Өзін - өзі басқарудағы реформалар және оны жетілдіру жолдары
Кіріспе
І . Жергілікті өзін .өзі басқарудың ғылыми негізі.
1.1 Қазақстандағы жергілікті өзін.өзі басқарудың теориялық негіздері ... ... ..4
1.2 ҚР .дағы аймақтық және жергілікті басқарудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .8
1.3 Орталықсыздандыру теориясынан іске көшу Қазақстан жағдайында ... ... ..14
ІІ . Жергілікті өзін .өзі басқаруға талдау және оның шетелдік тәжірибесі.
2.1 Шет елдердегі жергілікті өзін . өзі басқарудың тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 Қазақстандағы жергілікті өзін . өзі басқару және оның даму жолдары ... .25
2.3 ҚР әртүрлі деңгейдегі мемлекеттік органдардың саяси өзара іс.қимылдарын жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ІІІ . Қазақстандағы әкімшілік реформалау аясында ,жергілікті өзін .өзі басқару жүйесін қалыптастыру және жаңарту
3.1 Қазақстандағы жергілікті деңгейдегі әкімшілік реформалау жағдайындағы өкілетті және атқарушы органдардың өзара іс . қимылы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
3.2 Қазіргі Қазақстандағы жергілікті өзін . өзі басқару жолдары және азаматтық дамуды жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Қосымшалар
І . Жергілікті өзін .өзі басқарудың ғылыми негізі.
1.1 Қазақстандағы жергілікті өзін.өзі басқарудың теориялық негіздері ... ... ..4
1.2 ҚР .дағы аймақтық және жергілікті басқарудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .8
1.3 Орталықсыздандыру теориясынан іске көшу Қазақстан жағдайында ... ... ..14
ІІ . Жергілікті өзін .өзі басқаруға талдау және оның шетелдік тәжірибесі.
2.1 Шет елдердегі жергілікті өзін . өзі басқарудың тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 Қазақстандағы жергілікті өзін . өзі басқару және оның даму жолдары ... .25
2.3 ҚР әртүрлі деңгейдегі мемлекеттік органдардың саяси өзара іс.қимылдарын жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ІІІ . Қазақстандағы әкімшілік реформалау аясында ,жергілікті өзін .өзі басқару жүйесін қалыптастыру және жаңарту
3.1 Қазақстандағы жергілікті деңгейдегі әкімшілік реформалау жағдайындағы өкілетті және атқарушы органдардың өзара іс . қимылы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
3.2 Қазіргі Қазақстандағы жергілікті өзін . өзі басқару жолдары және азаматтық дамуды жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Қосымшалар
Кіріспе
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін жариялап, демократиялық, қоғам құруға бел байлаған күннен бастап, жаңа мемлекеттік кұрыльшның түрлерін енгізу міндеті күн тәртібінде тұрды. Халықтық биліктің, азаматтық қоғамның алғашқы баспалдағы болып табылатын жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің соңғы Конституциядан орын алудың өзі осының айғағы.
Жергілікті өзін-өзі басқару мәселесі Қазақртан үшін, қазақ, халқы үшін мүлдем жана, жат құбылыс деп айтуға болмайды. Атам заманнан бері әр ауыл, әрбір аймақ езінің ішкі мәселесін өздері шешкен, оған хан да, сұлтан да араласпаған. Белгілі бір қауымның (ата, ру) ішкі жұмысын былай қойғанда, ауыл арасьндағы, ата-ру арасындағы кикілжіңдер, талас-тартыстар ауыл ақсақалдарынан артылса ара биге жүгінумен, соның билігімен аяқталған. Орталық , мемлекетгік билік болып табылатын — Хан билігі жергілікті мәселелерді шешуге ешқашан араласпайтын. Ханның жұмысы — елдің саяси бағьыты, көрші елдермеи қарым-қатынас, соғыс пен бітім жасау, мемлекеттік алым-салық, қысқасы, ұлттық өмірдің негізгі бағытын белгілеу болып табылады.
Ұлтымыздың өзін-өзі басқару дәстүрінің тағы бір көрінісі — асар болып табылады, Жалғыз-жарым жанның қолынан келе бермейтін (жора-жолдастарының көмегімен де жүзеге асуы екіталай) көптеген адамдардың бір мезгілде, жұмыла жұмыс жасауын талап ететін кезеңде асар жасалынады. Әсіресе үй салғанда сол үйдің төбесін жабуға келгенде асарға шақырып, қауымның көмегіне сүйенеді.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуын басқарудағы дербестілік саяси алғышарттарының қажеттілігін ескертеді. 80 жылдардың екінші жартысынан бастап бұрынғы Кеңес одағында, сондай -ақ Қазақстан қоғамдық саяси ахуал қарама қайшылықтармен сипатталып, қоғамдық тұрақсыздықты көрсетті. Орталықтың Республика мен оның аймақтарының мүдделерін ескермеуі, қоғамдық және территориялық еңбек бөлінісінде орын алып отырғандай, мекемелік және жергілікті мүдделердің қарама қайшылығын үдете түсіп, табиғи ресурстардың бей берекет пайдалануына мүмкіндік береді, мұның ақыры экономикалық ахуалдың шиеленісе түсуіне әкеліп соқтырады. Тұрақсыздықтың ең басты себебі жоғарыда аталғандай жүйенің ішкі тоқырауында болды. Кеңестік жүйенің күйреуі алдындағы айқын дәлел ауқымды кезекке тұру, талондық жүйенің үдей түсуі, ақшаның құнсыздануы болып табылады.
Демократияның аяқталатын жері болмаса да, басталу нүктесінің болуын ешкім жоққа пшғармайды. Бұл — халық билігіне деген сенім және демократиялық жүйенің негізгі принциптерін түсініп білу. Екіншіден, Демократия — абстракты ұғым, буалдыр бір елес емес, нақты тетігі бар, бірімен-бірі тығыз байланыста болатын жүйелер бірлігі. Демократияны — халық билігі дейміз. Демек оның бірінші баспалдағы, бастауы — жергілікті өзін-өзі басқару болып табылатынын дәделдеп жату артық болар. Өздерінің өмір сүріп отырған жерлерінде өздерін билей алмаған халық калайша мемлекетті билемек?
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің түрі де, тетіктері де әр түрлі. Әр ел өздерінің тарихи, экономикалық идеологиялық ерекшеліктеріне сай бұл мәселені түрліше шешеді. Дегенмен барлығына бірдсй негізгі принциптер де бар. Олар, біріншіден, жергілікті жердің ішкі ісіне мемлекетггің араласа алмауы, екіншіден, жергілікті жердің басшыларын сол территорияның тұрғындарының сайлап қоятындығы.
Өмірдің барлық, саласына бақылау қойып, алақандарында ұстаған билік орындары жергілікті жердің мәселесін шешуді де халыққа бергісі келмеді. Жергілікті өкілді орган — мәслихат (бұрынғы — Кеңес депутаттары) — халық, билігі ретінде қалғанымен, шын мәніндегі билік тұткқасы ауылдарда — совхоз директорларында болса, аудандарда — аудандық партия комитеттерінің қолында болды.
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін жариялап, демократиялық, қоғам құруға бел байлаған күннен бастап, жаңа мемлекеттік кұрыльшның түрлерін енгізу міндеті күн тәртібінде тұрды. Халықтық биліктің, азаматтық қоғамның алғашқы баспалдағы болып табылатын жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің соңғы Конституциядан орын алудың өзі осының айғағы.
Жергілікті өзін-өзі басқару мәселесі Қазақртан үшін, қазақ, халқы үшін мүлдем жана, жат құбылыс деп айтуға болмайды. Атам заманнан бері әр ауыл, әрбір аймақ езінің ішкі мәселесін өздері шешкен, оған хан да, сұлтан да араласпаған. Белгілі бір қауымның (ата, ру) ішкі жұмысын былай қойғанда, ауыл арасьндағы, ата-ру арасындағы кикілжіңдер, талас-тартыстар ауыл ақсақалдарынан артылса ара биге жүгінумен, соның билігімен аяқталған. Орталық , мемлекетгік билік болып табылатын — Хан билігі жергілікті мәселелерді шешуге ешқашан араласпайтын. Ханның жұмысы — елдің саяси бағьыты, көрші елдермеи қарым-қатынас, соғыс пен бітім жасау, мемлекеттік алым-салық, қысқасы, ұлттық өмірдің негізгі бағытын белгілеу болып табылады.
Ұлтымыздың өзін-өзі басқару дәстүрінің тағы бір көрінісі — асар болып табылады, Жалғыз-жарым жанның қолынан келе бермейтін (жора-жолдастарының көмегімен де жүзеге асуы екіталай) көптеген адамдардың бір мезгілде, жұмыла жұмыс жасауын талап ететін кезеңде асар жасалынады. Әсіресе үй салғанда сол үйдің төбесін жабуға келгенде асарға шақырып, қауымның көмегіне сүйенеді.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуын басқарудағы дербестілік саяси алғышарттарының қажеттілігін ескертеді. 80 жылдардың екінші жартысынан бастап бұрынғы Кеңес одағында, сондай -ақ Қазақстан қоғамдық саяси ахуал қарама қайшылықтармен сипатталып, қоғамдық тұрақсыздықты көрсетті. Орталықтың Республика мен оның аймақтарының мүдделерін ескермеуі, қоғамдық және территориялық еңбек бөлінісінде орын алып отырғандай, мекемелік және жергілікті мүдделердің қарама қайшылығын үдете түсіп, табиғи ресурстардың бей берекет пайдалануына мүмкіндік береді, мұның ақыры экономикалық ахуалдың шиеленісе түсуіне әкеліп соқтырады. Тұрақсыздықтың ең басты себебі жоғарыда аталғандай жүйенің ішкі тоқырауында болды. Кеңестік жүйенің күйреуі алдындағы айқын дәлел ауқымды кезекке тұру, талондық жүйенің үдей түсуі, ақшаның құнсыздануы болып табылады.
Демократияның аяқталатын жері болмаса да, басталу нүктесінің болуын ешкім жоққа пшғармайды. Бұл — халық билігіне деген сенім және демократиялық жүйенің негізгі принциптерін түсініп білу. Екіншіден, Демократия — абстракты ұғым, буалдыр бір елес емес, нақты тетігі бар, бірімен-бірі тығыз байланыста болатын жүйелер бірлігі. Демократияны — халық билігі дейміз. Демек оның бірінші баспалдағы, бастауы — жергілікті өзін-өзі басқару болып табылатынын дәделдеп жату артық болар. Өздерінің өмір сүріп отырған жерлерінде өздерін билей алмаған халық калайша мемлекетті билемек?
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің түрі де, тетіктері де әр түрлі. Әр ел өздерінің тарихи, экономикалық идеологиялық ерекшеліктеріне сай бұл мәселені түрліше шешеді. Дегенмен барлығына бірдсй негізгі принциптер де бар. Олар, біріншіден, жергілікті жердің ішкі ісіне мемлекетггің араласа алмауы, екіншіден, жергілікті жердің басшыларын сол территорияның тұрғындарының сайлап қоятындығы.
Өмірдің барлық, саласына бақылау қойып, алақандарында ұстаған билік орындары жергілікті жердің мәселесін шешуді де халыққа бергісі келмеді. Жергілікті өкілді орган — мәслихат (бұрынғы — Кеңес депутаттары) — халық, билігі ретінде қалғанымен, шын мәніндегі билік тұткқасы ауылдарда — совхоз директорларында болса, аудандарда — аудандық партия комитеттерінің қолында болды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі :
1.ҚАЗАҚСТАН Республикасы Президентінің Қазақстан халқына
жолдауы- Қазақстан-2030//Егемен Қазақстан 1997г. 11 қараша.
2.Қазақстан республикасының "ҚР мемлекеттік жергілікті басқару
туралы" заңы". Егемен Қазақстан 23.01.2001 ж.
3.2002-2006 ж.ж. арналған Қазақстан Республикасының аймақтық саясат қағидалары. Астана қаласы, 2001 ж.
4.Махмутова М."Системы местного самоуправления в Казахстане". М:
2001г. I
5.Арбатов А."Механизм регулирования развития регионов." Экономист, №2,2001г.
6.Анимица Е.Г. "Основы местного самоуправления" Учебник: М.
Финансы и статистика. 2001.
7.Концепция интеграции научных учереждений и ВУЗов с наукоемкими производствами//Наука Казахстана. 1999г. 1-15 января.
8.Указ президента Республики Казахстан от 11.03.1996г. О мерах по совершенствованию системы государственного управления наукои в Республике Казахстан // Казахстанская правда. 1996г. 13 марта.
9.Баймуратов У.Б. Эффективность технического прогресса в промышленности Казахстана — Алматы. 1973г. 200с. :
10.Герчикова И.Н. Менеджмент - М. Банки и биржи, изд Объединение
ЮНТИТ. 1995г.-480с.
11.Местное Самоуправление в Казакстане : Особености ситуации и перспективы развития Алматы 21-23мая 2003 г
12.Дос Көшім :Жергіліктті өзін -өзі басқару – азаматтық қоғамның алғашқы баспалдағы ДЕТЕР Орталығы 2000 ж.
13.Кубаев К.Е.Экономическая власть и ее реализация.Саясат №3 2005.
14.Смағұлова Г.С. «Аймақтық экономиканы басқару мәселелері» оқу құралы –Алматы: Экономика 2005 – 97 бет
15.Қазақстанның элемдегі барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясы: /Астана, 2006 1 наурыз.
16.Қазақстан Республикасының Халықты элеуметтік қорғау тұжырымдамасы.
Смағұлова Г.С. «Аймақтық экономиканы басқару мэселелері»/ оқу кұралы -Алматы: Экономика 2005 - 97 бет
17.Баянов Е. «Әкімшілік кұқықтың схемалары бойынша анықтамалар»/ оқу құралы - Алматы 2002 - 176 бет.
18.Қ.Д. Жоламан, А.Қ. Мұқтарова, А.Н. Таукелев. «Мемлекет жэне кұкық теориясы» - Алматы 1999 - 320бет.
1.
19.Тайжан Б. «Егемен Қазақстан» - 2006 - 10 наурыз. Қазақстан Әлеуметтік -экономикалық жэне қоғамдык саяси өмірі.
20.Шайнғазы. С: «Мемлекетті басқару жүйесін жетілдірудің іс - шаралары» /
Егемен Қазақстан 2004 18 қыркүйек.
21.Мемлекеттік қызметте не өзгеріс? // Шымкент келбеті 2003 29 тамыз.
22.Суиндыкова А. «Экономика негіздері»/ 2005 №2 26 бет. П.Найманбаев С.
23.Мемлекеттік бас қарудың кейбір өзекті мэселелері // Заң 2001 №5,6
61-6,7беттер.
24.Кубаев К.Е. Экономическая власть и ее реализация / Саясат № 3 2005.
25.Ел басы жэне ел мұраты: Мемлекеттік басқаруды жаңарту / Ана тілі 2006 жыл № 36 7 қыркүйек. Н.Жатқанбаева А.Е. / Қаз ¥У Хабаршы заң сериясы.№ 4
26.Ақиқат журналы № 2 2005. іб.Аманбек Б. «Қоғам жэне дэуір» №2 2006 жыл.
27.Арықбай А. Заң газеті Сэрсенбі 5 шілде 2006. 18.Астана 2004 жыл 29 қыркүйек
28.Қазақстан аймақтарының цифрлары. Қазақстан Республикасының
статистика жөнінлегі агентігі Оңтүстік Казаісстан облысының статистика
басқармасы, Шымкент- 2005
29.«Оңтүстік-Қазақстан облысындағы халықтың тұрмыс деңгейі» Қазақстан Республикасының статистика жөнінлегі агентігі
30. Оңтүстік Қазақстан облысының статистика басқармасы, Шымкент, 2005 ж.
1.ҚАЗАҚСТАН Республикасы Президентінің Қазақстан халқына
жолдауы- Қазақстан-2030//Егемен Қазақстан 1997г. 11 қараша.
2.Қазақстан республикасының "ҚР мемлекеттік жергілікті басқару
туралы" заңы". Егемен Қазақстан 23.01.2001 ж.
3.2002-2006 ж.ж. арналған Қазақстан Республикасының аймақтық саясат қағидалары. Астана қаласы, 2001 ж.
4.Махмутова М."Системы местного самоуправления в Казахстане". М:
2001г. I
5.Арбатов А."Механизм регулирования развития регионов." Экономист, №2,2001г.
6.Анимица Е.Г. "Основы местного самоуправления" Учебник: М.
Финансы и статистика. 2001.
7.Концепция интеграции научных учереждений и ВУЗов с наукоемкими производствами//Наука Казахстана. 1999г. 1-15 января.
8.Указ президента Республики Казахстан от 11.03.1996г. О мерах по совершенствованию системы государственного управления наукои в Республике Казахстан // Казахстанская правда. 1996г. 13 марта.
9.Баймуратов У.Б. Эффективность технического прогресса в промышленности Казахстана — Алматы. 1973г. 200с. :
10.Герчикова И.Н. Менеджмент - М. Банки и биржи, изд Объединение
ЮНТИТ. 1995г.-480с.
11.Местное Самоуправление в Казакстане : Особености ситуации и перспективы развития Алматы 21-23мая 2003 г
12.Дос Көшім :Жергіліктті өзін -өзі басқару – азаматтық қоғамның алғашқы баспалдағы ДЕТЕР Орталығы 2000 ж.
13.Кубаев К.Е.Экономическая власть и ее реализация.Саясат №3 2005.
14.Смағұлова Г.С. «Аймақтық экономиканы басқару мәселелері» оқу құралы –Алматы: Экономика 2005 – 97 бет
15.Қазақстанның элемдегі барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясы: /Астана, 2006 1 наурыз.
16.Қазақстан Республикасының Халықты элеуметтік қорғау тұжырымдамасы.
Смағұлова Г.С. «Аймақтық экономиканы басқару мэселелері»/ оқу кұралы -Алматы: Экономика 2005 - 97 бет
17.Баянов Е. «Әкімшілік кұқықтың схемалары бойынша анықтамалар»/ оқу құралы - Алматы 2002 - 176 бет.
18.Қ.Д. Жоламан, А.Қ. Мұқтарова, А.Н. Таукелев. «Мемлекет жэне кұкық теориясы» - Алматы 1999 - 320бет.
1.
19.Тайжан Б. «Егемен Қазақстан» - 2006 - 10 наурыз. Қазақстан Әлеуметтік -экономикалық жэне қоғамдык саяси өмірі.
20.Шайнғазы. С: «Мемлекетті басқару жүйесін жетілдірудің іс - шаралары» /
Егемен Қазақстан 2004 18 қыркүйек.
21.Мемлекеттік қызметте не өзгеріс? // Шымкент келбеті 2003 29 тамыз.
22.Суиндыкова А. «Экономика негіздері»/ 2005 №2 26 бет. П.Найманбаев С.
23.Мемлекеттік бас қарудың кейбір өзекті мэселелері // Заң 2001 №5,6
61-6,7беттер.
24.Кубаев К.Е. Экономическая власть и ее реализация / Саясат № 3 2005.
25.Ел басы жэне ел мұраты: Мемлекеттік басқаруды жаңарту / Ана тілі 2006 жыл № 36 7 қыркүйек. Н.Жатқанбаева А.Е. / Қаз ¥У Хабаршы заң сериясы.№ 4
26.Ақиқат журналы № 2 2005. іб.Аманбек Б. «Қоғам жэне дэуір» №2 2006 жыл.
27.Арықбай А. Заң газеті Сэрсенбі 5 шілде 2006. 18.Астана 2004 жыл 29 қыркүйек
28.Қазақстан аймақтарының цифрлары. Қазақстан Республикасының
статистика жөнінлегі агентігі Оңтүстік Казаісстан облысының статистика
басқармасы, Шымкент- 2005
29.«Оңтүстік-Қазақстан облысындағы халықтың тұрмыс деңгейі» Қазақстан Республикасының статистика жөнінлегі агентігі
30. Оңтүстік Қазақстан облысының статистика басқармасы, Шымкент, 2005 ж.
Өзін - өзі басқарудағы реформалар және оны жетілдіру жолдары
Кіріспе
І . Жергілікті өзін -өзі басқарудың ғылыми негізі.
1.1 Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқарудың теориялық негіздері--
--------4
1.2 ҚР –дағы аймақтық және жергілікті басқарудың ерекшеліктері-----------
----------8
1.3 Орталықсыздандыру теориясынан іске көшу Қазақстан жағдайында----------
14
ІІ . Жергілікті өзін -өзі басқаруға талдау және оның шетелдік
тәжірибесі.
2.1 Шет елдердегі жергілікті өзін - өзі басқарудың тәжірибесі-----------
-----------------19
2.2 Қазақстандағы жергілікті өзін - өзі басқару және оның даму жолдары--
---25
2.3 ҚР әртүрлі деңгейдегі мемлекеттік органдардың саяси өзара іс-
қимылдарын жетілдіру-------------------------- -----------------------------
----------------------------------- ------------------29
ІІІ . Қазақстандағы әкімшілік реформалау аясында ,жергілікті өзін -өзі
басқару жүйесін қалыптастыру және жаңарту
3.1 Қазақстандағы жергілікті деңгейдегі әкімшілік реформалау жағдайындағы
өкілетті және атқарушы органдардың өзара іс – қимылы-----------------------
-------------------40
3.2 Қазіргі Қазақстандағы жергілікті өзін - өзі басқару жолдары және
азаматтық дамуды жетілдіру-------------------------- ------------------------
----------------------------------- ------47
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- -----
----------------------------------- ---------------------------56
Қолданылған әдебиеттер------------------------- ---------------------------
----------------------------------- -------------59
Қосымшалар
Кіріспе
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін жариялап, демократиялық, қоғам
құруға бел байлаған күннен бастап, жаңа мемлекеттік кұрыльшның түрлерін
енгізу міндеті күн тәртібінде тұрды. Халықтық биліктің, азаматтық қоғамның
алғашқы баспалдағы болып табылатын жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің
соңғы Конституциядан орын алудың өзі осының айғағы.
Жергілікті өзін-өзі басқару мәселесі Қазақртан үшін, қазақ, халқы
үшін мүлдем жана, жат құбылыс деп айтуға болмайды. Атам заманнан бері әр
ауыл, әрбір аймақ езінің ішкі мәселесін өздері шешкен, оған хан да, сұлтан
да араласпаған. Белгілі бір қауымның (ата, ру) ішкі жұмысын былай қойғанда,
ауыл арасьндағы, ата-ру арасындағы кикілжіңдер, талас-тартыстар ауыл
ақсақалдарынан артылса ара биге жүгінумен, соның билігімен аяқталған.
Орталық , мемлекетгік билік болып табылатын — Хан билігі жергілікті
мәселелерді шешуге ешқашан араласпайтын. Ханның жұмысы — елдің саяси
бағьыты, көрші елдермеи қарым-қатынас, соғыс пен бітім жасау, мемлекеттік
алым-салық, қысқасы, ұлттық өмірдің негізгі бағытын белгілеу болып
табылады.
Ұлтымыздың өзін-өзі басқару дәстүрінің тағы бір көрінісі — асар
болып табылады, Жалғыз-жарым жанның қолынан келе бермейтін (жора-
жолдастарының көмегімен де жүзеге асуы екіталай) көптеген адамдардың бір
мезгілде, жұмыла жұмыс жасауын талап ететін кезеңде асар жасалынады.
Әсіресе үй салғанда сол үйдің төбесін жабуға келгенде асарға шақырып,
қауымның көмегіне сүйенеді.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуын басқарудағы
дербестілік саяси алғышарттарының қажеттілігін ескертеді. 80 жылдардың
екінші жартысынан бастап бұрынғы Кеңес одағында, сондай -ақ Қазақстан
қоғамдық саяси ахуал қарама қайшылықтармен сипатталып, қоғамдық
тұрақсыздықты көрсетті. Орталықтың Республика мен оның аймақтарының
мүдделерін ескермеуі, қоғамдық және территориялық еңбек бөлінісінде орын
алып отырғандай, мекемелік және жергілікті мүдделердің қарама қайшылығын
үдете түсіп, табиғи ресурстардың бей берекет пайдалануына мүмкіндік береді,
мұның ақыры экономикалық ахуалдың шиеленісе түсуіне әкеліп соқтырады.
Тұрақсыздықтың ең басты себебі жоғарыда аталғандай жүйенің ішкі тоқырауында
болды. Кеңестік жүйенің күйреуі алдындағы айқын дәлел ауқымды кезекке тұру,
талондық жүйенің үдей түсуі, ақшаның құнсыздануы болып табылады.
Демократияның аяқталатын жері болмаса да, басталу нүктесінің болуын
ешкім жоққа пшғармайды. Бұл — халық билігіне деген сенім және
демократиялық жүйенің негізгі принциптерін түсініп білу. Екіншіден,
Демократия — абстракты ұғым, буалдыр бір елес емес, нақты тетігі бар,
бірімен-бірі тығыз байланыста болатын жүйелер бірлігі. Демократияны — халық
билігі дейміз. Демек оның бірінші баспалдағы, бастауы — жергілікті өзін-өзі
басқару болып табылатынын дәделдеп жату артық болар. Өздерінің өмір сүріп
отырған жерлерінде өздерін билей алмаған халық калайша мемлекетті билемек?
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің түрі де, тетіктері де әр түрлі.
Әр ел өздерінің тарихи, экономикалық идеологиялық ерекшеліктеріне сай бұл
мәселені түрліше шешеді. Дегенмен барлығына бірдсй негізгі принциптер де
бар. Олар, біріншіден, жергілікті жердің ішкі ісіне мемлекетггің араласа
алмауы, екіншіден, жергілікті жердің басшыларын сол территорияның
тұрғындарының сайлап қоятындығы.
Өмірдің барлық, саласына бақылау қойып, алақандарында ұстаған билік
орындары жергілікті жердің мәселесін шешуді де халыққа бергісі келмеді.
Жергілікті өкілді орган — мәслихат (бұрынғы — Кеңес депутаттары) — халық,
билігі ретінде қалғанымен, шын мәніндегі билік тұткқасы ауылдарда — совхоз
директорларында болса, аудандарда — аудандық партия комитеттерінің қолында
болды.
І . Жергілікті өзін -өзі басқарудың ғылыми негіздері
1.1 Қазақстандағы жергілікті өзін -өзі басқарудың теориялық
негіздері
Республика экономикасын басқару жүйесінің әдістемелік негіздерінің
бірі болып- осы тұжырымдамасы берілген, өзін-өзі басқаруға көшудің
теориялық алғы шарттарының жүйесі саналады. Құрылымы бойынша ол он бес
бөлімнен тұрады, оларды стратегиялық мақсаттар, меншікке қатынас, қаржылық
база, баға белгілеу, әлеуметтік саясат, аймақтық саясат, микродеңгейде
жоспарлау, ғылыми техникалық прогресті басқару, инвестициялар, табиғатты
пайдалану және басқалары кіреді. Жергілікті ресурстарды пайдалануда
аймақтардың құқығын кеңейту негізінде және осы арқылы халықтың өмір сүру
сапасы қамтамасыз ете отырып, көздеген мақсаттарға жетуге рұқсат етілген.
Тұжырымдаманың теориялық қана емес , сондай-ақ тәжрибелік мәні бар.
Тұжырымдамада анықталғандай Республиканың өзін-өзі басқару
қағидасына өтудің басты мақсаты ретінде экономикалық дамуды жеделдету. және
аймақтардың ресурстарды қолданудағы құқықтарын дамыту болып табылады.
Сондай-ақ тұжырымдамада басқарудың стратегиялық мақсаты, халықтың өмірлік
деңгейін қамтамасыз етуді анықтаған. Аталмыш тұжырымдаманы нақтылы іске
асыру басқару саласында өзекті мәселе екенін басшылыққа ала отырып,
елімізде екі заң жобалары ұсынылды: біріншісі- "Қазақстан республикасындағы
жергілікті Мемлекеттік басқару туралы", екіншісі- "Қазақстан
Республикасындағы өзін-өзі басқару туралы". Бұл құжаттар көптен күткен,
әлеуметтік-экономикалық басқаруды одан әрі қарай жетілдіретін әдістемелік
негіздердің бірі деп ұғынғаны дұрыс. Бірінші заң Қазақстан Республикасының
Конститутциясына сәйкес жергілікті мемлекеттік басқару саласындағы
қоғамдық қатынастарды реттейді, жергілікті өкілді және атқарушы
органдардың құзретін, қызметтің ұйымдастырылуын, тәртібін, сондай-ақ
мәслихат депутаттарының құқықтық
жағдайын белгіледі. Заңда бірқатар анықтамалар берген. Мысалы: жергілікті
мемлекеттік басқару -жергілікті өкілді және атқарушы органдар осы заңмен
және басқа да заң актілерімен белгіленген құзірет шегінде тиімті аймақта
мемлекеттік саясатты жүргізу және оны дамыту мақсатында жүзеге асырылатын
әрі тиісті аймақтағы істің жай күйіне жауапты қызмет. Сонымен бірге өзін-
өзі қаржыландыру мәселесі де қарастырылған. Заңның үшінші бабында деп
жазылған: жергілікті мемлекеттік басқару қызметінің экономикалық және
қаржылық негізін: жергілікті бюджет; коммуналдық заңды тұлғаларға
бекітілген мүлік, Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес коммуналдық
меншіктегі өзге де мүлік құрайды.
Басқару тұрғысынан алғанда маслихаттардың құзыреттері орынды
көрсетілген. Оған дәлел: заңда жазылғандай мәслихаттардың құзыретіне
тиісті аймақты дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларын, жергілікті бюджетті және олардың атқарылуын
бақылануы.
Ұғыну барысында екі заңның айырмашылығын білу өте кажет. Біріншісі,
Заң жергілікті мемлекеттік басқару туралы болса, екіншісі, жергілікті өзін-
өзі . басқару туралы. Соңғысы, жергілікті басқару органдарына емін-
еркін бостандық беру негізі. Әрине заңдылық шеңберінде.
Қазақстан Республикасы "Жергілікті өзін-өзі басқару" заңында мынадай
анықтама берілген: "Жергілікті өзін -өзі басқару деп - Қазақстан
Республикасының коститутциясы мен заңдарына сәйкес жергілікті маңызы бар
мәселеелрді шешу жөнінде аймақтық құрылымдар халық қызметін дербес тұрғыда
жүзеге асыратын халық билігін жүзеге асырудың нысаны ұғынылады". Заңның
ұтымды жағдайларының бірі өзін-өзі басқарудағы өзекті мәселеелрдің
жергілікті қаржыландыру туралы. Жергілікті қауымдастықтың кірістері
келесідей: жергілікті бюджеттен бөлінетін қаражаттан; жергілікті
қауымдастық құрған коммерциялық ұйымдардан және оларға тиесілі мүлікті
жалға тапсырудан алынған жергілікті қауымдастық кірістерінен; жергілікті
халықтың өз еркімен салык төлеуі нәтижесінде алынған кірістердің; заңды
және жеке тұлғалардың ерікті қайырылымдық қорларынан; заңмен тиым
салынбаған өзге де көздерден, экономикасы мемлекеттік реттеудің субьектісі
болып табылады. Бұған басқару функциясы ретіндегі мемлекеттік реттеуде аса
маңызды өзіндік қаржы несие жүйесі, дербес мемлекеттік бюджет қалыптасуы,
салық және кеден жүйесін ұйымдастыру жатады.
Бұл қағидалар Қазақстан экономикасын басқарудың қазіргі жүйесінің
негізін қүрайды және республиканың халық шаруашылығының әлеуметтік
бағыттағы нарықтық экономикаға орнықты етуін қамтамасыз етуі тиіс. Бұл
қағидалар тек саяси әлеуметтік мәнге ие болып кана қоймай, Қазақстандағы
менеджметтің ұйымдастырушылық бастамасына да тікелей қатысты.
Басқару обьектілерінде жүргізіліп жатқан терең де сапалы өзгерістер
ұйымдастырушылық құрылымдар мен басқару органдарын қайта құруға әкеп
соғады. Әрдайым даму мен жетілу үстінде болатын басқару обьектісін бұрынгы
қалыптағы әдіске салуға болмайды. Керісінше, әдістер өзгертіліп отырған
экономикалық міндеттерге сәйкестендірілуі тиіс. Ол бір жағынан нарыққа
өтпелі кезеңде аймақты басқару субьектісі ретінде, екінші жағынан нақтылы
елдегі әлеуметтік экономикалық процестер әсерінен біріккен жергілікті
қызығушылығы бар адамдар қауымдастығы әсерінен дамиды. Бұрынғы орын алған
мемлекеттік билік пен басқару құрылымдарының бірқатар кемшіліктері болған.
Олардың қатары төмендегідей:
* Қоғамдық дағдарыс жағдайынан шығуы, қолда бар өндірістік,
экономикалық және интелектуалдық әлеуеттің тиімді пайдалануын
қамтамасыз етпеді;
* Нарықтық қатынастарды ендіру мен дамытуға жағдай тудыруды,
жоғары өнімді ынталандырудың жаңа тетіктерін енгізуді, кәсіпкерлік пен
бәсекені жетілдіруді мүмкін етпеді;
* Басқару органдарының әдістері мен нысандары ескіше болды;
* Салалық басқару органдарында қайта бөлу қызметі басым болып,
кәсіпорындар әрекетіне себепсіз араласу мен олардың экономикалық
дербестігін шектеу орын алды;
* Елеулі кемшілік болып қабылданған басқарушылық шешімдерге
жауапкершіліктік орын алмауы табылды;
Экономиканы тұрақтандыру шаралары мен нарықты қалыптастыру мәселелері
мемлекеттік билік пен халық шаруашылығын басқару органдарының құрылымын
қайта құрудың обьективтілігі қажеттілігін тудырады.
Қазіргі кезедегі мемлекеттік басқару органдарының жүйесі мен қызметі
1999 жылғы 13 қазанда қабылданған Қазақстан Республикасының мемлекеттік
органдарының құрылымын жетілдіру және олардың құзіретін нақтылау жөніндегі
шаралар туралы Президент жарлығына сәйкес жүргізіледі. Аталған құжат
мемлекеттік басқару жүйесіне елеулі өзгеріс әкелген 1997 жылдың 4
наурызында жарық көрген, Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдар
жүйесін реформалаудың кезекті шаралары атты Президент жарлығының жалғасы
болып табылады. 1999 жылғы жарлыққа сәйкес мемлекеттік органдар құрылымы
келесідей:
* Қазақстан Республикасы экономика министрлігі;
* ҚР-ның көлік және коммуникация министрлігі;
* ҚР ауыл шаруашылығы министрлігі
* ҚР энергетика, индустрия және сауда министрлігі;
* ҚР білім және ғылым министрлігі;
* ҚР табиғи ресурстар және айналадағы ортаны қорғау министрлігі;
* ҚР стратегия жөніндегі агенттігі;
* ҚР табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау және шағын
бизнесті қолдау жөніндегі агенттік;
Үкімет құрамына кірмейтін бірқатар басқа да комитеттер мен
комиссиялар.
Басқарудың ұйымдастырушылық құрылымын әрі қарай жетілдіру экономика
мен шаруашылық тетіктерін нақтылы мақсатты дамуымен тығыз байланысты.
Басқару құрылымы әрі қарай жетілдірудегі негізгі талаптар болып мыналар
табылады:
* ұйымдастырушылық құрылым басқарудың негізгі заңдылықтарына,
дәл кезіндегі мақсаттарға сәйкес болуы керек;
* ұйымдастырушылық құрылымның жақсаруы, шаруашылықтың
экономикалық тетігінің өзгеруімен қатар іске асырылуы керек;
* Бұрын өзін өзі ақтаған басқарудың ұймдастыру нысанындағы
қағидаларды және әдістерді жалғастырып пайдалану.
Басқарудың ұйымдастырушылық құрылымы серпіндікпен сипатталатын және
обьектінің жағдайымен байланысты болған соң, ұйымдастырушылық мәселелері
өтпелі кезеңнің әр сатысында зерттеліп отыруы қажет. Ол мәселелер мынандай
топтарға жинақталады:
* Басқаруды орталықтандыру мен орталықсыздандырудың арақатысын
оңтайландыру, яғни басқарудың иерархиясының барлық сатысында оның
функцияларын, құқықтарын және жауапкершілік қызметтерін анықтап
айыру.Сонымен қатар негізгі топтағы кәсіпорындар, фирмалардың
шаруашылық дербестігін елеулі көтеру;
* Республикалық , аймақтық және бағдарламалық деңгейде жалпы
міндеттерді шешуде басқару органдарының үйлестігі мен әрекеттестігі;
* Еңбекті ұйымдастырудың пайдалы нысандарын , шешім қабылдаудың
әдістерін және басқару құрылымдарды пайдалана отырып, басқару
аппаратының жұмысын тиімді етіп құру.
Осы аталған мәселелер кешені аппаратты құруды жан жақты қамтиды.
Осының өзі ұйымдастырушылық жүйелердің талдау обьетісі болып табылады.
1.2 ҚР –дағы аймақтық және жергілікті басқарудың
ерекшеліктері .
Мемлекеттің даму барысында аймақтардың және олардың билік ететін
органдарының рөлі арта түсуі жергілікті тар мағынада қалып қоймай,
дүниежүзілік тенденция ретінде ұсынылады. Оған мынандай көптеген жағдайлар
әсер етеді:
* Өмірдің әлеуметтік жағы және адам факторының басым рөл атқаруы;
* Аймақтардың өзара байланыстары едәуір ұлғаюы;
* Еңбек ресурстары жылжымалылығының күшейе түсуі;
* Аймақтардың өндіріс құрылымы мен инфрақұрылымының күрделене
түсуі;
* Территориялық еңбек бөлінісі әрі оның тереңдей түсуі мен
халықаралык маңызының артуы үдейеді.
Бұл тенденцияның дамуы, біріншіден, мемлекет пен аймақтар арасында басқару
функцияларын қайта бөлу, қайта қарастыру; екіншіден, мемлекеттік
территориялық басқарумен жергілікті өзін-өзі басқарудың ең жақсы үйлесімін
көздейді. Бұл жағдай Қазақстанға да тән, себебі мемлекеттік тәуелсіздік
құру экономикалык дамыған аймақтарсыз, кеңеитілген әлеуметтік
инфрақұрылымсыз мүмкін емес.
Оған көп себептердің бірі- рыноктік факторлардың аймақтық саралануы.
Материалдық элементтер, ұйымдык құрылымдар, өндірістің әр түрлі
реттеушілері аймақтарда бірдей емес, олар әр түрлі болады. Бұнымен қатар
айта кететін бір фактор өндіріс күштерінің аймақтарда әр түрлі
орналастырылуы мен дамуы. Барлық деңгейде бюджетті қалыптастыру мен
пйдалану жүйесін енгізуде жергілікті органдарының әрекеттілігін арттыру
қажет. Республикалық және жергілікті бюджеттердің әрекеттестік тиімділігін
қамтамасыз ету келесідей негізгі бағыттарда жүргізілуі керек:
• Аймақтарға орталықтандырылған тікелей көмекті қамтамасыз ету,
соның мүдделі пайдаланылуының бақылау тетіктерін әзірлеу;
• Жергілікті бюджсітерге орталықтандырылған қолдаудын, нысандарын
жаңарту, аймақтардың ерекшіліктерін ескере отырып білімге,
денсаулық сақтауға, тұрғындарды әлеуметтік қорғауға мүдделі
субвенцияларды бөлуді тәжірибеге енгізу;
• Экономикалық даму жағынан артта қалған аймақтар мен дағдарысқа
ұшыраған шағын жәнек орта қалалар, алыстағы селолық аудандардың
дамуын жеделдету үшін салық, кеден, және т.б режимдерден
жеңілдіктер енгізу қажет.
Ал ендігі кезекте жергілікті биліктік түрлерін талдайтын болсақ
онда жергілікті әкімшілік – территориялық бөліктерде биліктің екі екі
түрі қатар жүзеге асуы мүмкін . Бұлар : жергілікті мемлекеттік басқару
және жергілікті өзін -өзі басқару. Жергілікті мемлекеттік басқаруды жүзеге
асыратын адамдарды деңгейі жоғары тұрған әкімшілік орындары тағайындайды.
(Мысалы, ауылдың әкімін аудан әкімі тағайындаса, аудан әкімін тағайындау
облыс әкімінің қолында)
Жергілікті мемлекеттік басқаруды жүзеге асыратын адамдарды
деңгейі жоғары тұрған әкімшілік орындары тағайындайды.
Жергілікті өзін - өзі басқару дегеніміз сол тұрғындардың
қалауымен сайланып қойылатын органдардың қызметі арқылы жүзеге
асады. Осы жерде жергілікті өзін -өзі басқару туралы Европпа
Хартиясынан үзінді келтіре отырып , жоғарыдағы мағананы толықтыра
түсейік.
1. Жергілікті тұрғындардың мүддесін қорғай отырып, заң
шеңберінің көлемінде мемлекеттік істердің негізгі бөлігін
жүзеге асыруды және сол істерді басқарудың нақты мүмкіншілігі
мен құқығына ие болуды - жаргілікті өзін - өзі басқару деп түсінеміз.
2. Бұл құқықты жалпыға бірдей , еркін , жасырын және тікелей
дауыс беру арқылы сайланған мүшелері бар кеңестер мен
жиналыстар жүзеге аырылады . Кеңестер мен жиналыстар олардың алдында
есеп беріп отыратын атқарушы органдарды пайдалана алады . Бұл ереже
азаматтардың кеңеске тікелей шығуына , референдум жасауына және сол
сияқты азаматтардың заңда белгіленген басқа да құқықтарын жүзеге
асыруына бөгет бола алмайды.
Европалық жүйе бойынша жергілікті мемлекетті басқару мен
жергілікті өзін - өзі басқару аралас жүреді , екеуі бірге отырып ,
бір жүйені береді. Басқарудың екі түрінің араласуының да түрі
нұсқасы бар. Әсіресе жергілікті мемлекеттік басқаруға өзін - өзі
басқару жүйесіне байланысты әр түрлі міндет қойылады.
Бірінші - әкімшіліктің жергілікті өзін -өзі басқаруды
қамқорлыққа алуы
Бұл жағдайда жергілікті өзін -өзі басқару органының шешімі
жергілікті мемлекеттік басқару органнының рұқсатын алмайынша күшіне
ене алмайды. Қысқасы , сол шешімді жергілікті әкімшілік қолдауы не
бекітуі шарт. Оны қолдаудын бас тартудың да екі түрлі жолы бар
. Біріншісі - әкімшілік орындары өзін - өзі басқару органнының
шешімін заңсыз деп табады, екіншісі - шешімді қажетсіз деп кейін
қайтарады . Демек оның қажетсіз не қажеті екенін халық емес ,
әкімнің білетін болғаны . Өркениеті елдердің көпшілігінде дәл
осындай әкім тарапынан жасалатын қамқорлық баяғыда ақ келмеске
кеткен.
Екіншісі - әкімшілік тұрғысынан жергілікті өзін -өзі бсқару
жүйесін қадағалау .
Бұл - бүгіндері көптеген мемлекеттерде кездесетін , европалық
жүйенің ең көп тараған түрі . Жергілікті өзін - өзі басқару
органдарының шешімін мемлекеттің өкілі (әкім) тек сол елдің заңына
сәйкестігі тұрғысынан ғана бақылай алады . Әдетте шешімді тексеруге
қарсылық болмаса , өзін -өзі басқару органдарының шешімі ол
шешімді сот тәртәбімен ғана тоқтата алады. Өз кезегінде жергілікті
өзін -өзі басқару да сот арқылы өздерінің шешімдерін қорғап шыға
алады. Шешім қабылдауды неғұрлым адамдарға жақындату олардың барлық
үдерісте оны орындағанға дейін олар өздері қатысады. Жергілікті өзін-өзі
басқару үшін қажетті өкілеттілік және тиісті материалдық-қаржы негізі
болған жағдайда аумақтық деңгейде өкімет пен халық мүддесінің өзіндік тепе
–теңдігі болады. Әрине, жергілікті өзін-өзі басқару тек белгілі бір аумақта
және шектелген өкілеттік шеңберінде жұмыс істейді және ешқашан мемлекеттік
басқарудың орнын баса алмайды. Мемлекет көлеміндегі стратегиялық міндеттер
жоғары үкіметтік деңгейде анықталады, ал тек аумақ үшін тән тактикалық
проблемаларды жергілікті атқарушы өкімет шешеді.
Барлық мемлекеттік басқару жүйесі жұмысының тиімді болуы көбіне
жергілікті өзін-өзі басқарудың айқын жолға қойылған қызметіне байланысты,
ол адамдарға олардың өмірлік маңызды проблемаларын шешумен жақын тұрады.
Бізде озат немесе кейде баспасөз беттерінде оқығанда өркениетті елдердің
тәжірибесіне сілтеме жасауға дағдыланған, өзіміз олардың бәрінен артта
қалғандай және өз еліміздің беделін жұрт алдында кемітеміз.
Біздің елде жергілікті өзін-өзі басқару дәстүрі әрқашанда болған,ол
жергілікті түрде тиімді жұмыс істеді деп айтуға болады,өйткені халықтың
мүддесін ескеріп отырды,тапқыр адамдардың бастамасын қолдады,кедей және
бейшара жол шетінде қалдырылмады, олардың әрқайсысына әліне қарап
жұмыстапты.
Ең алдында,жергілікті өзін-өзі басқару Концепциясын,жергілікті
атқару өкіметімен тиімді жұмыс істеу және өзара әрекетінің принциптерін
жасап,олардың өкілеттіктері мен басымдылықтарын нақтылап көрсету қажет.
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің қоғамдық өмірдегі орнын, мемлекеттік
жүйеден ерекшелігін және басқа ғылымдармен байланысты көрсету мақсатында
төмендегі схеманы ұсынамыз .
Ал жергілікті атқарушы органдардың қарауына мыналар жатады;
- аумақты дамыту жоспарларын, экономикасын жергілікті атқарушы
органдардың және әлеуметтік бағдарламаларын, жергілікті басшыларын
қызметке тағайындау бюджетті әзірлеу және қызметтен босату, жергілікті
қамтамасыз ету
- Жергілікті атқарушы органдардың басшыларын қызметке тағайындау
және қызметтен босату, жергілікті атқарушы органдардың жұмыс ұйымдастыруға
байланысты өзге де мәселелерді шешу.
- Комуналдық меншікті басқару
1995 жылы қабылданған Қазақстан конституциясында жергілікті
өзін -өзі басқару жүйесіне қатысты бап бар және сол баптың төрт
пункті осы мәселенің негізгі бағытын белгілейді.
1 . Қазақстан Республикасында жергілікті маңызы бар мәселелерді
тұрған халықтың өзі шешуін қамтамасыз ететін жергілікті өзін
-өзі басқару танылады.
2. Жергілікті өзін -өзі басқару тұрғын халық тікелей сайлау
жолмен , сондай ақ халық топтары жинақты тұратын аумақты қамтитын
селолық және қалалық жергілікті өзін -өзі басқару органдары арқылы
жүзеге асады .
3 . Жергілікті өзін -өзі басқару органдарын ұйымдастыру мен
олардың қызмет тәртібін заңмен белгіленген шекте азаматтардың
өздері белгілейді
4 . Жергілікті өзін -өзі басқару органдарының дербестігіне
олардың заңмен белгіленген өкілеттігі шегінде кепілдік беріледі.
Мемлекеттің аймақтық саясатын анықтай түсу өте қажетті заңдылық. Осы
саясаттың негізгі көрсеткіші болып өндірушілер мен тұтынушылардың
экономикалық бостандығы мен шығармашылық іскерлігі есептеледі.
Әрбір мемлекетте екі түрлі территориялық құрылымдар бар. Олар ұлттық
деңгейден төмен, Біріншісі - аралық территориялық құрылымдар және соған
сәйкес, билік ететін органдар мен басқару. Біріншісі - ең төмендегі
(негізгі) әкімшілік-территориялық құрылымдар және жергілікті басқару
органдары.
Аралық басқару органдарн-сипаттайтын негізгі белгі - дербестік өмір
сүру мүмкіндігі. Оның шарты: өзіне қарасты бюджет және территориялық
бөлімдерге әкімшілік бақылау жүргізу.
Сонымен аралық орган дегеніміз аймақтардың, облыстарды басқаратын
органдар. Олар өз қызметтерін өз территориясында мейлінше тәуелсіздік
қағидалар негізінде жүргізуге тырысады.
Жергілікті билік жүргізетін-ол төменгі әкімшілік органдар. Олар өз
қызметтерін қалалық болмаса селолық аудандарда іске асырады.
3. Орталықсыздандыру теориясынан іске көшу Қазақстан
жағдайында
Жергілікті өзін -өзі басқару жүйесінің Конститутциялық
негіздерін қарастырмастыан бұрын ұлттық заңымызға негіз болатын
халықаралық және ТМД елдерінің құжаттарын шолу жасау керек .
Конституцияның баптарына да сол құжаттар бағыт сілтейтіні
ұмытпалық .
Үстіміздегі жылдарда Астанада ҚР Президенті Әкімшілігінің
үйінде орталықсыздандыру мен жергілікті өзін -өзі басқару
мәселелері бойынша саяси және құқықтық кеңес берудің ТАСИС
жобасының семинары болып өткен. Бұл семинар да Қазақстан Парламенті мен
Үкіметі орталықсыздандырудың көп саяси таңдауын қамтамасыз ету
және басқарудың орталықсыздырылған түрлері үлгілерін көрсету
және орталықсыздандыру үрдісіне байланысты саясатты таңдап алу
мүмкіндігі мақсатындағы Европалық сараптау қызметінің жартыжылдық
жобасын тәмамдады.
Жергілікті өзін - өзі басқару жүйесінің негізгі мәселелеріне
келетін болсақ онда олар мынадай ; өмірдің барлық саласына бақылау
қойып , алақандарында ұстаған ұстаған үкімет жергілікті жердің
билігін да ешкімге бергісі келмейді. Жергілікті өкілді орган - мәслихат
халық билігінің белгісі ретінде қалғанмен, шын мәніндегі билік –
ауылдарда – совхоз директорларында болса , аудандарда – аудандық партия
комитеттерінің қолында болатын.
Орталықсыздандыруды нақты іске асырған елдердің тәжірибесі оның ба-
сымдылықтары саяси да, экономикалық та сипатта болатынын көрсетеді. Бүгін
мемлекеттің саяси өміріне қатысу үшін жергілікті деңгейде қажетті
демократиялық дағдылар мен қызметтерді игере алатын жергілікті жаңа
элитаның пайда болуына мүмкіндіктер жасалып жатыр.
Біз енді Жергілікті өзін -өзі басқару жүйесінің қазіргі
проблемаларын айқындай отырып , осы құрылымның басты принциптері ашып
көрсетейік:
1. Жергілікті өзін -өзі басқару жүйесінң құрлысы нақты да анық :
а) Жергілікті бір әкімшілік - территориялық жердің тұрғындары
заңды сайлау арқылы сол территорияның барлық ішкі мәселелерін
шешуге құқықты өкілдік орган сайлайды . Шартты түрде ол органды
Кеңес деп аталық..
ә) Кеңес өздерінің арасынан бір адамды Атқару органының басшысы
етіп сайлайды не тағайындайды. Кей жерлерде Атқару органының
басшысы да Кеңес мүшелері сияқты сайлау арқылы анықталады. Шартты
түрде бұл орында отырған адамды – жетекші деп аталық . Ол
азамат Атқарушы органды басқарып , солардың жұмысына жетекшілік
етеді.
б) Жетекші сол жердегі түрлі әлеуметтік, экономикалық ,
комуналдық мәселелерді ұйымдастырып , жүзеге асыратын Атқарушы
органды өзі жасақтайды . Сол жердің қажеттіліктеріне қарай әр түрлі
саладағы бөлімдер ашады. Оның басшыларын тағайындайды , құрамын
анықтайды , міндеттеріне нақтылай , қысқасы , жалпы басшылық
етеді.
г) Кеңес не оның мүшелері Жетекшінің атқару жұмысына тікелей
араласа алмайды , бірақ түрлі саладағы комиссия құру арқылы
олардың қызметтерін бақылап отырады . Сонымен қатар сол
территорияның жалпы даму жоспары , әлеуметтік , экономикалық
бағытын да кеңес айқындайды. Кеңес мүшелері көп жерлерде
жалақы да алмайды.
2 . Қазақстандағы жергілікті өзін -өзі басқарудың алдындағы
жағдай - өте қызық та , әрі күрделі
Конституцияға сай нақты жергілікті өзін -өзі басқару жүйесі
қоғамдық өмірімізге енсе , жергілікті деңгейде қос үкіметтің
орындалуы ғажап емес . Оның біреуі - қазіргі өмірде бар жергілікті
басқару (өкілдік органы – жергілікті мәслихат , атқарушы орган -
әкімшілік) да , ал екіншісі - жергілікті өзін- өзі басқару болмақ
(өкілдік органы – Кеңес , ал атқарушы арган - муниципалитет) . Бүгінгі
жергілікті халық өкілдері болып табылатын мәслихат - мемлекеттік
басқарудың өкілдік түрі болып саналады да, оның шешімін жүзеге асыратын
, оған тәуелді , бағынышты органды – президенттің өкілі болып
табылатын әкім басқаруда.
Құрылымдық жағынан да, мазмұны тұрғысынан да жергілікті өзін-өзі
басқаруға ең жақыны-өкілдік орган болып табылады. Халықаралық тәжірибеде
өкілдік органды жергілікті өзін -өзі басқару құрылымына айналдыру
кездеседі. Екі өкілдік органнан көрі жергілікті маслихатты Кеңеске
айналдыру тиімді сияқты .
Дегенмен ең күрделі мәселенің бірі – сол өкілдік органға
бағынышты атқару органы болып отыр. Егер әкімшілік органы қаз
–қалпында қалса – ешқандай жергілікті өзін -өзі басқару болмайды. Әр
нәрсенің өз атауы бар- мүмкін, әкімдер жүйесі әлі де өз қажерттіліктерін
жоймаған шығар, бірақ оны жергілікті өзін-өзі басқарумен будандастырып,
халық билігінің алғашқы сатысының басты белгісі етудің ешқандай қажеті
жоқ . Шынын айту керек , Қазақстан Папрламенті екі оттың ортасында
қалған сияқты: Конституцияда айқын жазылған баптарды жүзеге асыра
отырып, муниципалитеттік басқару жүйесіне көшетін заң қабылдайын
десе - жергілікті жердің басшыларынаң жоғарыдағыларға деген
бағыныштылығын келмеске кетеді, ал жергілікті өзін -өзі басқару
органдарын әкімшілікке бағынышты ететін заң шығарса Конститутцияның
89- тармағандағы мәселелер далада қалады.
Біріншіден, биліктің түрлі деңгейлері арасында қызмет, жүмыс жэне
жауапкершілік салаларын нақты бөлу. Оны жүзеге асыру үшін мақсатты түрде
келесі нақты іс-шараларды атқару қажет.
Екіншіден, жергілікті мемлекеттік басқарудың қызметі тиімді болу үшін
оған жағдай жасау керек. Жергілікті мәслихаттар жергілікті бюджетті
бекітуін және олардың нақты орындалуын бақылауы қажет. Сондай-ақ,
жергілікті мемлекеттік басқару қызметшілерінің дайындық және біліктілігін
көтеру курстарын үйымдастыру қажет.
Үшіншіден, бюджеттік орталықсыздандыру принциптерін жүзеге асыру.
Бюджеттік орталықсыздандыру қаржылық мәселелерде жергілікті мемлекеттік
басқару органдарының кең ауқымды дербестігін қарастырып отыр.
Бүгінгі күні қабылданған Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексі
бюджеттің құралу, бекітілу және орындалу құқықтық нормасын қамтамасыз ете
алады, Сондай-ақ, бюджеттік орталықсыздандыру белгілі бір мемлекеттік
бюджет деңгейлеріне салықтар мен төлемдерін бекітіп беруді, жалпы
мемлекеттік даму стратегиясы мен оган сәйкес бюджеттік қаражатты пайдалану
шеңберінде әлеуметтік-экономикалық даму басымдылықтарын белгілеуде біршама
аймақтар дербестігін қамсыздандыруды көздеп отыр.
Демек Қазақстандағы жергілікті өзін -өзі басқару жүйесі тек бір
ғана заңның аясында жүзеге аса қояды дегенге сену қыйын . Бұл жерде
жергілікті әкімдерді сайлауда , өкілдік органдардың статусына
өзгерістер енгізу де қатар жүру керек сияқты . Бір сөзбен айтқанда ,
жергілікті басқару жүйесіне толық реформа жүргізу қажет.
Дегенмен жергілікті өзін-өзі басқару да жергілікті тұрғындардың
өкілдік басқару болып табылады . кеңес – тұрғындардың сайлауы арқылы
дүниеге келеді де , солардың берген өкілдіктерінің негізінде жұмыс
істейді. Сонымен қатар жергілікті өзін -өзі басқару жүйесінде
біршама халықтың тікелей басқару жолдары да берілген.
Біздің бүгінгі өмірімізге қарағанда , жергілікті өзін -өзі
басқарудың ең басты ерекшелігі – жоғарыдан төменге дейінгі
бағыныштылықтың, тәуклділіктің болмауы.
Осы жобаға белсене қатысқан орталықсыздандыру мәселелері жөніндегі
сарапшы профессор Каранта Қазақстан елі үшін жартылай қарқынмен
орталықсыздандыру бағытында жылжу қажет екенін атап өтті . Өйткені ,
Қазақстанның ерекшелігі , оның зор аумақтары мен осы аумақтардағы
экономикалық дамудың әртүрлі екенін ескерту керек. Профессор Кранта ауыл
округтері әкімдерінің сайлауын оң тәжірибе деп қарау керек ,ол
орталықсыздандыруды онан әрі жүзеге асыруда жақсы бастаушы болып қызмет
етеді. Ал тұтас алғанда профессор Карантаның Қазақстан үшін ұсынған
мемлекеттік басқару реформасының үлгісі мынадан тұрады:
Шоғырландырусыз → орталықсыздандыру → жергілікті өзін- өзі басқару.
ІІ . Жергілікті өзін -өзі басқаруға талдау және оның шетелдік
тәжірибесі.
2.1 Шет елдердегі өзін -өзі жергілікті басқарудың тәжірибесі
Ұлыбританияның мемлкеттік және жергілікті басқару құрылымы. Британия
конституциясы негізгі заң деп арнайы жариланған акт болып есептелінеді.
Ұлыбританияның жазылмаған конституциясы 3 санаттан тұрады:
1. Құқытың норма статусы.
2. (Президенттік құқық) – case lave нормасы.
3. Норма, конституциялық салты болып табылады.
Британия мемлкетті, Ұлыбритания құрама патшалығымен Солтүстік Ирландия
арнайы атауы - унитарлық мемелекет. Бұл мемлекеттің құрамына 4
географиялық тарихи басқару жүйесінде маңызы бар аудандар – олар Англия,
Уэльс, Шотландия және Солтүстік Ирландия.
Ұлыбритания – конституциялық дара билеуші, мемлекет басшысы патша
(патшайым) болып табылады. Патша тағы Ұлыбританияда әкеден үлкен ұлына,
егерде ұлдары болмаса, тақ патшаның үлкен қызына мұра болып қалады.
Патшайымның күйеуі патшаның билігін ала алмайды, ол ханзада лауазымын-
консарт болады.. Қазіргі кезде британия тағын ІІ-Елизавета, 1952 дылы тәжі
берілген.
Ұлыбритниядағы орталық атқарушы билік министрлерден құралатын орган –
премьер-министр басқарған Ұлы Мәртебелінің үкіметі арқылы атқарылады.. шын
мәнінде мемлкетті басқаруда басты ролді үкімет пен премьер-министр
атқарады.
Үкіметтің құрамын жасақтауда Конституциялық келісімді негізге алады.
Жаңа үкімет әрбір парламент сайлауынан соң жасақталады. Патшайым община
палатасында мандаттың қомақты көпшілігін иемденген партия қолбасшысын
премьер-министр етіп тағайындайды. Әрбір партияның алдын-ала сайлап қойған
көш басшысы болғандықтан, бұл орын таққа патшайым басқа біреуді тағайындай
алмайды. Егер партиялардың ешқайсысы көпшілік орынға ие бола
алмаса,патшайым партия көш басшыларымен кеңес өткізеді де, олардың
кеңестері мен ұсыныстарын таңдап, өзі шешім қабылдайды. Премьер-министр
тағайындалғаннан соң патшайым оның ұсынысы бойынша кабинеттің алған
мүшелерін және үкіметті түгел құрамында тағайындайды.
Ұлыбританияда графтық кеңестен жиналушылар кеңесі және аралдардағы
ауылдық кеңестерге дейін үкіметтің жергілікті органдарының әлденеше деңгейі
тарихи қалыптасты. Соңғы 30 жыл беделінде жергілікті өзін-өзі басқару
органдарына маңызды құрылымдық өзгерістер болды: кейбір кеңестер таратылды,
жаңалары пайда болды.
Мәселен, Англия 39 графтықты және 36 қалалық округке бөлінген.
Графтықтар өз кезегінде округтерге бөлінеді(296). Графтықтардағы округтер
10 мыңнан аса ауылдық жиналымпаздардан тұрады. Уэльс 37 округтен құралатын
8 графтыққа бөлінгнен, төменгі аймақтық бірлестіктер община деп аталады.
Шотландияда өзін-өзі басқару туралы 1972 жылғы заңға сәйкес 9 аймақ, 53
окпуг, 3 аралдық аумақ және 1343 община құрылған. Солтүстік Ирландияда 26
округке бөлінген 6 графтық бар.
Жергілігікті өзін-өзі басқару туралы заң графтық кеңестің құзырына
мыналарды жатқызады: полиция, өрт сөндіру күзеті, жер пайдалану, жолдар,
әлеуметтік қызмет. Округтер мен қалалық округтр құзырына мыналар жатады:
салық салу, қалалық және ауылдық жерде жерде пайдалану, зауыттар, мекемелер
және т.б.
Жапонияның мемлекеттік жергілікті басқару жүйесі.
Конституция ел тарихында алғаш рет Ұлттық тәуелсіздіктің принциптің
және негізгі демократиялық еркіндікті жарилады, жалпыға бірдей сайлау
құқығын енгізді. Мемлекеттік басқарудың негізгі концепциясы ретінде
құқықтық мемлекет концепциясы қабылданды және классикалық демократияның
тұғырлы принциптерінің бірі – биліктерді: заңдылық, атқарушы және соттық
деп бөлу принціпі жария етілді.
Конституция жапон дара билеушісінің мәртебесін түбінен өзгертті.
Ғаламат әулие тұрғыдан ол мемлекеті пен халық бірлігінің символына
айналды. Дегенмен конституцияда императордың тәжі мұра ретінде әкеден ұлдың
үлкеніне көшері талассыз болса да, елдегі билеу түрінің қандай екендігі
туралы анықтамажоқ. Бұл жөнінде Жапон және шетел заңгерлерінің арасында әр
түрлі тұжырымдамалар бар. Біреулері императордың тәжі дара билеушіге
берілетіндіктен, Жапония парламентаралық дара билеуші басқаратын ел деп
есептейді. Басқалары жеке билеуші деген жоқ, Жапония – тек сырт көзге ғана
сондай мағынаға ие болатын, дара билеушінің әлеміштері бар республика деп
дәлелдейді.
Премьер министрдің жанындағы келесі орган – ұлттық қорғаныс болып
табылады. Жапониядағы барлық министрліктер жалпы алғанда бір жүйемен
құрылған. Олардың әрқайсысы департаменттерге, ал олар – бөлімдер мен
секцияларға бөлінеді. Жапонияның әкімгершілік жүйесінде министрлер
кабинетінде де, ешқандай министрлікке де бағынбайиын қаржылық тексеру
кеңесі ерекше орынға ие.
АҚШ –тағы жергілікті өзін өзі басқару
АҚШ та Федералды Үкімет, 50 штат, 87453 жергілікті басқару бірліктері
бар. АҚШ-та жалпы үкіметтік шығындар келесідей бөлінеді: 52% -Федералды
Үкімет, 25% - штат Үкіметі және 23% - жергілікті басқару.
АҚШ-та жергілікті мемелекеттік басқару деген термин қолданылмайды. Тек
жергілікті басқару деп аталады. Ал 50 американдық штат Орталық Үкіметтен
тәуелсіз. Жергілікті басқару органдары билік пен өкілеттілікті Орталық
Үкімет емес штат Үкіметінен алады. Яғни, АҚШ-та барлық жергілікті үкіметтер
Орталық Үкіметтен тәуелсіз. Тәуелсіздік АҚШ пен жергілікті басқару
құрылымының негізгі ерекшелігі болып табылады. АҚШтагы жергілікті
басқарудың келесі негізгі 12 сипаты бар, олар:
1. Орталық Үкіметтен тәуелсіздігі; АҚШ-та жергілікті басқару Орталық
Үкіметке бағынбайды, ол тек штат көлемінде ғана бағынады.
2. Жергілікті басқарудың заңдарды бекітуі. Американық штаттың барлық
Үкіметтері штат шеңберінде жергілікті басқарудың жауапкершілігі,
өкілеттігі және ұйымдастыру бойынша заңдар мен Жарлықтар қабылдаған. Ол
сонымен қатар салықтарды бөлу, басқару және ұйымдастыру қызметтерін де
қамтиды.
3. Жергілікті басқару қызметкерлерін таңдау құқығы. Жергілікті басқару
Кеңестері мен мэрлері халықтың тікелей сайлауымен сайланады және
жергілікті халықтың өкілдері болып саналады. Олар жергілікті халыққа есеп
беріп отырады және штат үкіметі мен Орталық Үкіметке есеп бермейді.
4.АҚШ-та қызметтерді, жауапкершілікті және өкілеттілікті бөлу нақты
көрсетілген. Мысалы:
* Федералды Үкімет қорғаныс, сыртқы саясат, әлеуметтік
қамсыздандыру, энергетика саласындағы саясатты жүргізеді.
* Штат Үкіметі білім беру, денсаулық сақтау, ішкі тәртіпті
сақтау,мәдениет және басқа да азаматтарға көрсетілетін
қызметтерге жауапты.
* Жергілікті басқару көшелердің тазалығына, көлік қызметіне,
жергілікті тәртіп сақтауға, коммуналды т.б. осы
сияқты
қызметтерге жауапты.
5. Әкімшілік басқару. Жергілікті басқаруға байланысты басқару және
бюджеттік шешімдер штаттардың өздері қабылдаған заңдар мен Жарлықтар
негізінде қабылданады. Жергілікті басқару Федералды Үкімет арқылы
бақыланбайды және оған есеп бермейді. АҚШ та жергілікті Үкімет азаматтардың
қатысуымен стратегиялық жоспар қабылдайды. Және ол негізгі мәселелерді шешу
мен азаматтарға көрсетілетін қызметтердің сапасын арттыруға бағытталады.
6. Бюджеттік тәуелсіздік.Жергілікті Үкімет бюджеті жергілікті Кеңес пен
мэр арқылы қабылданады. Олар жогары тұрған басқару деңгейлерінің
рұқсатынсыз бюджетті өздері қабылдайды.
7. Жергілікті деңгейдегі салық салу. АҚШ тағы жергілікті басқару
жергілікті салықтар мен алымдардың мөлшерін өз шығындарын қаржыландыру
мақсатында заңға сайкес өздері тағайындайды. Бұл муниципалитеттерге тұрақты
табысты алуға, бюджетті бақылауға және ұзақ мерзімді жоспарлар құруға
мүмкіндік береді.
8. Коммуналды шаруашылық жергілікті басқару муниципалитеті арқылы толық
бақылауға алынады. Және олар қызмет көрсету сапасы мен бағаны реттеуді
қамтамасыз етеді.
9. Жер иелену. Жергілікті басқару муниципалды меншікті иеленуге,
пайдалануға, сатуға құқылы.
10.Азаматтардың белсенді қатысуы АҚШ азаматтары жергілікті басқарудың көп
жұмысына араласады. Ол жергілікті негізгі мәселені тиімді шешуге
мүмкіншілік береді.
11 .Муниципалды ассоциациялар АҚШ та партиядан тыс муниципалды
ассоциаациялар мен жергілікті басқарудың әртүрлі топтарынан құрылған кәсіби
ұйымдар өте көп. Мұндай ассоциациялар өз мүшелеріне тренинг өткізу мен
ақпарат беру қызметін ұсынады. Олар орталық және жергілікті басқару
Үкіметімен тыгыз байланыс жасайды.
12. Жергілікті басқарудың ашық болуы мен есеп беруі .Жергілікті басқару
қызметкерлерінің іс-әрекеті ашық болуы қажет; ол қызметкерлер конкурс
арқылы қабылданады; бюджет қоғамның көруі және тақылануы үшін ашық болуы
қажет; барлық табыстар мен шығыстар аудиттер арқылы тексеріліп, қоғамға
жеткілікті көрсетілуі қажет.
Ресейдегі жергілікті өзін-өзі басқару. Ресейдегі жергілікті өзін
басқарудың реформасы. 1993 жылы желтоқсан айында Ресей Конституциясы
қабылданды және онда алғаш рет жергілікті өзін өзі басқару бойынша баптар
енгізілді. 1995 жылы Ресей Федерациясында жергілікті өзін- өзі басқару
жүйесін ұйымдастырудың жалпы принциптері туралы заң қабылданды. Бұл
жергілікті билік жүйесінің реформасын жасауға мүмкіндік берді. Оның негізгі
мақсаты жергілікті мәселені тиімді шешетін жергілікті өзін өзі басқару
жүйесін құру болды.
Қазіргі уақытта ЖӨӨБ органдарының қызметін реттейтін заңдарға үлкен көңіл
бөлініп отыр: 200 ге жуық федералды заңдар қабылданып, жұмыс істеуде, бірақ
оған басқа да федералдық нормативті құқықтық актілерді, Ресей Федерациясы
субъектілері мен ЖӨӨБ нормативтік құқықтық актілерін қосу қажет, сонда оның
саны 100000 нан да асып кетеді, себебі Ресейде 89 Федерация субьектілері
мен 14000 муниципалды құрылымдар бар. Сондықтан негізгі мәселе қабылданған
құқықтық актілердің бір-біріне сай келуі болып табылады. Бірақ бұл актілер
көбінесе сай келмейді немесе федералды заңға қайшы келетін де тұстары бар.
Себебі ЖӨӨБ органдары федералды орталық пен федералды субъектілерге қарасты
және олардың өкілеттігі мен қызметтері нақты бөлініп көрсетілмеген.
Сондықтан Федерация субъектілері жағынан заңдарды қабылдау барысында көп
кемшіліктер кездеседі және одан ЖӨӨБ органдары зиян көреді.
ЖӨӨБ органдарының қызметі Ресейде де, басқа елдерде де өте ұқсайды. Ал
өкілеттілікті бөлуде мұнда үлкен айырмашылық байқалады. Батыс елдеріне
қарағанда Ресей Федерациясы субъектілері ЖӨӨБ өкілеттігі мен құқықтарын
шектейтін заңдарды қабылдауы мүмкін. Мысалы Санкт-Петербургте ЖӨӨБ
органдары муниципалды меншікті пайдалану, иелену құқығына ие емес.
Вена қаласының жергілікті өзін -өзі басқаруына тоқталатын болсақ онда
ол төменднгі кастедегідей:
2.2. Қазақстандағы жергілікті өзін - өзі басқару және оның даму
жолдары
Аймақтық басқарудың тиімділігі оның ұйымдастырушылық құрылымы өте
қүрделі аймақтық басқару обьектісінің құрылымына сәйкес келуімен
сипатталады. Оған себеп: басқару обьеқтісінің қөптеген қайшылықтары, жеке
нышандары бар. Оларға ұлттық мемлекеттік және әкімшілік аймақтық құрылыс,
тұрғындардың орналасу тығыздығы, көлік байланыстары т.б жатады. Ынта
қойып зерттейтін мәселелердің бірі — аймақтық басқарудың
әдістерін жетілдіру. Бұл мәселе өзін - өзі басқарумен тығыз байланысты.
Жетілдірудің негізгі жолдарының бірі - экономиқалық әдістерге көшу. Өйткені
жергілікті үкімет органдарына көптеген өкілеттілік беріліп жатыр.
Нақты айтқанда қаржының бірталай үлесін, материалдық қорларды өндірістік
және әлеуметтік инфрақұрылымдарға бағыттауды басқару болып табылады.
Аймақтық басқарудағы күрделі мәселелерге әлеуметтік экономикалық
әрекеттестіктің үш түрін жедел дамыту үшін функциялар мен өкілеттіліктерді
кеңейтілуін қамтамасыз ету: а) аймақтық - салалық өзара байланыстар,ә)
салааралық байланыстар, б) жоғарыға қарайтын кәсіпорындарда өндірісті
дамыту.
Республикалық өзін - өзі басқару тұжырымдамасына төмендегідей
жағдайларды енгізу қажет
* Территориялық деңгейдегі мүдделер жүйесі және басымдықтар;
* өзін -өзі басқарудың субьектілер жиынтығы, олардың функциялары,
құқықтық негіздері және іскерлік қағидалары; өзін - өзі басқарудың
мүдделеріне жету үшін өндіріс-материалдық және
қаражаттық құралдардың болуы;
* экономикалық кешенінің тиімділігін бағалайтын көрсеткіштер;
* мемлекеттік басқару мен территориялық өзін -өзі басқару мәселелері
үйлесімді болуы қажет.
Қазақстанның әлеуметтік экономикалық дамуы, келешек өрлеуі көбінесе
оның аймақтарының, облыстарының даму деңгейімен сипатталады. Қазақстанның
әрбір облысы өзінше қалыптасқан күрделі, аумақты, өз ерекшелігі мол әкімдік
шаруашылық кешен. Оның көлемінде көптеген ірі ірі экономикалық мәселелерді
шешу әбден мүмкін. Облыстық органдардың орталықсыздандыруды пайдалана
отырып көптеген мәселелерді өз бетімен бақылау және оны тез арада шешуге
мүмкіндігі мол. Экономикалық, әлеуметтік, саясаттық процестердің қандай
жағдайда өтіп жатқаны туралы мәліметтер аумақтың шеңберінде тез пайдаланып
керекті басқару шешім қабылданады. Бұл экономикалық бостандықтың белгісі.
Осыған орай біздің экономика ғылымының шұғылданатын мәселесі: нақтылы
облыстар, райондар, қалалардағы шаруашылықтың құбылыстары мен процестерін
зерттеу болып табылады. Мәселенің осылай койылуына көптеген жағдайлар әсер
етеді. Олар мыналар:
• тоталитарлык жүйе кезінде облыстардың
жағдайларына орталықтандырылған басқарушылық тарапынан мүлде
көңіл бөлінбеуі;
• өз кезеңіндегі салалық басқарудың күйреуі;
• республикада жалпы экономикада салалық негіздерінің
әлсізденуі,технологиялық бірліктің ажырауы;
• республика егемендік алғаннан кейін халық шаруашылығын жаңадан
жіктеу қажеттілігі. Ол өндірісті аймақтарда жаңартуға тікелей
әсер етеді;
• нарықтық механизмді аймақтық экономиканы басқарудың негізгі
қозғалтқыш күші деп үғыну.
Қазақстанда оңтайлы құбылыстардың бірі — аймақтық басқаруға бетбұрыс
жасалуы. Мысалы, үкіметтің 1996-1998 жылдары қабылдаған бағдарламасында
аймақтық басқарудағы негізгі бағыттары белгіленген. Мемлекеттік реттеу әр
түрлі аудандарда арнайы тәсілдерді жасау арқылы олардың толықтай
потенциалды мүмкіндіктерін ашу мақсатында құрылады. Осы түрғыдан
Қазақстанның барлық аймақтары төрт топқа бөлінеді. Бірінші топ -
стратегиялық сипаттағы минералды ресурстардың керемет қорларымен және де
ғылыми өндірістік потенциалдың қарқынды дамуының жоғары импульсі бар
облыстар. Бұл аймақтарға Қазақстан экономикасын дағдарыстан шығару және
тұрақтандырудың рөлі беріледі. Екінші топ -жоғары ғылыми өндірістік
потенциалды, ауыр индустриалды салалардағы ашық көрсетілген мамандандыру,
жоғары технологиялық ғылыми көлемді өндіріс құру үшін жағымды экономикалық
шарттар жағдайлары бар облыстар. Үшінші топ - АӨК салаларында маманданған
облыстар. Олар республикада азық түлік қорларының алдыңғылары болып
табылады. Төртінші топ - экстремалды табиғи климаттық, әлеуметтік
экономикалық және техника технолоғиялық жағдайларымен, экономикалық ептілік
мүмкіндіктерінің қатаң шектелуімен, халық шаруашылығының салалық
құрылымының өте тиімсіздігі және де экономикалык дағдарыстағы аудандармен
көрсетілетін депрессиялық облыстар.
Әрбір мемлекетте екі түрлі территориялық құрылымдар бар. Олар
ұлттық деңгейден төмен, Біріншісі - аралық территориялық құрылымдар және
соған сәйкес, билік ететін органдар мен басқару. Екіншісі - ең төмендегі
(негізгі) әкімшілік-территориялық құрылымдар және жергілікті басқару
органдары.
Аралық басқару органдары-сипатындағы негізгі белгі - дербестік өмір
сүру мүмкіндігі. Оның шарты: өзіне қарасты бюджет және территориялық
бөлімдерге әкімшілік бақылау жүргізу.
Жергілікті өзін-өзі басқару оргапының жергілікті мемлекетгік басқару
органынан айырмашылығы сол: жергілікті басқару органдары орталык
органдардың тағайындауымен құрылады, ал жергілікті өзін-өзі басқару органы-
жергілікті азаматтардың таңдауы арқылы; Сонымен, билікті ортатықсыздандыру
және жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі Қазақстан
жағдайындағы бірінші жағынан, азаматтық қоғам дамуының тетігі болса, екінші
жағынан, сол азаматтық қоғамның жетілу дәрежесінің көрінісі.
Әкімшілік-территориялық .Құрылымының құқықтық бақылау мәселелері
Қазақстан Ресиубликасы Конституциясы, Қазақстан Республикасының әкімшілік-
территориялы құрылымы туралы заңы, басқа да заңдар мен нормативтік актілер
арқылы қаралады. Жергілікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І . Жергілікті өзін -өзі басқарудың ғылыми негізі.
1.1 Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқарудың теориялық негіздері--
--------4
1.2 ҚР –дағы аймақтық және жергілікті басқарудың ерекшеліктері-----------
----------8
1.3 Орталықсыздандыру теориясынан іске көшу Қазақстан жағдайында----------
14
ІІ . Жергілікті өзін -өзі басқаруға талдау және оның шетелдік
тәжірибесі.
2.1 Шет елдердегі жергілікті өзін - өзі басқарудың тәжірибесі-----------
-----------------19
2.2 Қазақстандағы жергілікті өзін - өзі басқару және оның даму жолдары--
---25
2.3 ҚР әртүрлі деңгейдегі мемлекеттік органдардың саяси өзара іс-
қимылдарын жетілдіру-------------------------- -----------------------------
----------------------------------- ------------------29
ІІІ . Қазақстандағы әкімшілік реформалау аясында ,жергілікті өзін -өзі
басқару жүйесін қалыптастыру және жаңарту
3.1 Қазақстандағы жергілікті деңгейдегі әкімшілік реформалау жағдайындағы
өкілетті және атқарушы органдардың өзара іс – қимылы-----------------------
-------------------40
3.2 Қазіргі Қазақстандағы жергілікті өзін - өзі басқару жолдары және
азаматтық дамуды жетілдіру-------------------------- ------------------------
----------------------------------- ------47
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- -----
----------------------------------- ---------------------------56
Қолданылған әдебиеттер------------------------- ---------------------------
----------------------------------- -------------59
Қосымшалар
Кіріспе
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін жариялап, демократиялық, қоғам
құруға бел байлаған күннен бастап, жаңа мемлекеттік кұрыльшның түрлерін
енгізу міндеті күн тәртібінде тұрды. Халықтық биліктің, азаматтық қоғамның
алғашқы баспалдағы болып табылатын жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің
соңғы Конституциядан орын алудың өзі осының айғағы.
Жергілікті өзін-өзі басқару мәселесі Қазақртан үшін, қазақ, халқы
үшін мүлдем жана, жат құбылыс деп айтуға болмайды. Атам заманнан бері әр
ауыл, әрбір аймақ езінің ішкі мәселесін өздері шешкен, оған хан да, сұлтан
да араласпаған. Белгілі бір қауымның (ата, ру) ішкі жұмысын былай қойғанда,
ауыл арасьндағы, ата-ру арасындағы кикілжіңдер, талас-тартыстар ауыл
ақсақалдарынан артылса ара биге жүгінумен, соның билігімен аяқталған.
Орталық , мемлекетгік билік болып табылатын — Хан билігі жергілікті
мәселелерді шешуге ешқашан араласпайтын. Ханның жұмысы — елдің саяси
бағьыты, көрші елдермеи қарым-қатынас, соғыс пен бітім жасау, мемлекеттік
алым-салық, қысқасы, ұлттық өмірдің негізгі бағытын белгілеу болып
табылады.
Ұлтымыздың өзін-өзі басқару дәстүрінің тағы бір көрінісі — асар
болып табылады, Жалғыз-жарым жанның қолынан келе бермейтін (жора-
жолдастарының көмегімен де жүзеге асуы екіталай) көптеген адамдардың бір
мезгілде, жұмыла жұмыс жасауын талап ететін кезеңде асар жасалынады.
Әсіресе үй салғанда сол үйдің төбесін жабуға келгенде асарға шақырып,
қауымның көмегіне сүйенеді.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуын басқарудағы
дербестілік саяси алғышарттарының қажеттілігін ескертеді. 80 жылдардың
екінші жартысынан бастап бұрынғы Кеңес одағында, сондай -ақ Қазақстан
қоғамдық саяси ахуал қарама қайшылықтармен сипатталып, қоғамдық
тұрақсыздықты көрсетті. Орталықтың Республика мен оның аймақтарының
мүдделерін ескермеуі, қоғамдық және территориялық еңбек бөлінісінде орын
алып отырғандай, мекемелік және жергілікті мүдделердің қарама қайшылығын
үдете түсіп, табиғи ресурстардың бей берекет пайдалануына мүмкіндік береді,
мұның ақыры экономикалық ахуалдың шиеленісе түсуіне әкеліп соқтырады.
Тұрақсыздықтың ең басты себебі жоғарыда аталғандай жүйенің ішкі тоқырауында
болды. Кеңестік жүйенің күйреуі алдындағы айқын дәлел ауқымды кезекке тұру,
талондық жүйенің үдей түсуі, ақшаның құнсыздануы болып табылады.
Демократияның аяқталатын жері болмаса да, басталу нүктесінің болуын
ешкім жоққа пшғармайды. Бұл — халық билігіне деген сенім және
демократиялық жүйенің негізгі принциптерін түсініп білу. Екіншіден,
Демократия — абстракты ұғым, буалдыр бір елес емес, нақты тетігі бар,
бірімен-бірі тығыз байланыста болатын жүйелер бірлігі. Демократияны — халық
билігі дейміз. Демек оның бірінші баспалдағы, бастауы — жергілікті өзін-өзі
басқару болып табылатынын дәделдеп жату артық болар. Өздерінің өмір сүріп
отырған жерлерінде өздерін билей алмаған халық калайша мемлекетті билемек?
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің түрі де, тетіктері де әр түрлі.
Әр ел өздерінің тарихи, экономикалық идеологиялық ерекшеліктеріне сай бұл
мәселені түрліше шешеді. Дегенмен барлығына бірдсй негізгі принциптер де
бар. Олар, біріншіден, жергілікті жердің ішкі ісіне мемлекетггің араласа
алмауы, екіншіден, жергілікті жердің басшыларын сол территорияның
тұрғындарының сайлап қоятындығы.
Өмірдің барлық, саласына бақылау қойып, алақандарында ұстаған билік
орындары жергілікті жердің мәселесін шешуді де халыққа бергісі келмеді.
Жергілікті өкілді орган — мәслихат (бұрынғы — Кеңес депутаттары) — халық,
билігі ретінде қалғанымен, шын мәніндегі билік тұткқасы ауылдарда — совхоз
директорларында болса, аудандарда — аудандық партия комитеттерінің қолында
болды.
І . Жергілікті өзін -өзі басқарудың ғылыми негіздері
1.1 Қазақстандағы жергілікті өзін -өзі басқарудың теориялық
негіздері
Республика экономикасын басқару жүйесінің әдістемелік негіздерінің
бірі болып- осы тұжырымдамасы берілген, өзін-өзі басқаруға көшудің
теориялық алғы шарттарының жүйесі саналады. Құрылымы бойынша ол он бес
бөлімнен тұрады, оларды стратегиялық мақсаттар, меншікке қатынас, қаржылық
база, баға белгілеу, әлеуметтік саясат, аймақтық саясат, микродеңгейде
жоспарлау, ғылыми техникалық прогресті басқару, инвестициялар, табиғатты
пайдалану және басқалары кіреді. Жергілікті ресурстарды пайдалануда
аймақтардың құқығын кеңейту негізінде және осы арқылы халықтың өмір сүру
сапасы қамтамасыз ете отырып, көздеген мақсаттарға жетуге рұқсат етілген.
Тұжырымдаманың теориялық қана емес , сондай-ақ тәжрибелік мәні бар.
Тұжырымдамада анықталғандай Республиканың өзін-өзі басқару
қағидасына өтудің басты мақсаты ретінде экономикалық дамуды жеделдету. және
аймақтардың ресурстарды қолданудағы құқықтарын дамыту болып табылады.
Сондай-ақ тұжырымдамада басқарудың стратегиялық мақсаты, халықтың өмірлік
деңгейін қамтамасыз етуді анықтаған. Аталмыш тұжырымдаманы нақтылы іске
асыру басқару саласында өзекті мәселе екенін басшылыққа ала отырып,
елімізде екі заң жобалары ұсынылды: біріншісі- "Қазақстан республикасындағы
жергілікті Мемлекеттік басқару туралы", екіншісі- "Қазақстан
Республикасындағы өзін-өзі басқару туралы". Бұл құжаттар көптен күткен,
әлеуметтік-экономикалық басқаруды одан әрі қарай жетілдіретін әдістемелік
негіздердің бірі деп ұғынғаны дұрыс. Бірінші заң Қазақстан Республикасының
Конститутциясына сәйкес жергілікті мемлекеттік басқару саласындағы
қоғамдық қатынастарды реттейді, жергілікті өкілді және атқарушы
органдардың құзретін, қызметтің ұйымдастырылуын, тәртібін, сондай-ақ
мәслихат депутаттарының құқықтық
жағдайын белгіледі. Заңда бірқатар анықтамалар берген. Мысалы: жергілікті
мемлекеттік басқару -жергілікті өкілді және атқарушы органдар осы заңмен
және басқа да заң актілерімен белгіленген құзірет шегінде тиімті аймақта
мемлекеттік саясатты жүргізу және оны дамыту мақсатында жүзеге асырылатын
әрі тиісті аймақтағы істің жай күйіне жауапты қызмет. Сонымен бірге өзін-
өзі қаржыландыру мәселесі де қарастырылған. Заңның үшінші бабында деп
жазылған: жергілікті мемлекеттік басқару қызметінің экономикалық және
қаржылық негізін: жергілікті бюджет; коммуналдық заңды тұлғаларға
бекітілген мүлік, Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес коммуналдық
меншіктегі өзге де мүлік құрайды.
Басқару тұрғысынан алғанда маслихаттардың құзыреттері орынды
көрсетілген. Оған дәлел: заңда жазылғандай мәслихаттардың құзыретіне
тиісті аймақты дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларын, жергілікті бюджетті және олардың атқарылуын
бақылануы.
Ұғыну барысында екі заңның айырмашылығын білу өте кажет. Біріншісі,
Заң жергілікті мемлекеттік басқару туралы болса, екіншісі, жергілікті өзін-
өзі . басқару туралы. Соңғысы, жергілікті басқару органдарына емін-
еркін бостандық беру негізі. Әрине заңдылық шеңберінде.
Қазақстан Республикасы "Жергілікті өзін-өзі басқару" заңында мынадай
анықтама берілген: "Жергілікті өзін -өзі басқару деп - Қазақстан
Республикасының коститутциясы мен заңдарына сәйкес жергілікті маңызы бар
мәселеелрді шешу жөнінде аймақтық құрылымдар халық қызметін дербес тұрғыда
жүзеге асыратын халық билігін жүзеге асырудың нысаны ұғынылады". Заңның
ұтымды жағдайларының бірі өзін-өзі басқарудағы өзекті мәселеелрдің
жергілікті қаржыландыру туралы. Жергілікті қауымдастықтың кірістері
келесідей: жергілікті бюджеттен бөлінетін қаражаттан; жергілікті
қауымдастық құрған коммерциялық ұйымдардан және оларға тиесілі мүлікті
жалға тапсырудан алынған жергілікті қауымдастық кірістерінен; жергілікті
халықтың өз еркімен салык төлеуі нәтижесінде алынған кірістердің; заңды
және жеке тұлғалардың ерікті қайырылымдық қорларынан; заңмен тиым
салынбаған өзге де көздерден, экономикасы мемлекеттік реттеудің субьектісі
болып табылады. Бұған басқару функциясы ретіндегі мемлекеттік реттеуде аса
маңызды өзіндік қаржы несие жүйесі, дербес мемлекеттік бюджет қалыптасуы,
салық және кеден жүйесін ұйымдастыру жатады.
Бұл қағидалар Қазақстан экономикасын басқарудың қазіргі жүйесінің
негізін қүрайды және республиканың халық шаруашылығының әлеуметтік
бағыттағы нарықтық экономикаға орнықты етуін қамтамасыз етуі тиіс. Бұл
қағидалар тек саяси әлеуметтік мәнге ие болып кана қоймай, Қазақстандағы
менеджметтің ұйымдастырушылық бастамасына да тікелей қатысты.
Басқару обьектілерінде жүргізіліп жатқан терең де сапалы өзгерістер
ұйымдастырушылық құрылымдар мен басқару органдарын қайта құруға әкеп
соғады. Әрдайым даму мен жетілу үстінде болатын басқару обьектісін бұрынгы
қалыптағы әдіске салуға болмайды. Керісінше, әдістер өзгертіліп отырған
экономикалық міндеттерге сәйкестендірілуі тиіс. Ол бір жағынан нарыққа
өтпелі кезеңде аймақты басқару субьектісі ретінде, екінші жағынан нақтылы
елдегі әлеуметтік экономикалық процестер әсерінен біріккен жергілікті
қызығушылығы бар адамдар қауымдастығы әсерінен дамиды. Бұрынғы орын алған
мемлекеттік билік пен басқару құрылымдарының бірқатар кемшіліктері болған.
Олардың қатары төмендегідей:
* Қоғамдық дағдарыс жағдайынан шығуы, қолда бар өндірістік,
экономикалық және интелектуалдық әлеуеттің тиімді пайдалануын
қамтамасыз етпеді;
* Нарықтық қатынастарды ендіру мен дамытуға жағдай тудыруды,
жоғары өнімді ынталандырудың жаңа тетіктерін енгізуді, кәсіпкерлік пен
бәсекені жетілдіруді мүмкін етпеді;
* Басқару органдарының әдістері мен нысандары ескіше болды;
* Салалық басқару органдарында қайта бөлу қызметі басым болып,
кәсіпорындар әрекетіне себепсіз араласу мен олардың экономикалық
дербестігін шектеу орын алды;
* Елеулі кемшілік болып қабылданған басқарушылық шешімдерге
жауапкершіліктік орын алмауы табылды;
Экономиканы тұрақтандыру шаралары мен нарықты қалыптастыру мәселелері
мемлекеттік билік пен халық шаруашылығын басқару органдарының құрылымын
қайта құрудың обьективтілігі қажеттілігін тудырады.
Қазіргі кезедегі мемлекеттік басқару органдарының жүйесі мен қызметі
1999 жылғы 13 қазанда қабылданған Қазақстан Республикасының мемлекеттік
органдарының құрылымын жетілдіру және олардың құзіретін нақтылау жөніндегі
шаралар туралы Президент жарлығына сәйкес жүргізіледі. Аталған құжат
мемлекеттік басқару жүйесіне елеулі өзгеріс әкелген 1997 жылдың 4
наурызында жарық көрген, Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдар
жүйесін реформалаудың кезекті шаралары атты Президент жарлығының жалғасы
болып табылады. 1999 жылғы жарлыққа сәйкес мемлекеттік органдар құрылымы
келесідей:
* Қазақстан Республикасы экономика министрлігі;
* ҚР-ның көлік және коммуникация министрлігі;
* ҚР ауыл шаруашылығы министрлігі
* ҚР энергетика, индустрия және сауда министрлігі;
* ҚР білім және ғылым министрлігі;
* ҚР табиғи ресурстар және айналадағы ортаны қорғау министрлігі;
* ҚР стратегия жөніндегі агенттігі;
* ҚР табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау және шағын
бизнесті қолдау жөніндегі агенттік;
Үкімет құрамына кірмейтін бірқатар басқа да комитеттер мен
комиссиялар.
Басқарудың ұйымдастырушылық құрылымын әрі қарай жетілдіру экономика
мен шаруашылық тетіктерін нақтылы мақсатты дамуымен тығыз байланысты.
Басқару құрылымы әрі қарай жетілдірудегі негізгі талаптар болып мыналар
табылады:
* ұйымдастырушылық құрылым басқарудың негізгі заңдылықтарына,
дәл кезіндегі мақсаттарға сәйкес болуы керек;
* ұйымдастырушылық құрылымның жақсаруы, шаруашылықтың
экономикалық тетігінің өзгеруімен қатар іске асырылуы керек;
* Бұрын өзін өзі ақтаған басқарудың ұймдастыру нысанындағы
қағидаларды және әдістерді жалғастырып пайдалану.
Басқарудың ұйымдастырушылық құрылымы серпіндікпен сипатталатын және
обьектінің жағдайымен байланысты болған соң, ұйымдастырушылық мәселелері
өтпелі кезеңнің әр сатысында зерттеліп отыруы қажет. Ол мәселелер мынандай
топтарға жинақталады:
* Басқаруды орталықтандыру мен орталықсыздандырудың арақатысын
оңтайландыру, яғни басқарудың иерархиясының барлық сатысында оның
функцияларын, құқықтарын және жауапкершілік қызметтерін анықтап
айыру.Сонымен қатар негізгі топтағы кәсіпорындар, фирмалардың
шаруашылық дербестігін елеулі көтеру;
* Республикалық , аймақтық және бағдарламалық деңгейде жалпы
міндеттерді шешуде басқару органдарының үйлестігі мен әрекеттестігі;
* Еңбекті ұйымдастырудың пайдалы нысандарын , шешім қабылдаудың
әдістерін және басқару құрылымдарды пайдалана отырып, басқару
аппаратының жұмысын тиімді етіп құру.
Осы аталған мәселелер кешені аппаратты құруды жан жақты қамтиды.
Осының өзі ұйымдастырушылық жүйелердің талдау обьетісі болып табылады.
1.2 ҚР –дағы аймақтық және жергілікті басқарудың
ерекшеліктері .
Мемлекеттің даму барысында аймақтардың және олардың билік ететін
органдарының рөлі арта түсуі жергілікті тар мағынада қалып қоймай,
дүниежүзілік тенденция ретінде ұсынылады. Оған мынандай көптеген жағдайлар
әсер етеді:
* Өмірдің әлеуметтік жағы және адам факторының басым рөл атқаруы;
* Аймақтардың өзара байланыстары едәуір ұлғаюы;
* Еңбек ресурстары жылжымалылығының күшейе түсуі;
* Аймақтардың өндіріс құрылымы мен инфрақұрылымының күрделене
түсуі;
* Территориялық еңбек бөлінісі әрі оның тереңдей түсуі мен
халықаралык маңызының артуы үдейеді.
Бұл тенденцияның дамуы, біріншіден, мемлекет пен аймақтар арасында басқару
функцияларын қайта бөлу, қайта қарастыру; екіншіден, мемлекеттік
территориялық басқарумен жергілікті өзін-өзі басқарудың ең жақсы үйлесімін
көздейді. Бұл жағдай Қазақстанға да тән, себебі мемлекеттік тәуелсіздік
құру экономикалык дамыған аймақтарсыз, кеңеитілген әлеуметтік
инфрақұрылымсыз мүмкін емес.
Оған көп себептердің бірі- рыноктік факторлардың аймақтық саралануы.
Материалдық элементтер, ұйымдык құрылымдар, өндірістің әр түрлі
реттеушілері аймақтарда бірдей емес, олар әр түрлі болады. Бұнымен қатар
айта кететін бір фактор өндіріс күштерінің аймақтарда әр түрлі
орналастырылуы мен дамуы. Барлық деңгейде бюджетті қалыптастыру мен
пйдалану жүйесін енгізуде жергілікті органдарының әрекеттілігін арттыру
қажет. Республикалық және жергілікті бюджеттердің әрекеттестік тиімділігін
қамтамасыз ету келесідей негізгі бағыттарда жүргізілуі керек:
• Аймақтарға орталықтандырылған тікелей көмекті қамтамасыз ету,
соның мүдделі пайдаланылуының бақылау тетіктерін әзірлеу;
• Жергілікті бюджсітерге орталықтандырылған қолдаудын, нысандарын
жаңарту, аймақтардың ерекшіліктерін ескере отырып білімге,
денсаулық сақтауға, тұрғындарды әлеуметтік қорғауға мүдделі
субвенцияларды бөлуді тәжірибеге енгізу;
• Экономикалық даму жағынан артта қалған аймақтар мен дағдарысқа
ұшыраған шағын жәнек орта қалалар, алыстағы селолық аудандардың
дамуын жеделдету үшін салық, кеден, және т.б режимдерден
жеңілдіктер енгізу қажет.
Ал ендігі кезекте жергілікті биліктік түрлерін талдайтын болсақ
онда жергілікті әкімшілік – территориялық бөліктерде биліктің екі екі
түрі қатар жүзеге асуы мүмкін . Бұлар : жергілікті мемлекеттік басқару
және жергілікті өзін -өзі басқару. Жергілікті мемлекеттік басқаруды жүзеге
асыратын адамдарды деңгейі жоғары тұрған әкімшілік орындары тағайындайды.
(Мысалы, ауылдың әкімін аудан әкімі тағайындаса, аудан әкімін тағайындау
облыс әкімінің қолында)
Жергілікті мемлекеттік басқаруды жүзеге асыратын адамдарды
деңгейі жоғары тұрған әкімшілік орындары тағайындайды.
Жергілікті өзін - өзі басқару дегеніміз сол тұрғындардың
қалауымен сайланып қойылатын органдардың қызметі арқылы жүзеге
асады. Осы жерде жергілікті өзін -өзі басқару туралы Европпа
Хартиясынан үзінді келтіре отырып , жоғарыдағы мағананы толықтыра
түсейік.
1. Жергілікті тұрғындардың мүддесін қорғай отырып, заң
шеңберінің көлемінде мемлекеттік істердің негізгі бөлігін
жүзеге асыруды және сол істерді басқарудың нақты мүмкіншілігі
мен құқығына ие болуды - жаргілікті өзін - өзі басқару деп түсінеміз.
2. Бұл құқықты жалпыға бірдей , еркін , жасырын және тікелей
дауыс беру арқылы сайланған мүшелері бар кеңестер мен
жиналыстар жүзеге аырылады . Кеңестер мен жиналыстар олардың алдында
есеп беріп отыратын атқарушы органдарды пайдалана алады . Бұл ереже
азаматтардың кеңеске тікелей шығуына , референдум жасауына және сол
сияқты азаматтардың заңда белгіленген басқа да құқықтарын жүзеге
асыруына бөгет бола алмайды.
Европалық жүйе бойынша жергілікті мемлекетті басқару мен
жергілікті өзін - өзі басқару аралас жүреді , екеуі бірге отырып ,
бір жүйені береді. Басқарудың екі түрінің араласуының да түрі
нұсқасы бар. Әсіресе жергілікті мемлекеттік басқаруға өзін - өзі
басқару жүйесіне байланысты әр түрлі міндет қойылады.
Бірінші - әкімшіліктің жергілікті өзін -өзі басқаруды
қамқорлыққа алуы
Бұл жағдайда жергілікті өзін -өзі басқару органының шешімі
жергілікті мемлекеттік басқару органнының рұқсатын алмайынша күшіне
ене алмайды. Қысқасы , сол шешімді жергілікті әкімшілік қолдауы не
бекітуі шарт. Оны қолдаудын бас тартудың да екі түрлі жолы бар
. Біріншісі - әкімшілік орындары өзін - өзі басқару органнының
шешімін заңсыз деп табады, екіншісі - шешімді қажетсіз деп кейін
қайтарады . Демек оның қажетсіз не қажеті екенін халық емес ,
әкімнің білетін болғаны . Өркениеті елдердің көпшілігінде дәл
осындай әкім тарапынан жасалатын қамқорлық баяғыда ақ келмеске
кеткен.
Екіншісі - әкімшілік тұрғысынан жергілікті өзін -өзі бсқару
жүйесін қадағалау .
Бұл - бүгіндері көптеген мемлекеттерде кездесетін , европалық
жүйенің ең көп тараған түрі . Жергілікті өзін - өзі басқару
органдарының шешімін мемлекеттің өкілі (әкім) тек сол елдің заңына
сәйкестігі тұрғысынан ғана бақылай алады . Әдетте шешімді тексеруге
қарсылық болмаса , өзін -өзі басқару органдарының шешімі ол
шешімді сот тәртәбімен ғана тоқтата алады. Өз кезегінде жергілікті
өзін -өзі басқару да сот арқылы өздерінің шешімдерін қорғап шыға
алады. Шешім қабылдауды неғұрлым адамдарға жақындату олардың барлық
үдерісте оны орындағанға дейін олар өздері қатысады. Жергілікті өзін-өзі
басқару үшін қажетті өкілеттілік және тиісті материалдық-қаржы негізі
болған жағдайда аумақтық деңгейде өкімет пен халық мүддесінің өзіндік тепе
–теңдігі болады. Әрине, жергілікті өзін-өзі басқару тек белгілі бір аумақта
және шектелген өкілеттік шеңберінде жұмыс істейді және ешқашан мемлекеттік
басқарудың орнын баса алмайды. Мемлекет көлеміндегі стратегиялық міндеттер
жоғары үкіметтік деңгейде анықталады, ал тек аумақ үшін тән тактикалық
проблемаларды жергілікті атқарушы өкімет шешеді.
Барлық мемлекеттік басқару жүйесі жұмысының тиімді болуы көбіне
жергілікті өзін-өзі басқарудың айқын жолға қойылған қызметіне байланысты,
ол адамдарға олардың өмірлік маңызды проблемаларын шешумен жақын тұрады.
Бізде озат немесе кейде баспасөз беттерінде оқығанда өркениетті елдердің
тәжірибесіне сілтеме жасауға дағдыланған, өзіміз олардың бәрінен артта
қалғандай және өз еліміздің беделін жұрт алдында кемітеміз.
Біздің елде жергілікті өзін-өзі басқару дәстүрі әрқашанда болған,ол
жергілікті түрде тиімді жұмыс істеді деп айтуға болады,өйткені халықтың
мүддесін ескеріп отырды,тапқыр адамдардың бастамасын қолдады,кедей және
бейшара жол шетінде қалдырылмады, олардың әрқайсысына әліне қарап
жұмыстапты.
Ең алдында,жергілікті өзін-өзі басқару Концепциясын,жергілікті
атқару өкіметімен тиімді жұмыс істеу және өзара әрекетінің принциптерін
жасап,олардың өкілеттіктері мен басымдылықтарын нақтылап көрсету қажет.
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің қоғамдық өмірдегі орнын, мемлекеттік
жүйеден ерекшелігін және басқа ғылымдармен байланысты көрсету мақсатында
төмендегі схеманы ұсынамыз .
Ал жергілікті атқарушы органдардың қарауына мыналар жатады;
- аумақты дамыту жоспарларын, экономикасын жергілікті атқарушы
органдардың және әлеуметтік бағдарламаларын, жергілікті басшыларын
қызметке тағайындау бюджетті әзірлеу және қызметтен босату, жергілікті
қамтамасыз ету
- Жергілікті атқарушы органдардың басшыларын қызметке тағайындау
және қызметтен босату, жергілікті атқарушы органдардың жұмыс ұйымдастыруға
байланысты өзге де мәселелерді шешу.
- Комуналдық меншікті басқару
1995 жылы қабылданған Қазақстан конституциясында жергілікті
өзін -өзі басқару жүйесіне қатысты бап бар және сол баптың төрт
пункті осы мәселенің негізгі бағытын белгілейді.
1 . Қазақстан Республикасында жергілікті маңызы бар мәселелерді
тұрған халықтың өзі шешуін қамтамасыз ететін жергілікті өзін
-өзі басқару танылады.
2. Жергілікті өзін -өзі басқару тұрғын халық тікелей сайлау
жолмен , сондай ақ халық топтары жинақты тұратын аумақты қамтитын
селолық және қалалық жергілікті өзін -өзі басқару органдары арқылы
жүзеге асады .
3 . Жергілікті өзін -өзі басқару органдарын ұйымдастыру мен
олардың қызмет тәртібін заңмен белгіленген шекте азаматтардың
өздері белгілейді
4 . Жергілікті өзін -өзі басқару органдарының дербестігіне
олардың заңмен белгіленген өкілеттігі шегінде кепілдік беріледі.
Мемлекеттің аймақтық саясатын анықтай түсу өте қажетті заңдылық. Осы
саясаттың негізгі көрсеткіші болып өндірушілер мен тұтынушылардың
экономикалық бостандығы мен шығармашылық іскерлігі есептеледі.
Әрбір мемлекетте екі түрлі территориялық құрылымдар бар. Олар ұлттық
деңгейден төмен, Біріншісі - аралық территориялық құрылымдар және соған
сәйкес, билік ететін органдар мен басқару. Біріншісі - ең төмендегі
(негізгі) әкімшілік-территориялық құрылымдар және жергілікті басқару
органдары.
Аралық басқару органдарн-сипаттайтын негізгі белгі - дербестік өмір
сүру мүмкіндігі. Оның шарты: өзіне қарасты бюджет және территориялық
бөлімдерге әкімшілік бақылау жүргізу.
Сонымен аралық орган дегеніміз аймақтардың, облыстарды басқаратын
органдар. Олар өз қызметтерін өз территориясында мейлінше тәуелсіздік
қағидалар негізінде жүргізуге тырысады.
Жергілікті билік жүргізетін-ол төменгі әкімшілік органдар. Олар өз
қызметтерін қалалық болмаса селолық аудандарда іске асырады.
3. Орталықсыздандыру теориясынан іске көшу Қазақстан
жағдайында
Жергілікті өзін -өзі басқару жүйесінің Конститутциялық
негіздерін қарастырмастыан бұрын ұлттық заңымызға негіз болатын
халықаралық және ТМД елдерінің құжаттарын шолу жасау керек .
Конституцияның баптарына да сол құжаттар бағыт сілтейтіні
ұмытпалық .
Үстіміздегі жылдарда Астанада ҚР Президенті Әкімшілігінің
үйінде орталықсыздандыру мен жергілікті өзін -өзі басқару
мәселелері бойынша саяси және құқықтық кеңес берудің ТАСИС
жобасының семинары болып өткен. Бұл семинар да Қазақстан Парламенті мен
Үкіметі орталықсыздандырудың көп саяси таңдауын қамтамасыз ету
және басқарудың орталықсыздырылған түрлері үлгілерін көрсету
және орталықсыздандыру үрдісіне байланысты саясатты таңдап алу
мүмкіндігі мақсатындағы Европалық сараптау қызметінің жартыжылдық
жобасын тәмамдады.
Жергілікті өзін - өзі басқару жүйесінің негізгі мәселелеріне
келетін болсақ онда олар мынадай ; өмірдің барлық саласына бақылау
қойып , алақандарында ұстаған ұстаған үкімет жергілікті жердің
билігін да ешкімге бергісі келмейді. Жергілікті өкілді орган - мәслихат
халық билігінің белгісі ретінде қалғанмен, шын мәніндегі билік –
ауылдарда – совхоз директорларында болса , аудандарда – аудандық партия
комитеттерінің қолында болатын.
Орталықсыздандыруды нақты іске асырған елдердің тәжірибесі оның ба-
сымдылықтары саяси да, экономикалық та сипатта болатынын көрсетеді. Бүгін
мемлекеттің саяси өміріне қатысу үшін жергілікті деңгейде қажетті
демократиялық дағдылар мен қызметтерді игере алатын жергілікті жаңа
элитаның пайда болуына мүмкіндіктер жасалып жатыр.
Біз енді Жергілікті өзін -өзі басқару жүйесінің қазіргі
проблемаларын айқындай отырып , осы құрылымның басты принциптері ашып
көрсетейік:
1. Жергілікті өзін -өзі басқару жүйесінң құрлысы нақты да анық :
а) Жергілікті бір әкімшілік - территориялық жердің тұрғындары
заңды сайлау арқылы сол территорияның барлық ішкі мәселелерін
шешуге құқықты өкілдік орган сайлайды . Шартты түрде ол органды
Кеңес деп аталық..
ә) Кеңес өздерінің арасынан бір адамды Атқару органының басшысы
етіп сайлайды не тағайындайды. Кей жерлерде Атқару органының
басшысы да Кеңес мүшелері сияқты сайлау арқылы анықталады. Шартты
түрде бұл орында отырған адамды – жетекші деп аталық . Ол
азамат Атқарушы органды басқарып , солардың жұмысына жетекшілік
етеді.
б) Жетекші сол жердегі түрлі әлеуметтік, экономикалық ,
комуналдық мәселелерді ұйымдастырып , жүзеге асыратын Атқарушы
органды өзі жасақтайды . Сол жердің қажеттіліктеріне қарай әр түрлі
саладағы бөлімдер ашады. Оның басшыларын тағайындайды , құрамын
анықтайды , міндеттеріне нақтылай , қысқасы , жалпы басшылық
етеді.
г) Кеңес не оның мүшелері Жетекшінің атқару жұмысына тікелей
араласа алмайды , бірақ түрлі саладағы комиссия құру арқылы
олардың қызметтерін бақылап отырады . Сонымен қатар сол
территорияның жалпы даму жоспары , әлеуметтік , экономикалық
бағытын да кеңес айқындайды. Кеңес мүшелері көп жерлерде
жалақы да алмайды.
2 . Қазақстандағы жергілікті өзін -өзі басқарудың алдындағы
жағдай - өте қызық та , әрі күрделі
Конституцияға сай нақты жергілікті өзін -өзі басқару жүйесі
қоғамдық өмірімізге енсе , жергілікті деңгейде қос үкіметтің
орындалуы ғажап емес . Оның біреуі - қазіргі өмірде бар жергілікті
басқару (өкілдік органы – жергілікті мәслихат , атқарушы орган -
әкімшілік) да , ал екіншісі - жергілікті өзін- өзі басқару болмақ
(өкілдік органы – Кеңес , ал атқарушы арган - муниципалитет) . Бүгінгі
жергілікті халық өкілдері болып табылатын мәслихат - мемлекеттік
басқарудың өкілдік түрі болып саналады да, оның шешімін жүзеге асыратын
, оған тәуелді , бағынышты органды – президенттің өкілі болып
табылатын әкім басқаруда.
Құрылымдық жағынан да, мазмұны тұрғысынан да жергілікті өзін-өзі
басқаруға ең жақыны-өкілдік орган болып табылады. Халықаралық тәжірибеде
өкілдік органды жергілікті өзін -өзі басқару құрылымына айналдыру
кездеседі. Екі өкілдік органнан көрі жергілікті маслихатты Кеңеске
айналдыру тиімді сияқты .
Дегенмен ең күрделі мәселенің бірі – сол өкілдік органға
бағынышты атқару органы болып отыр. Егер әкімшілік органы қаз
–қалпында қалса – ешқандай жергілікті өзін -өзі басқару болмайды. Әр
нәрсенің өз атауы бар- мүмкін, әкімдер жүйесі әлі де өз қажерттіліктерін
жоймаған шығар, бірақ оны жергілікті өзін-өзі басқарумен будандастырып,
халық билігінің алғашқы сатысының басты белгісі етудің ешқандай қажеті
жоқ . Шынын айту керек , Қазақстан Папрламенті екі оттың ортасында
қалған сияқты: Конституцияда айқын жазылған баптарды жүзеге асыра
отырып, муниципалитеттік басқару жүйесіне көшетін заң қабылдайын
десе - жергілікті жердің басшыларынаң жоғарыдағыларға деген
бағыныштылығын келмеске кетеді, ал жергілікті өзін -өзі басқару
органдарын әкімшілікке бағынышты ететін заң шығарса Конститутцияның
89- тармағандағы мәселелер далада қалады.
Біріншіден, биліктің түрлі деңгейлері арасында қызмет, жүмыс жэне
жауапкершілік салаларын нақты бөлу. Оны жүзеге асыру үшін мақсатты түрде
келесі нақты іс-шараларды атқару қажет.
Екіншіден, жергілікті мемлекеттік басқарудың қызметі тиімді болу үшін
оған жағдай жасау керек. Жергілікті мәслихаттар жергілікті бюджетті
бекітуін және олардың нақты орындалуын бақылауы қажет. Сондай-ақ,
жергілікті мемлекеттік басқару қызметшілерінің дайындық және біліктілігін
көтеру курстарын үйымдастыру қажет.
Үшіншіден, бюджеттік орталықсыздандыру принциптерін жүзеге асыру.
Бюджеттік орталықсыздандыру қаржылық мәселелерде жергілікті мемлекеттік
басқару органдарының кең ауқымды дербестігін қарастырып отыр.
Бүгінгі күні қабылданған Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексі
бюджеттің құралу, бекітілу және орындалу құқықтық нормасын қамтамасыз ете
алады, Сондай-ақ, бюджеттік орталықсыздандыру белгілі бір мемлекеттік
бюджет деңгейлеріне салықтар мен төлемдерін бекітіп беруді, жалпы
мемлекеттік даму стратегиясы мен оган сәйкес бюджеттік қаражатты пайдалану
шеңберінде әлеуметтік-экономикалық даму басымдылықтарын белгілеуде біршама
аймақтар дербестігін қамсыздандыруды көздеп отыр.
Демек Қазақстандағы жергілікті өзін -өзі басқару жүйесі тек бір
ғана заңның аясында жүзеге аса қояды дегенге сену қыйын . Бұл жерде
жергілікті әкімдерді сайлауда , өкілдік органдардың статусына
өзгерістер енгізу де қатар жүру керек сияқты . Бір сөзбен айтқанда ,
жергілікті басқару жүйесіне толық реформа жүргізу қажет.
Дегенмен жергілікті өзін-өзі басқару да жергілікті тұрғындардың
өкілдік басқару болып табылады . кеңес – тұрғындардың сайлауы арқылы
дүниеге келеді де , солардың берген өкілдіктерінің негізінде жұмыс
істейді. Сонымен қатар жергілікті өзін -өзі басқару жүйесінде
біршама халықтың тікелей басқару жолдары да берілген.
Біздің бүгінгі өмірімізге қарағанда , жергілікті өзін -өзі
басқарудың ең басты ерекшелігі – жоғарыдан төменге дейінгі
бағыныштылықтың, тәуклділіктің болмауы.
Осы жобаға белсене қатысқан орталықсыздандыру мәселелері жөніндегі
сарапшы профессор Каранта Қазақстан елі үшін жартылай қарқынмен
орталықсыздандыру бағытында жылжу қажет екенін атап өтті . Өйткені ,
Қазақстанның ерекшелігі , оның зор аумақтары мен осы аумақтардағы
экономикалық дамудың әртүрлі екенін ескерту керек. Профессор Кранта ауыл
округтері әкімдерінің сайлауын оң тәжірибе деп қарау керек ,ол
орталықсыздандыруды онан әрі жүзеге асыруда жақсы бастаушы болып қызмет
етеді. Ал тұтас алғанда профессор Карантаның Қазақстан үшін ұсынған
мемлекеттік басқару реформасының үлгісі мынадан тұрады:
Шоғырландырусыз → орталықсыздандыру → жергілікті өзін- өзі басқару.
ІІ . Жергілікті өзін -өзі басқаруға талдау және оның шетелдік
тәжірибесі.
2.1 Шет елдердегі өзін -өзі жергілікті басқарудың тәжірибесі
Ұлыбританияның мемлкеттік және жергілікті басқару құрылымы. Британия
конституциясы негізгі заң деп арнайы жариланған акт болып есептелінеді.
Ұлыбританияның жазылмаған конституциясы 3 санаттан тұрады:
1. Құқытың норма статусы.
2. (Президенттік құқық) – case lave нормасы.
3. Норма, конституциялық салты болып табылады.
Британия мемлкетті, Ұлыбритания құрама патшалығымен Солтүстік Ирландия
арнайы атауы - унитарлық мемелекет. Бұл мемлекеттің құрамына 4
географиялық тарихи басқару жүйесінде маңызы бар аудандар – олар Англия,
Уэльс, Шотландия және Солтүстік Ирландия.
Ұлыбритания – конституциялық дара билеуші, мемлекет басшысы патша
(патшайым) болып табылады. Патша тағы Ұлыбританияда әкеден үлкен ұлына,
егерде ұлдары болмаса, тақ патшаның үлкен қызына мұра болып қалады.
Патшайымның күйеуі патшаның билігін ала алмайды, ол ханзада лауазымын-
консарт болады.. Қазіргі кезде британия тағын ІІ-Елизавета, 1952 дылы тәжі
берілген.
Ұлыбритниядағы орталық атқарушы билік министрлерден құралатын орган –
премьер-министр басқарған Ұлы Мәртебелінің үкіметі арқылы атқарылады.. шын
мәнінде мемлкетті басқаруда басты ролді үкімет пен премьер-министр
атқарады.
Үкіметтің құрамын жасақтауда Конституциялық келісімді негізге алады.
Жаңа үкімет әрбір парламент сайлауынан соң жасақталады. Патшайым община
палатасында мандаттың қомақты көпшілігін иемденген партия қолбасшысын
премьер-министр етіп тағайындайды. Әрбір партияның алдын-ала сайлап қойған
көш басшысы болғандықтан, бұл орын таққа патшайым басқа біреуді тағайындай
алмайды. Егер партиялардың ешқайсысы көпшілік орынға ие бола
алмаса,патшайым партия көш басшыларымен кеңес өткізеді де, олардың
кеңестері мен ұсыныстарын таңдап, өзі шешім қабылдайды. Премьер-министр
тағайындалғаннан соң патшайым оның ұсынысы бойынша кабинеттің алған
мүшелерін және үкіметті түгел құрамында тағайындайды.
Ұлыбританияда графтық кеңестен жиналушылар кеңесі және аралдардағы
ауылдық кеңестерге дейін үкіметтің жергілікті органдарының әлденеше деңгейі
тарихи қалыптасты. Соңғы 30 жыл беделінде жергілікті өзін-өзі басқару
органдарына маңызды құрылымдық өзгерістер болды: кейбір кеңестер таратылды,
жаңалары пайда болды.
Мәселен, Англия 39 графтықты және 36 қалалық округке бөлінген.
Графтықтар өз кезегінде округтерге бөлінеді(296). Графтықтардағы округтер
10 мыңнан аса ауылдық жиналымпаздардан тұрады. Уэльс 37 округтен құралатын
8 графтыққа бөлінгнен, төменгі аймақтық бірлестіктер община деп аталады.
Шотландияда өзін-өзі басқару туралы 1972 жылғы заңға сәйкес 9 аймақ, 53
окпуг, 3 аралдық аумақ және 1343 община құрылған. Солтүстік Ирландияда 26
округке бөлінген 6 графтық бар.
Жергілігікті өзін-өзі басқару туралы заң графтық кеңестің құзырына
мыналарды жатқызады: полиция, өрт сөндіру күзеті, жер пайдалану, жолдар,
әлеуметтік қызмет. Округтер мен қалалық округтр құзырына мыналар жатады:
салық салу, қалалық және ауылдық жерде жерде пайдалану, зауыттар, мекемелер
және т.б.
Жапонияның мемлекеттік жергілікті басқару жүйесі.
Конституция ел тарихында алғаш рет Ұлттық тәуелсіздіктің принциптің
және негізгі демократиялық еркіндікті жарилады, жалпыға бірдей сайлау
құқығын енгізді. Мемлекеттік басқарудың негізгі концепциясы ретінде
құқықтық мемлекет концепциясы қабылданды және классикалық демократияның
тұғырлы принциптерінің бірі – биліктерді: заңдылық, атқарушы және соттық
деп бөлу принціпі жария етілді.
Конституция жапон дара билеушісінің мәртебесін түбінен өзгертті.
Ғаламат әулие тұрғыдан ол мемлекеті пен халық бірлігінің символына
айналды. Дегенмен конституцияда императордың тәжі мұра ретінде әкеден ұлдың
үлкеніне көшері талассыз болса да, елдегі билеу түрінің қандай екендігі
туралы анықтамажоқ. Бұл жөнінде Жапон және шетел заңгерлерінің арасында әр
түрлі тұжырымдамалар бар. Біреулері императордың тәжі дара билеушіге
берілетіндіктен, Жапония парламентаралық дара билеуші басқаратын ел деп
есептейді. Басқалары жеке билеуші деген жоқ, Жапония – тек сырт көзге ғана
сондай мағынаға ие болатын, дара билеушінің әлеміштері бар республика деп
дәлелдейді.
Премьер министрдің жанындағы келесі орган – ұлттық қорғаныс болып
табылады. Жапониядағы барлық министрліктер жалпы алғанда бір жүйемен
құрылған. Олардың әрқайсысы департаменттерге, ал олар – бөлімдер мен
секцияларға бөлінеді. Жапонияның әкімгершілік жүйесінде министрлер
кабинетінде де, ешқандай министрлікке де бағынбайиын қаржылық тексеру
кеңесі ерекше орынға ие.
АҚШ –тағы жергілікті өзін өзі басқару
АҚШ та Федералды Үкімет, 50 штат, 87453 жергілікті басқару бірліктері
бар. АҚШ-та жалпы үкіметтік шығындар келесідей бөлінеді: 52% -Федералды
Үкімет, 25% - штат Үкіметі және 23% - жергілікті басқару.
АҚШ-та жергілікті мемелекеттік басқару деген термин қолданылмайды. Тек
жергілікті басқару деп аталады. Ал 50 американдық штат Орталық Үкіметтен
тәуелсіз. Жергілікті басқару органдары билік пен өкілеттілікті Орталық
Үкімет емес штат Үкіметінен алады. Яғни, АҚШ-та барлық жергілікті үкіметтер
Орталық Үкіметтен тәуелсіз. Тәуелсіздік АҚШ пен жергілікті басқару
құрылымының негізгі ерекшелігі болып табылады. АҚШтагы жергілікті
басқарудың келесі негізгі 12 сипаты бар, олар:
1. Орталық Үкіметтен тәуелсіздігі; АҚШ-та жергілікті басқару Орталық
Үкіметке бағынбайды, ол тек штат көлемінде ғана бағынады.
2. Жергілікті басқарудың заңдарды бекітуі. Американық штаттың барлық
Үкіметтері штат шеңберінде жергілікті басқарудың жауапкершілігі,
өкілеттігі және ұйымдастыру бойынша заңдар мен Жарлықтар қабылдаған. Ол
сонымен қатар салықтарды бөлу, басқару және ұйымдастыру қызметтерін де
қамтиды.
3. Жергілікті басқару қызметкерлерін таңдау құқығы. Жергілікті басқару
Кеңестері мен мэрлері халықтың тікелей сайлауымен сайланады және
жергілікті халықтың өкілдері болып саналады. Олар жергілікті халыққа есеп
беріп отырады және штат үкіметі мен Орталық Үкіметке есеп бермейді.
4.АҚШ-та қызметтерді, жауапкершілікті және өкілеттілікті бөлу нақты
көрсетілген. Мысалы:
* Федералды Үкімет қорғаныс, сыртқы саясат, әлеуметтік
қамсыздандыру, энергетика саласындағы саясатты жүргізеді.
* Штат Үкіметі білім беру, денсаулық сақтау, ішкі тәртіпті
сақтау,мәдениет және басқа да азаматтарға көрсетілетін
қызметтерге жауапты.
* Жергілікті басқару көшелердің тазалығына, көлік қызметіне,
жергілікті тәртіп сақтауға, коммуналды т.б. осы
сияқты
қызметтерге жауапты.
5. Әкімшілік басқару. Жергілікті басқаруға байланысты басқару және
бюджеттік шешімдер штаттардың өздері қабылдаған заңдар мен Жарлықтар
негізінде қабылданады. Жергілікті басқару Федералды Үкімет арқылы
бақыланбайды және оған есеп бермейді. АҚШ та жергілікті Үкімет азаматтардың
қатысуымен стратегиялық жоспар қабылдайды. Және ол негізгі мәселелерді шешу
мен азаматтарға көрсетілетін қызметтердің сапасын арттыруға бағытталады.
6. Бюджеттік тәуелсіздік.Жергілікті Үкімет бюджеті жергілікті Кеңес пен
мэр арқылы қабылданады. Олар жогары тұрған басқару деңгейлерінің
рұқсатынсыз бюджетті өздері қабылдайды.
7. Жергілікті деңгейдегі салық салу. АҚШ тағы жергілікті басқару
жергілікті салықтар мен алымдардың мөлшерін өз шығындарын қаржыландыру
мақсатында заңға сайкес өздері тағайындайды. Бұл муниципалитеттерге тұрақты
табысты алуға, бюджетті бақылауға және ұзақ мерзімді жоспарлар құруға
мүмкіндік береді.
8. Коммуналды шаруашылық жергілікті басқару муниципалитеті арқылы толық
бақылауға алынады. Және олар қызмет көрсету сапасы мен бағаны реттеуді
қамтамасыз етеді.
9. Жер иелену. Жергілікті басқару муниципалды меншікті иеленуге,
пайдалануға, сатуға құқылы.
10.Азаматтардың белсенді қатысуы АҚШ азаматтары жергілікті басқарудың көп
жұмысына араласады. Ол жергілікті негізгі мәселені тиімді шешуге
мүмкіншілік береді.
11 .Муниципалды ассоциациялар АҚШ та партиядан тыс муниципалды
ассоциаациялар мен жергілікті басқарудың әртүрлі топтарынан құрылған кәсіби
ұйымдар өте көп. Мұндай ассоциациялар өз мүшелеріне тренинг өткізу мен
ақпарат беру қызметін ұсынады. Олар орталық және жергілікті басқару
Үкіметімен тыгыз байланыс жасайды.
12. Жергілікті басқарудың ашық болуы мен есеп беруі .Жергілікті басқару
қызметкерлерінің іс-әрекеті ашық болуы қажет; ол қызметкерлер конкурс
арқылы қабылданады; бюджет қоғамның көруі және тақылануы үшін ашық болуы
қажет; барлық табыстар мен шығыстар аудиттер арқылы тексеріліп, қоғамға
жеткілікті көрсетілуі қажет.
Ресейдегі жергілікті өзін-өзі басқару. Ресейдегі жергілікті өзін
басқарудың реформасы. 1993 жылы желтоқсан айында Ресей Конституциясы
қабылданды және онда алғаш рет жергілікті өзін өзі басқару бойынша баптар
енгізілді. 1995 жылы Ресей Федерациясында жергілікті өзін- өзі басқару
жүйесін ұйымдастырудың жалпы принциптері туралы заң қабылданды. Бұл
жергілікті билік жүйесінің реформасын жасауға мүмкіндік берді. Оның негізгі
мақсаты жергілікті мәселені тиімді шешетін жергілікті өзін өзі басқару
жүйесін құру болды.
Қазіргі уақытта ЖӨӨБ органдарының қызметін реттейтін заңдарға үлкен көңіл
бөлініп отыр: 200 ге жуық федералды заңдар қабылданып, жұмыс істеуде, бірақ
оған басқа да федералдық нормативті құқықтық актілерді, Ресей Федерациясы
субъектілері мен ЖӨӨБ нормативтік құқықтық актілерін қосу қажет, сонда оның
саны 100000 нан да асып кетеді, себебі Ресейде 89 Федерация субьектілері
мен 14000 муниципалды құрылымдар бар. Сондықтан негізгі мәселе қабылданған
құқықтық актілердің бір-біріне сай келуі болып табылады. Бірақ бұл актілер
көбінесе сай келмейді немесе федералды заңға қайшы келетін де тұстары бар.
Себебі ЖӨӨБ органдары федералды орталық пен федералды субъектілерге қарасты
және олардың өкілеттігі мен қызметтері нақты бөлініп көрсетілмеген.
Сондықтан Федерация субъектілері жағынан заңдарды қабылдау барысында көп
кемшіліктер кездеседі және одан ЖӨӨБ органдары зиян көреді.
ЖӨӨБ органдарының қызметі Ресейде де, басқа елдерде де өте ұқсайды. Ал
өкілеттілікті бөлуде мұнда үлкен айырмашылық байқалады. Батыс елдеріне
қарағанда Ресей Федерациясы субъектілері ЖӨӨБ өкілеттігі мен құқықтарын
шектейтін заңдарды қабылдауы мүмкін. Мысалы Санкт-Петербургте ЖӨӨБ
органдары муниципалды меншікті пайдалану, иелену құқығына ие емес.
Вена қаласының жергілікті өзін -өзі басқаруына тоқталатын болсақ онда
ол төменднгі кастедегідей:
2.2. Қазақстандағы жергілікті өзін - өзі басқару және оның даму
жолдары
Аймақтық басқарудың тиімділігі оның ұйымдастырушылық құрылымы өте
қүрделі аймақтық басқару обьектісінің құрылымына сәйкес келуімен
сипатталады. Оған себеп: басқару обьеқтісінің қөптеген қайшылықтары, жеке
нышандары бар. Оларға ұлттық мемлекеттік және әкімшілік аймақтық құрылыс,
тұрғындардың орналасу тығыздығы, көлік байланыстары т.б жатады. Ынта
қойып зерттейтін мәселелердің бірі — аймақтық басқарудың
әдістерін жетілдіру. Бұл мәселе өзін - өзі басқарумен тығыз байланысты.
Жетілдірудің негізгі жолдарының бірі - экономиқалық әдістерге көшу. Өйткені
жергілікті үкімет органдарына көптеген өкілеттілік беріліп жатыр.
Нақты айтқанда қаржының бірталай үлесін, материалдық қорларды өндірістік
және әлеуметтік инфрақұрылымдарға бағыттауды басқару болып табылады.
Аймақтық басқарудағы күрделі мәселелерге әлеуметтік экономикалық
әрекеттестіктің үш түрін жедел дамыту үшін функциялар мен өкілеттіліктерді
кеңейтілуін қамтамасыз ету: а) аймақтық - салалық өзара байланыстар,ә)
салааралық байланыстар, б) жоғарыға қарайтын кәсіпорындарда өндірісті
дамыту.
Республикалық өзін - өзі басқару тұжырымдамасына төмендегідей
жағдайларды енгізу қажет
* Территориялық деңгейдегі мүдделер жүйесі және басымдықтар;
* өзін -өзі басқарудың субьектілер жиынтығы, олардың функциялары,
құқықтық негіздері және іскерлік қағидалары; өзін - өзі басқарудың
мүдделеріне жету үшін өндіріс-материалдық және
қаражаттық құралдардың болуы;
* экономикалық кешенінің тиімділігін бағалайтын көрсеткіштер;
* мемлекеттік басқару мен территориялық өзін -өзі басқару мәселелері
үйлесімді болуы қажет.
Қазақстанның әлеуметтік экономикалық дамуы, келешек өрлеуі көбінесе
оның аймақтарының, облыстарының даму деңгейімен сипатталады. Қазақстанның
әрбір облысы өзінше қалыптасқан күрделі, аумақты, өз ерекшелігі мол әкімдік
шаруашылық кешен. Оның көлемінде көптеген ірі ірі экономикалық мәселелерді
шешу әбден мүмкін. Облыстық органдардың орталықсыздандыруды пайдалана
отырып көптеген мәселелерді өз бетімен бақылау және оны тез арада шешуге
мүмкіндігі мол. Экономикалық, әлеуметтік, саясаттық процестердің қандай
жағдайда өтіп жатқаны туралы мәліметтер аумақтың шеңберінде тез пайдаланып
керекті басқару шешім қабылданады. Бұл экономикалық бостандықтың белгісі.
Осыған орай біздің экономика ғылымының шұғылданатын мәселесі: нақтылы
облыстар, райондар, қалалардағы шаруашылықтың құбылыстары мен процестерін
зерттеу болып табылады. Мәселенің осылай койылуына көптеген жағдайлар әсер
етеді. Олар мыналар:
• тоталитарлык жүйе кезінде облыстардың
жағдайларына орталықтандырылған басқарушылық тарапынан мүлде
көңіл бөлінбеуі;
• өз кезеңіндегі салалық басқарудың күйреуі;
• республикада жалпы экономикада салалық негіздерінің
әлсізденуі,технологиялық бірліктің ажырауы;
• республика егемендік алғаннан кейін халық шаруашылығын жаңадан
жіктеу қажеттілігі. Ол өндірісті аймақтарда жаңартуға тікелей
әсер етеді;
• нарықтық механизмді аймақтық экономиканы басқарудың негізгі
қозғалтқыш күші деп үғыну.
Қазақстанда оңтайлы құбылыстардың бірі — аймақтық басқаруға бетбұрыс
жасалуы. Мысалы, үкіметтің 1996-1998 жылдары қабылдаған бағдарламасында
аймақтық басқарудағы негізгі бағыттары белгіленген. Мемлекеттік реттеу әр
түрлі аудандарда арнайы тәсілдерді жасау арқылы олардың толықтай
потенциалды мүмкіндіктерін ашу мақсатында құрылады. Осы түрғыдан
Қазақстанның барлық аймақтары төрт топқа бөлінеді. Бірінші топ -
стратегиялық сипаттағы минералды ресурстардың керемет қорларымен және де
ғылыми өндірістік потенциалдың қарқынды дамуының жоғары импульсі бар
облыстар. Бұл аймақтарға Қазақстан экономикасын дағдарыстан шығару және
тұрақтандырудың рөлі беріледі. Екінші топ -жоғары ғылыми өндірістік
потенциалды, ауыр индустриалды салалардағы ашық көрсетілген мамандандыру,
жоғары технологиялық ғылыми көлемді өндіріс құру үшін жағымды экономикалық
шарттар жағдайлары бар облыстар. Үшінші топ - АӨК салаларында маманданған
облыстар. Олар республикада азық түлік қорларының алдыңғылары болып
табылады. Төртінші топ - экстремалды табиғи климаттық, әлеуметтік
экономикалық және техника технолоғиялық жағдайларымен, экономикалық ептілік
мүмкіндіктерінің қатаң шектелуімен, халық шаруашылығының салалық
құрылымының өте тиімсіздігі және де экономикалык дағдарыстағы аудандармен
көрсетілетін депрессиялық облыстар.
Әрбір мемлекетте екі түрлі территориялық құрылымдар бар. Олар
ұлттық деңгейден төмен, Біріншісі - аралық территориялық құрылымдар және
соған сәйкес, билік ететін органдар мен басқару. Екіншісі - ең төмендегі
(негізгі) әкімшілік-территориялық құрылымдар және жергілікті басқару
органдары.
Аралық басқару органдары-сипатындағы негізгі белгі - дербестік өмір
сүру мүмкіндігі. Оның шарты: өзіне қарасты бюджет және территориялық
бөлімдерге әкімшілік бақылау жүргізу.
Жергілікті өзін-өзі басқару оргапының жергілікті мемлекетгік басқару
органынан айырмашылығы сол: жергілікті басқару органдары орталык
органдардың тағайындауымен құрылады, ал жергілікті өзін-өзі басқару органы-
жергілікті азаматтардың таңдауы арқылы; Сонымен, билікті ортатықсыздандыру
және жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі Қазақстан
жағдайындағы бірінші жағынан, азаматтық қоғам дамуының тетігі болса, екінші
жағынан, сол азаматтық қоғамның жетілу дәрежесінің көрінісі.
Әкімшілік-территориялық .Құрылымының құқықтық бақылау мәселелері
Қазақстан Ресиубликасы Конституциясы, Қазақстан Республикасының әкімшілік-
территориялы құрылымы туралы заңы, басқа да заңдар мен нормативтік актілер
арқылы қаралады. Жергілікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz