мәдениетін меңгере білумен де, сөз өнеріне жетілуімен де тығыз
байланысты ”.2
Мектепке қазақ тілі материалдарын терең меңгерген сайын оқушыларға
ұғымдық ойлау формасы біртіндеп қалыптаса бастайды. Міне, сөздік қордың
баюы, грамматикалық формаларды меңгеру – тілді дамытудың алғы шарты.
Дамыған тіл өз кезегінде ойдың дамып, жетілуіне игі ықпалын тигізетіндігін
психолог Н.И.Жинкиннің: Речь – это канал развития интеллекта чем раньше
усвоен язык, тем легче и полнее будет усваиваться знания, деп жазған
пікірінен байқауға болады. Жинақталған білім мен фактілер, яғни информация
– ойлау материалы. Демек ойдың дамуы сөйлеу мәдениетін меңгерумен де, сөз
өнеріне жетілумен де тығыз байланысты.
Оқушының жаңа тілдік материалдарды талапқа сай меңгеруі өте маңызды.
Бұл ойлау мен сөйлеудің байланысын қамтамасыз етуге игі ықпал етеді.
Мысалы, оқушысы лашын, ителгі, бүркіт, күйкентай, қырғи, ақсұнқар, қаршыға
сияқты жыртқыш құстардың атын білгенімен, бірақ бұл құстарды еш уақытта
көрмеген және олардың қасиет-белгілерін білмейді. Табиғат жайында құрған
әңгімелерінде құс атауларын ешбір қатесіз атағанымен, оқушы санасында бұл
ұғымдардың мазмұны болып табылатын белгі-қасиеттер
___________________________________ ______
1 Жұмабаев М. Педагогика. А., 1993, 72-73 беттер
2 Жұмабаев М. Педагогика. А., 1993
бейнеленбеген. Тіл атағанымен, ақыл-ой үнсіз. Егер сөз бен пікір оқушы
санасында ешбір
мағынасыз қабылданған болса онда еңбегіміздің еш кеткені. Бос сөзді
мылжыңдар тәрбиелегеніміз.
Кейде осыған қарама-қарсы құбылыс та байқалып қалады: оқушы ұсынылған
материалды толық түсініп, меңгердім деп сендіреді. Алайда
оны ауызша не жазбаша мазмұндап беруде қиналады.
Егер оқушы өз ойы мен оқыған материалдарын тіл арқылы жеткізе алмаса,
онда оның ойлау процесінде кемшілік бар деген сөз. Адам қарым-қатынас
процесінде өз пікірін басқа біреуге дәл де түсінікті жеткізгенде ғана ой
толық айқындыққа ие болмақ. Яғни тіл (сөйлеу) – ойды жетілдірудің,
дамытудың құралы.
Тіл дамыту мен ой дамытудың диалектиқалық байланысы осылай.
Тілдік жаттығулар – ой дамытудың негізі
Мұғалім әр уақытта бала тілінің мазмұнды да мәнерлі, мағыналы да әсерлі
болып, шындықты дұрыс бейнелеуін қадағалайды.
Мұғалім тілдік жаттығуларды дайындау барысында ақыл-ой операцияларына
атап айтқанда, талдау мен жинақтауға, салыстыру мен қарама-қарсы қоюға,
топтау мен классификациялауға, ой қорытындысын жасауға (индукция, дедукция,
аналогия), себеп- салдарлық байланысты анықтауға негіздейді.
Көбінесе оқушылар зат пен құбылыстың негізгі белгілері мен қосалқы
белгілерін ажыратуға қиналады. Мұны сөздің мағынасы мен мазмұнын толық
меңгермегеннен деп білу қажет. Ал зат пен құбылыстың мазмұны болып
табылатын негізгі белгілерін таныту белсенді бақылау жүргізумен
қалыптасады.
Бақылау жүйелі түрде әр түрлі материалдар бойынша жүргізіледі.
Атап айтқанда , табиғат құбылыстарына : бұлақ сылдыры мен күннің
күркүрін, құстардың тамылжыта сайрауын , ән мен күйдің құйқылжыған
әуенін, адамдардың бір-бірімен сөйлескен үнін бақылау (тыңдау),
түстердің реңдерін ажырату, гүлдер мен шөптердің, жеміс-жидектердің хош
иісін бақылау (көру), тілдің қыры мен сырын, шырайлылығы мен әсерлігін
бақылау. Оқушыларды қоршаған ортаны терең тануға қызығушылығын арттырып,
көру, иіс сезу, есту түйсіктерін жетілдіру – сөздік жаттығуларын жүргізуге,
сөйлем құрап, шығарма жазуға материал берумен бірге, байланыстырып сөйлеу
мен ойды дамытудың негізгі амалы болып табылады.
Ғылымдардың белгілерін ажырату мен әр түрлі ұғымдарды жалпылау
грамматиканы, атап айтқанда, заттың атын, сыны мен сипатын, санын және іс-
әрекетін білдіретін сөздерді
(зат есім, сын есім, сан есім, етістік және үстеуді), сөз тіркесі, жай
сөйлем мен құрмалас сөйлемді игеруге байланысты тереңдей түседі.
Оқушыларды заттар мен құбылыстардың негізгі белгілерін ажырату
дағдылары оқығандары мен бақылау нәтижесінде жинақталған материалдарды
талдау барысында бірте-бірте қалыптасады. Бесінші сынып оқушыларымен
қыркүйек айының соңында қала орталығындағы саябақта серуен үстінде болған
әңгімені мысалға келтірейік.
Мұғалім: Саябақта серуендеу сендерге ұнады ма?
Оқушылар: Өте ұнады. Бұл жер өте әдемі. Бұл – алтын күз.
Мұғалім: Күз мезгіліне арналған қандай өлеңдерді білесіңдер?
Оқушылар: Ж.Қашқыновтың Ұнатам күзді мен, Т.Әлімқұловтың Күз –
береке өлеңдерін оқыдық.
Бұл әңгіме кіріспе бөлімі болды. Мұғалім енді негізгі міндетті жүзеге
асыруға кірісті.
Мұғалім: Балалар, мына ағашқа назар сала қараңдаршы. Күзгі теректің
белгілерін атаңдар.
Оқушылар: Теректің жапырақтары сарғайған. Тек сары ғана емес, қызғылт
сары, қызыл түстілері де бар. Жерде қызыл, сары, сарғыш жапырақтар шашылып
жатыр.
Мұғалім: Әне, ана жапырақты қараңдаршы, бұтақтан үзіліп, қалықтап ұшып
келеді. Неге ұқсатуға болады?
Оқушылар: Құсқа ұқсайды.
Мұғалім: Құсқа ұқсай ма? Күзгі тал, қайың жөнінде жазған ақындарды кім
біледі?
Оқушылар:
Қайың, терек басынан
Сарғылт тартып жапырақ.
Жерге түсіп шашылған,
Жел тұрса тек қалтырап.
(Т.Жароков)
Ұшты талдан жапырақ
Сары көбелек секілді.
(М.Әлімбаев)
Мұғалім: Көрдіңдер ме, балалар, құсқа емес, көбелекке теңеген екен.
Міне, осылайша, саябақтағы ағаштардың өзіне тән ерекшеліктері
бақыланып, сөз арқылы өрнектеледі.
Серуен барысындағы сұхбат әсерлі де қызықты болып, оқушылар келесі
сабақта жүргізілетін әңгіме мен шығарма жұмыстарына материал жинап, біршама
дайындық жасады.
Міне, бесінші сынып оқушылары астра, георгин, хризантема, райхан,
раушан т.б. күздің әсем гүлдеріне қызыға қарап тұр. Олардың әрқайсысына тән
белгілерін ажыратуға тамаша мүмкіншілік туды. Астра жайында мұғалімнің
сұрағына оқушылар былай жауап берді:
- Астра ақ, алқызыл, қызыл, ақшыл көк түсті болып келеді. Оның жасыл
жапырақшалары өте көп. Түзу жапырақшаларымен бірге ширатылғандары да
кездеседі. Тісті жапырақтары ұп-ұзын. Астарның сабағы сарғыш түсті.
Оқушылардың бұл сүреттеуіне мұғалімнің мынадай жетекші сұрақтары негіз
болды: Астраның түсі қандай? Оның жапырақтарына зер сала қарап, қандай
екенін айтыңдар.
Оқушылар мұғалімнің бағыттаушы сұрақтарынсыз белгілі бір зат не
құбылыстарды өздігінен бақылап, белгілерін атап бермеуі де мүмкін.
Мұғалімнің басты мақсаты- жетекші сұрақтардың ауқымын кеңейте отырып,
оқушының өз бетінше бақылау дағдыларын қалыптастыру. Мысалы, мұғалім затты
көрсетіп: Мынау не ? Бұл туралы не айта аласындар ? Мұның өзіне тән қандай
белгілері бар ?
Оқушылар: Бұл – қант, түсі ақ, тәтті, адамдар шаймен ішеді.
Мұғалім: Ойлаңдар, тағы қандай белгілерін атамай кеттіңдер ?
Оқушылар: Қант қатты болғанмен, суда тез ериді.
Мұғалім: Дұрыс. Қанттың белгілерін атадындар. Енді негізі белгілері мен
қосалқы белгілерін ажыратыңдар.
Оқушылар мұғалімнің көмегімен қанттың негізгі белгілері(тәттілігі,суда
ерігіштігі) мен қосалқы белгілерін (формасы, қаттылығы)ажыратады.
Мұғалім сиырдың суретін көрсетіп, балаларға оның белгілерін атап
шығуды тапсырады. Оқушылар суреттегі сиырдың қара ала, мүйізді, ұзын
құйрықты,үлкен желінді екенін айтады.
Мұғалім: Адамдар сиырды не үшін бағады? Тағы қандай белгілері бар?
Оқушылар: Сүті мен еті үшін асырайды.
Мұғалім: Дұрыс. Енді сиырдын негізгі және қосалқы белгілерін
ажыратыңдар.
Оқушылар: Негізгі белгілері: сүттілігі мен қоңдылығы, тұяғының
айырлығы. Қосалқы белгілері: түсі, мүйізінің болуы, құйрығының ұзындығы
т.б.
Оқушыларды түрлі заттар мен құбылыстардың түсі мен түріне, көлемі мен
формасына және тағы басқа қасиеттеріне байланысты мәнді-мәнсіз белгілерін
анықтауда дағдыландыру жаттығулары міне осылай жүргізіледі. Мысалы,
оқушыларға қарағайдың негізгі қасиеттерін анықтау мақсатында мынадай
жетекші сұрақтар беріледі: Қарағай жайында не айта аласындар? Қылқан
жапырақтарының түсі, формасы қандай? Түзу ме, әлде қисық па? Бұтақтары
қалай орналасқан?
Іс - әрекеттің белгілерін анықтауда да арнаулы жаттығулар жүргізіледі.
Жан – жануарлар қалай дыбыстайды? деген тақырып бойынша жұмыс былайша
жүргізіледі. Оқушыларға жылқы, сиыр, қой, қоян, тауық, тышқан, сауысқан
т.б. жан-жануарлардың суретін көрсетіп, қалай дыбыстайтынын айту талап
етіледі. Немесе Жылқы қалай жүреді ? деген сұраққа оқушылар: Жылқы
аяңдайды, желеді, шоқырықтайды, жорғалайды, шабады, желдей еседі,
құйғытады.
Зат пен құбылыстың мәнді белгілерін ажыратуға дағдыландыратын бірнеше
жаттығу үлгілерін келтірейк.
1. Қауынның (асқабақ, қарбыз, қияр, сәбіз) түрі, түсі, дәмі
және формасы жайында не айтуға болады?
2. Қауын, қарбыз, асқабақ, қияр, сәбіздердің бірі ерекше
белгіге ие. Ол қай көкөністің белгісі ? (Жауабы –
асқабақ).
3. Күннің, айдын, шамның белгілерін айтындар. Бұлардын
бәріне тәң белгіні айтындар.
4. Әрі жұмсақ, әрі жылы, әрі мамық (биік, сымбатты, сұлу,
мүсінді, тәтті, дәмді, шырынды, хош иісті, жылдам,
шапшаң, алғыр, епті) қасиеті бар затты атаңдар.
5. Биік деп кімді (немесе нені), аласа деп кімді (немесе
нені): (ақ-қара, ащы-тұшы, ақылды-ақымақ, тегіс-қатпарлы,
епті-икемсіз, епсіз) атауға болады ?
6. Көктем мен күзге, қарға мен қараторғайға, бидай мен
арпаға, жылқы мен итке, алма мен алмұртқа, орындық пен
үстелге, автобус пен троллейбусқа, қалам мен қағазға тән
жалдпы белгілерді және бұларды бір-бірінен ажырататын
белгілерді көрсетіндер.
7. Бір заттың бірнеше белгілерін атаңдар. Мысалы: пышақ
(темірден жасалған, жалтыраған, ағаш сапты , үлкен, өткір
т.б.)
8. Адамдар асыққанда (мысалы, жұмысқа), жайбарақат асықпаған
кезде (саябақта серуен кезінде) қалай жүреді?
Адамдар ашуланғанда немесе дауласқанда қалай сөйлейді?
Досына не дұшпанына қалай қарайды?
Күн қалай жарқырайды, ал ай ше?
Бұлбұл қалай сайрайды, ал қарға ше?
Мұғалім осы үлгілер бойынша өтіліп жатқан материалды
бақылау нәтижелерімен байланыстыра отырып жаттығулар
құрады.
9. Зат есім мен сын есімдердің мәндерін атаңдар.
10. Бастауыш пен баяндауыштыңнегізгі қасиеттерін атаңдар.
11. Қос сөздер мен біріккен сөздерді салыстыра отырып, мәнді
белгілерін анықтаңдар.
12. Қайталама қос сөздер мен қосарлама қос сөздердің бір-
бірінен айырмашылығын атаңдар.
13. Тұрақты сөз тіркестерінің негізгі белгілерін атаңдар.
14. Тұрақты сөз тіркестері мен еркін сөз тіркестерін
салыстыра отырып, олардың негізгі айырмашылықтарын
атаңдар.
15. Түсіндірме сөздік пен аударма сөздіктердің
айырмашылықтарын көрсетіңдер.
Ақыл – ой әрекетін басқару
Оқыту процесінде оқушылардың ақыл-ой әрекетін қалыптастырудың негізгі
жолы: оның сапасын арттыру, қазіргі заман талабына сай тиімді дидактикалық
әдіс-тәсілдерді дұрыс та орынды пайдалана білу. Бұл көптеген жағдайларға,
атап айтқанда, педагогтің білім тәжрибесіне, олардың өз мамандығын сүюіне,
шәкірттерінің психологиялық ерекшеліктерін терең де жан-жақты білуіне
байланысты.
Оқытудың сапасын арттыруда дамыта оқытудың алатын орны ерекше. Академик
Л.В.Занков: Оқушылардың ақыл-ой әрекетінің дамуындағы олардың
бағдарламалық материалдарды толық түсінуінен, өз бетінше талдауынан, ғылыми
ұғымдарды меңгеруінен, практикалық іс-әрекетінің жетілгендігінен, игерген
білімін іс жүзінде қолдана білуінен байқауға болады, - дейді. Ал академик
В.В.Давыдов оқушылардың өзіндік дербес ойын дамыту үшін оқылатын әрбір
пәнге тән ғылыми –теориялық ұғымдарды енгізу қажеттігін айтады. Әрине,
оқушылардың ақыл-ой әрекетін дамытуда сол ұғымдардың мазмұнын толық
түсінуге септігін тигізетін әдіс-тәсілдерді тиімді пайдалану, өзінше ой-
өрісін дамытуға түрткі боларлықтай тапсырмалар беру педагогика ғылымының
бүгінгі мақсаты болып табылады. Біздің ойымызша, дамыта оқытудың ең
негізгі әдісі – проблемалы ситуация тудыру. Ол әрбір пәннің ерекшелігіне,
мұғалімнің алдына қойған мақсатына байланысты бірнеше кезеңге бөлінеді.
Біріншісінде, оқушы алдына қойылған проблемалы тапсырманы байқап көріп, оны
шешу үшін тиімді әдіс-тәсілдерді қарастыра бастайды. Бұл іс-әрекетінде
оқушы өзіндегі бар білімді, дағдыларды, іскерлікті толық сарқа пайдаланады.
Екіншісінде, ол өзінің қолданған әдіс-тәсілдерінің тиімді, тиімсіздігін
сынап, содан өзінше қорытынды жасайды. Үшінші кезеңде, проблемалы тапсырма
шешеді, проблемалық материялдың мазмұнын түсініп, соған сәйкес басқа
тапсырмаларды да шешуге болатындығын анықтайды. Төртіншіде, проблемалы
тапсырмалардан туған ой-тұжырымын практикада қайтіп қолдануға болатындығын
талдап, ақыл таразысына салады. Ал бесіншіде, оқушы проблемалы тапсырманың
нәтижесін өзінің іс-тәжірибесінде сынайды.
Оқушылар проблемалы тапсырмаларды дәл осындай кезеңдерге бөліп, дұрыс
шешу үшін мұғалімнің оқыту процесін тиімді басқаруына, дер кезінде тиісті
жол-жорық білуіне, олардың іс-әрекетіндегі қателіктерді дер кезінде байқап,
оларға дұрыс бағыт сілтеуіне байланысты.
Дамыта оқытуда оқушылардың ақыл-ой әрекетін басқару үшін оқытудың
тиімді жағдайларын анықтай білген жөн. Ал оқудың тиімді болуына әсерін
тигізетін факторлар жеткілікті. Олар негізінде үшке бөлінеді. Біріншісіне
психологоиялық алғышарттар (ішкі жағдайлар), сөйлеу әрекетінің
ерекшеліктері, проблемалы тапсырмаларды шешуге керекті білім, іскерлік,
дағды, оқуға ынталылығы, мінезі, темперамент, қабілет ерекшеліктері т.б.
жатады. Екіншіге оқу материалдарының мазмұны, теориялық дәрежесі сәйкес
келеді. Үшіншіге оқыту процесіндегі дидактикалық әдіс-тәсілдердің
тиімділігі, оқыту процесін дұрыс ұйымдастыра білу, мұғалімнің сөйлеу
мәдениеті, білімділігі, ой-өрісі, ұстаздық болмысын байқататын адамгершілік
қәсиеті кіреді.
Оқыту процесінің тартымды да сапалы болуы мұғалім мен оқушылар
әрекетінің бір-бірі мен берік ұласуына тәуелді. Бұл мәселеде мұғалім –
басты тұлға. Мектеп тәжрибесіне зер салып қарасақ, оқушылардың оқуға ынталы
болуы да, танымдық қызығушылығының арта түсуі де, ақыл-ой әрекетінің дамуы
да мұғалімнің жүйелі де бір ізді еңбегіне байланысты.
Көптеген мұғалімдер сабақты өткізудің бастапқы кезінде оқушылардың
бағдарлау әрекетін ұйымдастыруға көңіл бөлмейді. Соның салдарынан оқушылар
мұғалім тарапынан айтылған ой-пікірлерді қабылдауға даяр болмайды. Сабақ
басталғанда оқушылардың ойы, зейіні, көңілі басқа нәрселерге ауса,
мұғалімнің айтқаны босқа кетеді. Осыдан барып оқушылар арасында бір-бірімен
сөйлесу, керексіз нәрселермен шұғылдану, тәртіп бұзу
сияқты жарамсыз қылықтарға жол беріледі. Бұл мәселе оқушылардың ақыл-ой
әрекетін басқаруда аса көңіл бөлмейтін ұсақ жағдай болып көрінгенмен, шын
мәнінде, сабақтың сапалы болуына көп әсер етеді. Мұғалімнің түсіндіруі
сыртқы әрекет, ал оқушылардың оны ұғуы ішкі әрекет болып табылады. Мұны
психологияда экстриоризация және интериоризация әрекеттері деп атайды. Осы
екеуі бір-бірімен ұштаспаса, оқыту процесінде мұғалім оқушы ақыл-ой
әрекетінің дамуын басқару мәселесі ешқандай нәтиже бермейді.
Осыларды тиянақты ұштастыру үшін мұғалім алдына қандай міндеттер қояды?
Мұндағы ең негізгі міндет – оқыту процесінде мұғалім тарапынан айтылатын
әрбір ой-пікір оқушылардың танымдық қызығуын тудыруға және дамытуға түрткі
боларлықтай саналы да тартымды болғаны жөн. Ол үшін мұғалім бағдарламалық
материалдарды түсіндіргенде ғылыми-теориялық ұғымдарға жан-жақты талдау
жасап, олардың елеулі, елеусіз белгілерін ажыратып, қосымша дидактикалық
материалдармен дәлелдеу керек.
Оқушылардың грамматикалық терминдерді жан-жақты түсінуі мұғалімдердің
біліміне, тәжірибесіне байланысты. Біздің байқауымызша, оқулықтардағы
грамматикалық терминдерге берілген анықтамалар мазмұны мен көлемі жағынан
талап деңгейінде емес. Сондықтан мұғалім грамматикалық терминдерге
толыққанды анықтама беру үшін қосымша әдебиеттерді пайдаланған тиімді.
Өйткені бұл шәкірттердің танымдық қызығуын дамытуға түрткі боларлық жаңа
деректер беретіні сөзсіз.
Қазіргі психологияның негізгі талабы – оқушыларға оқу материалдарын
түсіндіруге, ондағы кездесетін басты ұғымдардың мазмұнын анықтауға баса
назар аудару. Оқу материалдарының ішіндегі түсініксіз, басқа тілден енген
ұғымдарға көп көңіл бөлу. Ондай ұғымдардың мазмұнын анықтауда бүкіл
әдістемелік шеберлікті сарқа пайдаланса, ол оқушылардың танымдық қызығуын
арттыра түседі. Мұғалім тарапынан ғылыми, теориялық ұғымдарға дұрыс
анықтама берілмеген жағдайда оқушылардың оқуға ынталылығы төмендейді. Мұның
өзі мұғалімге оқыту процесін басқарудың қаншалықты қиын екені байқатады.
Оқушылар үлгеріміне байланысты мұғалім тарапынан түсіндірілетін барлық
жаңа әдіс-тәсілдер бір деңгейде қолданылмайтындығы белгілі. Сондықтан
оқушыларға берілген тапсырмаларды айрықша ықыласпен шешуге әрекет жасау
мұғалімнің дәйекті түсіндіруіне байланысты.
Оқыту процесін басқарудың нәтижелілігі мұғалім мен оқушылардың қарым-
қатынасына байланысты. Алайда материалдарды қабылдауда ол көптеген
объективтік және субъективтік жағдайлардың әсерінен қиыншылықтарға
кезігеді. Міне, осы кезде
мұғалімнің оқушыға деген гуманистік қатынасы қажет. Бұл шәкірттерінің
шығармашылық ойын дамытуға септігін тигізеді. Оқушылардың ақыл-ой
әрекетіндегі шығармашылық қабілеттілігі – сабақтың сапасын арттырудағы
бірден-бір қолайлы жағдай. Осыған орай мұғалімнің оқу процесін басқарудағы
мүмкіншілігі арта түседі. Оның үстіне оқушылардың бағдарламалық
материалдарды өз бетінше іздену жолымен түсінуі, жаңа әдіс-тәсілдерді
іздестіре бастауы байқалады.
Ойлау тәсілдері
Мәселені шешу процесі бірқатар ойлау операцияларынан құралады. Олар:
салыстыру, классификациялау, жинақтау, топтау, нақтылау, жалпылау және
шектеу. Бұл ойлау тәсілдерінің әрқайсысы ойлау процесінің барлығы сияқты
талдау мен жинақтаудан басталады.
Талдау мен жинақтау . Ойлау процесі қабылданатын зат не құбылысты, сөз
бен сөйлемді, осылардың жиынтығынан тұратын мәтінді, бір сөзбен айтқанда,
ұғымды құрамды бөліктерге, элементтерге бөлуден (талдаудан) және осы
ұғымдардың бөліктерін ойша біріктіруден (жинақтаудан) тұрады. Талдау мен
жинақтау – бір-бірімен тығыз байланысты ой процесінің негізгі
операияларының бірі. Адам қандай да бір ой міндетін атқарса да талдау мен
жинақтауды қолданады. Мәселен, оқушы мәтінді сөйлемге, сөйлемді сөз
тіркестеріне, сөз тіркестерін сөзге, сөзді буынға, буынды дыбысқа ажырату
талдауға жатса, керісінше, процесті (дыбыстан буын, буыннан сөз т.б.)
жинақтау дейміз. Яғни, оқушыларға талдау мен жинақтауды үйрету
грамматикалық ұғымдарды тереңірек қабылдауға ықпал етеді.
Талдау мен жинақтау бір-бірімен тұтас бірлікте болады. Бұлардың
тұтастығы талдауға түпкі негіз (жинақтау І) бағыт-бағдар беретіндігінен
және ой операциясы негізінде толығырақ танылатын (жинақтау ІІ) сол негізгі
бүтінді танудың құралы болатындығынан көрінеді.
Мәселен, белгілі бір әңгіме мазмұнын талдай отырып, мұғалім сыныпқа оны
әуелі тұтас күйінде қабылдауға, бұл әңгімеде не жайында баяндалғанын
сұрайды (жинақтау І). Бұдан соң және кейіпкерлерге, олардың іс-
әрекеттеріне, мінез ерекшеліктеріне тоқтала келіп (талдау), жазушының
айтайын деген идеясын жеткізу үшін бейнелегіш және көркемдегіш құралдарды
қалай пайдаланғандығы (жинақтау ІІ) көрсетеді. Яғни, әңгіменің мазмұны
арқылы жазушының көзқарасын терең түсінуге жетелейді.
Ойлау процесінің бәрі де осындай схемамен жүреді. Ол әрқашан да осы үш
бұрышынан ( жинақтау І – талдау – жинақтау ІІ-ден ) тұрады.
Мысалы, тіліміздегі қимылдың, іс-әрекеттің әр түрлі белгісін, амал-
тәсілін, мекенін, мезгілін, себебін мақсатын т.б. сипаттарын білдіретін
сөздер үстеу деп аталады. Мұғалім осылайша үстеуге анықтама береді. Бұл –
жинақтау І . Ендігі кезеңде үстеу мысалдар арқылы талданады. Жаттығуларды
талдау барысында үстеулердің тек іс-әрекет пен қимылдың әр түрлі белгілерін
білдіріп қана қоймай, сын-сапаның да ( өте әсем, тым көркем) сипатын
білдіретіндігі, өзгертуге, грамматикалық тұлғалармен түрлендіруге көне
бермейтіндігі анықталады. Бұл – талдау нәтижесі.
Сонымен, сөйлемде қимыл, іс-әрекеттің, сын-сапаның әр түрлі белгілерін,
сипатын, жай-күйін білдеретін, өзгертуге, грамматикалық тұлғалармен
түрлендіруге көне бермейтін сөздер үстеу деп аталады. Бұл үстеуге берілген
анықтама жинақтау ІІ болып табылады.
Біз жоғарыда адамдардың ойлауы Ж1-Т – Ж2 схемасы бойынша өтеді дедік.
Кейде оқушының ойлауы ұғымды талдау ( тіл материалдарын ) толық жүргізілмей
Ж1 деп тікелей Ж2-ге қарай жүргізуі бүтіннің ( үстеудің ) мәнді белгілерін
талдай алмауынан көрінеді. Мұның өзі ойлау процесінің жүйелі құрылмауы
нәтижесінде оқушының жалаң жауап беруіне әкеліп соғады.
Тіл материалдарын игертуде грамматикалық, фонетикалық және лексикалық
талдаудың үлкен рөл атқаратыны белгілі. Логикалық тұрғыда грамматикалық
талдау дегеніміз не ? Бұл тіл материалдарын әр түрлі формада талдау
жүргізу. Талдау жұмыстары үнемі жинақтау операциясымен ұштастырылып
отырылады. Белгілі бір сөз немесе сөз формасы сөйлемде қандай рөл атқарады,
ол басқа сөздермен қалай байланысатынын анықтау, сөйлем құрамында белгілі
бір грамматикалық форманы пайдалану, бір формалы және түбір сөздерді таңдау
оларды бір-бірімен салыстыру – бұлардың бәрі грамматикалық талдау жұмыстары
болып табылады. Талдау-жинақтау әдістері тіл материалдарын меңгертуде
қандай тиімді болса, тіл дамытуда да аса тиімді.
Танымалы ғалым Н.Оразахынова талдау мынадай сатылардан тұратындығын
көрсетеді:
I. Құрамына қарай: бір, екі, үш... құрамды.
II. Тұлғасына қарай: негізгі, туынды. Туынды түбір,
жасалу жолдары: синтетикалық немесе морфологиялық
тәсіл.
а) негізгі түбірге сөз тудырушы жұрнақ жалғану арқылы;
ә) серптік жалғауының көнеленуі арқылы;
б) туынды түбірге сөз тудырушы жұрнақ жалғану арқылы.
ІІІ. Құрылысына қарай:
а) дара;
ә) күрделі.
IV. Лексикалық мағынасы.
V. Грамматикалық мағыналары.
а) жалпы грамматикалық мағына;
ә) категориялық грамматикалық мағына;
б) қатыстық грамматикалық мағына.
Сөз құрамына қарай, лексика-грамматикалық мағынасына талдаудың үлгісін
ағаштар сөзін талдап отырып көрсетейік.
І саты. Бір сөз екі құрамнан тұр: ағаш – тар.
ІІ саты. Тұлғасына қарай негізгі түбір (ағаш), өйткені, сөздің әрі
қарай бөлшектеуге келмейтін, мағына беретін бөлігі.
ІІІ саты. Құрылысына қарай – дара. Өйткені бір ғана негізгі түбірден
болып тұр.
IV саты. Сөзде бір лексикалық, екі грамматикалық мағына бар.
V саты. Лексикалық мағынасы: отын, үй материалы ретінде пайдаланатын
ұғымға берілген атау.
VI саты. Бірінші грамматикалық мағынасы – лексикалық мағынаның
жалпылануынан жасалған жалпы грамматикалық мағына ( зат есім ).
VII саты. Екінші грамматикалық мағына ( тар ) көптік жалғауы арқылы
берілген категориялық грамматикалық мағына ( көптік мағына ).
Ақылды сөзінің сөз құрамына, лексика-гармматикалық мағынасына талдаудың
сызбаша үлгісі:
I. Бұл сөз екі құрамнан тұр: ақыл-ды.
II. Тұлғасына қарай – туынды. Себебі синтетикалық
тәсіл арқылы жасалған.
III. Құрылысына қарай – дара.
IV. Сөзде бір лексикалық, екі грамматикалық мағына
бар.
V. Лексикалық мағынасы – адамның ерекше белгісіне
берілген атау.
VI. Бірінші грамматикалық мағынасы –
жалпыграмматикалық мағына ( сын есім ).
VII. Екінші грамматикалық мағынасы ( -ды ) зат есімнен
сын есім тудыратын жұрнақ арқылы берілген
категориялық грамматикалық мағына.
I. Бұл сөз үш құрамнан тұр: әке-шешені.
II. Тұлғасына қарай – туынды. Өйткені аналитикалық
тәсілмен екі түбірдің қосарлануынан жасалған
туынды сөз.
III. Құрылысына қарай – күрделі, қос сөз.
а) қосарлама қос сөз. Өйткені екі басқа түбірдің
қосарлануынан жасалған;
ә) екі сыңары да мағыналы;
б) қос сөздің екінші сыңары қосымшалы.
IV. Сөзде бір лексикалық, екі грамматикалық мағына
бар.
V. Лексиеалық мағынасы – туыстық атау.
VI. Бірінші грамматикалық мағынасы – лексикалық
мағынаның жалпылауынан жасалған жалпы
грамматикалық мағына (зат есім).
VII. Екінші грамматикалық мағынасы (-ні) – табыс
септік жалғауы арқылы категориялық грамматикалық
мағына (объективтік мағына).
I. Бұл сөз екі құрамнан жасалған: әуе-жай.
II. Тұлғасына қарай – туынды. Өйткені аналитикалық
тәсілмен екі түбірдің бірігуінен жасалған
туынды сөз.
III. Құрылысына қарай – күрделі, біріккен сөз.
IV. Сөзде бір лексикалық, бір грамматикалық мағына
бар.
V. Лексикалық мағынасы – мекендік объектіге
берілген атау.
VI. Бірінші грамматикалық мағынасы: жалпы
грамматикалық мағына (зат есім).
Біз ғалым Н. Оразахынованың түбір сөз синтетикалық немесе
морфологиялық және аналитикалық немесе синтаксистік тәсілдермен жасалған
туынды сөздердің талдау үлгісін көрсеттік. Ол оқушылардың тілдік
материалдарды толық меңгеруі үшін, естерінде ұзақ сақталуы үшін, алған
білімдерін тұрақтандыру үшін жоғарыда көрсетілген үлгілер
бойынша үнемі талдау жұмысын жүргізіп отыру тиімді екенін айтады.1
Тіл материалдарын талдау ойлау операцияларының бірі болғандықтан онда
осылайша жаттығу жұмысын жүргізу оқушының ақыл-есін дамытуға септігін
тигізетіні сөзсіз.
Енді ғалым Базаркүл Омарованың морфологиялық талдау үлгісімен
таныстырып өтелік.2 Мысалы: Ағайын–туғандарымен ақылдасып болыстан өтініп,
Әбдірахманды
қайтармақ болды. ( Б. Майлин ).
Ағайын-туғандарымен – қосымшалы, мәндес қос көз, деректі, жалпы есім
ағайын – аға және іні деген зат есімдердің бірігуі арқылы жасалған
кіріккен түбір зат есім ( екінші сыңарында фонетикалық өзгеріс болған ),
жалпы есім, деректі зат есім
аға – түбір сөз, атаушы сөз, есім, зат есім, деректі, жалпы есім
іні – түбір сөз, атаушы сөз, есім, деректі, жалпы есім
туғандарымен – тәуелдеулі көмектес септік формалы заттанған есімше
ту – түбір сөз, атауыш сөз, етістік, негізгі етістік, негізгі етістік
-ған – қосымша, жұрнақ, сөз түрлендіруші жұрнақ, өткен шақ есімшенің
жұрнағы
-дар – қосымша, жалғау, көптік жалғау
-ы – қосымша, жалғау, ІІІ жақ оңаша тәуелдеу
-мен – қосымша, жалғау, септік жалғау, көмектес септігінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I тарау
Ой сыртқы дүниенің ең жоғарғы формасы
1. Оқушылардың логикалық ойларын дамыту жолдары ... ... ... ..6
2. Тіл дамыту мен ой дамытудың диалектикалық байланысы ... ... ... 8
3. Тілдік жаттығулар – ой дамытудың негізі ... ... ... ... ... ... 12
II тарау
1. Ақыл – ой әрекетін басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2. Ойлау
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .19
3. Ойлау
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .35
4. Ұғыммен жұмыс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
9
Пайдаланылғн әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... 61
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Оқыту мен тәрбиелеу процесінде оқушының жан-жақты дамуының қажеттілігі
қоғам талабынан туындайды. Кез келген қоғам қашан да дарынды, қабілетті
адамдарға мұқтаж болып келген. Бүгінгі қоғам барған сайын күрделене
түсуде. Сол қоғамға сай өзгеше қабілет-қасиетке ие жаңа ақыл иесі қандай
болмақ? Қазіргі кездегі мамандық атаулының барлығы білімділікті, ептілікті,
ерекше ой қызметін, мол шығармашылық мүмкіндікті, өзін қоршаған түрлі
жағдайларға тез бейімделіп қана қоймай, оларды керекті бағытына
шығармашылықпен бұра білу қабілеттігін қажет етеді. міне, сондықтан халыққа
білім беру саласындағы басты мақсат: ақыл-ойы жетілген, жасампаздықпен
еңбек етуге қабілетті, өз тағдырын өзі шеше алатын, өз бетінше білімін
толықтырып, өздігінен кәсіби шеберлігін арттыру мүмкіндігі бар жеке тұлға
тәрбиелеу.
Мектепте балаға білім беру мәселесі теориялық ғылымдар жетістігіне
сүйенгенде ғана нәтиже болмақ . сондықтан дамыта оқыту әдістеме негіздері:
лингвистика, педагогика, логика және психология болып табылады. Өкінішке
орай мектептер білім беру жүйесі күні бүгінге дейін теориялық білімдердің
соңғы нәтижелеріне негіздей жүргізу өз деңгейінде емес. Әсіресе, қазақ
тілін оқыту әдістемесі психология мен логикадан оқшау қалды десек
қателеспейміз. Олай дейтініміз, тіл материалдарын меңгертуде психологиялық
тұрғыдан зерттеу жоқтың қасы. Ғалымдардың Психология әдістеме ғылымынсыз-
ақ өмір сүріп, дами береді, ал әдістеме ғылымы психологиясыз күнелте
алмайды және дами да алмайды. Толыққанды ғылыми пән болу үшін әдістеме
ғылымы психологиялық негізде құрылуы тиіс1,- деген тұжырымын ескере
бермейміз.
Ана тілін оқыту әдістемесі тіл білімі мен психологияның теориялық
қағидаларының соңғы жетістіктеріне табиғи байланысы негізінде, атап
айтқанда, оқушыларды неге үйретуіміз, қалай оқытамыз деген екі күрделі
мәселені шешеді.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында белгіленген орта білім берудің негізгі міндеттерінің бірі:
... білім алушылардың еңбек рыногындағы бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз
ету үшін тілдік фактілерді жалаң емес, қатысымдық тұрғыдан меңгеру қажет.2
Бұл оқушылардың ана тілінде жатық, таза сөйлеуіне, өз ойын жүйелі, анық
жеткізуге әсер етеді.
___________________________________ _________
1Беляев Б. В. Новое в психологии обучения иностранном языком. М., 1969,
стр. 143
2Қазақстан Республикасының 2005 жылға дейінгі білім беру тұжырымдамасы
Қазақстан жоғары мектебі-2004. №1
Жалпы білім беретін орта мектептерде қазақ тілін таным процестерін
дамыту арқылы
оқытып, оқушылардың шығармашылық ойларын қалыптастыру – бүгінгі өмір
талабына
сай азамат тәрбиелеудің негізгі жолдарының бірі. Себебі оқыту процесінде
ойлау процесін дамыту жолдары оқушылардың сабаққа деген ынтасын арттырды,
ақыл-есінің дамуына жағдай жасайды. Сондықтан қазақ тілі сабақтарында
оқушының таным процестерін дамыту мемлекет тарапынан білім беру
мекемелеріне қосылған талаптардың іске асуына игі әсерін тигізеді.
Сондықтан қазақ тілі сабақтарында оқушының шығармашылық ойлау әрекетін
дамытудың тиімді тұстарын айқындап, ұтымды әдіс-тәсілдерді іріктеудің
маңызы зор. Мұның барлығы тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Диплом жұмысының мақсаты:
Қазақ тілі сабақтары барысында оқушының таным процесін, атап айтқанда,
шығармашылық ойын дамытудың жүйесін белгілеу, тіл дамыту мен ой дамытудың
диалектикалық байланысын, ойлау тәсілдерін, ойлау формаларын
қалыптастырудың тиімді әдістерін ұсыну.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- қазақ тілі сабақтарында оқушының ойлау процесін дамытудың ғылыми-
әдістемелік негіздерін анықтау;
- қазақ тілі сабақтарында баланың логикалық ойлауын қалыптастырудың
ұтымды жолдарын айқындау;
- сабақ барысында ойлау процесін дамытатын әдәс-тәсілдерді белгілеу және
олардың қазақ тілін оқытудағы ұтымдылығын көрсету;
- қазақ тілі сабақ барысында оқушының логикалық ойлауын дамытатын әдіс-
тәсілдердің тиімділігін тәжірибе жүзінде дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі. Диплом жазуда орта мектепте
қазақ тілін оқыту әдәстемесі, оқыту процесінде логикалық ойларын дамыту
жайлы, ғылыми-әдістемелік, философиялық, логикалық, педагогикалық және
психологиялық әдебиеттер; оқулықтар және оқу құралдары, дамыта оқыту
технологиялары жайында еңбектер негізге алынды.
Зерттеу әдістері. Диплом жазуда баяндау, талдау, салыстыру, сараптау,
жинақтау, жүйелеу, қорыту және эксперимент әдәстері қолданылды. Оқу
үрдісінде ана тілі сабақтарында оқушының шығармашылық ойлауын дамыту
мәселесіне арналған еңбектер салыстырылып талдау әдісі арқылы зерделеніп,
бір жүйеге түсірілді.
Диплом жұмысының жаңалығы:
- қазақ тілі сабақтарында оқушылардың логикалық ойын дамытудың ғылыми-
әдістемелік негізі айқындалды;
- қазақ тілі сабақтарында балалардың логикалық ойлауды дамытатын
әдістемесі ұсынылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысында
ұсынылып отырған әдістеме оқушылардың қазақ тілі сабақтарында ойлау
процесін дамытуына игі ықпал етеді. Зерттеу жұмысына мектеп мұғалімдеріне
және қазақ тілін оқыту әдістемесін зерттеушілерге көмекші құрал бола алады.
Зерттеу базалары ретінде Шымкент қаласындағы Т. Тәжібаев атындағы №
47 тарихи-гуманитарлық гимназиасы, А. Байтұрсынов атындағы № 50 орта
мектебі және Қ. Сыпатаев атындағы № 7 техникалық-лицей мектептері
алынды.
Диплом жұмысының талқылануы. Диплом жұмысының нәтижелері 2007 жылғы
Қ. А. Ясауи атындағы ХҚТУ ШИ студенттерінің ғылыми-әдістемелік
конференциясында талқыланды.
Диплом жұмысының құрылымы.
Диплом жұмысы кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Ой – сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғарғы формасы.
Оқушылардың логикалық ойларын дамыту жолдары.
Бүгінгі білім беру жүйесі оқыту процесінің екі аспектісін қарастырады.
Оқытудың мазмұнды аспектісі – оқушыларға терең білім беру мақсатын
көздейді. Оқытудың формальды аспектісі – оқушылардың білімді игеру
дағдыларын қалыптастыру, соның негізінде өз бетінше соны білімді игеру мен
оқу матзмұнын түсіну әдіс – тәсілдерін жаңарту мәселелерін қарастыртады.
Мұғалімдер қауымы оқушыларға терең білім беруге талаптанады. Алайда, “ Көп
білген кеменгер емес, білімін жарата білген кемеңгер” демекші, өмірде
пайдаға аспаған білімнің құны көк тиын екені белгілі.Сонымен бірге мектепте
оқытылатын пәндердің мазмұны да заман талабына сай күрделену үстінде. Бала
қысқа мерзімде көптеген білім көлемін меңгеруі тиіс. Сондықтан оқушылардың
таным процестерін, оның ішінде ақыл – ойын дамыту, олардың бойында
логикалық ойлау операцияларын қалыптастыру және тиімді әдіс-
тәсілдерін қарастыру мәселесі күні бүгінде мектеп ұстаздары алдында
тұрған негізгі мәселелердің бірі.
Оқушылардың логикалық ойлауын дамыту мәселесі- аса күрделі
жұмыстардың бірі. Олай дейтініміз, оқушылардың дұрыс ойлауын
қалыптастыру, олардың ақыл-ой әрекетіндегі, қателікті байқап,
жіберілген сол ағаттықтың неліктен болғандығын түсіндіріп, ойлау
жүйесіндегі тізбектілікті, ойлау операцияларын дұрыс қалыптастыру үшін
ұстазға логика мен психологиядан қажетті теориялық біліммен қарулану
қажет. Сол себепті оқыту практикасында бұл бір бөлек дидактикалық мәселені
құрайды. Әлемдік педагогикалық практикада бұл мәселені шешудің кейбір
тенденциялары пайда болды. Солардың бірі- оқытуы процесінде формальды
аспектіге назар аудару.
Әлемдік психология-педагогикалық әдебиеттерде адамның ойлауын дамыту
мәселесін А.Н. Леонтьев, С.П. Рубинштейн. М.Л. Гуров, Е.Н. Қабанова-Меллер,
Г.С. Костюк, М.В. Занков, т.б. танымал ғалымдар теориялық тұрғыда өз
көзқарастарын білдірген. Осы мәселелерге арналған ғылыми зерттеулерде
“ойлау ”, “логикалық ойлау ” сияқты ұғымдар қатар айтылады. Десек те,
бұл екі ұғымның бір-бірінің орнына қолдана беретіні байқалады.
Барлық танымдық процестердің арасында ой ең күрделі процесс болып
есептеледі. Біз тікелей біле алмайтын зат пен құбылыстарды тек ойлау
арқылы ғана танып білеміз. Адамның ой әрекеті, әсіресе абстрактілі
ұғымдар жиынтығы болып табылатын тіл заңдылықтарды бір-бірімен
байланыстыра отырып түсінуде жақсы көрінеді. Сонда ойлау, логикалық
ойлау дегеніміз не ?
А.А. Стипановтың пікірінше: “Ойлау – адам соның арқасында заттар мен
шындық құбылыстарын, олардың елеулі белгілері бойынша бейнелендіретін және
олардың ішінде, сондай-ақ арасында болатын әр түрлі байланыстарды ашатын
психикалық процесс”, 1-десе, Қ.Б.Жарықбаев: “Ойлау дегеніміз—сыртқы дүние
мен құбылыстарының байланыс қатынастарының миымызда жалпылай және жанама
түрде сөз арқылы бейнеленуі ”,2—дейді. Ал Т.Тажібаев: “Ойлау деп ақиқат
дүниені өзара барлық байланыс, қатнастармен сәулелендіретін психикалық
процесті айтамыз, ”—десе, А.А.Леонтьев логикалық ойлау ұғымына былайша
анықтама береді: “Логикалық ойлау дегеніміз логика заңдылықтарын
пайдалана отырып ұғымдарды, ой-пікірлерді, тұжырымдарды қолдануға
негізделген ойлаудың бір түрі,” –дейді.
Міне, осылайша, ойлау мен логикалық ойлау сияқты ұғымдарға берілген
анықтамалармен таныстық. Ендігі мақсат оқушылардың логикалық ойлауын
дамыту жолдарын айқындау.
Бұл мәселе бойынша көптеген ғалым әдіскерлердің ( В.Н. Решетников,
Н.Н. Поспелов, В.Ф. Паламорчук, А.Ф. Обухова, И.А. Гибш, А.В. Ершов,
А.З. Редько, В. Н. Руденко, Л. Н.Венгер, Н. Айғабылов, Ж. Сейтахметова
т.б.) пікірлеріне сүйене отырып оқушының логикалық ойлауды дамыту
жүйесі белгіленді.Олар:
1. Ойлау формаларын қалыптастыру:
• ұғым;
• пікір;
• ой қорытындылары.
2. Логикалық ойлау операцияларын қалыптастыру:
• Талдау;
• Жинақтау;
• Салыстыру;
• Классификациялау;
• Жалпылау;
• Нақтылау, т.б.
3. Ойлау белсенділігі мен өзбеттілігін дамыту:
• әр түрлі болжам, пікір айта білу;
• мәселені шешудің тәсілдерін ұсыну.
__________________________
1. Степанов. А. А., т. б. Жалпы психология. А.,1980, 219-бет
2. Жарықбаев. Қ. Б. Психология. А., 1993, 144-бет.
Тіл дамытумен ой дамытудың диалектикалық байланысы.
Қоғамның ойлы да дарынды адамдарға деген зәрулігін қанағаттандыру
талабы оқыту, білім беру жүйесінің алдына жас жеткіншекті ақыл-парасатты,
соның негізінде кездескен қиыншылықтан тез жол табуға қабілетті тұлға
қалыптастыру міндетін қойып отыр.
М.Жұмабаев: “Адам ойлау арқасында ғана заңдардың, көріністердің
аралығындағы байламды белгілеп, оларды бар қылған себептерді табады .
Келешекте оларға не болатынын ойлап шығарады. Келешекті болжай алады.
Қысқасы, ойлай білетін адам –шын мағанасымен адам.
Ойлау осындай қымбат көрініс болса, әрине, оны өркендету керек.
Әсіресе, тәрбиеші баланың ойын жетектемесе, бала ұғымды, хұкімді теріс
жасауға , қате ой шығаруға үйреніп кетеді. Мұндай болса тар ойлы, соқыр,
сенгіш, ырымшыл адам болып шығады ”,-деп, ойлау процесінің адам өміріндегі
атқаратын ролін жоғары бағалай отырып, балаға білім – ғылымға жетектей
отырып, ақыл –ой тәрбиесін беруді талап етеді. Ол жастарды парасаттылыққа
баулуға жалаң уағыздап қана қоймай, ойлауды өркендетудің жолдарын да
көрсетеді. Атап айтқанда:
1.Баланың жанында дұрыс әсерленулер һәм ашық суреттеулердің көп болуына
иждаһат қылу керек.Әсерленулер, суреттеулер аз болып және дұрыс һәм ашық
болмаса, баланың ұғым, хұкім жасауы һәм ой шығаруы қате болады. Ойдың
өзінің терең болуы үшін әсерлену һәм суреттенулердің көп һәм ашық болуы
керек.Қаншада дегенмен адам суреттеулер бойынша ойлайды. Сондықтан балаға
бір пікірді ұқтырмақшы болсақ , жалаң пікірді айтудың қасиеті
жоқ..Бала пікірді суреттеулердің өзінен шығарып алсын.
2. Бала заттарды, көріністерді ұқсас сындары бойынша топ-топқа бөліп
үйренсін. Мысалы, дыбыстарды, харфтерді бөлу, өсімдіктерді, жануарларды топ-
топқа бөлу сықылды.
3. көріністердің, ойлардың араларындағы байламды олардың қайсысының
себеп екенін тауып үйренсін. Бұл балаға мысалдардан ереже- заң шығартқызып
үйрету сықылды істермен болады,1- деп, жас жеткіншектерге ақыл –ой
тәрбиесін берудің тиімді жолдарын көрсетеді.
А.Байтурсынов: “Бала оқытатындар бала оқытуын жақсы білерге керек.
Бала оқутуын жақсы білетін деген адам әуелі балаларға үйрететін нәрселерін
өзі жақсы білуге
___________________________________ __________
1 Жұмабаев М. Педагогика. А., 1993, 70-71-беттер.
керек, екінші, баланың табиғатын біліп, көңіл сарайын танитын адам
боларға керек. Оны білуге баланың туғаннан бастап, өсіп жеткенше тәнімен
қатар арқылы қалай кіреті жолын білерге керек ”,1-деп, ұстазға жас
жеткіншекті дене тәрбиесімен бірге интеллектуалдық жақтан да
тәрбиелеудің әдіс -тәсілдерін меңгеруді талап етеді.
Балалардың таным процестерін дамытуда мектепте жүргізілетін “ Қазақ
тілі ” мен “ Қазақ әдебиеті ” пәндерінің үлесі мол.
Тіл материалдарын небір тиімді әдістермен меңгертуге талпынғанмен,
егер бала қабылданатын материалдарды ой елегінен өткізіп, өзіндік ой
қорытындысын жасай алмаса, оның бойында тіл ұшқырлығы, ой мен іс
әрекеттегі жүйелілік, қиял мен сезімнің ұшқырлығы ерік – жігердің
күштілігі сияқты қабілет- қасиеттерді дамыту мүмкін емес.
Баланы жастайынан ақыл –ой өнеріне қалай баулу керек ? Оның жолдары,
әдіс – тәсілдері, мазмұны қандай? Қазіргі педагогикалық өзекті
мәселелердің бірі осы.
Ойлау – адам таным процестерінің ішіндегі ең күрделі процестің бірі
екенін айтқан болатынбыз. Ойлау процесі қалай жүзеге асады? Орыстың ұлы
психологі Л.С.Выготскийдің айтуынша , адам сырттай сөйлеудің әсерінен
қалыптасқан іштей сөйлеу арқылы ойлау прцесі жүзеге асатынын айтқан
болатын.2 Дәлірек айтқанда , сырттай сөйлеу эгоцентрлік сөйлеуге,
бұл іштей сөйлеуге, ал ойлау осы іштей сөйлеудің нәтижесінде
өрбиді.
Ойлау мен тілдің органикалық байланысы арқасында ойлау арқылы
адамдар өздері тікелей қабылдай алмайтын, көзге ілігер формасы жоқ,
ал тіптен сезімдік қабылдауға көнбейтін құбылыстар арасындағы
байланыстарды аша алады.3
Дүниедегі заттар мен құбылыстар, сонымен бірге, тіл біліміндегі
заңдылықтар еш уақытта жеке дара кездеспейді. Олар бір-бірімен тығыз
байланыста болады, алайда осы байланыс, қарым-қатынастың барлығы
бірдей адам санасында сәулелене бермейді. Егер адамның қабылдауы
тіл заңдылықтарын жеке-жеке ғана қабылдайтын болса, ойлауда кісі
олардың арасындағы қатынас, байланыстарды танып білу қажет. Ақиқат
дүниені объективті түрде дұрыс сәулелендіретін ой ғана дұрыс болып
шығады. Ондай ойды диалектикалық ой деп атайды.
Ойлау әрқашан бір мәселені шешуге бағытталады. Мәселені шеше
отырып, адам бір нәрсені білгісі, сырын ашып, түсінгісі келеді.
Мұндай қажеттілік көбінесе адам
___________________________________ _________________________
1 Байтұрсынов А. Тіл тағлымы . А., 1992, 433-бет.
2 Выготский А. С. Собрание соч. в 6-томах. М., 1982, с.105
3 Мұқанов М.М. К вопросу генезиса внутренной речи всвязи с
трактовкой механизмов мышления и обучения . – В кн. Интеллект и речь. А.,
1972, с. 43
бір жаңа заңдылықтармен, түсініксіз жайттармен кездескенде туады.
Ойлаудың басталуына жол ашатын не дегенде? “Сұрақ ” деп жауап
беруге болады.
Өйткені , ол ақыл-ойды белгісіз мәселені шешуге бағыттайды. Детерминді
, яғни, адамның белгісізді білгісі келу қажеттілінен туатын ой
процесі пайда болады.
Ойлау құбылыстар мен заңдылықтар арасындағы тікелей қабылдауға
бола қоймайтын байланыстарды, тәуелділіктерді ашуға бағытталғандықтан,
оларды талмай іздегенде, яғни адам белсене істеген ақыл-ой
әрекетінде аңғарылады. Шешілуі тиіс міндет әрқашанда сөзбен, сұрақпен
беріледі. Сондықтан адам әрқашан өзінің нені білмейтінін, нені
тауып, ашып анықтауға тиісті екенін біледі. Осындай саналы міндет
ойлауға ақыл-ойға қонымды, айқын мақсатқа бағдарлы сипат береді.
Ойлау мен сөйлеу әр түрлі генетикалық тамырларда дамып жетілуіне
қарамастан (П.П.Блонский бұл пікірге қарсы шығады),1 бұл екі
күрделі процесс бірлікте болатынын көптеген ғалымдар мойындайды.
Л.С.Выготскийдің сөзімен айтқанда, “ в известном пункте обе
пересекаются, после чего мышление становится речевым, а речь -
интеллектуальной ’’.2
Сөз бен ойлаудың жалпыламалық сипатқа ие болуы Л.
С.Выготскийдің айтқан бұл екі процестің қиысу нүктесі болып
табылады. Яғни, ойлау мен сөйлеу бірлікте дамып отырады. Бұл бірлік
тілсіз сөйлеу мүмкін емес екндігінен, ойдың дамуынан тілдің шын
мәнінде әсерінен де көрінеді.3 Мұндай әсер,біріншіден, адамдар қарым-
қатынас ( сөз, сөйлеу ) барысында ойлау әрекетінің нәтижесі ( түсінік,
пікір, ой қорытындысы ) бұл индевиттің басынан екіншісіне көшеді. Ал бұл
өз тарапынан ақыл -ой актісінің барысында қоршаған ортадағы
шындықты дұрыс тануға алғышарт жасайды. Екіншіден, адам өзінің
субьективті пікірін тіл арқылы обьективтендіруге қабілетті болады.
Үшіншіден, ең бастысы адам қоғамдық ортамен өзара қатынасқа түсу
нәтижесінде сырттай сөйлеу біртіндеп іштей сөйлеудің қалыптасуына өз
әсерін тигізеді.Іштей сөйлеу ойдың дамуына ықпал етеді. Сондықтан
сөйлеу мен ойлауды бір-бірінен бөліп қарауға болмайды. Сөйлеу, сөз
біздің саналық болмысымыздың формасы қарым-қатынас шеңберін кеңейте
түседі. Өзара қарым-қатнас процесінде адамдар сыртқы ортаны да, өзін де
терең әрі жанжақты таниды. Демек, сөйлеу адамдардың өзіндік сана
сезімінің дамуының маңызды факторы болып табылады. Олай болса, баланың
тілі мәдениетінің қалыптасу нәтижесінде ойлауының дамуына мектепте
___________________________________ _________
1 Блонский П. П. Психологтческие произведения. М., 1964, стр. 500
2 Выготский А. С. Собрание соч. в 6-томах. М., 1982, с.105
3 Бұл да сонда.
жүргізілетін қазақ тілі пәнінің маңызы ерекше.
Олай дейтініміз, М. Жүмабаевтың пікірінше,“бір ұлттың тілінде сол
ұлттың жыры,
тарихы, тұрмысы, мінезі айнадай анық көрініп тұрады. Қазақ тілінде
қазақтың сары сайран даласы, біресе желсіз түндей тымық, біресе
құйындай екпінді тарихы, сары далада үдере көшкен тұрмысы,
асықпайтын, саспайтын сабырлы мінезі – бәрі көрініп тұр. Қазақтың сары
даласы кең, тілі де бай”.1
Бүгінгі мектептің негізгі мақсаты- баланы жалпы дамыту. Ал жалпы
дамыту деп байқампаздығын, ойлауын және практикалық іс-әрекетті меңгеруін
айтамыз. Сондай-ақ ақыл, ерік-жігері, сезімдерінің дамуы енеді. Демек,
қазіргі мектептегі оқу процесі барысында балаға ақыл- ой тәрбиесін
беру – басты мақсат. Бұл міндетті іс жүзіне асыруда ана тілінің және
тілдік жаттығулардың орны қандай болмақ деген сұрақтың туындайтыны
ақиқат. Тіл дамыту мен ой дамыту арасында теңдік белгісін қою дұрыс
емес. Ой сыртқы дүниені, бейнелеудің ең жоғарғы формасы болса, ал
сөз ойды басқа адамдарға жеткізү құралы. Яағни ойлау процесі
тілдік материалынсыз дамуы мүмкін емес. “ойдың дамуы
адамның нақтылы іс- әрекетімен шарттас болумен қатар, оның сөйлеу
мәдениетін меңгере білумен де, сөз өнеріне жетілуімен де тығыз
байланысты ”.2
Мектепке қазақ тілі материалдарын терең меңгерген сайын оқушыларға
ұғымдық ойлау формасы біртіндеп қалыптаса бастайды. Міне, сөздік қордың
баюы, грамматикалық формаларды меңгеру – тілді дамытудың алғы шарты.
Дамыған тіл өз кезегінде ойдың дамып, жетілуіне игі ықпалын тигізетіндігін
психолог Н.И.Жинкиннің: Речь – это канал развития интеллекта чем раньше
усвоен язык, тем легче и полнее будет усваиваться знания, деп жазған
пікірінен байқауға болады. Жинақталған білім мен фактілер, яғни информация
– ойлау материалы. Демек ойдың дамуы сөйлеу мәдениетін меңгерумен де, сөз
өнеріне жетілумен де тығыз байланысты.
Оқушының жаңа тілдік материалдарды талапқа сай меңгеруі өте маңызды.
Бұл ойлау мен сөйлеудің байланысын қамтамасыз етуге игі ықпал етеді.
Мысалы, оқушысы лашын, ителгі, бүркіт, күйкентай, қырғи, ақсұнқар, қаршыға
сияқты жыртқыш құстардың атын білгенімен, бірақ бұл құстарды еш уақытта
көрмеген және олардың қасиет-белгілерін білмейді. Табиғат жайында құрған
әңгімелерінде құс атауларын ешбір қатесіз атағанымен, оқушы санасында бұл
ұғымдардың мазмұны болып табылатын белгі-қасиеттер
___________________________________ ______
1 Жұмабаев М. Педагогика. А., 1993, 72-73 беттер
2 Жұмабаев М. Педагогика. А., 1993
бейнеленбеген. Тіл атағанымен, ақыл-ой үнсіз. Егер сөз бен пікір оқушы
санасында ешбір
мағынасыз қабылданған болса онда еңбегіміздің еш кеткені. Бос сөзді
мылжыңдар тәрбиелегеніміз.
Кейде осыған қарама-қарсы құбылыс та байқалып қалады: оқушы ұсынылған
материалды толық түсініп, меңгердім деп сендіреді. Алайда
оны ауызша не жазбаша мазмұндап беруде қиналады.
Егер оқушы өз ойы мен оқыған материалдарын тіл арқылы жеткізе алмаса,
онда оның ойлау процесінде кемшілік бар деген сөз. Адам қарым-қатынас
процесінде өз пікірін басқа біреуге дәл де түсінікті жеткізгенде ғана ой
толық айқындыққа ие болмақ. Яғни тіл (сөйлеу) – ойды жетілдірудің,
дамытудың құралы.
Тіл дамыту мен ой дамытудың диалектиқалық байланысы осылай.
Тілдік жаттығулар – ой дамытудың негізі
Мұғалім әр уақытта бала тілінің мазмұнды да мәнерлі, мағыналы да әсерлі
болып, шындықты дұрыс бейнелеуін қадағалайды.
Мұғалім тілдік жаттығуларды дайындау барысында ақыл-ой операцияларына
атап айтқанда, талдау мен жинақтауға, салыстыру мен қарама-қарсы қоюға,
топтау мен классификациялауға, ой қорытындысын жасауға (индукция, дедукция,
аналогия), себеп- салдарлық байланысты анықтауға негіздейді.
Көбінесе оқушылар зат пен құбылыстың негізгі белгілері мен қосалқы
белгілерін ажыратуға қиналады. Мұны сөздің мағынасы мен мазмұнын толық
меңгермегеннен деп білу қажет. Ал зат пен құбылыстың мазмұны болып
табылатын негізгі белгілерін таныту белсенді бақылау жүргізумен
қалыптасады.
Бақылау жүйелі түрде әр түрлі материалдар бойынша жүргізіледі.
Атап айтқанда , табиғат құбылыстарына : бұлақ сылдыры мен күннің
күркүрін, құстардың тамылжыта сайрауын , ән мен күйдің құйқылжыған
әуенін, адамдардың бір-бірімен сөйлескен үнін бақылау (тыңдау),
түстердің реңдерін ажырату, гүлдер мен шөптердің, жеміс-жидектердің хош
иісін бақылау (көру), тілдің қыры мен сырын, шырайлылығы мен әсерлігін
бақылау. Оқушыларды қоршаған ортаны терең тануға қызығушылығын арттырып,
көру, иіс сезу, есту түйсіктерін жетілдіру – сөздік жаттығуларын жүргізуге,
сөйлем құрап, шығарма жазуға материал берумен бірге, байланыстырып сөйлеу
мен ойды дамытудың негізгі амалы болып табылады.
Ғылымдардың белгілерін ажырату мен әр түрлі ұғымдарды жалпылау
грамматиканы, атап айтқанда, заттың атын, сыны мен сипатын, санын және іс-
әрекетін білдіретін сөздерді
(зат есім, сын есім, сан есім, етістік және үстеуді), сөз тіркесі, жай
сөйлем мен құрмалас сөйлемді игеруге байланысты тереңдей түседі.
Оқушыларды заттар мен құбылыстардың негізгі белгілерін ажырату
дағдылары оқығандары мен бақылау нәтижесінде жинақталған материалдарды
талдау барысында бірте-бірте қалыптасады. Бесінші сынып оқушыларымен
қыркүйек айының соңында қала орталығындағы саябақта серуен үстінде болған
әңгімені мысалға келтірейік.
Мұғалім: Саябақта серуендеу сендерге ұнады ма?
Оқушылар: Өте ұнады. Бұл жер өте әдемі. Бұл – алтын күз.
Мұғалім: Күз мезгіліне арналған қандай өлеңдерді білесіңдер?
Оқушылар: Ж.Қашқыновтың Ұнатам күзді мен, Т.Әлімқұловтың Күз –
береке өлеңдерін оқыдық.
Бұл әңгіме кіріспе бөлімі болды. Мұғалім енді негізгі міндетті жүзеге
асыруға кірісті.
Мұғалім: Балалар, мына ағашқа назар сала қараңдаршы. Күзгі теректің
белгілерін атаңдар.
Оқушылар: Теректің жапырақтары сарғайған. Тек сары ғана емес, қызғылт
сары, қызыл түстілері де бар. Жерде қызыл, сары, сарғыш жапырақтар шашылып
жатыр.
Мұғалім: Әне, ана жапырақты қараңдаршы, бұтақтан үзіліп, қалықтап ұшып
келеді. Неге ұқсатуға болады?
Оқушылар: Құсқа ұқсайды.
Мұғалім: Құсқа ұқсай ма? Күзгі тал, қайың жөнінде жазған ақындарды кім
біледі?
Оқушылар:
Қайың, терек басынан
Сарғылт тартып жапырақ.
Жерге түсіп шашылған,
Жел тұрса тек қалтырап.
(Т.Жароков)
Ұшты талдан жапырақ
Сары көбелек секілді.
(М.Әлімбаев)
Мұғалім: Көрдіңдер ме, балалар, құсқа емес, көбелекке теңеген екен.
Міне, осылайша, саябақтағы ағаштардың өзіне тән ерекшеліктері
бақыланып, сөз арқылы өрнектеледі.
Серуен барысындағы сұхбат әсерлі де қызықты болып, оқушылар келесі
сабақта жүргізілетін әңгіме мен шығарма жұмыстарына материал жинап, біршама
дайындық жасады.
Міне, бесінші сынып оқушылары астра, георгин, хризантема, райхан,
раушан т.б. күздің әсем гүлдеріне қызыға қарап тұр. Олардың әрқайсысына тән
белгілерін ажыратуға тамаша мүмкіншілік туды. Астра жайында мұғалімнің
сұрағына оқушылар былай жауап берді:
- Астра ақ, алқызыл, қызыл, ақшыл көк түсті болып келеді. Оның жасыл
жапырақшалары өте көп. Түзу жапырақшаларымен бірге ширатылғандары да
кездеседі. Тісті жапырақтары ұп-ұзын. Астарның сабағы сарғыш түсті.
Оқушылардың бұл сүреттеуіне мұғалімнің мынадай жетекші сұрақтары негіз
болды: Астраның түсі қандай? Оның жапырақтарына зер сала қарап, қандай
екенін айтыңдар.
Оқушылар мұғалімнің бағыттаушы сұрақтарынсыз белгілі бір зат не
құбылыстарды өздігінен бақылап, белгілерін атап бермеуі де мүмкін.
Мұғалімнің басты мақсаты- жетекші сұрақтардың ауқымын кеңейте отырып,
оқушының өз бетінше бақылау дағдыларын қалыптастыру. Мысалы, мұғалім затты
көрсетіп: Мынау не ? Бұл туралы не айта аласындар ? Мұның өзіне тән қандай
белгілері бар ?
Оқушылар: Бұл – қант, түсі ақ, тәтті, адамдар шаймен ішеді.
Мұғалім: Ойлаңдар, тағы қандай белгілерін атамай кеттіңдер ?
Оқушылар: Қант қатты болғанмен, суда тез ериді.
Мұғалім: Дұрыс. Қанттың белгілерін атадындар. Енді негізі белгілері мен
қосалқы белгілерін ажыратыңдар.
Оқушылар мұғалімнің көмегімен қанттың негізгі белгілері(тәттілігі,суда
ерігіштігі) мен қосалқы белгілерін (формасы, қаттылығы)ажыратады.
Мұғалім сиырдың суретін көрсетіп, балаларға оның белгілерін атап
шығуды тапсырады. Оқушылар суреттегі сиырдың қара ала, мүйізді, ұзын
құйрықты,үлкен желінді екенін айтады.
Мұғалім: Адамдар сиырды не үшін бағады? Тағы қандай белгілері бар?
Оқушылар: Сүті мен еті үшін асырайды.
Мұғалім: Дұрыс. Енді сиырдын негізгі және қосалқы белгілерін
ажыратыңдар.
Оқушылар: Негізгі белгілері: сүттілігі мен қоңдылығы, тұяғының
айырлығы. Қосалқы белгілері: түсі, мүйізінің болуы, құйрығының ұзындығы
т.б.
Оқушыларды түрлі заттар мен құбылыстардың түсі мен түріне, көлемі мен
формасына және тағы басқа қасиеттеріне байланысты мәнді-мәнсіз белгілерін
анықтауда дағдыландыру жаттығулары міне осылай жүргізіледі. Мысалы,
оқушыларға қарағайдың негізгі қасиеттерін анықтау мақсатында мынадай
жетекші сұрақтар беріледі: Қарағай жайында не айта аласындар? Қылқан
жапырақтарының түсі, формасы қандай? Түзу ме, әлде қисық па? Бұтақтары
қалай орналасқан?
Іс - әрекеттің белгілерін анықтауда да арнаулы жаттығулар жүргізіледі.
Жан – жануарлар қалай дыбыстайды? деген тақырып бойынша жұмыс былайша
жүргізіледі. Оқушыларға жылқы, сиыр, қой, қоян, тауық, тышқан, сауысқан
т.б. жан-жануарлардың суретін көрсетіп, қалай дыбыстайтынын айту талап
етіледі. Немесе Жылқы қалай жүреді ? деген сұраққа оқушылар: Жылқы
аяңдайды, желеді, шоқырықтайды, жорғалайды, шабады, желдей еседі,
құйғытады.
Зат пен құбылыстың мәнді белгілерін ажыратуға дағдыландыратын бірнеше
жаттығу үлгілерін келтірейк.
1. Қауынның (асқабақ, қарбыз, қияр, сәбіз) түрі, түсі, дәмі
және формасы жайында не айтуға болады?
2. Қауын, қарбыз, асқабақ, қияр, сәбіздердің бірі ерекше
белгіге ие. Ол қай көкөністің белгісі ? (Жауабы –
асқабақ).
3. Күннің, айдын, шамның белгілерін айтындар. Бұлардын
бәріне тәң белгіні айтындар.
4. Әрі жұмсақ, әрі жылы, әрі мамық (биік, сымбатты, сұлу,
мүсінді, тәтті, дәмді, шырынды, хош иісті, жылдам,
шапшаң, алғыр, епті) қасиеті бар затты атаңдар.
5. Биік деп кімді (немесе нені), аласа деп кімді (немесе
нені): (ақ-қара, ащы-тұшы, ақылды-ақымақ, тегіс-қатпарлы,
епті-икемсіз, епсіз) атауға болады ?
6. Көктем мен күзге, қарға мен қараторғайға, бидай мен
арпаға, жылқы мен итке, алма мен алмұртқа, орындық пен
үстелге, автобус пен троллейбусқа, қалам мен қағазға тән
жалдпы белгілерді және бұларды бір-бірінен ажырататын
белгілерді көрсетіндер.
7. Бір заттың бірнеше белгілерін атаңдар. Мысалы: пышақ
(темірден жасалған, жалтыраған, ағаш сапты , үлкен, өткір
т.б.)
8. Адамдар асыққанда (мысалы, жұмысқа), жайбарақат асықпаған
кезде (саябақта серуен кезінде) қалай жүреді?
Адамдар ашуланғанда немесе дауласқанда қалай сөйлейді?
Досына не дұшпанына қалай қарайды?
Күн қалай жарқырайды, ал ай ше?
Бұлбұл қалай сайрайды, ал қарға ше?
Мұғалім осы үлгілер бойынша өтіліп жатқан материалды
бақылау нәтижелерімен байланыстыра отырып жаттығулар
құрады.
9. Зат есім мен сын есімдердің мәндерін атаңдар.
10. Бастауыш пен баяндауыштыңнегізгі қасиеттерін атаңдар.
11. Қос сөздер мен біріккен сөздерді салыстыра отырып, мәнді
белгілерін анықтаңдар.
12. Қайталама қос сөздер мен қосарлама қос сөздердің бір-
бірінен айырмашылығын атаңдар.
13. Тұрақты сөз тіркестерінің негізгі белгілерін атаңдар.
14. Тұрақты сөз тіркестері мен еркін сөз тіркестерін
салыстыра отырып, олардың негізгі айырмашылықтарын
атаңдар.
15. Түсіндірме сөздік пен аударма сөздіктердің
айырмашылықтарын көрсетіңдер.
Ақыл – ой әрекетін басқару
Оқыту процесінде оқушылардың ақыл-ой әрекетін қалыптастырудың негізгі
жолы: оның сапасын арттыру, қазіргі заман талабына сай тиімді дидактикалық
әдіс-тәсілдерді дұрыс та орынды пайдалана білу. Бұл көптеген жағдайларға,
атап айтқанда, педагогтің білім тәжрибесіне, олардың өз мамандығын сүюіне,
шәкірттерінің психологиялық ерекшеліктерін терең де жан-жақты білуіне
байланысты.
Оқытудың сапасын арттыруда дамыта оқытудың алатын орны ерекше. Академик
Л.В.Занков: Оқушылардың ақыл-ой әрекетінің дамуындағы олардың
бағдарламалық материалдарды толық түсінуінен, өз бетінше талдауынан, ғылыми
ұғымдарды меңгеруінен, практикалық іс-әрекетінің жетілгендігінен, игерген
білімін іс жүзінде қолдана білуінен байқауға болады, - дейді. Ал академик
В.В.Давыдов оқушылардың өзіндік дербес ойын дамыту үшін оқылатын әрбір
пәнге тән ғылыми –теориялық ұғымдарды енгізу қажеттігін айтады. Әрине,
оқушылардың ақыл-ой әрекетін дамытуда сол ұғымдардың мазмұнын толық
түсінуге септігін тигізетін әдіс-тәсілдерді тиімді пайдалану, өзінше ой-
өрісін дамытуға түрткі боларлықтай тапсырмалар беру педагогика ғылымының
бүгінгі мақсаты болып табылады. Біздің ойымызша, дамыта оқытудың ең
негізгі әдісі – проблемалы ситуация тудыру. Ол әрбір пәннің ерекшелігіне,
мұғалімнің алдына қойған мақсатына байланысты бірнеше кезеңге бөлінеді.
Біріншісінде, оқушы алдына қойылған проблемалы тапсырманы байқап көріп, оны
шешу үшін тиімді әдіс-тәсілдерді қарастыра бастайды. Бұл іс-әрекетінде
оқушы өзіндегі бар білімді, дағдыларды, іскерлікті толық сарқа пайдаланады.
Екіншісінде, ол өзінің қолданған әдіс-тәсілдерінің тиімді, тиімсіздігін
сынап, содан өзінше қорытынды жасайды. Үшінші кезеңде, проблемалы тапсырма
шешеді, проблемалық материялдың мазмұнын түсініп, соған сәйкес басқа
тапсырмаларды да шешуге болатындығын анықтайды. Төртіншіде, проблемалы
тапсырмалардан туған ой-тұжырымын практикада қайтіп қолдануға болатындығын
талдап, ақыл таразысына салады. Ал бесіншіде, оқушы проблемалы тапсырманың
нәтижесін өзінің іс-тәжірибесінде сынайды.
Оқушылар проблемалы тапсырмаларды дәл осындай кезеңдерге бөліп, дұрыс
шешу үшін мұғалімнің оқыту процесін тиімді басқаруына, дер кезінде тиісті
жол-жорық білуіне, олардың іс-әрекетіндегі қателіктерді дер кезінде байқап,
оларға дұрыс бағыт сілтеуіне байланысты.
Дамыта оқытуда оқушылардың ақыл-ой әрекетін басқару үшін оқытудың
тиімді жағдайларын анықтай білген жөн. Ал оқудың тиімді болуына әсерін
тигізетін факторлар жеткілікті. Олар негізінде үшке бөлінеді. Біріншісіне
психологоиялық алғышарттар (ішкі жағдайлар), сөйлеу әрекетінің
ерекшеліктері, проблемалы тапсырмаларды шешуге керекті білім, іскерлік,
дағды, оқуға ынталылығы, мінезі, темперамент, қабілет ерекшеліктері т.б.
жатады. Екіншіге оқу материалдарының мазмұны, теориялық дәрежесі сәйкес
келеді. Үшіншіге оқыту процесіндегі дидактикалық әдіс-тәсілдердің
тиімділігі, оқыту процесін дұрыс ұйымдастыра білу, мұғалімнің сөйлеу
мәдениеті, білімділігі, ой-өрісі, ұстаздық болмысын байқататын адамгершілік
қәсиеті кіреді.
Оқыту процесінің тартымды да сапалы болуы мұғалім мен оқушылар
әрекетінің бір-бірі мен берік ұласуына тәуелді. Бұл мәселеде мұғалім –
басты тұлға. Мектеп тәжрибесіне зер салып қарасақ, оқушылардың оқуға ынталы
болуы да, танымдық қызығушылығының арта түсуі де, ақыл-ой әрекетінің дамуы
да мұғалімнің жүйелі де бір ізді еңбегіне байланысты.
Көптеген мұғалімдер сабақты өткізудің бастапқы кезінде оқушылардың
бағдарлау әрекетін ұйымдастыруға көңіл бөлмейді. Соның салдарынан оқушылар
мұғалім тарапынан айтылған ой-пікірлерді қабылдауға даяр болмайды. Сабақ
басталғанда оқушылардың ойы, зейіні, көңілі басқа нәрселерге ауса,
мұғалімнің айтқаны босқа кетеді. Осыдан барып оқушылар арасында бір-бірімен
сөйлесу, керексіз нәрселермен шұғылдану, тәртіп бұзу
сияқты жарамсыз қылықтарға жол беріледі. Бұл мәселе оқушылардың ақыл-ой
әрекетін басқаруда аса көңіл бөлмейтін ұсақ жағдай болып көрінгенмен, шын
мәнінде, сабақтың сапалы болуына көп әсер етеді. Мұғалімнің түсіндіруі
сыртқы әрекет, ал оқушылардың оны ұғуы ішкі әрекет болып табылады. Мұны
психологияда экстриоризация және интериоризация әрекеттері деп атайды. Осы
екеуі бір-бірімен ұштаспаса, оқыту процесінде мұғалім оқушы ақыл-ой
әрекетінің дамуын басқару мәселесі ешқандай нәтиже бермейді.
Осыларды тиянақты ұштастыру үшін мұғалім алдына қандай міндеттер қояды?
Мұндағы ең негізгі міндет – оқыту процесінде мұғалім тарапынан айтылатын
әрбір ой-пікір оқушылардың танымдық қызығуын тудыруға және дамытуға түрткі
боларлықтай саналы да тартымды болғаны жөн. Ол үшін мұғалім бағдарламалық
материалдарды түсіндіргенде ғылыми-теориялық ұғымдарға жан-жақты талдау
жасап, олардың елеулі, елеусіз белгілерін ажыратып, қосымша дидактикалық
материалдармен дәлелдеу керек.
Оқушылардың грамматикалық терминдерді жан-жақты түсінуі мұғалімдердің
біліміне, тәжірибесіне байланысты. Біздің байқауымызша, оқулықтардағы
грамматикалық терминдерге берілген анықтамалар мазмұны мен көлемі жағынан
талап деңгейінде емес. Сондықтан мұғалім грамматикалық терминдерге
толыққанды анықтама беру үшін қосымша әдебиеттерді пайдаланған тиімді.
Өйткені бұл шәкірттердің танымдық қызығуын дамытуға түрткі боларлық жаңа
деректер беретіні сөзсіз.
Қазіргі психологияның негізгі талабы – оқушыларға оқу материалдарын
түсіндіруге, ондағы кездесетін басты ұғымдардың мазмұнын анықтауға баса
назар аудару. Оқу материалдарының ішіндегі түсініксіз, басқа тілден енген
ұғымдарға көп көңіл бөлу. Ондай ұғымдардың мазмұнын анықтауда бүкіл
әдістемелік шеберлікті сарқа пайдаланса, ол оқушылардың танымдық қызығуын
арттыра түседі. Мұғалім тарапынан ғылыми, теориялық ұғымдарға дұрыс
анықтама берілмеген жағдайда оқушылардың оқуға ынталылығы төмендейді. Мұның
өзі мұғалімге оқыту процесін басқарудың қаншалықты қиын екені байқатады.
Оқушылар үлгеріміне байланысты мұғалім тарапынан түсіндірілетін барлық
жаңа әдіс-тәсілдер бір деңгейде қолданылмайтындығы белгілі. Сондықтан
оқушыларға берілген тапсырмаларды айрықша ықыласпен шешуге әрекет жасау
мұғалімнің дәйекті түсіндіруіне байланысты.
Оқыту процесін басқарудың нәтижелілігі мұғалім мен оқушылардың қарым-
қатынасына байланысты. Алайда материалдарды қабылдауда ол көптеген
объективтік және субъективтік жағдайлардың әсерінен қиыншылықтарға
кезігеді. Міне, осы кезде
мұғалімнің оқушыға деген гуманистік қатынасы қажет. Бұл шәкірттерінің
шығармашылық ойын дамытуға септігін тигізеді. Оқушылардың ақыл-ой
әрекетіндегі шығармашылық қабілеттілігі – сабақтың сапасын арттырудағы
бірден-бір қолайлы жағдай. Осыған орай мұғалімнің оқу процесін басқарудағы
мүмкіншілігі арта түседі. Оның үстіне оқушылардың бағдарламалық
материалдарды өз бетінше іздену жолымен түсінуі, жаңа әдіс-тәсілдерді
іздестіре бастауы байқалады.
Ойлау тәсілдері
Мәселені шешу процесі бірқатар ойлау операцияларынан құралады. Олар:
салыстыру, классификациялау, жинақтау, топтау, нақтылау, жалпылау және
шектеу. Бұл ойлау тәсілдерінің әрқайсысы ойлау процесінің барлығы сияқты
талдау мен жинақтаудан басталады.
Талдау мен жинақтау . Ойлау процесі қабылданатын зат не құбылысты, сөз
бен сөйлемді, осылардың жиынтығынан тұратын мәтінді, бір сөзбен айтқанда,
ұғымды құрамды бөліктерге, элементтерге бөлуден (талдаудан) және осы
ұғымдардың бөліктерін ойша біріктіруден (жинақтаудан) тұрады. Талдау мен
жинақтау – бір-бірімен тығыз байланысты ой процесінің негізгі
операияларының бірі. Адам қандай да бір ой міндетін атқарса да талдау мен
жинақтауды қолданады. Мәселен, оқушы мәтінді сөйлемге, сөйлемді сөз
тіркестеріне, сөз тіркестерін сөзге, сөзді буынға, буынды дыбысқа ажырату
талдауға жатса, керісінше, процесті (дыбыстан буын, буыннан сөз т.б.)
жинақтау дейміз. Яғни, оқушыларға талдау мен жинақтауды үйрету
грамматикалық ұғымдарды тереңірек қабылдауға ықпал етеді.
Талдау мен жинақтау бір-бірімен тұтас бірлікте болады. Бұлардың
тұтастығы талдауға түпкі негіз (жинақтау І) бағыт-бағдар беретіндігінен
және ой операциясы негізінде толығырақ танылатын (жинақтау ІІ) сол негізгі
бүтінді танудың құралы болатындығынан көрінеді.
Мәселен, белгілі бір әңгіме мазмұнын талдай отырып, мұғалім сыныпқа оны
әуелі тұтас күйінде қабылдауға, бұл әңгімеде не жайында баяндалғанын
сұрайды (жинақтау І). Бұдан соң және кейіпкерлерге, олардың іс-
әрекеттеріне, мінез ерекшеліктеріне тоқтала келіп (талдау), жазушының
айтайын деген идеясын жеткізу үшін бейнелегіш және көркемдегіш құралдарды
қалай пайдаланғандығы (жинақтау ІІ) көрсетеді. Яғни, әңгіменің мазмұны
арқылы жазушының көзқарасын терең түсінуге жетелейді.
Ойлау процесінің бәрі де осындай схемамен жүреді. Ол әрқашан да осы үш
бұрышынан ( жинақтау І – талдау – жинақтау ІІ-ден ) тұрады.
Мысалы, тіліміздегі қимылдың, іс-әрекеттің әр түрлі белгісін, амал-
тәсілін, мекенін, мезгілін, себебін мақсатын т.б. сипаттарын білдіретін
сөздер үстеу деп аталады. Мұғалім осылайша үстеуге анықтама береді. Бұл –
жинақтау І . Ендігі кезеңде үстеу мысалдар арқылы талданады. Жаттығуларды
талдау барысында үстеулердің тек іс-әрекет пен қимылдың әр түрлі белгілерін
білдіріп қана қоймай, сын-сапаның да ( өте әсем, тым көркем) сипатын
білдіретіндігі, өзгертуге, грамматикалық тұлғалармен түрлендіруге көне
бермейтіндігі анықталады. Бұл – талдау нәтижесі.
Сонымен, сөйлемде қимыл, іс-әрекеттің, сын-сапаның әр түрлі белгілерін,
сипатын, жай-күйін білдеретін, өзгертуге, грамматикалық тұлғалармен
түрлендіруге көне бермейтін сөздер үстеу деп аталады. Бұл үстеуге берілген
анықтама жинақтау ІІ болып табылады.
Біз жоғарыда адамдардың ойлауы Ж1-Т – Ж2 схемасы бойынша өтеді дедік.
Кейде оқушының ойлауы ұғымды талдау ( тіл материалдарын ) толық жүргізілмей
Ж1 деп тікелей Ж2-ге қарай жүргізуі бүтіннің ( үстеудің ) мәнді белгілерін
талдай алмауынан көрінеді. Мұның өзі ойлау процесінің жүйелі құрылмауы
нәтижесінде оқушының жалаң жауап беруіне әкеліп соғады.
Тіл материалдарын игертуде грамматикалық, фонетикалық және лексикалық
талдаудың үлкен рөл атқаратыны белгілі. Логикалық тұрғыда грамматикалық
талдау дегеніміз не ? Бұл тіл материалдарын әр түрлі формада талдау
жүргізу. Талдау жұмыстары үнемі жинақтау операциясымен ұштастырылып
отырылады. Белгілі бір сөз немесе сөз формасы сөйлемде қандай рөл атқарады,
ол басқа сөздермен қалай байланысатынын анықтау, сөйлем құрамында белгілі
бір грамматикалық форманы пайдалану, бір формалы және түбір сөздерді таңдау
оларды бір-бірімен салыстыру – бұлардың бәрі грамматикалық талдау жұмыстары
болып табылады. Талдау-жинақтау әдістері тіл материалдарын меңгертуде
қандай тиімді болса, тіл дамытуда да аса тиімді.
Танымалы ғалым Н.Оразахынова талдау мынадай сатылардан тұратындығын
көрсетеді:
I. Құрамына қарай: бір, екі, үш... құрамды.
II. Тұлғасына қарай: негізгі, туынды. Туынды түбір,
жасалу жолдары: синтетикалық немесе морфологиялық
тәсіл.
а) негізгі түбірге сөз тудырушы жұрнақ жалғану арқылы;
ә) серптік жалғауының көнеленуі арқылы;
б) туынды түбірге сөз тудырушы жұрнақ жалғану арқылы.
ІІІ. Құрылысына қарай:
а) дара;
ә) күрделі.
IV. Лексикалық мағынасы.
V. Грамматикалық мағыналары.
а) жалпы грамматикалық мағына;
ә) категориялық грамматикалық мағына;
б) қатыстық грамматикалық мағына.
Сөз құрамына қарай, лексика-грамматикалық мағынасына талдаудың үлгісін
ағаштар сөзін талдап отырып көрсетейік.
І саты. Бір сөз екі құрамнан тұр: ағаш – тар.
ІІ саты. Тұлғасына қарай негізгі түбір (ағаш), өйткені, сөздің әрі
қарай бөлшектеуге келмейтін, мағына беретін бөлігі.
ІІІ саты. Құрылысына қарай – дара. Өйткені бір ғана негізгі түбірден
болып тұр.
IV саты. Сөзде бір лексикалық, екі грамматикалық мағына бар.
V саты. Лексикалық мағынасы: отын, үй материалы ретінде пайдаланатын
ұғымға берілген атау.
VI саты. Бірінші грамматикалық мағынасы – лексикалық мағынаның
жалпылануынан жасалған жалпы грамматикалық мағына ( зат есім ).
VII саты. Екінші грамматикалық мағына ( тар ) көптік жалғауы арқылы
берілген категориялық грамматикалық мағына ( көптік мағына ).
Ақылды сөзінің сөз құрамына, лексика-гармматикалық мағынасына талдаудың
сызбаша үлгісі:
I. Бұл сөз екі құрамнан тұр: ақыл-ды.
II. Тұлғасына қарай – туынды. Себебі синтетикалық
тәсіл арқылы жасалған.
III. Құрылысына қарай – дара.
IV. Сөзде бір лексикалық, екі грамматикалық мағына
бар.
V. Лексикалық мағынасы – адамның ерекше белгісіне
берілген атау.
VI. Бірінші грамматикалық мағынасы –
жалпыграмматикалық мағына ( сын есім ).
VII. Екінші грамматикалық мағынасы ( -ды ) зат есімнен
сын есім тудыратын жұрнақ арқылы берілген
категориялық грамматикалық мағына.
I. Бұл сөз үш құрамнан тұр: әке-шешені.
II. Тұлғасына қарай – туынды. Өйткені аналитикалық
тәсілмен екі түбірдің қосарлануынан жасалған
туынды сөз.
III. Құрылысына қарай – күрделі, қос сөз.
а) қосарлама қос сөз. Өйткені екі басқа түбірдің
қосарлануынан жасалған;
ә) екі сыңары да мағыналы;
б) қос сөздің екінші сыңары қосымшалы.
IV. Сөзде бір лексикалық, екі грамматикалық мағына
бар.
V. Лексиеалық мағынасы – туыстық атау.
VI. Бірінші грамматикалық мағынасы – лексикалық
мағынаның жалпылауынан жасалған жалпы
грамматикалық мағына (зат есім).
VII. Екінші грамматикалық мағынасы (-ні) – табыс
септік жалғауы арқылы категориялық грамматикалық
мағына (объективтік мағына).
I. Бұл сөз екі құрамнан жасалған: әуе-жай.
II. Тұлғасына қарай – туынды. Өйткені аналитикалық
тәсілмен екі түбірдің бірігуінен жасалған
туынды сөз.
III. Құрылысына қарай – күрделі, біріккен сөз.
IV. Сөзде бір лексикалық, бір грамматикалық мағына
бар.
V. Лексикалық мағынасы – мекендік объектіге
берілген атау.
VI. Бірінші грамматикалық мағынасы: жалпы
грамматикалық мағына (зат есім).
Біз ғалым Н. Оразахынованың түбір сөз синтетикалық немесе
морфологиялық және аналитикалық немесе синтаксистік тәсілдермен жасалған
туынды сөздердің талдау үлгісін көрсеттік. Ол оқушылардың тілдік
материалдарды толық меңгеруі үшін, естерінде ұзақ сақталуы үшін, алған
білімдерін тұрақтандыру үшін жоғарыда көрсетілген үлгілер
бойынша үнемі талдау жұмысын жүргізіп отыру тиімді екенін айтады.1
Тіл материалдарын талдау ойлау операцияларының бірі болғандықтан онда
осылайша жаттығу жұмысын жүргізу оқушының ақыл-есін дамытуға септігін
тигізетіні сөзсіз.
Енді ғалым Базаркүл Омарованың морфологиялық талдау үлгісімен
таныстырып өтелік.2 Мысалы: Ағайын–туғандарымен ақылдасып болыстан өтініп,
Әбдірахманды
қайтармақ болды. ( Б. Майлин ).
Ағайын-туғандарымен – қосымшалы, мәндес қос көз, деректі, жалпы есім
ағайын – аға және іні деген зат есімдердің бірігуі арқылы жасалған
кіріккен түбір зат есім ( екінші сыңарында фонетикалық өзгеріс болған ),
жалпы есім, деректі зат есім
аға – түбір сөз, атаушы сөз, есім, зат есім, деректі, жалпы есім
іні – түбір сөз, атаушы сөз, есім, деректі, жалпы есім
туғандарымен – тәуелдеулі көмектес септік формалы заттанған есімше
ту – түбір сөз, атауыш сөз, етістік, негізгі етістік, негізгі етістік
-ған – қосымша, жұрнақ, сөз түрлендіруші жұрнақ, өткен шақ есімшенің
жұрнағы
-дар – қосымша, жалғау, көптік жалғау
-ы – қосымша, жалғау, ІІІ жақ оңаша тәуелдеу
-мен – қосымша, жалғау, септік жалғау, көмектес септігінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz