Парақорлықтың қылмыстық-құқықтық және криминалистикалық мінездемесі
1 бөлім. Парақорлықтың түсінігі және оның криминологиялық мінездемесі.
1.1. Парақорлықтың түсінігі
1.2. Парақорлықтың криминологиялық мінездемесі.
2 бөлім. Парақорлықтың қылмыстық.құқықтық және криминалистикалық мінездемесі.
2.1. Парақорлықтың қылмыстық.құқықтық мінездемесі.
2.2. Парақорлықтың криминалистикалық мінемдемесі.
3 бөлім. Парақорлық қылмыстарды ашу және тергеу әдістемесі.
3.1.Алдын ала тексеріс пен тергеуді жоспарлау және парақорлық қылмыстары бойынша кездесетін қиыншылықтар.
3.2.Парақорлық қылмыстарды ашуда жүргізілетін жедел іздестіру шаралары мен тергеу әрекеттері
Қорытынды
1.1. Парақорлықтың түсінігі
1.2. Парақорлықтың криминологиялық мінездемесі.
2 бөлім. Парақорлықтың қылмыстық.құқықтық және криминалистикалық мінездемесі.
2.1. Парақорлықтың қылмыстық.құқықтық мінездемесі.
2.2. Парақорлықтың криминалистикалық мінемдемесі.
3 бөлім. Парақорлық қылмыстарды ашу және тергеу әдістемесі.
3.1.Алдын ала тексеріс пен тергеуді жоспарлау және парақорлық қылмыстары бойынша кездесетін қиыншылықтар.
3.2.Парақорлық қылмыстарды ашуда жүргізілетін жедел іздестіру шаралары мен тергеу әрекеттері
Қорытынды
1.1. Парақорлықтың түсінігі
Парақорлық сыбайлас жемқорлықтың құрамдас бөлігі болып табылады. Парақорлықтың түсінігін берер алдында сыбайлас жемқорлықтың түсінігін берейік.
Сыбайлас жемқорлықпен күрес нәтижелі болу үшін сыбайлас жемқорлықтың нақты түсінігін шығару қажет. Егер сыбайлас жемқорлықтың түсінігін білетін болсақ, ұлттық және халықаралық дәрежеде сол зұлымдықпен күресудің нәтижелерін игеруге көмектесетін. Көптеген жылдары бойы халықаралық ғылыми форумдарда сыбайлас жемқорлықтың түсінігі талқыланды. Сыбайлас жемқорлықтың дәстүрлі құқықтық анықтамасы сол зұлымдықтың салмақтылығын нақты ашып бере алмады және халықаралық талқылануға душар болған [1].
Қылмыстылықтың алдын алу және қылмыскерлерге әсер ету сұрақтары бойынша Біріккен Ұлттар Ұйымының 8 Конгресінде (Гавана, 1990 жыл), ал одан соң Біріккен Ұлттар Ұйымының 9 Конгресінде (Каир, 1995 жыл) сыбайлас жемқорлыққа концептуалдық тұрғыдан анықтама беруі орын алды. Соған орай сыбайлас жемқорлыққа келесідегідей түсінік берілген: «Жеке мақсатта мемлекеттік билікті теріс пайдалану жолымен пайда табу» [2].
Сыбайлас жемқорлықтың ішіне: парақорлық, непотизм (жеке байланыстар негізінде қамқоршылық жасау), жария қаражатты жеке ысырап ету мақсатымен иемденіп алу және мемлекет лауазымды тұлғаларының мемлекеттік билікті теріс пайдалануын кіргізеді. [3].
Еуропа Кеңесінің сыбайлас жемқорлықтың тәртіптік тобы (GMS) сыбайлас жемқорлыққа одан да кеңейтілген анықтама берген: «Жеке өзіне немесе басқа адамдарға заңсыз пайда алу мақсатындағы мемлекет органдарында немесе жеке секторда белгілі бір міндеттерді орындауға тапсырылған лауазымды тұлғаның, жеке кәсіпкердің, тәуелсіз агенттің парақорлығы немесе басқа да қоғамға қауіпті іс - әрекеті болып табылады» [4].
Ашықтылық, есеп беру, және бақылаудың жоқтылығына және де мемлекет лауазымды тұлғалардың басқару монополиясының дискрециондық өкілеттіктерінің кең болуына байланысты сыбайлас жемқорлық олигархия мен авторитаризмге әкеп соқтырады [5, 30 бет].
Парақорлық – ең қоғамдық-қауіпті лауазымды қылмыстардың бірі болып табылады. Парақорлық өзіндік үш қылмыс құрамын қамтиды: пара алу (Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311 бабы), пара беру (Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 312 бабы), парақорлыққа делдал болу (Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 313 бабы). Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 41 бабының бірінші ескертуіне сәйкес Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311, 312, 313 баптары сыбайлас жемқорлық қылмыстар болып танылады. Сондықтан олардың мелекеттің келтіретін залалы зор.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311 бабына сәйкес пара алу – мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамның немесе оған теңестірілген адамның өзі немесе делдал арқылы пара берушінің немесе немесе оның өкілі болған адамның пайдасына жасаған іс - әрекеті (әрекетсіздігі) үшін ақша, бағалы қағаздар, өзге де мүлік, мүлікке құқығы немесе мүлік сипатындағы пайда түрінде пара алуы, егер, мұндай іс-әрекет (әрекетсіздік) мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамның немесе оған теңестірілген адамның қызметтік өкілеттігіне кіретін болса не ол қызметтік жағдайына байланысты осындай іс - әрекетке (әрекетсіздікке) мүмкіндік жасаса, сол сияқты жалпы қамқоршылығы немесе қызметі бойынша жол берсе түсінігі кіреді [6].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 312 бабына сәйкес пара беру - мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамға немесе оған теңестірілген адамға тікелей немесе делдал арқылы пара беру түсінігі кіреді. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 313 бабына сәйкес парақорлыққа делдал болу - пара алушыға және пара берушіге пара алу мен беру туралы олардың келісімге жол жеткізуге немесе іске асыруға жәрдемдесу түсінігі кіреді.
Қазақстан Республикасының «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» Заңының 2 бабында: «осы Заңда мемлекеттік міндеттерді атқаратын адамдардың, сондай – ақ соларға теңестірілген адамдардың лауазымдық өкілеттігін және соған байланысты мүмкіндіктерін пайдалана отырып, жеке өзі немесе делдалдар арқылы заңда көзделмеген мүліктік игіліктер мен артықшылар алуы, сол сияқты бұл адамдарға жеке және заңды тұлғалардың аталған игіліктер мен артықшылықтарды құқыққа қарсы беруі арқылы оларды сатып алуы сыбайлас жемқорлық деп ұғынылады» делінуі біздерге сыбайлас жемқорлық түсінігі Заңда тек парақорлық ретінде танылатындығы туралы ұйғарымға келуге мүмкіндік береді, алайда, Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі 41 бабының бірінші ескертуіне жүгінетін болсақ, сыбайлас жемқорлық қылмыстар болып Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311, 312, 313 баптары ғана танылмайды, ал мұндай барлығы он екі қылмыс құрамдары көзделінген [7].
Пара беру, яғни Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311 бабымен көзделген қылмыс құрамын Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 224 бабы «Заңсыз сыйақы алу» мен 231 бабы «Коммерциялық сатып алу» қылмыс құрамдарынан ажырата білу керек, себебі мағынасына қарай бұл үш қылмыс құрамы ұқсас болып келед, үш жерде де сатқындықтың орны бар, бірақ айырмашылықтың бірі болып субъектілерде болып табылады. Егер парақорлық қылмыстар бойынша жауапқа тартылатын субъектілер тізімі Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 307 бабының ескертуінде көзделген және Қазақстан Республикасының «Сыбайас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» заңында ашылған болса, Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 224 бабы «Заңсыз сыйақы алу» мен 231 бабы «Коммерциялық сатып алу» қылмыс құрамдарының субъектілері болып Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 307 бабының ескертуінде көзделген субъектілерінен басқа субъектілер жатады.
Парақорлық сыбайлас жемқорлықтың құрамдас бөлігі болып табылады. Парақорлықтың түсінігін берер алдында сыбайлас жемқорлықтың түсінігін берейік.
Сыбайлас жемқорлықпен күрес нәтижелі болу үшін сыбайлас жемқорлықтың нақты түсінігін шығару қажет. Егер сыбайлас жемқорлықтың түсінігін білетін болсақ, ұлттық және халықаралық дәрежеде сол зұлымдықпен күресудің нәтижелерін игеруге көмектесетін. Көптеген жылдары бойы халықаралық ғылыми форумдарда сыбайлас жемқорлықтың түсінігі талқыланды. Сыбайлас жемқорлықтың дәстүрлі құқықтық анықтамасы сол зұлымдықтың салмақтылығын нақты ашып бере алмады және халықаралық талқылануға душар болған [1].
Қылмыстылықтың алдын алу және қылмыскерлерге әсер ету сұрақтары бойынша Біріккен Ұлттар Ұйымының 8 Конгресінде (Гавана, 1990 жыл), ал одан соң Біріккен Ұлттар Ұйымының 9 Конгресінде (Каир, 1995 жыл) сыбайлас жемқорлыққа концептуалдық тұрғыдан анықтама беруі орын алды. Соған орай сыбайлас жемқорлыққа келесідегідей түсінік берілген: «Жеке мақсатта мемлекеттік билікті теріс пайдалану жолымен пайда табу» [2].
Сыбайлас жемқорлықтың ішіне: парақорлық, непотизм (жеке байланыстар негізінде қамқоршылық жасау), жария қаражатты жеке ысырап ету мақсатымен иемденіп алу және мемлекет лауазымды тұлғаларының мемлекеттік билікті теріс пайдалануын кіргізеді. [3].
Еуропа Кеңесінің сыбайлас жемқорлықтың тәртіптік тобы (GMS) сыбайлас жемқорлыққа одан да кеңейтілген анықтама берген: «Жеке өзіне немесе басқа адамдарға заңсыз пайда алу мақсатындағы мемлекет органдарында немесе жеке секторда белгілі бір міндеттерді орындауға тапсырылған лауазымды тұлғаның, жеке кәсіпкердің, тәуелсіз агенттің парақорлығы немесе басқа да қоғамға қауіпті іс - әрекеті болып табылады» [4].
Ашықтылық, есеп беру, және бақылаудың жоқтылығына және де мемлекет лауазымды тұлғалардың басқару монополиясының дискрециондық өкілеттіктерінің кең болуына байланысты сыбайлас жемқорлық олигархия мен авторитаризмге әкеп соқтырады [5, 30 бет].
Парақорлық – ең қоғамдық-қауіпті лауазымды қылмыстардың бірі болып табылады. Парақорлық өзіндік үш қылмыс құрамын қамтиды: пара алу (Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311 бабы), пара беру (Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 312 бабы), парақорлыққа делдал болу (Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 313 бабы). Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 41 бабының бірінші ескертуіне сәйкес Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311, 312, 313 баптары сыбайлас жемқорлық қылмыстар болып танылады. Сондықтан олардың мелекеттің келтіретін залалы зор.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311 бабына сәйкес пара алу – мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамның немесе оған теңестірілген адамның өзі немесе делдал арқылы пара берушінің немесе немесе оның өкілі болған адамның пайдасына жасаған іс - әрекеті (әрекетсіздігі) үшін ақша, бағалы қағаздар, өзге де мүлік, мүлікке құқығы немесе мүлік сипатындағы пайда түрінде пара алуы, егер, мұндай іс-әрекет (әрекетсіздік) мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамның немесе оған теңестірілген адамның қызметтік өкілеттігіне кіретін болса не ол қызметтік жағдайына байланысты осындай іс - әрекетке (әрекетсіздікке) мүмкіндік жасаса, сол сияқты жалпы қамқоршылығы немесе қызметі бойынша жол берсе түсінігі кіреді [6].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 312 бабына сәйкес пара беру - мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамға немесе оған теңестірілген адамға тікелей немесе делдал арқылы пара беру түсінігі кіреді. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 313 бабына сәйкес парақорлыққа делдал болу - пара алушыға және пара берушіге пара алу мен беру туралы олардың келісімге жол жеткізуге немесе іске асыруға жәрдемдесу түсінігі кіреді.
Қазақстан Республикасының «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» Заңының 2 бабында: «осы Заңда мемлекеттік міндеттерді атқаратын адамдардың, сондай – ақ соларға теңестірілген адамдардың лауазымдық өкілеттігін және соған байланысты мүмкіндіктерін пайдалана отырып, жеке өзі немесе делдалдар арқылы заңда көзделмеген мүліктік игіліктер мен артықшылар алуы, сол сияқты бұл адамдарға жеке және заңды тұлғалардың аталған игіліктер мен артықшылықтарды құқыққа қарсы беруі арқылы оларды сатып алуы сыбайлас жемқорлық деп ұғынылады» делінуі біздерге сыбайлас жемқорлық түсінігі Заңда тек парақорлық ретінде танылатындығы туралы ұйғарымға келуге мүмкіндік береді, алайда, Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі 41 бабының бірінші ескертуіне жүгінетін болсақ, сыбайлас жемқорлық қылмыстар болып Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311, 312, 313 баптары ғана танылмайды, ал мұндай барлығы он екі қылмыс құрамдары көзделінген [7].
Пара беру, яғни Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311 бабымен көзделген қылмыс құрамын Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 224 бабы «Заңсыз сыйақы алу» мен 231 бабы «Коммерциялық сатып алу» қылмыс құрамдарынан ажырата білу керек, себебі мағынасына қарай бұл үш қылмыс құрамы ұқсас болып келед, үш жерде де сатқындықтың орны бар, бірақ айырмашылықтың бірі болып субъектілерде болып табылады. Егер парақорлық қылмыстар бойынша жауапқа тартылатын субъектілер тізімі Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 307 бабының ескертуінде көзделген және Қазақстан Республикасының «Сыбайас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» заңында ашылған болса, Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 224 бабы «Заңсыз сыйақы алу» мен 231 бабы «Коммерциялық сатып алу» қылмыс құрамдарының субъектілері болып Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 307 бабының ескертуінде көзделген субъектілерінен басқа субъектілер жатады.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:
1бөлім. Парақорлықтың түсінігі және оның криминологиялық мінездемесі.
1.1. Парақорлықтың түсінігі
Парақорлық сыбайлас жемқорлықтың құрамдас бөлігі болып табылады.
Парақорлықтың түсінігін берер алдында сыбайлас жемқорлықтың түсінігін
берейік.
Сыбайлас жемқорлықпен күрес нәтижелі болу үшін сыбайлас жемқорлықтың
нақты түсінігін шығару қажет. Егер сыбайлас жемқорлықтың түсінігін білетін
болсақ, ұлттық және халықаралық дәрежеде сол зұлымдықпен күресудің
нәтижелерін игеруге көмектесетін. Көптеген жылдары бойы халықаралық ғылыми
форумдарда сыбайлас жемқорлықтың түсінігі талқыланды. Сыбайлас жемқорлықтың
дәстүрлі құқықтық анықтамасы сол зұлымдықтың салмақтылығын нақты ашып бере
алмады және халықаралық талқылануға душар болған [1].
Қылмыстылықтың алдын алу және қылмыскерлерге әсер ету сұрақтары бойынша
Біріккен Ұлттар Ұйымының 8 Конгресінде (Гавана, 1990 жыл), ал одан соң
Біріккен Ұлттар Ұйымының 9 Конгресінде (Каир, 1995 жыл) сыбайлас
жемқорлыққа концептуалдық тұрғыдан анықтама беруі орын алды. Соған орай
сыбайлас жемқорлыққа келесідегідей түсінік берілген: Жеке мақсатта
мемлекеттік билікті теріс пайдалану жолымен пайда табу [2].
Сыбайлас жемқорлықтың ішіне: парақорлық, непотизм (жеке байланыстар
негізінде қамқоршылық жасау), жария қаражатты жеке ысырап ету мақсатымен
иемденіп алу және мемлекет лауазымды тұлғаларының мемлекеттік билікті теріс
пайдалануын кіргізеді. [3].
Еуропа Кеңесінің сыбайлас жемқорлықтың тәртіптік тобы (GMS) сыбайлас
жемқорлыққа одан да кеңейтілген анықтама берген: Жеке өзіне немесе басқа
адамдарға заңсыз пайда алу мақсатындағы мемлекет органдарында немесе жеке
секторда белгілі бір міндеттерді орындауға тапсырылған лауазымды тұлғаның,
жеке кәсіпкердің, тәуелсіз агенттің парақорлығы немесе басқа да қоғамға
қауіпті іс - әрекеті болып табылады [4].
Ашықтылық, есеп беру, және бақылаудың жоқтылығына және де мемлекет
лауазымды тұлғалардың басқару монополиясының дискрециондық
өкілеттіктерінің кең болуына байланысты сыбайлас жемқорлық олигархия мен
авторитаризмге әкеп соқтырады [5, 30 бет].
Парақорлық – ең қоғамдық-қауіпті лауазымды қылмыстардың бірі болып
табылады. Парақорлық өзіндік үш қылмыс құрамын қамтиды: пара алу (Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311 бабы), пара беру (Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексінің 312 бабы), парақорлыққа делдал болу
(Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 313 бабы). Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексінің 41 бабының бірінші ескертуіне сәйкес
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311, 312, 313 баптары
сыбайлас жемқорлық қылмыстар болып танылады. Сондықтан олардың мелекеттің
келтіретін залалы зор.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311 бабына сәйкес
пара алу – мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамның немесе оған
теңестірілген адамның өзі немесе делдал арқылы пара берушінің немесе немесе
оның өкілі болған адамның пайдасына жасаған іс - әрекеті (әрекетсіздігі)
үшін ақша, бағалы қағаздар, өзге де мүлік, мүлікке құқығы немесе мүлік
сипатындағы пайда түрінде пара алуы, егер, мұндай іс-әрекет (әрекетсіздік)
мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамның немесе оған теңестірілген
адамның қызметтік өкілеттігіне кіретін болса не ол қызметтік жағдайына
байланысты осындай іс - әрекетке (әрекетсіздікке) мүмкіндік жасаса, сол
сияқты жалпы қамқоршылығы немесе қызметі бойынша жол берсе түсінігі кіреді
[6].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 312 бабына сәйкес пара
беру - мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамға немесе оған
теңестірілген адамға тікелей немесе делдал арқылы пара беру түсінігі
кіреді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 313
бабына сәйкес парақорлыққа делдал болу - пара алушыға және пара берушіге
пара алу мен беру туралы олардың келісімге жол жеткізуге немесе іске
асыруға жәрдемдесу түсінігі кіреді.
Қазақстан Республикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы
Заңының 2 бабында: осы Заңда мемлекеттік міндеттерді атқаратын адамдардың,
сондай – ақ соларға теңестірілген адамдардың лауазымдық өкілеттігін және
соған байланысты мүмкіндіктерін пайдалана отырып, жеке өзі немесе делдалдар
арқылы заңда көзделмеген мүліктік игіліктер мен артықшылар алуы, сол сияқты
бұл адамдарға жеке және заңды тұлғалардың аталған игіліктер мен
артықшылықтарды құқыққа қарсы беруі арқылы оларды сатып алуы сыбайлас
жемқорлық деп ұғынылады делінуі біздерге сыбайлас жемқорлық түсінігі Заңда
тек парақорлық ретінде танылатындығы туралы ұйғарымға келуге мүмкіндік
береді, алайда, Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі 41 бабының
бірінші ескертуіне жүгінетін болсақ, сыбайлас жемқорлық қылмыстар болып
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311, 312, 313 баптары ғана
танылмайды, ал мұндай барлығы он екі қылмыс құрамдары көзделінген [7].
Пара беру, яғни Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311
бабымен көзделген қылмыс құрамын Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінің 224 бабы Заңсыз сыйақы алу мен 231 бабы Коммерциялық сатып
алу қылмыс құрамдарынан ажырата білу керек, себебі мағынасына қарай бұл үш
қылмыс құрамы ұқсас болып келед, үш жерде де сатқындықтың орны бар, бірақ
айырмашылықтың бірі болып субъектілерде болып табылады. Егер парақорлық
қылмыстар бойынша жауапқа тартылатын субъектілер тізімі Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексінің 307 бабының ескертуінде көзделген және
Қазақстан Республикасының Сыбайас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңында
ашылған болса, Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 224 бабы
Заңсыз сыйақы алу мен 231 бабы Коммерциялық сатып алу қылмыс
құрамдарының субъектілері болып Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінің 307 бабының ескертуінде көзделген субъектілерінен басқа
субъектілер жатады.
1.2. Парақорлықтың криминологиялық мінездемесі.
Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаев өзінің Қазақстан - 2030 жолдауында: Тұлғалар мен лауазымдарға
қарамай сыбайлас жемқорлықпен қатігез түрде күресу қажет деп айтқан [8]
Парақорлық қылмыстарының криминологиялық мінездемесіне көшер алдында
келесідегідей құқықтық статистиканы келтірейік.
Егер парақорлықтың қоғамға әкелетін зардаптарына келіп тоқталатын
болсақ, онда біз Генералды Прокуратура Құқықтық статистика және арнайы
тіркелімдер Комитетінің мәліметтеріне сүйенуіміз керекпіз.
Ең біріншіден, сыбайлас жемқорлық қылмыстар және олардың динамикасы
жайлы (6 айға) бүкіл құқыққорғау органдары бойынша тоқталайық.[9]
Сыбайлас жемқорлық қылмыстар және олардың динамикасы жайлы (6 айға) бүкіл
құқыққорғау органдары бойынша.
Тіркелінген 2004ж. 2005ж. 2006ж.
Сыбайлас 655 915 1091
жемқорлық
қылмыстары
тірккелгеннің
барлығы
Қазақстан 114 152 178
Республикасының
Қылмыстық
Кодексі 311
бабы.
Қазақстан 23 61 116
Республикасының
Қылмыстық
Кодексі 312
бабы.
Қазақстан 4 17 4
Республикасының
Қылмыстық
Кодексі 313
бабы.
Бұдан мынадай қорытынды жасауға болады:
1) Сыбайлас жемқорлық қылмыстары тірккелгеннің барлығынан Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексімен көзделген 311 бабы Пара алу 2004
жылы - 17,4%, 2005 жылы - 16,61%, 2006 жылы - 16,32% құрайды.
2) Сыбайлас жемқорлық қылмыстары тірккелгеннің барлығынан Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексімен көзделген 312 бабы Пара беру 2004
жылы – 3,5%, 2005 жылы – 6,67%, 2006 жылы – 10,63% құрайды.
3) Сыбайлас жемқорлық қылмыстары тірккелгеннің барлығынан Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексімен көзделген 313 бабы Парақорлыққа
делдал болу 2004 жылы – 0,61%, 2005 жылы – 1,86%, 2006 жылы – 0,37%
құрайды.
Оған қоса айта кететін жайт, сыбайлас жемқорлық қылмыстардың бүкіл
тіркелген қылмыстардың ішінен мөлшер – салмағы: 2005 жылы - 1,3%, ал 2006
жылы - 1,6%. Көбінесе бұл сол қылыстардың үлкен латенттілігімен және пара
беруші де, пара алушы да жеке қызығушылығымен байланысты болады.
Егер біз қаржы полициясының сыбайлас жемқорлық қылмыстарын
тірккелуіне келіп тоқталсақ, келесігідей кесте сызуға болады.
Қаржы полициясы органдарында сыбайлас жемқорлық қылмыстары туралы
Тіркелінген 2004ж. 2005ж. 2006ж.
Сыбайлас 386 731 867
жемқорлық
қылмыстары
тірккелгеннің
барлығы
Қазақстан 52 93 94
Республикасының
Қылмыстық
Кодексі 311
бабы.
Қазақстан 10 42 88
Республикасының
Қылмыстық
Кодексі 312
бабы.
Қазақстан 3 5 2
Республикасының
Қылмыстық
Кодексі 313
бабы.
Бұл статистика бізге келесі жайды куәландырады: тіркелінген сыбайлас
жемқорлық қылмыстардың сандық мөлшері 2004 жылдан 2006 жылға дейін 481
қылмысқа өсті. Егер бұл сан 2004 жылы 386 тең болса, ал 2006 жылы бұл сан
867 болды.
Егер біз сыбайлас жемқорлықтың субъектілеріне көшетін болсақ,
Қазақстан Респубикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңы
бойынша тәртіптік жауапкершілікке тартылған субъектілердің тізімін атап өту
қажет.
Қазақстан Респубикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы
заңы бойынша тәртіптік жауапкершілікке тартылған субъектілер тізімі.
Тіркелінген 30.06.2005 жылына 30.06.2006 жылына
Барлығы 4918 6065
Ішкі істер Министрлігі812 1143
Ұлттық қауіпсіздік 0 0
Комитеті
Прокуратура органдары 3 6
Әділет органдары 24 75
Қаржы полициясы 20 32
Салық комитеті 73 80
Қаржы Министрлігінің 74 99
Кедендік бақылау
Комитеті
Қоғаныс Министрлігінің 642 352
Қарулы күштері
Ішкі істер 64 69
Министрлігінің ішкі
әскерлері
ҰҚК шекаралық қызметі 47 56
Республикалық Гвардия 0 0
ТЖМ (төтенше) 133 112
Судьялар 0 2
Әкімдер 287 330
Депутаттар 3 5
президенттікке, 0 0
депутаттыққа
кандидаттар
Соттық атқарушылар. 35 35
Басқа мемлекеттік 2701 3669
органдардың
қызметкерлері.
Жоғары аталып өтілген статистикаға сүйене мынадай қорытынды жасауға
болады
Біріншіден, құқыққорғау органдары жылдан жылға парақорлық қылмыстарды
ашу мен алдын алу деңгейі өсіп келуде
Екіншіден, сыбайлас жемқорлық қылмытарын ашу мен тергеу функцияларын
экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес Агентігіне
бергеннен соң қаржы полициясының парақорлық қылмыстарды ашу мен тергеудің
деңгейі өсуде.
Үшіншіден, құқыққорғау органдарында және мемлекеттің басқа да
органдарында жылдан жылға Қазақстан Респубикасының Сыбайлас жемқорлыққа
қарсы күрес туралы заңың бұзуы байқалып тұр.
Төртіншіден, бұл қылмыстардың бүкіл қылмыстар арасындағы ара салмағы
төмен деңгейде болуын көрсетеді.
Құқыққорғау органдарының және мемлекеттің басқа да органдарының
лауазымды тұлғаларының сатқындылыққа барудың, яғни мемлекет органдарында
парақорлықтың өсуі келесі криминологиялық себептерге байланысты:
Біріншіден, мемлекет органдары лауазымды тұлғаларының жалақысының және
әлеуметтік көмек деңгейінің төмен болуында.
Екіншіден, бұл қылмыстардың түрлері жоғары латентті қылмыстар
түрлеріне жатуында, яғни пара беруші де, пара алушы да, парақорлыққа делдал
болушы да параның берілуі мен параның алуында мүдделі болады және де соны
жасыруға тырысады.
Үшіншіден, бұрыннан келіп жатқан халық менталитеті әрбір істің құны
бар деп есептеуінде.
Сол парақорлық қылмыстарын алдын алу үшін мемлекет тарапынан
Қазақстан Республикасының 1999 жылдың 23 тамызынан № 453-1 Мемлекеттік
қызмет туралы заңының 24 бабы Мемлекеттік қызметкерлердің әлеуметтік
қамсыздандырылуы мен 25 бабына сай келесі шарттар көзделген:
-мемлекеттік қызметкерлер заңнама көздеген тәртіппен тұрғын үймен
қамсыздандырады.
-мемлекеттік қызметкерлердің зинақорлық және әлеуметтік қамсыздандырылуы
Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша жүзеге асырылады [10].
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес шаралары 2001 – 2005 жылдар бойынша
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы мемлекеттік бағдарлама туралы
Қазақстан Республикасының Президентінің 2001 жылғы 5 ақпанында шыққан
үкімінің 5.4. тармақшасында жазылған: Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мемлекет
саясатын пропагандасы:
-Сыбайлас жемқорлыққа қарсы бағдарламаның орындалуы туралы қоғамды
хабарлау.
-Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мемлекет саясатын пропагандалау, сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес заңнамасының негіздерін түсіндіру,
-Республиканың жоғары оқу орындарында сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
заңнамасы бойынша лекциялар курсын еңгізу.
-Құқық қорғау органдарының бұқаралық ақпарат құралдарымен тығыз байланыс
орнату.
- Құқық қорғау органдарының абыройы мен даңқын бұқаралық ақпарат құралдары
арқылы көтеру, азаматтардың отан сүйгіш сезімдерін ояту, қылмыскерлерді
жазалау.
-Басқа мемлекеттердің сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес бағдармаларын
попуяризациялау [11].
Жоғарыда аталып өтілген статистикаға сүйене біз парақорлық
қылмыстарының даму тенденциясын көрдік және де құқыққорғау органдарының
қызметкерлерінің өздері сыбайлас жемқорлықпен күресе отырып, Қазақстан
Республикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңын бұзады.
Тағы да айта кететін жәйт, құқыққорғау мен басқа мемлекет органдарындағы
қызметкерлерінің парақорлық белгілерімен күресудің алғышарттары туралы
айтылып өтілді.
2бөлім. Парақорлықтың қылмыстық-құқықтық және криминалистикалық
мінездемесі.
2.1. Парақорлықтың қылмыстық-құқықтық мінездемесі.
Парақорлық сыбайлас жемқорлықтың құрамдас бөлігі ретінде өз құрамына
үш қылмыс құрамын енгізеді:
1. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311 бабымен көзделген
Пара алу қылмыс құрамы.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 312 бабымен көзделген
Пара беру қылмыс құрамы.
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 313 бабымен көзделген
Парақорлыққа делдал болу қылмыс құрамы.
Енді осы жоғары атап өткен парақорлықтың үш қылмыстық құрамының
объектілерін және объективтік жақтарын ашып өтуіміз қажет.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311 бабымен көзделген
Пара алу қылмыс құрамының, 312 бабымен көзделген Пара беру қылмыс
құрамының, 313 бабымен көзделген Парақорлыққа делдал болу қылмыс
құрамының тікелей объектісі ретінде мемлекет қызметі мен мемлекет
басқарудың мүдделері болып табылады.
Парақорлықтың заты ретінде ақша, бағалы қағаздар, өзге де мүлік,
мүлікке құқығы немесе мүлік сипатындағыпайда болып табылады [12].
Ақша пара заты ретінде Қазақстан Республикасының ақшалай белгілерімен
қоса басқа мемлекеттердің ақшалай белгілері шыға алады. Ақшалай белгілердің
параның затына жатқызудың ең басты белгісі болып белгілі бір мемлекеттің
қаржылық айналымында сол ақшалай белгілердің болуы табылады. Айналымнан
шығып кеткен ақша, тиындар да, ассигнациялар да, егер олар нумизматикалық
құндылықты иеленсе немесе егер тиындардың материалдарының құндылығы болса
(мысалы, күміс, алтын және тағы да басқа), онда жоғары аталып өткен тиындар
мен ассигнацияларды пара затына жатқызуға болады. Бұл жағдайда айналымнан
шығып кеткен ақшалай белгілер өзге де мүлік ретіндегі пара заты болып
табылады.
Пара заты ретіндегі бағалы қағаздар ретінде мүліктік құқықтарды
куәландыратын құжаттар түсініледі (акциялар, облигациялар, векселдер,
чектер, депозиттік сертификаттар, коносаменттер және де тағы да басқа).
Пара заты ретіндегі өзге де мүлік ретінде материалдық құндылығы бар
заттар шығады (зергерлік бұйымдар, авто транспорттық көліктер, тұрмыстық
және басқа техника, киім – кешек, азық – түлік, жиһаз және тағы да басқа).
Пара заты ретіндегі мүлікке құқығы ретінде белгілі бір тұлғаны мүлікті
иелену, иемдену, басқару құқықтары қамтамасыз ету болып таылады. Мысалы,
автотранспорттық көлікті жүргізу құқығына сенім хат беру және тағы да
басқа.
Пара заты ретіндегі мүлік сипатындағы пайда ретінде өтелімсіз
негізінде немесе айғақты төмендетілген баға негізінде пара алушыға
материалдық сипатындағы қызметтер істеуді жатқызады.
Жалпы ережелер бойынша лауазымды тұлғаның іс – қимылында парақорлыққа
жатқызылатын қылмыс құрамының барын немесе жоғын шешу үшін пара алған пара
мөлшерінің маңызы жоқ. Сонымен бірге Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінің 9 бабы екінші бөліміндегі көрсетілген ережелер Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311 бабы мен 312 бабының іс-
әрекеттеріне жатқызуға болады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінің 9 бабында келесі көзделген: Осы Кодекстің Ерекше бөлімінде
көзделген қасыбір әрекеттің белгілері формальды болса да, бірақ елеулі
маңызы болмағандықтан қоғамдық қауіпті емес, яғни жеке адамға, қоғамға және
мемлекетке зиян келтірмеген және зиян келтіру қаупін туғызбаған іс - әрекет
немесе әрекетсіздік қылмыс болып табылмайды. Соған байланысты заң шығарушы
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311 бабының екінші
ескертуінде және де 312 бабының бірінші ескертуінде ескерткен: Егер
сыйлықтың құны екі айлық есептік көрсеткіштен аспаса, мемлекеттік қызметтер
атқаруға уәкілетті адамның не оған теңестірілген адамның бірінші рет сыйлық
ретінде мүлік, мүлікке немесе өзге де мүліктік пайдаға құқық алуы (беруі)
бұрын жасалған заңды әрекеті (әрекетсіздігі) үшін алдын ала уағдаластық
болмаған жағдайда маңызы аз екендігіне байланысты қылмыс болып табылмайды
және тәртіптік ретпен қудаланады.
Бұл жерде Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311 бабының
екінші ескертуі және де 312 бабының бірінші ескертуінде көрсетілген сыйлық
мөлшері мен Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 510 бабында
көрсетілген сыйлық мөлшерінің арасындағы қарама – қайшылықтарды көреміз.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің Сыйға тартуды шектеу атты
510 бабында келесідегідей жазылған: Заты шаруашылық жүргізу немесе
оралымды басқару құқығына жататын заңды тұлға, егер заң актілерінде өзгеше
көзделмесе, меншік иесінің келісімімен өзінің затын сатуға құқылы. Бұл
шектеу құны заң актілерінде белгіленген он айлық есептік көрсеткіш
мөлшерінен аспайтын әдеттегі сыйлықтарға қолданылмайды [13].
Бұл жерде Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311 бабымен
көзделген қылмыс құрамының объективтік жағы мемелекеттік қызметтер атқаруға
уәкілетті адамның немесе оған теңестірілген адамның өзі немесе делдал
арқылы пара берушінің немесе оның өкілі болған адамның пайдасына жасаған іс
- әрекеті (әрекетсіздігі) үшін, егер мұндай іс - әрекет (әрекетсіздік)
мемелекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамның немесе оған теңестірілген
адамның қызметтік өкілеттігіне кіретін болса не ол қызметтік жағдайына
байланысты осындай іс - әрекетке (әрекетсіздікке) мүмкіндік жасаса, сол
сияқты жалпы қамқоршылығы немесе қызметі бойынша жол берсе болып табылады.
Пара алу әртүрлі нысанда жасалына алады: заттай, ақшалай немесе
мүлікке құқығы, не мүлік сипатындағы пайда түрінде алуы және тағы да басқа.
Аталған қылмыс құрамының міндетті белгісі ретінде мемелекеттік
қызметтер атқаруға уәкілетті адамның немесе оған теңестірілген адамның
әрекетімен, пара берушінің немесе оған делдал адамның арасындағы келісімдік
байланысы болуы қажет. Соның ішінде бұл әрекет (әрекетсіздік), пара алушы
лауазымды адамның қызмет жағдайымен байланысты (мысалы, тергеуші өзінің
жүргізуіндегі қылмыстық ісін тоқтатуы) болатындығында. Кейбір жағдайда
қызметтің лауазымдық жағдайымен байланыссыз тұрғыдағы пара алуы орын алады
(мысалы, аудан әкімі өзінің дәрежесін пайдаланып субъектінің салық төлеу
жауаптылығынан босатуы).
Пара алу тек нақты келісімді әрекеттермен ғана емес,сонымен қатар
қамқоршылық немесе қызметі бойынша жол беру (еңбектік тәртіп бұзғандығын
ескермеу, жасырып қалуы және тағы да басқа) арқылы жасалынады.
Пара алу қылмыстың формальды құрамына жатады. Қылмыс пара алушының
пара алған сәтінен, яғни сол пара алғандығы үшін пара берушіге қажетті
жағдайларды жасауы немесе толық орындалуына қарамастан аяқталады.
Осыған сәйкес пара алушы, параның толық немесе жартылай алғандығының
маңыздылығының жоқ екендігін біле алмауы мүмкін. Демек, заң бойынша
ешқандай маңыздылығы жоқ.
Егер пара жартылай алынып, бірақ ірі мөлшерде деп танылса, онда мұндай
жағдайда ол ірі мөлшердегі пара алуға оқталу деп ескеріленеді. Сол сияқты
жалған ақша, не болмаса адамға байланысты емес мән – жайлар бойынша ақырына
дейін жеткізілмесе, пара алуға оқталу деп ескеріленеді (мысалы, әрекеттің
құқық қорғау органдарымен тоқтатылуы) [14, 11 тармақшасы].
Мүлікке немесе өзге мүліктік пайдаға құқық алуы бұрын жағдайда, оның
қылмыстық жауаптылыққа маңыздылығы болмайды.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 312 бабымен көзделген
Пара беру қылмыс құрамының объектісі Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінің 311 бабының объектісімен толықтай ұқсас болып келеді.
Жоғарыда атап өткеніміздей Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінің 312 бабының бірінші ескертуінде белгілінгендей, мемлекеттік
қызметер атқаруға уәкілетті адамға немесе оған теңестірілген адамға оның
бұрын жасаған іс - әрекеті (әрекетсіздігі) үшін екі айлық есептік
көрсеткіштен аспайтын сомада немесе құны сондай алғаш рет сыйлық беру, егер
лауазымды адам жасаған іс - әрекет (әрекетсіздік) алдын ала уағдаластықпен
байланысты болмаса, қылмыстық жауаптылыққа әкеп соқтырмайды.
Қылмыстың объективтік жағы болып мемлекеттік қызметер атқаруға
уәкілетті адамға немесе оған теңестірілген тікелей немесе делдал арқылы
пара беруі танылады. Аталған қылмыс құрамы формальды болып табылады. Пара
беру лауазымды адамның параны толық немесе жарым – жартылай алғанына
қарамастан немесе сол пара берушіге қажетті жағдайларды толық түрде
орындалуына байланысты болмаса да, яғни сол параны берген сәттен қылмыс
аяқталған болып саналады.
Егер мемлекеттік қызметер атқаруға уәкілетті адамның немесе оған
теңестірілген адамның пара берушімен пара алуы туралы келісім жоқ болса
немесе параны қабыл алмаса, мұндай жағдайда пара беруге оқталу, не
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 349 бабымен көзделген параға
немесе сатып алуға арандату болып табылады.
Парақорлық үшін жауапкершілік жөніндегі заңдарды соттардың қолданылуы
туралы Қазақстан Республикасының Жоғары Сот Пленумының 1995 жылғы 22
желтоқсандағы №9 қаулысында Мемлекеттің, қоғамның немесе ұйымдардың
басшылары қызметі бойынша бағынышты адамдарға басқа лауазымды адамдарға
пара беру жолымен ойланған әрекетке немесе әрекетсіздікке жетуге тапсырма
берсе, ондай адамдар пара беруші ретінде жауапқа тартылады. Пара үшін
ойлаған әрекеттерді орындауға келісімге келген және параны табыс еткен
қызметкер параны беруге қатысушы ретінде жауапқа тартылуы тиіс. Егер
аталған адам жүктелген істің сипатын біле тұрып, тек параны апарып берсе,
оның әрекеті парақорлыққа делдал ретінде сараланды деп түсіндірілген.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 313 бабымен көзделген
Парақорлыққа делдал болу қылмыс құрамының объектісі және оның қылмыстың
заты толық түрде пара алудың объектісі мен қылмыс затымен ұқсас болып
келеді.
Парақорлыққа делдал болудың объективтік жағы екі нысанмен
сипатталынады:
1) Пара алушыға және пара берушіге пара алу мен беру туралы олардың
арасындағы келісімге қол жеткізу.
2) Пара алушыға және пара берушіге пара алу мен беруді іске асыруға
жәрдемдесуі.
Парақорлыққа делдал болудың осы екі нысанның белгілерімен не болмаса
біреуінің болуымен де сипатталады.
Пара алушы мен пара берушінің параның беруі және оның алынуы туралы
келісімге келуі белгілі бір сөз байласу, кездесулер, келісімдік сөз
байласу, осы делдал арқылы жүзеге асырылады.
Парақорлыққа делдал болудың нысандары, қылмыстың аяқталу белгілеріне
байланысты айырмашылықтарға ие болып отыр.Делдал болудың бірінші нысаны
бойынша, пара алушыға және пара берушіге пара алу мен пара беру туралы
олардың арасындағы келісімге қол жеткізген сәтінен қылмыс аяқталынған деп
есептелінеді. Сонымен қатар, пара беруші, пара алушыға пара бергендігі не
болмаса бермегендігінің маңыздылығы ескерілмейді.
Парақорлыққа делдал болудың екінші нысаны бойынша пара алушыға және
пара берушіге пара алуы мен беруін іске асыруға жәрдемдескен сәтінен, яғни
параны алғаннан бастап қылмыс аяқталған болып ескерілінеді.
Парақорлыққа делдал болуда, параны алуға немесе беруге қатысушыдан
айырмашылығын білуіміз қажет. Делдал яғни сөздің мазмұны бойынша пара
беруші немесе пара алушымен тікелей қарым – қатынасқа түсіп өзара келісімге
келтіруші ретінде көрінеді. Қатысушы, пара беруші немесе пара алушының
жағынан шығатын адам. Парақорлық үшін жауапкершілік жөніндегі заңдарды
соттардың қолдану тәжірибесі туралы Қазақстан Республикасының Жоғары Сот
Пленумының 1995 жылының 22 желтоқсанындағы №9 қаулысында параны беруді
немесе алуды ұйымдастырып, бұған біреуді итермелеген немесе параны алуға,
беруге көмектесуші болған әрі бір мезгілде делдал міндетін атқарған
лауазымды адам немесе басқа адам параны беруге немесе алуға қатысқаны үшін
жауапқа тартылады. Мұндай қатысушының әрекетін саралау жөніндегі мәселе
оның пиғылына, пара берушінің немесе пара алушының қайсысының мүддесі үшін,
кімнің жағында болғанына қарай шешілуі тиіс. Мұндай жағдайда оның әрекетін
парақорлыққа делдал болу үшін жауапкершілік белгіленген бап бойынша қосымша
саралаудың қажеті жоқ деп белгіленген.
Қазақстан Республикасының 1999 жылдың 23 тамызынан № 453-1 Мемлекеттік
қызмет туралы заңы 1 бабы келесі түсініктемелер береді:
Лауазымды адамдар – тұрақты, уақытша немесе арнаулы өкілеттік бойынша
өкіметтің өкілі қызметін жүзеге асырушы не мемлекеттік органдарда, сондай –
ақ Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінде, Қазақстан Республикасының
басқ да әскерлері мен әскери құралымдарында ұйымдастырушылық – әкімшілік
немесе әкімшілік – шаруашылық қызметтерді орындаушы адамдар деп танылады.
Саяси мемлекеттік қызметкер – саяси мақсаттарды жүзеге асыруда
жауаптылыққа ие және оның тағайындалуы мен жұмыстан босатылуы саяси
айқындаушы мінезі бар мемлекеттік қызметкер болып табылады.
Сол заңның 7 бабына сай мемелекет қызметкерлерінің саралануына
келесідегідей саяси лауазымдар кіреді:
1. Қазақстан Республикасының президенті мен оның орынбасарларымен
тағайындалған.
2. Қазақстан Республикасы Парламентінің палаталары, Парламент
депутаттарының Төрағалары мен олардың орынбасарларымен
тағайындалған.
3. Конституцияға сәйкес Президент пен Үкіметтің өкілдері [15].
Орталық атқару органдары мен ведомтволардың бастықтары.
Аталған қылмыс құрамының субъектісі болып – мемелекет қызметтерін
атқаруға уәкілетті адам немесе оған теңестірілген адам болып танылады. Егер
субъект пара алу мақсатында өзін жалған түрде лауазымды тұлға ретінде
көрсетсе оның әрекеті пара беруге айдап салу ретінде дәрежеленеді.
Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 2 шілдесінен Сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес туралы №267 – 1 заңының 3 бабында сыбайлас
жемқорлықпен байланысты құқықбұзышылықтардың субъектілері белгіленген.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311 бабымен көзделген
Пара алу қылмыс құрамының субъективтік жағы тікелей қасақаналық болып
табылады. Субъект пара алуы туралы білуі және оны алуды тілеуі қажет.
Сонымен қатар кінәлі аталған әрекеттерді орындалмағандығы үшін пара алуы
қажет екендігі туралы ниеті қамтылуы тиіс.
Субъективтік жағынан ең бастысы, лауазымды адамның пара алуға өз еркі
болғандығын анықтауымыз қажет. Егер лауазымды тұлғаға қамқоршылығы үшін өз
еркімен тыс келісімсіз пара ұсынылса пара алудың белгілерін құрамайды.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311 бабы екінші бөлігі
дәрежеленген қылмыс құрамы, яғни лауазымды адамның нақ сол әрекеттерді
жасауы, сол сияқты заңсыз іс - әрекет (әрекетсіздігі) үшін пара алуын
белгілейді. Заңсыз іс - әрекет деп мемлекеттің заңды мүдделерін бұза отырып
теріс әрекеттер жасауын айтамыз. Егер заңсыз іс - әрекеттер қылмыс болып
танылса, ондай жағдайда осы әрекеттерді 311 баптың екінші бөлігімен және
Қылмыстық Кодекстің сәйкес баптардың жиынтығымен (тонау, қызмет
өкілеттіктерін теріс пайдалану, қызметтік жалғандық жасау көрінеу заңсыз
қылмыстық жауаптылықтан босату және тағы да басқа) дірежеленуі тиіс.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311 бабы үшінші бөлігі
жауапты мемелекеттік лауазымды атқарушы адам жасаған әрекеттер үшін
қылмыстық жауаптықты көздеген.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311 бабы төртінші
бөлігі пара алудың дәрежеленген белгілерін көздеген:
• қорқытып алу жолымен
• адамдар тобы алдын ала сөз байласып не ұйымдасқан топ
• ірі мөлшерде
• әлденеше рет жасалса
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сот Пленумының 1995 жылғы 22
желтоқсандағы №9 қаулысының сегізінші тармағы Лауазымды адамның пара
берушінің заңды мүддесіне зала келтіретін әрекеттер істеленетінін айтып
қорқыту әрекеттерін жасап пара талап етуі немесе соңғыны өзінің құқықтық
мүдделеріне тиетін зиянды зардаптар болдырмау мақсатында пара беруге мәжбүр
болуы жағдайына жеткізу - параны қорқытып алу арқылы алу деп танылады деп
жазған.
Адамдар тобы алдын ала сөз байласып немесе ұйымдасқан топтың түсінігі
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 31 бабында белгіленген.
Жоғарыда аталып өткен Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сот Пленумының 1995
жылғы 22 желтоқсандағы №9 қаулысының алтыншы тармағына сәйкес лауазымды
емес адаммен келісіп пара алған лауазымды адамның әрекеті бір топ адамның
алдын ала келісіп пара алғаны ретінде бағаланбайды. Сондықтан адамдар тобы
алдын ала сөз байласып немесе ұйымдасқан топ иелері тек лауазым иелері
болуы тиіс.
Осы қылмыстың құрамына кіретін субъектілер лауазымды адам болып
танылмаса, олар Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 27 бабына
сілтене отырып, пара алуда қылмысқа қатысушы болып танылады. Қылмыс
аяқталған болып, параны ең болмағанда бір лауазымды адамның алған сәтінен
бастап қылмыс жасалынды деп есептелінеді және бұл жерде пара берушінің пара
алуға бірнеше лауазымды адамның қатысқандығы екендігінің білгендігі немесе
ол туралы білмеуінің маңыздылығы болмайды.
Ірі мөлшердегі пара алудың түсінігі Қазақстан Республикасының
Қылмыстық Кодексінің 311 бабының бірінші ескертуінде белгіленген (бес жүз
айлық есептік көрсеткіштен асатын ақша соммасы, бағалы қағаздың, өзге де
мүліктің немесе мүліктік сипаттағы пайданың құны ірі мөлшердегі пара деп
танылады). Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сот Пленумының 1995 жылғы 22
желтоқсандағы №9 қаулысында белгіленгендей, бір топ адамның алдын ала
келісімі бойынша алынған параның мөлшері алынған бағалы заттардың немесе
көрсетілген қызметтің жалпы құны бойынша анықталады, ал негізсіз иемделген
бағалы заттарды мемлекет есебіне қайтару кезінде әрбір пара алушының
ақшалай немесе материалдық пайдасының мөлшері тұрғысынан есептелінеді.
Егер ірі немесе ірі мөлшердегі заңсыз сыйақы бөліп – бөліп алынса, бірақ
бұл әрекет жалғасы бір қылмыстың жеке көріністері болып табылса, істелінген
әрекет тиісінше ірі немесе аса ірі мөлшерде алынған пара ретінде
сараланады.
Әлденеше рет жасалу – лауазымды адамның өзі немесе делдал арқылы
(Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодекстің 11 бабында белгіленгендей)
аталған белгілері бар әрекеттерді әлденеше рет жасалуы деп танылады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодекстің 312 бабымен көзделген
Пара беру қылмыс құрамының субъективтік жағы болып тікелей қасақаналық
танылады. Субъект пара алушының тапсырмасымен әрекет ете отырып, тікелей
пара беруді ұйымдастырып, лауазымды адамға немесе басқа адамға пара
бергендігі туралы білуі немесе тілеуі қажет.
Жоғарыда аталып өтілген Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сот
Пленумының қаулысында құнды нәрселердіалудың немесе қызмет көрсетудің
шарттары арнайы келісілмеген,бірақ қылмысқа қатысушылар параны берушінің
мүддесінқанағаттандыру мақсатында табыс еткенін түсінген жағдайда айыпты
адамдардың әрекеттері пара беру және пара алу деп дәрежеленуге жатады.
Басқа мақсатпен қымбат заттарды (мысалы, мемлекеттік қызметші өзінің қызмет
бойынша бастығы қызының қолын сұрауы үшін бағалы сыйлық ұсынуы) беру осы
қылмыс құрамын құрамайды.
Пара берудің субъектісі болып – он алты жасқа толған қандай да
болмасын адам танылады.
Аталған қылмыс құрамының екінші бөлігі дәрежеленген құрамды: көрінеу
заңсыз іс - әрекет (әрекетсіздік) жасағаны үшін лауазымды адамға пара беру,
сол сияқты әлденеше рет; ұйымдасқан топтың пара беруін белгілейді.
Көрінеу заңсыз іс - әрекет (әрекетсіздік) әртүрлі сипатта болуы
мүмкін: көрінеу заңсыз жүргізушінің куәлігін беру, пәтер беру, қылмыстық
жауаптылықтан босату тағы да басқа.
Пара беруші адам пара алушы адамның жасаған іс - әрекетін
(әрекетсіздігін) заңсыз екендігін ұғыну маңызды болып табылады. Егер пара
лауазымды адамға қылмыстық іс - әрекетті (әрекетсіздікті)жасауы үшін
берілген болса, пара беруші адам Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодекстің 312 бабы екінші бөлігі бойынша және қылмысқа айдап салушы
ретінде, қылмыстық жиынтығы бойынша қылмыстық жауаптылыққа тартылады.
Қылмыстың әлденеше рет жасалуы Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодекстің 11 бабында белгіленгендей, яғни осы пара беру бойынша қолдана
аламыз. Осыған сәйкес жоғарыда аталған Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Сот Пленумының қаулысының жетінші тармағында, жауапқа тарту мерзімі өтіп
кетпеген жағдайда параны алу, беру немесе парақорлыққа делдал болу
қылмыстары кемі екі рет жасалса, онда аталған қылмыстар әлденеше рет
жасалған деп есептеледі.
Егер әрбір пара берушінің мүддесі үшін жеке – жеке әрекет жасалып,
бірнеше адамнан бір мезгілде пара алынса, онда пара әлденеше рет алынды деп
саралануы керек деп белгіленген.
Пара берушінің қажет еткен нәтижесін қамтамасыз ететінін орындағаны
немесе орындамағаны үшін параны әлденеше рет беру немесе алу, сол сияқты
өзара алдын ала келісіп қылмыс жасаған лауазымды адамдар тобына пара беру
немесе аталған жағдайда делдал болу, бірнеше рет жасалған қылмыс деп
қаралмайды.
Ұйымдасқан топтың пара беруі, пара алудағы қылмыстың құрамы
түсінігімен ұқсас болып келеді.
Аталған баптың екінші ескертуінде, егер мемлекет қызметтер атқаруға
уәкілетті немесе оған теңестірілген адам тарапынан оған қатысты қорқытып
пара алу орын алған болса немесе ол адам пара бергендігі туралы қылмыстық
іс қозғауға құқығы бар органдарға өз еркімен хабарласа, пара берген адам
қылмыстық жауаптылықтан босатылады деп мараппатаушы норма белгіленген.
Параны қорқытып алудың жауапкершілігі Қазақстан Республикасының
Қылмыстық Кодекстің 311 бабында анықталған. Пара беруі туралы өз еркімен
хабарлауы, ешқандай мәжбүрлеусіз белгілі бір құқық қорғау органдарына өз
еркімен хабар беруін ерікті деп тануға болады.
Пара бергендігі туралы белгілі бір органдарға мәлім болғандығы туралы
сезіп, оның артынан хабарлауы, ерікті түрде хабарлау деп танылмайды. Пара
беру туралы арызды қылмыстық іс қозғауға құқығы бар органдарға, яғни
Прокуратураға, ұлттық қауіпсіздік Комитетіне, ішкі істер Министрлігіне,
қаржы полициясы органдарына берілуін заң талап етеді.
Алдын ала пара беретіндігі туралы хабар берген адам алдына мақсат қоюы
мүмкін: пара алушыны ұстап беру. Мұндай жағдайда пара беруші ретінде сол
адамдар Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодекстің 312 баптың екінші
бөлігімен байланысты емес, керісінше Қазақстан Республикасының қылмыстық іс
– жүргізу Кодексінің 37 бабы бірінші екінші тармағына сай қылмыстық
қудалаудан босатылуы тиіс. Сондықтан олар құқықтық шарттарға сәйкес
жәбірленуші деп танылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодекстің 313 бап Парақорлыққа
делдал болу қылмыс құрамының субъективтік жағы тікелей қасақаналық: яғни
кінәлі адам пара алушыға және пара берушіге пара алу мен пара беру туралы
олардың арасындағы келісімге қол жеткізуді немесе іске асыруға жәрдемдесуді
ұғынады және соны жасауға тілейді.
Қылмыстың субъектісі болып – қандай да болмасын он алты жасқа толған
адам танылады.
Аталған баптың екінші бөлігі - парақорлыққа делдал болудың
дәрежеленген түрін қамтиды. Әлденеше рет немесе ұйымдасқан топ немесе
өзінің қызмет жағдайын пайдалана отырып жасалған әрекеттері.
Әлденеше рет немесе ұйымдасқан топтың түсінігі туралы Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодекстің 11, 31 баптарында көрсетілген.
Парақорлыққа делдал болуда адам өзінің қызмет жағдайын пайдалана отырып
жасауы, субъектінің парақорлыққа делдал болудағы өзінің қызметтегі құзіреті
мен өкілеттігімен жасалды деп танылады.
Парақорлыққа делдал болуда адамның өз қызмет бабымен ұйымдағы не басқа
да орындардағы басқару қызметтерімен байланыссыз болуы, қызметжағдайына
пайдалана отырып жасалуы деп танылмайды.
Тәжірибеде жасалған парақорлыққа делдал болудың белгілерін
кездестіруімізге болады. Егер адам пара берушіден ақша немесе басқа қүұнды
заттарды лауазымды адамға пара ретінде беруц үшін алып, бірақ апарып беру
оның ойында болмай өзі пайдаланса, оның жасаған әрекеті алаяқтық ретінде
саралануы тиіс. Жалпы алаяқтық өзінің әлеуметтік мәні бойынша жасалған
парақорлыққа делдал болудан елеулі айрмашылықтарға ие. Жалған парақорлыққа
делдал болу кезінде субъекті мүлікке алаяқтық ретінде ие болмайды,
керісінше, басқа адамдарды пара беруге тартады немесе пра беруге
көмектеседі. Осыған байланысты жалған парақорлыққа делдал болушы пара
берудегіайдап салушы немесе көмектесуші ретінде саралануы қажет. Жалған
парақорлыққа делдал болушыға параның затын берген адамның әрекетін пара
беруге оқталғандық деп танимыз.
2.2. Парақорлықтың криминалистикалық мінемдемесі.
Парақорлықтың криминалистикалық мінездемесіне көшер алдында
криминалистикалық әдістің түсінігін берейік.
Криминалистикалық әдістеме – белгілі бір қылмыстардың жолын кесу және
тергеудің жүзеге асырылуы мен ұйымдастырылуын реттейтін ғылыми түсініктер
мен рекомендациялар болып табылады [16, 685 бет].
Криминалистикалық мінездеме өз ішіне келесідегідей элеменнтерді
кіргізеді:
• бастапқы ақпараттың сипаттамасы.
• қылмысты істеу мен қылмыс іздерін жасыру туралы мәліметтер жиынтығы.
• қылмысты мүмкін жасаған адамның тұлғасы, оның мақсаттары мен ниеті.
• қылмыстан мүмкін зардап алған жәбірленуші және қылмыстың көп тараған
заты.
• қылмыс жасауға итермелеген мән – жайлар.
Қылмысты мүмкін жасаған адамның тұлғасы, оның мақсаттары мен ниеттері
біліктілік бітіру жұмысымның парақорлықтың қылмыстық – құқықтық
мінездемесінде айтылып өткен, бірақ криминалистикалық сипаттамасының ең
басты айырмашылығы – ол қылмыс жасаған субъектісін және оның мақсаттары мен
ниеттерін кеңірек сипаттацды және мысалдармен нақтылай дәлелдейді.
Парақорлық қылмыстар субъектілерінің қылмыс жасауының ең басты мақсаты
– лацазымды тұлға тарапынан өз мүддесіне белгілі бір іс - әрекеттерді
(әрекетсіздікті) жасау, яғни лауазымды тұлға заңсыз қылыққа итермелеу.
Парақорлық қылмыстарын жасау ниеттері әртүрлі болуы мүмкін:
• пара берушінің немесе пара алушының лауазымды тұлға тарапынан
белгілі бір әрекеттің (әрекетсіздіктің) жасалуын шын ниетпен
тілеуі.
• пара беру немесе пара алу арқылы пара алушының жеке баюы немесе
пара берушінің белгілі бір жауаптылықтан бас тартуы (мысалы, пара
беруші тергеушіге оған немесе оның туыстарына қатысты қылмыстық
істің қозғалмауына байланысты пара беруі және тағы да басқа).
Сол қылмыстар салдарынан мемлекет басқару мүдделеріне нұқсан
келтіріледі.
Тергеу мен алдын ала тексеру барысындатергеушілер мен жедел
қызметкерлер көптеген қиыншылықтармен кездеседі. Ең басты қиыншылық – пара
беру немесе пара алудың әдіс – тәсілін біліп алып, пара беру немесе пара
алудың және пара беруші немесе пара алушының мүддесіне жасалған іс -
әрекеттің (әрекетсіздіктің) арасындағы себептік байланысын табу болады.
Қазіргі кезде парақорлықтың көптеген әдіс – тәсілдері бар. Солардың ішінде
дәлелдеуге қиын соқтыратын әдістердің тізімін көрсетіп өтейік:
• пара алушы адам пара берушіге бір бет қағаз береді. Қағаздың
бетінде лауазымды тұлға қолдарының іздері болмайды. Парақтың
үстінде лауазымды тұлғаның банктік карточканың нөмірі, ал астынғы
жағында пара мөлшері жазылады. Сонымен бірге бұл жазылымды
лауазымды тұлғаның өзі жазбай, алдын ала сол жазбаны жазуға
сұрайды (ұялы телефон шотына да ақша салу кездеседі).
• пара беруші лауазымды тұлғаны өзінің белгілі бір мерекесін
тойлауға шақырады. Сол мерекеде бағалы ішімдіктер, қымбат азық –
түліктер болады. Соның үстінде бұл мерекеде төлелмелі қыздар
(проституциямен айналасатын қыздар) лауазымды тұлғаға ұсынылады.
• пара алушы мен пара беруші өздерінің арасында жалған дау туғызып,
олар бұл дауды ақшалай шешуге келіседі. Соның нәтижесінде пара
беруші өзінің жеңілетінін алдын ала біле тұра, лауазымды тұлғаға
жеңіледі ( пари немесе казинода жалған жеңу).
• пара алушы мен пара берушінің арасында автокөлікті сатып алу –
сату келісімі туындайды. Бірақ автокөліктің құны көрінеу арзан
болады. Содан кейін лауазымды тұлға бұл автокөлікті белгілі бір
адамға сатады, ал сатып алу мен сатудың арасындағы айырмашылықты
лауазымды адам өзіне иеленеді.
• лауазымды тұлға параны бес – алты делдал арқылы өткізеді. Бұл
жағдайда қылмыстың объективтік жағының себептік байланыс белгісін
табу өте қиын және жауапқа тартылуы тиіс лауазымды адамды да
табуға қиынға соқтырады.
Парақорлық қылмыстарынан бас тарту мен қылмыс іздерін жасыруға тырысу
келесі нысандарда болады:
• лауазымды адам өзінің қолдарын жұқалай парафинмен жағады. Қаржы
полициясы органдарының қызметкерлері пара затына (мысалы, ақшаға)
люминисцендіретін ұнтақты жағады. Лауазымды тұлға пара затын
алғаннан кейін пара затында лауазымды адамның іздері қалмайды.
• лауазымды адам ультра күлгін сәулелер шығаратын заты болады. Пара
затын алғанда ақшаның үстіндегі ультра күлгін сәулелер арқылы
пара деген сөзді көреді де (мысалы, Батыс Қазақстан облысы
бойынша экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күрес Департаментінің парасы деп жазылады), қылмыс жасаудан бас
тартады.
• лауазымды адам пара берушіден пара затын беру қажеттілігін нақты
айтпай, өзінің пара алуға бағытталған тікелей қасақаналығын
қарызға алу сияқты сөздерімен жасырғысы келеді. Пара беруші өз
қылмыс қасақаналығын бұл мәселені шешейік, біз бәріміз адамбыз
ғой, бір – бірімізді түсінейік сияқты сөздермен жасырады. Мысалы,
07270005100105 санды қылмыстық ісі бойынша (Н.И.Максимовке қатысты
Қазақстан Республикасының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1. Парақорлықтың түсінігі
Парақорлық сыбайлас жемқорлықтың құрамдас бөлігі болып табылады.
Парақорлықтың түсінігін берер алдында сыбайлас жемқорлықтың түсінігін
берейік.
Сыбайлас жемқорлықпен күрес нәтижелі болу үшін сыбайлас жемқорлықтың
нақты түсінігін шығару қажет. Егер сыбайлас жемқорлықтың түсінігін білетін
болсақ, ұлттық және халықаралық дәрежеде сол зұлымдықпен күресудің
нәтижелерін игеруге көмектесетін. Көптеген жылдары бойы халықаралық ғылыми
форумдарда сыбайлас жемқорлықтың түсінігі талқыланды. Сыбайлас жемқорлықтың
дәстүрлі құқықтық анықтамасы сол зұлымдықтың салмақтылығын нақты ашып бере
алмады және халықаралық талқылануға душар болған [1].
Қылмыстылықтың алдын алу және қылмыскерлерге әсер ету сұрақтары бойынша
Біріккен Ұлттар Ұйымының 8 Конгресінде (Гавана, 1990 жыл), ал одан соң
Біріккен Ұлттар Ұйымының 9 Конгресінде (Каир, 1995 жыл) сыбайлас
жемқорлыққа концептуалдық тұрғыдан анықтама беруі орын алды. Соған орай
сыбайлас жемқорлыққа келесідегідей түсінік берілген: Жеке мақсатта
мемлекеттік билікті теріс пайдалану жолымен пайда табу [2].
Сыбайлас жемқорлықтың ішіне: парақорлық, непотизм (жеке байланыстар
негізінде қамқоршылық жасау), жария қаражатты жеке ысырап ету мақсатымен
иемденіп алу және мемлекет лауазымды тұлғаларының мемлекеттік билікті теріс
пайдалануын кіргізеді. [3].
Еуропа Кеңесінің сыбайлас жемқорлықтың тәртіптік тобы (GMS) сыбайлас
жемқорлыққа одан да кеңейтілген анықтама берген: Жеке өзіне немесе басқа
адамдарға заңсыз пайда алу мақсатындағы мемлекет органдарында немесе жеке
секторда белгілі бір міндеттерді орындауға тапсырылған лауазымды тұлғаның,
жеке кәсіпкердің, тәуелсіз агенттің парақорлығы немесе басқа да қоғамға
қауіпті іс - әрекеті болып табылады [4].
Ашықтылық, есеп беру, және бақылаудың жоқтылығына және де мемлекет
лауазымды тұлғалардың басқару монополиясының дискрециондық
өкілеттіктерінің кең болуына байланысты сыбайлас жемқорлық олигархия мен
авторитаризмге әкеп соқтырады [5, 30 бет].
Парақорлық – ең қоғамдық-қауіпті лауазымды қылмыстардың бірі болып
табылады. Парақорлық өзіндік үш қылмыс құрамын қамтиды: пара алу (Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311 бабы), пара беру (Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексінің 312 бабы), парақорлыққа делдал болу
(Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 313 бабы). Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексінің 41 бабының бірінші ескертуіне сәйкес
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311, 312, 313 баптары
сыбайлас жемқорлық қылмыстар болып танылады. Сондықтан олардың мелекеттің
келтіретін залалы зор.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311 бабына сәйкес
пара алу – мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамның немесе оған
теңестірілген адамның өзі немесе делдал арқылы пара берушінің немесе немесе
оның өкілі болған адамның пайдасына жасаған іс - әрекеті (әрекетсіздігі)
үшін ақша, бағалы қағаздар, өзге де мүлік, мүлікке құқығы немесе мүлік
сипатындағы пайда түрінде пара алуы, егер, мұндай іс-әрекет (әрекетсіздік)
мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамның немесе оған теңестірілген
адамның қызметтік өкілеттігіне кіретін болса не ол қызметтік жағдайына
байланысты осындай іс - әрекетке (әрекетсіздікке) мүмкіндік жасаса, сол
сияқты жалпы қамқоршылығы немесе қызметі бойынша жол берсе түсінігі кіреді
[6].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 312 бабына сәйкес пара
беру - мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамға немесе оған
теңестірілген адамға тікелей немесе делдал арқылы пара беру түсінігі
кіреді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 313
бабына сәйкес парақорлыққа делдал болу - пара алушыға және пара берушіге
пара алу мен беру туралы олардың келісімге жол жеткізуге немесе іске
асыруға жәрдемдесу түсінігі кіреді.
Қазақстан Республикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы
Заңының 2 бабында: осы Заңда мемлекеттік міндеттерді атқаратын адамдардың,
сондай – ақ соларға теңестірілген адамдардың лауазымдық өкілеттігін және
соған байланысты мүмкіндіктерін пайдалана отырып, жеке өзі немесе делдалдар
арқылы заңда көзделмеген мүліктік игіліктер мен артықшылар алуы, сол сияқты
бұл адамдарға жеке және заңды тұлғалардың аталған игіліктер мен
артықшылықтарды құқыққа қарсы беруі арқылы оларды сатып алуы сыбайлас
жемқорлық деп ұғынылады делінуі біздерге сыбайлас жемқорлық түсінігі Заңда
тек парақорлық ретінде танылатындығы туралы ұйғарымға келуге мүмкіндік
береді, алайда, Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі 41 бабының
бірінші ескертуіне жүгінетін болсақ, сыбайлас жемқорлық қылмыстар болып
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311, 312, 313 баптары ғана
танылмайды, ал мұндай барлығы он екі қылмыс құрамдары көзделінген [7].
Пара беру, яғни Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311
бабымен көзделген қылмыс құрамын Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінің 224 бабы Заңсыз сыйақы алу мен 231 бабы Коммерциялық сатып
алу қылмыс құрамдарынан ажырата білу керек, себебі мағынасына қарай бұл үш
қылмыс құрамы ұқсас болып келед, үш жерде де сатқындықтың орны бар, бірақ
айырмашылықтың бірі болып субъектілерде болып табылады. Егер парақорлық
қылмыстар бойынша жауапқа тартылатын субъектілер тізімі Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексінің 307 бабының ескертуінде көзделген және
Қазақстан Республикасының Сыбайас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңында
ашылған болса, Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 224 бабы
Заңсыз сыйақы алу мен 231 бабы Коммерциялық сатып алу қылмыс
құрамдарының субъектілері болып Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінің 307 бабының ескертуінде көзделген субъектілерінен басқа
субъектілер жатады.
1.2. Парақорлықтың криминологиялық мінездемесі.
Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаев өзінің Қазақстан - 2030 жолдауында: Тұлғалар мен лауазымдарға
қарамай сыбайлас жемқорлықпен қатігез түрде күресу қажет деп айтқан [8]
Парақорлық қылмыстарының криминологиялық мінездемесіне көшер алдында
келесідегідей құқықтық статистиканы келтірейік.
Егер парақорлықтың қоғамға әкелетін зардаптарына келіп тоқталатын
болсақ, онда біз Генералды Прокуратура Құқықтық статистика және арнайы
тіркелімдер Комитетінің мәліметтеріне сүйенуіміз керекпіз.
Ең біріншіден, сыбайлас жемқорлық қылмыстар және олардың динамикасы
жайлы (6 айға) бүкіл құқыққорғау органдары бойынша тоқталайық.[9]
Сыбайлас жемқорлық қылмыстар және олардың динамикасы жайлы (6 айға) бүкіл
құқыққорғау органдары бойынша.
Тіркелінген 2004ж. 2005ж. 2006ж.
Сыбайлас 655 915 1091
жемқорлық
қылмыстары
тірккелгеннің
барлығы
Қазақстан 114 152 178
Республикасының
Қылмыстық
Кодексі 311
бабы.
Қазақстан 23 61 116
Республикасының
Қылмыстық
Кодексі 312
бабы.
Қазақстан 4 17 4
Республикасының
Қылмыстық
Кодексі 313
бабы.
Бұдан мынадай қорытынды жасауға болады:
1) Сыбайлас жемқорлық қылмыстары тірккелгеннің барлығынан Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексімен көзделген 311 бабы Пара алу 2004
жылы - 17,4%, 2005 жылы - 16,61%, 2006 жылы - 16,32% құрайды.
2) Сыбайлас жемқорлық қылмыстары тірккелгеннің барлығынан Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексімен көзделген 312 бабы Пара беру 2004
жылы – 3,5%, 2005 жылы – 6,67%, 2006 жылы – 10,63% құрайды.
3) Сыбайлас жемқорлық қылмыстары тірккелгеннің барлығынан Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексімен көзделген 313 бабы Парақорлыққа
делдал болу 2004 жылы – 0,61%, 2005 жылы – 1,86%, 2006 жылы – 0,37%
құрайды.
Оған қоса айта кететін жайт, сыбайлас жемқорлық қылмыстардың бүкіл
тіркелген қылмыстардың ішінен мөлшер – салмағы: 2005 жылы - 1,3%, ал 2006
жылы - 1,6%. Көбінесе бұл сол қылыстардың үлкен латенттілігімен және пара
беруші де, пара алушы да жеке қызығушылығымен байланысты болады.
Егер біз қаржы полициясының сыбайлас жемқорлық қылмыстарын
тірккелуіне келіп тоқталсақ, келесігідей кесте сызуға болады.
Қаржы полициясы органдарында сыбайлас жемқорлық қылмыстары туралы
Тіркелінген 2004ж. 2005ж. 2006ж.
Сыбайлас 386 731 867
жемқорлық
қылмыстары
тірккелгеннің
барлығы
Қазақстан 52 93 94
Республикасының
Қылмыстық
Кодексі 311
бабы.
Қазақстан 10 42 88
Республикасының
Қылмыстық
Кодексі 312
бабы.
Қазақстан 3 5 2
Республикасының
Қылмыстық
Кодексі 313
бабы.
Бұл статистика бізге келесі жайды куәландырады: тіркелінген сыбайлас
жемқорлық қылмыстардың сандық мөлшері 2004 жылдан 2006 жылға дейін 481
қылмысқа өсті. Егер бұл сан 2004 жылы 386 тең болса, ал 2006 жылы бұл сан
867 болды.
Егер біз сыбайлас жемқорлықтың субъектілеріне көшетін болсақ,
Қазақстан Респубикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңы
бойынша тәртіптік жауапкершілікке тартылған субъектілердің тізімін атап өту
қажет.
Қазақстан Респубикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы
заңы бойынша тәртіптік жауапкершілікке тартылған субъектілер тізімі.
Тіркелінген 30.06.2005 жылына 30.06.2006 жылына
Барлығы 4918 6065
Ішкі істер Министрлігі812 1143
Ұлттық қауіпсіздік 0 0
Комитеті
Прокуратура органдары 3 6
Әділет органдары 24 75
Қаржы полициясы 20 32
Салық комитеті 73 80
Қаржы Министрлігінің 74 99
Кедендік бақылау
Комитеті
Қоғаныс Министрлігінің 642 352
Қарулы күштері
Ішкі істер 64 69
Министрлігінің ішкі
әскерлері
ҰҚК шекаралық қызметі 47 56
Республикалық Гвардия 0 0
ТЖМ (төтенше) 133 112
Судьялар 0 2
Әкімдер 287 330
Депутаттар 3 5
президенттікке, 0 0
депутаттыққа
кандидаттар
Соттық атқарушылар. 35 35
Басқа мемлекеттік 2701 3669
органдардың
қызметкерлері.
Жоғары аталып өтілген статистикаға сүйене мынадай қорытынды жасауға
болады
Біріншіден, құқыққорғау органдары жылдан жылға парақорлық қылмыстарды
ашу мен алдын алу деңгейі өсіп келуде
Екіншіден, сыбайлас жемқорлық қылмытарын ашу мен тергеу функцияларын
экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес Агентігіне
бергеннен соң қаржы полициясының парақорлық қылмыстарды ашу мен тергеудің
деңгейі өсуде.
Үшіншіден, құқыққорғау органдарында және мемлекеттің басқа да
органдарында жылдан жылға Қазақстан Респубикасының Сыбайлас жемқорлыққа
қарсы күрес туралы заңың бұзуы байқалып тұр.
Төртіншіден, бұл қылмыстардың бүкіл қылмыстар арасындағы ара салмағы
төмен деңгейде болуын көрсетеді.
Құқыққорғау органдарының және мемлекеттің басқа да органдарының
лауазымды тұлғаларының сатқындылыққа барудың, яғни мемлекет органдарында
парақорлықтың өсуі келесі криминологиялық себептерге байланысты:
Біріншіден, мемлекет органдары лауазымды тұлғаларының жалақысының және
әлеуметтік көмек деңгейінің төмен болуында.
Екіншіден, бұл қылмыстардың түрлері жоғары латентті қылмыстар
түрлеріне жатуында, яғни пара беруші де, пара алушы да, парақорлыққа делдал
болушы да параның берілуі мен параның алуында мүдделі болады және де соны
жасыруға тырысады.
Үшіншіден, бұрыннан келіп жатқан халық менталитеті әрбір істің құны
бар деп есептеуінде.
Сол парақорлық қылмыстарын алдын алу үшін мемлекет тарапынан
Қазақстан Республикасының 1999 жылдың 23 тамызынан № 453-1 Мемлекеттік
қызмет туралы заңының 24 бабы Мемлекеттік қызметкерлердің әлеуметтік
қамсыздандырылуы мен 25 бабына сай келесі шарттар көзделген:
-мемлекеттік қызметкерлер заңнама көздеген тәртіппен тұрғын үймен
қамсыздандырады.
-мемлекеттік қызметкерлердің зинақорлық және әлеуметтік қамсыздандырылуы
Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша жүзеге асырылады [10].
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес шаралары 2001 – 2005 жылдар бойынша
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы мемлекеттік бағдарлама туралы
Қазақстан Республикасының Президентінің 2001 жылғы 5 ақпанында шыққан
үкімінің 5.4. тармақшасында жазылған: Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мемлекет
саясатын пропагандасы:
-Сыбайлас жемқорлыққа қарсы бағдарламаның орындалуы туралы қоғамды
хабарлау.
-Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мемлекет саясатын пропагандалау, сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес заңнамасының негіздерін түсіндіру,
-Республиканың жоғары оқу орындарында сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
заңнамасы бойынша лекциялар курсын еңгізу.
-Құқық қорғау органдарының бұқаралық ақпарат құралдарымен тығыз байланыс
орнату.
- Құқық қорғау органдарының абыройы мен даңқын бұқаралық ақпарат құралдары
арқылы көтеру, азаматтардың отан сүйгіш сезімдерін ояту, қылмыскерлерді
жазалау.
-Басқа мемлекеттердің сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес бағдармаларын
попуяризациялау [11].
Жоғарыда аталып өтілген статистикаға сүйене біз парақорлық
қылмыстарының даму тенденциясын көрдік және де құқыққорғау органдарының
қызметкерлерінің өздері сыбайлас жемқорлықпен күресе отырып, Қазақстан
Республикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңын бұзады.
Тағы да айта кететін жәйт, құқыққорғау мен басқа мемлекет органдарындағы
қызметкерлерінің парақорлық белгілерімен күресудің алғышарттары туралы
айтылып өтілді.
2бөлім. Парақорлықтың қылмыстық-құқықтық және криминалистикалық
мінездемесі.
2.1. Парақорлықтың қылмыстық-құқықтық мінездемесі.
Парақорлық сыбайлас жемқорлықтың құрамдас бөлігі ретінде өз құрамына
үш қылмыс құрамын енгізеді:
1. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311 бабымен көзделген
Пара алу қылмыс құрамы.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 312 бабымен көзделген
Пара беру қылмыс құрамы.
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 313 бабымен көзделген
Парақорлыққа делдал болу қылмыс құрамы.
Енді осы жоғары атап өткен парақорлықтың үш қылмыстық құрамының
объектілерін және объективтік жақтарын ашып өтуіміз қажет.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311 бабымен көзделген
Пара алу қылмыс құрамының, 312 бабымен көзделген Пара беру қылмыс
құрамының, 313 бабымен көзделген Парақорлыққа делдал болу қылмыс
құрамының тікелей объектісі ретінде мемлекет қызметі мен мемлекет
басқарудың мүдделері болып табылады.
Парақорлықтың заты ретінде ақша, бағалы қағаздар, өзге де мүлік,
мүлікке құқығы немесе мүлік сипатындағыпайда болып табылады [12].
Ақша пара заты ретінде Қазақстан Республикасының ақшалай белгілерімен
қоса басқа мемлекеттердің ақшалай белгілері шыға алады. Ақшалай белгілердің
параның затына жатқызудың ең басты белгісі болып белгілі бір мемлекеттің
қаржылық айналымында сол ақшалай белгілердің болуы табылады. Айналымнан
шығып кеткен ақша, тиындар да, ассигнациялар да, егер олар нумизматикалық
құндылықты иеленсе немесе егер тиындардың материалдарының құндылығы болса
(мысалы, күміс, алтын және тағы да басқа), онда жоғары аталып өткен тиындар
мен ассигнацияларды пара затына жатқызуға болады. Бұл жағдайда айналымнан
шығып кеткен ақшалай белгілер өзге де мүлік ретіндегі пара заты болып
табылады.
Пара заты ретіндегі бағалы қағаздар ретінде мүліктік құқықтарды
куәландыратын құжаттар түсініледі (акциялар, облигациялар, векселдер,
чектер, депозиттік сертификаттар, коносаменттер және де тағы да басқа).
Пара заты ретіндегі өзге де мүлік ретінде материалдық құндылығы бар
заттар шығады (зергерлік бұйымдар, авто транспорттық көліктер, тұрмыстық
және басқа техника, киім – кешек, азық – түлік, жиһаз және тағы да басқа).
Пара заты ретіндегі мүлікке құқығы ретінде белгілі бір тұлғаны мүлікті
иелену, иемдену, басқару құқықтары қамтамасыз ету болып таылады. Мысалы,
автотранспорттық көлікті жүргізу құқығына сенім хат беру және тағы да
басқа.
Пара заты ретіндегі мүлік сипатындағы пайда ретінде өтелімсіз
негізінде немесе айғақты төмендетілген баға негізінде пара алушыға
материалдық сипатындағы қызметтер істеуді жатқызады.
Жалпы ережелер бойынша лауазымды тұлғаның іс – қимылында парақорлыққа
жатқызылатын қылмыс құрамының барын немесе жоғын шешу үшін пара алған пара
мөлшерінің маңызы жоқ. Сонымен бірге Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінің 9 бабы екінші бөліміндегі көрсетілген ережелер Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311 бабы мен 312 бабының іс-
әрекеттеріне жатқызуға болады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінің 9 бабында келесі көзделген: Осы Кодекстің Ерекше бөлімінде
көзделген қасыбір әрекеттің белгілері формальды болса да, бірақ елеулі
маңызы болмағандықтан қоғамдық қауіпті емес, яғни жеке адамға, қоғамға және
мемлекетке зиян келтірмеген және зиян келтіру қаупін туғызбаған іс - әрекет
немесе әрекетсіздік қылмыс болып табылмайды. Соған байланысты заң шығарушы
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311 бабының екінші
ескертуінде және де 312 бабының бірінші ескертуінде ескерткен: Егер
сыйлықтың құны екі айлық есептік көрсеткіштен аспаса, мемлекеттік қызметтер
атқаруға уәкілетті адамның не оған теңестірілген адамның бірінші рет сыйлық
ретінде мүлік, мүлікке немесе өзге де мүліктік пайдаға құқық алуы (беруі)
бұрын жасалған заңды әрекеті (әрекетсіздігі) үшін алдын ала уағдаластық
болмаған жағдайда маңызы аз екендігіне байланысты қылмыс болып табылмайды
және тәртіптік ретпен қудаланады.
Бұл жерде Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311 бабының
екінші ескертуі және де 312 бабының бірінші ескертуінде көрсетілген сыйлық
мөлшері мен Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 510 бабында
көрсетілген сыйлық мөлшерінің арасындағы қарама – қайшылықтарды көреміз.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің Сыйға тартуды шектеу атты
510 бабында келесідегідей жазылған: Заты шаруашылық жүргізу немесе
оралымды басқару құқығына жататын заңды тұлға, егер заң актілерінде өзгеше
көзделмесе, меншік иесінің келісімімен өзінің затын сатуға құқылы. Бұл
шектеу құны заң актілерінде белгіленген он айлық есептік көрсеткіш
мөлшерінен аспайтын әдеттегі сыйлықтарға қолданылмайды [13].
Бұл жерде Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311 бабымен
көзделген қылмыс құрамының объективтік жағы мемелекеттік қызметтер атқаруға
уәкілетті адамның немесе оған теңестірілген адамның өзі немесе делдал
арқылы пара берушінің немесе оның өкілі болған адамның пайдасына жасаған іс
- әрекеті (әрекетсіздігі) үшін, егер мұндай іс - әрекет (әрекетсіздік)
мемелекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамның немесе оған теңестірілген
адамның қызметтік өкілеттігіне кіретін болса не ол қызметтік жағдайына
байланысты осындай іс - әрекетке (әрекетсіздікке) мүмкіндік жасаса, сол
сияқты жалпы қамқоршылығы немесе қызметі бойынша жол берсе болып табылады.
Пара алу әртүрлі нысанда жасалына алады: заттай, ақшалай немесе
мүлікке құқығы, не мүлік сипатындағы пайда түрінде алуы және тағы да басқа.
Аталған қылмыс құрамының міндетті белгісі ретінде мемелекеттік
қызметтер атқаруға уәкілетті адамның немесе оған теңестірілген адамның
әрекетімен, пара берушінің немесе оған делдал адамның арасындағы келісімдік
байланысы болуы қажет. Соның ішінде бұл әрекет (әрекетсіздік), пара алушы
лауазымды адамның қызмет жағдайымен байланысты (мысалы, тергеуші өзінің
жүргізуіндегі қылмыстық ісін тоқтатуы) болатындығында. Кейбір жағдайда
қызметтің лауазымдық жағдайымен байланыссыз тұрғыдағы пара алуы орын алады
(мысалы, аудан әкімі өзінің дәрежесін пайдаланып субъектінің салық төлеу
жауаптылығынан босатуы).
Пара алу тек нақты келісімді әрекеттермен ғана емес,сонымен қатар
қамқоршылық немесе қызметі бойынша жол беру (еңбектік тәртіп бұзғандығын
ескермеу, жасырып қалуы және тағы да басқа) арқылы жасалынады.
Пара алу қылмыстың формальды құрамына жатады. Қылмыс пара алушының
пара алған сәтінен, яғни сол пара алғандығы үшін пара берушіге қажетті
жағдайларды жасауы немесе толық орындалуына қарамастан аяқталады.
Осыған сәйкес пара алушы, параның толық немесе жартылай алғандығының
маңыздылығының жоқ екендігін біле алмауы мүмкін. Демек, заң бойынша
ешқандай маңыздылығы жоқ.
Егер пара жартылай алынып, бірақ ірі мөлшерде деп танылса, онда мұндай
жағдайда ол ірі мөлшердегі пара алуға оқталу деп ескеріленеді. Сол сияқты
жалған ақша, не болмаса адамға байланысты емес мән – жайлар бойынша ақырына
дейін жеткізілмесе, пара алуға оқталу деп ескеріленеді (мысалы, әрекеттің
құқық қорғау органдарымен тоқтатылуы) [14, 11 тармақшасы].
Мүлікке немесе өзге мүліктік пайдаға құқық алуы бұрын жағдайда, оның
қылмыстық жауаптылыққа маңыздылығы болмайды.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 312 бабымен көзделген
Пара беру қылмыс құрамының объектісі Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінің 311 бабының объектісімен толықтай ұқсас болып келеді.
Жоғарыда атап өткеніміздей Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінің 312 бабының бірінші ескертуінде белгілінгендей, мемлекеттік
қызметер атқаруға уәкілетті адамға немесе оған теңестірілген адамға оның
бұрын жасаған іс - әрекеті (әрекетсіздігі) үшін екі айлық есептік
көрсеткіштен аспайтын сомада немесе құны сондай алғаш рет сыйлық беру, егер
лауазымды адам жасаған іс - әрекет (әрекетсіздік) алдын ала уағдаластықпен
байланысты болмаса, қылмыстық жауаптылыққа әкеп соқтырмайды.
Қылмыстың объективтік жағы болып мемлекеттік қызметер атқаруға
уәкілетті адамға немесе оған теңестірілген тікелей немесе делдал арқылы
пара беруі танылады. Аталған қылмыс құрамы формальды болып табылады. Пара
беру лауазымды адамның параны толық немесе жарым – жартылай алғанына
қарамастан немесе сол пара берушіге қажетті жағдайларды толық түрде
орындалуына байланысты болмаса да, яғни сол параны берген сәттен қылмыс
аяқталған болып саналады.
Егер мемлекеттік қызметер атқаруға уәкілетті адамның немесе оған
теңестірілген адамның пара берушімен пара алуы туралы келісім жоқ болса
немесе параны қабыл алмаса, мұндай жағдайда пара беруге оқталу, не
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 349 бабымен көзделген параға
немесе сатып алуға арандату болып табылады.
Парақорлық үшін жауапкершілік жөніндегі заңдарды соттардың қолданылуы
туралы Қазақстан Республикасының Жоғары Сот Пленумының 1995 жылғы 22
желтоқсандағы №9 қаулысында Мемлекеттің, қоғамның немесе ұйымдардың
басшылары қызметі бойынша бағынышты адамдарға басқа лауазымды адамдарға
пара беру жолымен ойланған әрекетке немесе әрекетсіздікке жетуге тапсырма
берсе, ондай адамдар пара беруші ретінде жауапқа тартылады. Пара үшін
ойлаған әрекеттерді орындауға келісімге келген және параны табыс еткен
қызметкер параны беруге қатысушы ретінде жауапқа тартылуы тиіс. Егер
аталған адам жүктелген істің сипатын біле тұрып, тек параны апарып берсе,
оның әрекеті парақорлыққа делдал ретінде сараланды деп түсіндірілген.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 313 бабымен көзделген
Парақорлыққа делдал болу қылмыс құрамының объектісі және оның қылмыстың
заты толық түрде пара алудың объектісі мен қылмыс затымен ұқсас болып
келеді.
Парақорлыққа делдал болудың объективтік жағы екі нысанмен
сипатталынады:
1) Пара алушыға және пара берушіге пара алу мен беру туралы олардың
арасындағы келісімге қол жеткізу.
2) Пара алушыға және пара берушіге пара алу мен беруді іске асыруға
жәрдемдесуі.
Парақорлыққа делдал болудың осы екі нысанның белгілерімен не болмаса
біреуінің болуымен де сипатталады.
Пара алушы мен пара берушінің параның беруі және оның алынуы туралы
келісімге келуі белгілі бір сөз байласу, кездесулер, келісімдік сөз
байласу, осы делдал арқылы жүзеге асырылады.
Парақорлыққа делдал болудың нысандары, қылмыстың аяқталу белгілеріне
байланысты айырмашылықтарға ие болып отыр.Делдал болудың бірінші нысаны
бойынша, пара алушыға және пара берушіге пара алу мен пара беру туралы
олардың арасындағы келісімге қол жеткізген сәтінен қылмыс аяқталынған деп
есептелінеді. Сонымен қатар, пара беруші, пара алушыға пара бергендігі не
болмаса бермегендігінің маңыздылығы ескерілмейді.
Парақорлыққа делдал болудың екінші нысаны бойынша пара алушыға және
пара берушіге пара алуы мен беруін іске асыруға жәрдемдескен сәтінен, яғни
параны алғаннан бастап қылмыс аяқталған болып ескерілінеді.
Парақорлыққа делдал болуда, параны алуға немесе беруге қатысушыдан
айырмашылығын білуіміз қажет. Делдал яғни сөздің мазмұны бойынша пара
беруші немесе пара алушымен тікелей қарым – қатынасқа түсіп өзара келісімге
келтіруші ретінде көрінеді. Қатысушы, пара беруші немесе пара алушының
жағынан шығатын адам. Парақорлық үшін жауапкершілік жөніндегі заңдарды
соттардың қолдану тәжірибесі туралы Қазақстан Республикасының Жоғары Сот
Пленумының 1995 жылының 22 желтоқсанындағы №9 қаулысында параны беруді
немесе алуды ұйымдастырып, бұған біреуді итермелеген немесе параны алуға,
беруге көмектесуші болған әрі бір мезгілде делдал міндетін атқарған
лауазымды адам немесе басқа адам параны беруге немесе алуға қатысқаны үшін
жауапқа тартылады. Мұндай қатысушының әрекетін саралау жөніндегі мәселе
оның пиғылына, пара берушінің немесе пара алушының қайсысының мүддесі үшін,
кімнің жағында болғанына қарай шешілуі тиіс. Мұндай жағдайда оның әрекетін
парақорлыққа делдал болу үшін жауапкершілік белгіленген бап бойынша қосымша
саралаудың қажеті жоқ деп белгіленген.
Қазақстан Республикасының 1999 жылдың 23 тамызынан № 453-1 Мемлекеттік
қызмет туралы заңы 1 бабы келесі түсініктемелер береді:
Лауазымды адамдар – тұрақты, уақытша немесе арнаулы өкілеттік бойынша
өкіметтің өкілі қызметін жүзеге асырушы не мемлекеттік органдарда, сондай –
ақ Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінде, Қазақстан Республикасының
басқ да әскерлері мен әскери құралымдарында ұйымдастырушылық – әкімшілік
немесе әкімшілік – шаруашылық қызметтерді орындаушы адамдар деп танылады.
Саяси мемлекеттік қызметкер – саяси мақсаттарды жүзеге асыруда
жауаптылыққа ие және оның тағайындалуы мен жұмыстан босатылуы саяси
айқындаушы мінезі бар мемлекеттік қызметкер болып табылады.
Сол заңның 7 бабына сай мемелекет қызметкерлерінің саралануына
келесідегідей саяси лауазымдар кіреді:
1. Қазақстан Республикасының президенті мен оның орынбасарларымен
тағайындалған.
2. Қазақстан Республикасы Парламентінің палаталары, Парламент
депутаттарының Төрағалары мен олардың орынбасарларымен
тағайындалған.
3. Конституцияға сәйкес Президент пен Үкіметтің өкілдері [15].
Орталық атқару органдары мен ведомтволардың бастықтары.
Аталған қылмыс құрамының субъектісі болып – мемелекет қызметтерін
атқаруға уәкілетті адам немесе оған теңестірілген адам болып танылады. Егер
субъект пара алу мақсатында өзін жалған түрде лауазымды тұлға ретінде
көрсетсе оның әрекеті пара беруге айдап салу ретінде дәрежеленеді.
Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 2 шілдесінен Сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес туралы №267 – 1 заңының 3 бабында сыбайлас
жемқорлықпен байланысты құқықбұзышылықтардың субъектілері белгіленген.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311 бабымен көзделген
Пара алу қылмыс құрамының субъективтік жағы тікелей қасақаналық болып
табылады. Субъект пара алуы туралы білуі және оны алуды тілеуі қажет.
Сонымен қатар кінәлі аталған әрекеттерді орындалмағандығы үшін пара алуы
қажет екендігі туралы ниеті қамтылуы тиіс.
Субъективтік жағынан ең бастысы, лауазымды адамның пара алуға өз еркі
болғандығын анықтауымыз қажет. Егер лауазымды тұлғаға қамқоршылығы үшін өз
еркімен тыс келісімсіз пара ұсынылса пара алудың белгілерін құрамайды.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311 бабы екінші бөлігі
дәрежеленген қылмыс құрамы, яғни лауазымды адамның нақ сол әрекеттерді
жасауы, сол сияқты заңсыз іс - әрекет (әрекетсіздігі) үшін пара алуын
белгілейді. Заңсыз іс - әрекет деп мемлекеттің заңды мүдделерін бұза отырып
теріс әрекеттер жасауын айтамыз. Егер заңсыз іс - әрекеттер қылмыс болып
танылса, ондай жағдайда осы әрекеттерді 311 баптың екінші бөлігімен және
Қылмыстық Кодекстің сәйкес баптардың жиынтығымен (тонау, қызмет
өкілеттіктерін теріс пайдалану, қызметтік жалғандық жасау көрінеу заңсыз
қылмыстық жауаптылықтан босату және тағы да басқа) дірежеленуі тиіс.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311 бабы үшінші бөлігі
жауапты мемелекеттік лауазымды атқарушы адам жасаған әрекеттер үшін
қылмыстық жауаптықты көздеген.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 311 бабы төртінші
бөлігі пара алудың дәрежеленген белгілерін көздеген:
• қорқытып алу жолымен
• адамдар тобы алдын ала сөз байласып не ұйымдасқан топ
• ірі мөлшерде
• әлденеше рет жасалса
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сот Пленумының 1995 жылғы 22
желтоқсандағы №9 қаулысының сегізінші тармағы Лауазымды адамның пара
берушінің заңды мүддесіне зала келтіретін әрекеттер істеленетінін айтып
қорқыту әрекеттерін жасап пара талап етуі немесе соңғыны өзінің құқықтық
мүдделеріне тиетін зиянды зардаптар болдырмау мақсатында пара беруге мәжбүр
болуы жағдайына жеткізу - параны қорқытып алу арқылы алу деп танылады деп
жазған.
Адамдар тобы алдын ала сөз байласып немесе ұйымдасқан топтың түсінігі
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 31 бабында белгіленген.
Жоғарыда аталып өткен Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сот Пленумының 1995
жылғы 22 желтоқсандағы №9 қаулысының алтыншы тармағына сәйкес лауазымды
емес адаммен келісіп пара алған лауазымды адамның әрекеті бір топ адамның
алдын ала келісіп пара алғаны ретінде бағаланбайды. Сондықтан адамдар тобы
алдын ала сөз байласып немесе ұйымдасқан топ иелері тек лауазым иелері
болуы тиіс.
Осы қылмыстың құрамына кіретін субъектілер лауазымды адам болып
танылмаса, олар Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 27 бабына
сілтене отырып, пара алуда қылмысқа қатысушы болып танылады. Қылмыс
аяқталған болып, параны ең болмағанда бір лауазымды адамның алған сәтінен
бастап қылмыс жасалынды деп есептелінеді және бұл жерде пара берушінің пара
алуға бірнеше лауазымды адамның қатысқандығы екендігінің білгендігі немесе
ол туралы білмеуінің маңыздылығы болмайды.
Ірі мөлшердегі пара алудың түсінігі Қазақстан Республикасының
Қылмыстық Кодексінің 311 бабының бірінші ескертуінде белгіленген (бес жүз
айлық есептік көрсеткіштен асатын ақша соммасы, бағалы қағаздың, өзге де
мүліктің немесе мүліктік сипаттағы пайданың құны ірі мөлшердегі пара деп
танылады). Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сот Пленумының 1995 жылғы 22
желтоқсандағы №9 қаулысында белгіленгендей, бір топ адамның алдын ала
келісімі бойынша алынған параның мөлшері алынған бағалы заттардың немесе
көрсетілген қызметтің жалпы құны бойынша анықталады, ал негізсіз иемделген
бағалы заттарды мемлекет есебіне қайтару кезінде әрбір пара алушының
ақшалай немесе материалдық пайдасының мөлшері тұрғысынан есептелінеді.
Егер ірі немесе ірі мөлшердегі заңсыз сыйақы бөліп – бөліп алынса, бірақ
бұл әрекет жалғасы бір қылмыстың жеке көріністері болып табылса, істелінген
әрекет тиісінше ірі немесе аса ірі мөлшерде алынған пара ретінде
сараланады.
Әлденеше рет жасалу – лауазымды адамның өзі немесе делдал арқылы
(Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодекстің 11 бабында белгіленгендей)
аталған белгілері бар әрекеттерді әлденеше рет жасалуы деп танылады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодекстің 312 бабымен көзделген
Пара беру қылмыс құрамының субъективтік жағы болып тікелей қасақаналық
танылады. Субъект пара алушының тапсырмасымен әрекет ете отырып, тікелей
пара беруді ұйымдастырып, лауазымды адамға немесе басқа адамға пара
бергендігі туралы білуі немесе тілеуі қажет.
Жоғарыда аталып өтілген Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сот
Пленумының қаулысында құнды нәрселердіалудың немесе қызмет көрсетудің
шарттары арнайы келісілмеген,бірақ қылмысқа қатысушылар параны берушінің
мүддесінқанағаттандыру мақсатында табыс еткенін түсінген жағдайда айыпты
адамдардың әрекеттері пара беру және пара алу деп дәрежеленуге жатады.
Басқа мақсатпен қымбат заттарды (мысалы, мемлекеттік қызметші өзінің қызмет
бойынша бастығы қызының қолын сұрауы үшін бағалы сыйлық ұсынуы) беру осы
қылмыс құрамын құрамайды.
Пара берудің субъектісі болып – он алты жасқа толған қандай да
болмасын адам танылады.
Аталған қылмыс құрамының екінші бөлігі дәрежеленген құрамды: көрінеу
заңсыз іс - әрекет (әрекетсіздік) жасағаны үшін лауазымды адамға пара беру,
сол сияқты әлденеше рет; ұйымдасқан топтың пара беруін белгілейді.
Көрінеу заңсыз іс - әрекет (әрекетсіздік) әртүрлі сипатта болуы
мүмкін: көрінеу заңсыз жүргізушінің куәлігін беру, пәтер беру, қылмыстық
жауаптылықтан босату тағы да басқа.
Пара беруші адам пара алушы адамның жасаған іс - әрекетін
(әрекетсіздігін) заңсыз екендігін ұғыну маңызды болып табылады. Егер пара
лауазымды адамға қылмыстық іс - әрекетті (әрекетсіздікті)жасауы үшін
берілген болса, пара беруші адам Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодекстің 312 бабы екінші бөлігі бойынша және қылмысқа айдап салушы
ретінде, қылмыстық жиынтығы бойынша қылмыстық жауаптылыққа тартылады.
Қылмыстың әлденеше рет жасалуы Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодекстің 11 бабында белгіленгендей, яғни осы пара беру бойынша қолдана
аламыз. Осыған сәйкес жоғарыда аталған Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Сот Пленумының қаулысының жетінші тармағында, жауапқа тарту мерзімі өтіп
кетпеген жағдайда параны алу, беру немесе парақорлыққа делдал болу
қылмыстары кемі екі рет жасалса, онда аталған қылмыстар әлденеше рет
жасалған деп есептеледі.
Егер әрбір пара берушінің мүддесі үшін жеке – жеке әрекет жасалып,
бірнеше адамнан бір мезгілде пара алынса, онда пара әлденеше рет алынды деп
саралануы керек деп белгіленген.
Пара берушінің қажет еткен нәтижесін қамтамасыз ететінін орындағаны
немесе орындамағаны үшін параны әлденеше рет беру немесе алу, сол сияқты
өзара алдын ала келісіп қылмыс жасаған лауазымды адамдар тобына пара беру
немесе аталған жағдайда делдал болу, бірнеше рет жасалған қылмыс деп
қаралмайды.
Ұйымдасқан топтың пара беруі, пара алудағы қылмыстың құрамы
түсінігімен ұқсас болып келеді.
Аталған баптың екінші ескертуінде, егер мемлекет қызметтер атқаруға
уәкілетті немесе оған теңестірілген адам тарапынан оған қатысты қорқытып
пара алу орын алған болса немесе ол адам пара бергендігі туралы қылмыстық
іс қозғауға құқығы бар органдарға өз еркімен хабарласа, пара берген адам
қылмыстық жауаптылықтан босатылады деп мараппатаушы норма белгіленген.
Параны қорқытып алудың жауапкершілігі Қазақстан Республикасының
Қылмыстық Кодекстің 311 бабында анықталған. Пара беруі туралы өз еркімен
хабарлауы, ешқандай мәжбүрлеусіз белгілі бір құқық қорғау органдарына өз
еркімен хабар беруін ерікті деп тануға болады.
Пара бергендігі туралы белгілі бір органдарға мәлім болғандығы туралы
сезіп, оның артынан хабарлауы, ерікті түрде хабарлау деп танылмайды. Пара
беру туралы арызды қылмыстық іс қозғауға құқығы бар органдарға, яғни
Прокуратураға, ұлттық қауіпсіздік Комитетіне, ішкі істер Министрлігіне,
қаржы полициясы органдарына берілуін заң талап етеді.
Алдын ала пара беретіндігі туралы хабар берген адам алдына мақсат қоюы
мүмкін: пара алушыны ұстап беру. Мұндай жағдайда пара беруші ретінде сол
адамдар Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодекстің 312 баптың екінші
бөлігімен байланысты емес, керісінше Қазақстан Республикасының қылмыстық іс
– жүргізу Кодексінің 37 бабы бірінші екінші тармағына сай қылмыстық
қудалаудан босатылуы тиіс. Сондықтан олар құқықтық шарттарға сәйкес
жәбірленуші деп танылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодекстің 313 бап Парақорлыққа
делдал болу қылмыс құрамының субъективтік жағы тікелей қасақаналық: яғни
кінәлі адам пара алушыға және пара берушіге пара алу мен пара беру туралы
олардың арасындағы келісімге қол жеткізуді немесе іске асыруға жәрдемдесуді
ұғынады және соны жасауға тілейді.
Қылмыстың субъектісі болып – қандай да болмасын он алты жасқа толған
адам танылады.
Аталған баптың екінші бөлігі - парақорлыққа делдал болудың
дәрежеленген түрін қамтиды. Әлденеше рет немесе ұйымдасқан топ немесе
өзінің қызмет жағдайын пайдалана отырып жасалған әрекеттері.
Әлденеше рет немесе ұйымдасқан топтың түсінігі туралы Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодекстің 11, 31 баптарында көрсетілген.
Парақорлыққа делдал болуда адам өзінің қызмет жағдайын пайдалана отырып
жасауы, субъектінің парақорлыққа делдал болудағы өзінің қызметтегі құзіреті
мен өкілеттігімен жасалды деп танылады.
Парақорлыққа делдал болуда адамның өз қызмет бабымен ұйымдағы не басқа
да орындардағы басқару қызметтерімен байланыссыз болуы, қызметжағдайына
пайдалана отырып жасалуы деп танылмайды.
Тәжірибеде жасалған парақорлыққа делдал болудың белгілерін
кездестіруімізге болады. Егер адам пара берушіден ақша немесе басқа қүұнды
заттарды лауазымды адамға пара ретінде беруц үшін алып, бірақ апарып беру
оның ойында болмай өзі пайдаланса, оның жасаған әрекеті алаяқтық ретінде
саралануы тиіс. Жалпы алаяқтық өзінің әлеуметтік мәні бойынша жасалған
парақорлыққа делдал болудан елеулі айрмашылықтарға ие. Жалған парақорлыққа
делдал болу кезінде субъекті мүлікке алаяқтық ретінде ие болмайды,
керісінше, басқа адамдарды пара беруге тартады немесе пра беруге
көмектеседі. Осыған байланысты жалған парақорлыққа делдал болушы пара
берудегіайдап салушы немесе көмектесуші ретінде саралануы қажет. Жалған
парақорлыққа делдал болушыға параның затын берген адамның әрекетін пара
беруге оқталғандық деп танимыз.
2.2. Парақорлықтың криминалистикалық мінемдемесі.
Парақорлықтың криминалистикалық мінездемесіне көшер алдында
криминалистикалық әдістің түсінігін берейік.
Криминалистикалық әдістеме – белгілі бір қылмыстардың жолын кесу және
тергеудің жүзеге асырылуы мен ұйымдастырылуын реттейтін ғылыми түсініктер
мен рекомендациялар болып табылады [16, 685 бет].
Криминалистикалық мінездеме өз ішіне келесідегідей элеменнтерді
кіргізеді:
• бастапқы ақпараттың сипаттамасы.
• қылмысты істеу мен қылмыс іздерін жасыру туралы мәліметтер жиынтығы.
• қылмысты мүмкін жасаған адамның тұлғасы, оның мақсаттары мен ниеті.
• қылмыстан мүмкін зардап алған жәбірленуші және қылмыстың көп тараған
заты.
• қылмыс жасауға итермелеген мән – жайлар.
Қылмысты мүмкін жасаған адамның тұлғасы, оның мақсаттары мен ниеттері
біліктілік бітіру жұмысымның парақорлықтың қылмыстық – құқықтық
мінездемесінде айтылып өткен, бірақ криминалистикалық сипаттамасының ең
басты айырмашылығы – ол қылмыс жасаған субъектісін және оның мақсаттары мен
ниеттерін кеңірек сипаттацды және мысалдармен нақтылай дәлелдейді.
Парақорлық қылмыстар субъектілерінің қылмыс жасауының ең басты мақсаты
– лацазымды тұлға тарапынан өз мүддесіне белгілі бір іс - әрекеттерді
(әрекетсіздікті) жасау, яғни лауазымды тұлға заңсыз қылыққа итермелеу.
Парақорлық қылмыстарын жасау ниеттері әртүрлі болуы мүмкін:
• пара берушінің немесе пара алушының лауазымды тұлға тарапынан
белгілі бір әрекеттің (әрекетсіздіктің) жасалуын шын ниетпен
тілеуі.
• пара беру немесе пара алу арқылы пара алушының жеке баюы немесе
пара берушінің белгілі бір жауаптылықтан бас тартуы (мысалы, пара
беруші тергеушіге оған немесе оның туыстарына қатысты қылмыстық
істің қозғалмауына байланысты пара беруі және тағы да басқа).
Сол қылмыстар салдарынан мемлекет басқару мүдделеріне нұқсан
келтіріледі.
Тергеу мен алдын ала тексеру барысындатергеушілер мен жедел
қызметкерлер көптеген қиыншылықтармен кездеседі. Ең басты қиыншылық – пара
беру немесе пара алудың әдіс – тәсілін біліп алып, пара беру немесе пара
алудың және пара беруші немесе пара алушының мүддесіне жасалған іс -
әрекеттің (әрекетсіздіктің) арасындағы себептік байланысын табу болады.
Қазіргі кезде парақорлықтың көптеген әдіс – тәсілдері бар. Солардың ішінде
дәлелдеуге қиын соқтыратын әдістердің тізімін көрсетіп өтейік:
• пара алушы адам пара берушіге бір бет қағаз береді. Қағаздың
бетінде лауазымды тұлға қолдарының іздері болмайды. Парақтың
үстінде лауазымды тұлғаның банктік карточканың нөмірі, ал астынғы
жағында пара мөлшері жазылады. Сонымен бірге бұл жазылымды
лауазымды тұлғаның өзі жазбай, алдын ала сол жазбаны жазуға
сұрайды (ұялы телефон шотына да ақша салу кездеседі).
• пара беруші лауазымды тұлғаны өзінің белгілі бір мерекесін
тойлауға шақырады. Сол мерекеде бағалы ішімдіктер, қымбат азық –
түліктер болады. Соның үстінде бұл мерекеде төлелмелі қыздар
(проституциямен айналасатын қыздар) лауазымды тұлғаға ұсынылады.
• пара алушы мен пара беруші өздерінің арасында жалған дау туғызып,
олар бұл дауды ақшалай шешуге келіседі. Соның нәтижесінде пара
беруші өзінің жеңілетінін алдын ала біле тұра, лауазымды тұлғаға
жеңіледі ( пари немесе казинода жалған жеңу).
• пара алушы мен пара берушінің арасында автокөлікті сатып алу –
сату келісімі туындайды. Бірақ автокөліктің құны көрінеу арзан
болады. Содан кейін лауазымды тұлға бұл автокөлікті белгілі бір
адамға сатады, ал сатып алу мен сатудың арасындағы айырмашылықты
лауазымды адам өзіне иеленеді.
• лауазымды тұлға параны бес – алты делдал арқылы өткізеді. Бұл
жағдайда қылмыстың объективтік жағының себептік байланыс белгісін
табу өте қиын және жауапқа тартылуы тиіс лауазымды адамды да
табуға қиынға соқтырады.
Парақорлық қылмыстарынан бас тарту мен қылмыс іздерін жасыруға тырысу
келесі нысандарда болады:
• лауазымды адам өзінің қолдарын жұқалай парафинмен жағады. Қаржы
полициясы органдарының қызметкерлері пара затына (мысалы, ақшаға)
люминисцендіретін ұнтақты жағады. Лауазымды тұлға пара затын
алғаннан кейін пара затында лауазымды адамның іздері қалмайды.
• лауазымды адам ультра күлгін сәулелер шығаратын заты болады. Пара
затын алғанда ақшаның үстіндегі ультра күлгін сәулелер арқылы
пара деген сөзді көреді де (мысалы, Батыс Қазақстан облысы
бойынша экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күрес Департаментінің парасы деп жазылады), қылмыс жасаудан бас
тартады.
• лауазымды адам пара берушіден пара затын беру қажеттілігін нақты
айтпай, өзінің пара алуға бағытталған тікелей қасақаналығын
қарызға алу сияқты сөздерімен жасырғысы келеді. Пара беруші өз
қылмыс қасақаналығын бұл мәселені шешейік, біз бәріміз адамбыз
ғой, бір – бірімізді түсінейік сияқты сөздермен жасырады. Мысалы,
07270005100105 санды қылмыстық ісі бойынша (Н.И.Максимовке қатысты
Қазақстан Республикасының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz