Радиодискурсының тілдік ерекшелігі мен стильдік құралдары
Жоспар
1. Кіріспе
І . тарау. Қазақ әдеби тіл және оның стильдік тармақтары.
ІІ . тарау. Публицистикалық стильдің ерекшелігі.
ІІІ . тарау. Радиодискурсының стильдік, тілдік құралдары.
ІV Қорытынды
1. Кіріспе
І . тарау. Қазақ әдеби тіл және оның стильдік тармақтары.
ІІ . тарау. Публицистикалық стильдің ерекшелігі.
ІІІ . тарау. Радиодискурсының стильдік, тілдік құралдары.
ІV Қорытынды
Кіріспе
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Қазіргі заманда телевизия, радионың аудиторияға тигізер ықпалы ерекше. Әсіресе телевизия, радио хабарлардың бұқаралық сипаты мен жеделдігі қарқын ала түсуде. Мемлекеттің ішкі, сыртқы саясаты жөнінде, ел ішіндегі, әлемдегі маңызды уақиғалар мен жаңалықтар, жөнінде қалың жұртшылыққа дер кезінде хабар-ашар таратып отыру бұқаралық ақпарат құралдарының әлеуметтік мәнділігін одан сайын күшейтіп отыр. Оның үстіне қазіргі таңда инжинерлік технологияның даму қарқынымен байланысты, бұқаралық ақпарат құралдарының өнімдері оқуға, тыңдауға, көруге жағымдылығы артып келеді. Алайда, техникалық құрал жетіле түскенімен, БАҚ-ның тілі аса қиын жағдайда қалды : радио, телеэфирден естілер сөздің мәдениеті тым төмендеп кетті. Бұрын Әнуарбек Байжанбаев, Ләзиза Аймашева, Сауық Жақанова сынды және өзге де радио, телеқайраткерлердің сөзді дыбыстау нақышы, сөйлеу сазы халыққа үлгі болатын.
Радио, - телешешендердің сөз саптауы радио қабылдағыш пен телеэкран алдындағы былайғы жұртшылыққа эталон ипетті деп танылып, олардың сөйлеген сөздеріне жұрттың айызы қанатын. Қазір мұндай « үлгі », « эталондар » жоқтың қасы.
Сонымен теле, - радиошешен жай ғана ақпарат тасымалдаушы, хабар жеткізуші ғана емес. Олар, ең алдымен мемлекеттің ішкі, сыртқы саясаты, елімізде, әлемде болып жатқан уақиға, жаңалықтарды қалың жұртшылыққа жеткізе отырып, олар жайында жеке өзінің, редакциялық ұжымның, әлеуметтік жіктің немесе саяси партияның көзқарасын, бағасын беретін, қоғамдық ойға қозғау салатын, пікір қалыптастыратын публицист.
Әрине, қоғамдық пікір қалыптастыру арқылы бұқараға ықпал ету оңай- оспақ шаруа емес, мысалы, профессор студенттер аудиториясына логикалық қысынымен ой- санаға әсер етсе, радио, - телешешеннің жағдайы күрделілеу. Эфирдегі шешендік, ең алдымен, эмоция тудыру арқылы санаға әсер ету ең алдымен тілдік құралдарды, оның амал-тәсілдерін дұрыс пайдалану, орынды жұмсау, шебер қолдануымен байланысты. Тіл мәселесіне келгенде журналист білуге міндетті жайттар аз емес. Алдымен, теле,- радио шығармашылық қызыметкерлерінің халық тілі, әдеби тіл, әдеби тілдің нормалары, әдеби тілдің стилдік тармақтары және сөз мәдениеті, эмоционалды экспресивті сөздер т.б. жайында белгілі бір көлемде білімі болуға тиіс.
Тақырыптың теориялық қолданылымы. Ғұмыр жасы жүздеген жылмен өлшенетін, заман өзгеріп жатса да, байырғы қалпын бұзбайтын құрылымдар тіл жүйесінің дыбыс, лексика, морфема, ситаксис деңгейлерінде ерекше орын алады. сондай – ақ тілде өзгерте беруді қаламайтын ежелден қалыптасқан стеоретиптер, этикеттік формуларлар, эталондар т.б. орнықты сөз орамдары болады. сонымен бірге оларды өзгерте бермей орынды жұмсау аса қажет.
Ауызша сөздің шебері үнемі өзінің сөйлеу аппаратын жаттықтырып, оның қызметінің мүмкіндіктерін, икемділік қабілетін дамытып отыру керек. Сөйлеу аппараты екі бөлімнен тұрады: орталық және шеткері (периферический). Орталық бөлімге ми мен жұлын жатады. Сөйлеуді басқарып реттеудің қызметті бастың сол жақ жарты шарындағы ми бөлгіт атқарады. Сөйлеу аппаратының шеткері бөлімінің үш бөлігі бар: 1) дыбыс жасаушы немесе артикуляциялық жүйе - ауыз, көмей, мұрын қуысы, тіл, тілшік, тандай, тіс, жақ; 2) тыныстау жүйесӀ - өкпе, кеңірдек және т.б; 3) дауыс жасаушы аппарат – көмей мен дауыс шымылдығы. Осы үш бөліктің қызметіне қарай сөйлеу техникасы үш компоненттен құралады: 1) дыбыстау (дикция); 2) тыныстау; 3) дауыстау.
Дыбыстау (дикция). Дұрыс дыбыстау дегеніміз әр бір дауысты және дауыссыз дыбыстарды таза әрі анық естілетіндей нық айту. Дыбыстау мынадай жағдайларда бұзылады: 1) дауысты не дауыссыз дыбыстарды анық айтпағанда; 2) тілде қандай да ақаулар болғанда (сақаулық және т.б.); 3) тым бос, баяу сөйлегенде; 4) немесе керісінше тым жылдам, асығыс сөйлегенде; 5) сөздердің басын не соңын жұтып қойғанда және т.б.
Тыныстау. Тыныстау әдетте автоматты, бейсанат түрде жүзеге асады. Ал қандай да бір дыбыстау (сөйлеу, ән айту) кеезінде ол саналы түрде орындалады.
Фонациялық тыныстау. Кезінде өкпеден келген ауаны кинетикалық энергиясы артикуляциялық энергияға айналып сөз күйінде сыртқа шығады.
Дауыстау. Әдетте шет тілін үйренушілерге сөйлеу техникасын меңгертуде дыбыстау мен тыныстауға қатысты жаттығулардан кейін дауыстауды үйретеді. Себебі тіл дыбыстарының жасалым (артикуляция) базасы мен тыныстау процесін үйлестіре алғанда ғана дауысты басқара білудің дағдысын қалыптастыруға болады. Дұрыс дауыстау дегеніміз сөйлеу барысындағы дауыс ағымын мейлінше табиғи естілетіндей етіп, оның физикалық сипатын (дауыс көлемі, күші, қаттылығын) әртүрлі сөйлеу мақсатына қарай түрлендіре алу.
Дауыс диапазоны. Қарапайым түсінігі бойынша әуеннің кеңдігін білдіреді. Диапазон неғұрлым кең болса және бұл қасиет сөйлеу барысында толық сақталып тұрса, соғұрлым ауызша сөздің құлаққа естілуі әуенді, жағымды болады.
Дауыс регистірі. Бір дыбыстау механизмінде жасал ған бір диапазондағы біртекті дыбыстар қатары, регистрдің белгілі үш түрі бар: жоғары, төмен, аралас.
Жұмыстың практикалық қолданылымы. Тілдік бірліктері беолгілі бір стильге негізделіп құрылған мәтіннің дыбысталғандығы интонациялық ұйыида суындада өзіндік ерекшелік болады екен. Мысалы, сөйлеу стилінде сөз соңына дейін қарқынның тұрақты ал дауыс қаттылығы мен әуеннің бірқалыпты сақталуы сирек кездеседі, сөйлеу барысында сөз ағымының бір бөліктері жылдам, бір бөліктері баяу, әуен мен дайыс қаттылығы құбылып айтылып олардың бір қалпынан екінші қалыпқа бірден ауысып отыруы сөйлеушінің еркін қарым-қатынас жағдаятында дайындықсыз, стихиялы түрде сөйлеп жатқанын аңғартады. Фмәтіндердің интонациялық безендірілуінің стилдік белгілері қазақ тіл білімінде толық зерттеліәп болған жоқ. дегенменде әр стильге тән жалпы интонациялық сипат – айқын. Публицистикалық мәтін тыңдарманға қандай-да бір ақпарат жеткізіп қана қоймай, оның еркіне, санасына әсер етуді көздейді. Ол үшін мұндай мәтінде нық дыбысталып, ондағы барлық сөздер анық естілуі шарт, сондай-ақ бағалауыш мәнді тірек сөздерді мәтін бойынша интонациялық құралдар (ой екпіні, баяу қарқын және т.б.) арқылы ерекшелеп отырған дұрыс. Сонымен бірге қарқынды өзгертіп отыруға, әуезді құбылтуға да әбден болады. бірақұ дауысты тым ойнағышты, бір сарыннан (регистрден) екінші бір сарынға күрт ауысып отыру тыңдарманды шаршатып, қабылдауын қиындатып жібереді. Ой екпіні сен айтылған тірек сөздерде дауыс қаттылығын жоғарылатып, бірақ оны тым үлкен мәндермен емес орта мәндермен берген дұрыс. Тиісті жерінде эмоциялық паузаларды қолданған әсерлі. Дегенмен оларды шектен тыс көп қолданса, сөз мәнері болмайды.
Зерттеудің мақсаты. Қазіргі БАҚ тілінің сөз бедері қандай? Сөзге бедер салатын тілдік құралдар дұрыс жұмсалып жүр ме? Дайын, үйреншікті бедерлеуіш амал тәсілдермен бірге тыңнан табылған үлгілер бар ма?
Осындай сұраулардың төңірегінде азды көпті сөз сабақтауға болады. БАҚ-тың сөз бедері, тіл нақышы ең алдымен ой сезімге әсер ететіндей эмоционалды, экспрессивті, бағалауыш сөздерден өрнектеледі. Стилдік нышаны бар мұндай сөздер ең алдымен автордың шығармашылық ұжымның (редакцияның), әлеуметтік жіктің, саяси партияның нәрсеге, құбылысқа, уақиғаға бағасын, көзқарасын (қоштау, ұнату, ұнатпау т.б.) білдіре отырып, олар жайында қоғамдық пікір қалыптастыру үшін аса қажет. Осындай стильдік нышаны бар тілдік құралдар арқылы коммуникант адресаттың эмоциясына әсер, ықпал етіп, қоғамдық пікір туғызады.
Зерттеудің міндеті. Сөз мәдениеті деген терминдік ұғым тек сөз дұрыстығымен шектеліп қоймайды, яғни сөзді дұрыс айтса, жазсақ, мәдениеттің биігіне көтеріліп, шыңына шықтық деуге болмайды. Өйткені сөз мәдениеті «дұрыстық» қана емес сөзді бедерлі жұмсау деген ұғымды да қамтиды. Сөзді дұрыс жұмсағанымызбен нақыш бедерін дәл тауып, ақтан тигізіп айта алмасақ, діттеген межеден көріндік деуге болмайды. Өйткені БАҚ түрлі хабарды (құрғақ) ақпарат түрінде беріп қоймайды. Радио, телешешеннің тыңдарман мен көрермендерге ықпал етіп, олардың қоғамдық пікір туралы белсенділігін де көтеруге тырысады. Микрофон ұстаған, я болмаса жұртшылық алдына шығып, мінбеге көтерілген адам сөйлемес бұрын алдымен тілдік қарым – қатынастың түрін мақсатын айқындап алуға тиіс.
Тілдік қатынас ресми ме, бей ресми ме?
Сөздің адресаты кім? Жеке адам ба, көпшілікпе?
Тілдік қатынас бір жақты ма, әлде екі жақты ма?
Міне осы айтылған тілдік емес жайттарға көңіл бөлінсе, тыңдаған сөздің, ондаған тілдік амал тәсілді ішінен қарым – қатынастың міндетіне, түріне сай келетін ең лайықтысын талғап ала білудің мүмкіндігі арта түседі. Осы мақсаттың үдесінен шыға білу сөз бедері деп аталады.
Зерттеудің әдістері. Алға қойған міндеттерді шешу үшін мынадай әдістер қолданылады: теориялық әдіс, салыстырмалы әдіс, эксперимент әдісі.
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Қазіргі заманда телевизия, радионың аудиторияға тигізер ықпалы ерекше. Әсіресе телевизия, радио хабарлардың бұқаралық сипаты мен жеделдігі қарқын ала түсуде. Мемлекеттің ішкі, сыртқы саясаты жөнінде, ел ішіндегі, әлемдегі маңызды уақиғалар мен жаңалықтар, жөнінде қалың жұртшылыққа дер кезінде хабар-ашар таратып отыру бұқаралық ақпарат құралдарының әлеуметтік мәнділігін одан сайын күшейтіп отыр. Оның үстіне қазіргі таңда инжинерлік технологияның даму қарқынымен байланысты, бұқаралық ақпарат құралдарының өнімдері оқуға, тыңдауға, көруге жағымдылығы артып келеді. Алайда, техникалық құрал жетіле түскенімен, БАҚ-ның тілі аса қиын жағдайда қалды : радио, телеэфирден естілер сөздің мәдениеті тым төмендеп кетті. Бұрын Әнуарбек Байжанбаев, Ләзиза Аймашева, Сауық Жақанова сынды және өзге де радио, телеқайраткерлердің сөзді дыбыстау нақышы, сөйлеу сазы халыққа үлгі болатын.
Радио, - телешешендердің сөз саптауы радио қабылдағыш пен телеэкран алдындағы былайғы жұртшылыққа эталон ипетті деп танылып, олардың сөйлеген сөздеріне жұрттың айызы қанатын. Қазір мұндай « үлгі », « эталондар » жоқтың қасы.
Сонымен теле, - радиошешен жай ғана ақпарат тасымалдаушы, хабар жеткізуші ғана емес. Олар, ең алдымен мемлекеттің ішкі, сыртқы саясаты, елімізде, әлемде болып жатқан уақиға, жаңалықтарды қалың жұртшылыққа жеткізе отырып, олар жайында жеке өзінің, редакциялық ұжымның, әлеуметтік жіктің немесе саяси партияның көзқарасын, бағасын беретін, қоғамдық ойға қозғау салатын, пікір қалыптастыратын публицист.
Әрине, қоғамдық пікір қалыптастыру арқылы бұқараға ықпал ету оңай- оспақ шаруа емес, мысалы, профессор студенттер аудиториясына логикалық қысынымен ой- санаға әсер етсе, радио, - телешешеннің жағдайы күрделілеу. Эфирдегі шешендік, ең алдымен, эмоция тудыру арқылы санаға әсер ету ең алдымен тілдік құралдарды, оның амал-тәсілдерін дұрыс пайдалану, орынды жұмсау, шебер қолдануымен байланысты. Тіл мәселесіне келгенде журналист білуге міндетті жайттар аз емес. Алдымен, теле,- радио шығармашылық қызыметкерлерінің халық тілі, әдеби тіл, әдеби тілдің нормалары, әдеби тілдің стилдік тармақтары және сөз мәдениеті, эмоционалды экспресивті сөздер т.б. жайында белгілі бір көлемде білімі болуға тиіс.
Тақырыптың теориялық қолданылымы. Ғұмыр жасы жүздеген жылмен өлшенетін, заман өзгеріп жатса да, байырғы қалпын бұзбайтын құрылымдар тіл жүйесінің дыбыс, лексика, морфема, ситаксис деңгейлерінде ерекше орын алады. сондай – ақ тілде өзгерте беруді қаламайтын ежелден қалыптасқан стеоретиптер, этикеттік формуларлар, эталондар т.б. орнықты сөз орамдары болады. сонымен бірге оларды өзгерте бермей орынды жұмсау аса қажет.
Ауызша сөздің шебері үнемі өзінің сөйлеу аппаратын жаттықтырып, оның қызметінің мүмкіндіктерін, икемділік қабілетін дамытып отыру керек. Сөйлеу аппараты екі бөлімнен тұрады: орталық және шеткері (периферический). Орталық бөлімге ми мен жұлын жатады. Сөйлеуді басқарып реттеудің қызметті бастың сол жақ жарты шарындағы ми бөлгіт атқарады. Сөйлеу аппаратының шеткері бөлімінің үш бөлігі бар: 1) дыбыс жасаушы немесе артикуляциялық жүйе - ауыз, көмей, мұрын қуысы, тіл, тілшік, тандай, тіс, жақ; 2) тыныстау жүйесӀ - өкпе, кеңірдек және т.б; 3) дауыс жасаушы аппарат – көмей мен дауыс шымылдығы. Осы үш бөліктің қызметіне қарай сөйлеу техникасы үш компоненттен құралады: 1) дыбыстау (дикция); 2) тыныстау; 3) дауыстау.
Дыбыстау (дикция). Дұрыс дыбыстау дегеніміз әр бір дауысты және дауыссыз дыбыстарды таза әрі анық естілетіндей нық айту. Дыбыстау мынадай жағдайларда бұзылады: 1) дауысты не дауыссыз дыбыстарды анық айтпағанда; 2) тілде қандай да ақаулар болғанда (сақаулық және т.б.); 3) тым бос, баяу сөйлегенде; 4) немесе керісінше тым жылдам, асығыс сөйлегенде; 5) сөздердің басын не соңын жұтып қойғанда және т.б.
Тыныстау. Тыныстау әдетте автоматты, бейсанат түрде жүзеге асады. Ал қандай да бір дыбыстау (сөйлеу, ән айту) кеезінде ол саналы түрде орындалады.
Фонациялық тыныстау. Кезінде өкпеден келген ауаны кинетикалық энергиясы артикуляциялық энергияға айналып сөз күйінде сыртқа шығады.
Дауыстау. Әдетте шет тілін үйренушілерге сөйлеу техникасын меңгертуде дыбыстау мен тыныстауға қатысты жаттығулардан кейін дауыстауды үйретеді. Себебі тіл дыбыстарының жасалым (артикуляция) базасы мен тыныстау процесін үйлестіре алғанда ғана дауысты басқара білудің дағдысын қалыптастыруға болады. Дұрыс дауыстау дегеніміз сөйлеу барысындағы дауыс ағымын мейлінше табиғи естілетіндей етіп, оның физикалық сипатын (дауыс көлемі, күші, қаттылығын) әртүрлі сөйлеу мақсатына қарай түрлендіре алу.
Дауыс диапазоны. Қарапайым түсінігі бойынша әуеннің кеңдігін білдіреді. Диапазон неғұрлым кең болса және бұл қасиет сөйлеу барысында толық сақталып тұрса, соғұрлым ауызша сөздің құлаққа естілуі әуенді, жағымды болады.
Дауыс регистірі. Бір дыбыстау механизмінде жасал ған бір диапазондағы біртекті дыбыстар қатары, регистрдің белгілі үш түрі бар: жоғары, төмен, аралас.
Жұмыстың практикалық қолданылымы. Тілдік бірліктері беолгілі бір стильге негізделіп құрылған мәтіннің дыбысталғандығы интонациялық ұйыида суындада өзіндік ерекшелік болады екен. Мысалы, сөйлеу стилінде сөз соңына дейін қарқынның тұрақты ал дауыс қаттылығы мен әуеннің бірқалыпты сақталуы сирек кездеседі, сөйлеу барысында сөз ағымының бір бөліктері жылдам, бір бөліктері баяу, әуен мен дайыс қаттылығы құбылып айтылып олардың бір қалпынан екінші қалыпқа бірден ауысып отыруы сөйлеушінің еркін қарым-қатынас жағдаятында дайындықсыз, стихиялы түрде сөйлеп жатқанын аңғартады. Фмәтіндердің интонациялық безендірілуінің стилдік белгілері қазақ тіл білімінде толық зерттеліәп болған жоқ. дегенменде әр стильге тән жалпы интонациялық сипат – айқын. Публицистикалық мәтін тыңдарманға қандай-да бір ақпарат жеткізіп қана қоймай, оның еркіне, санасына әсер етуді көздейді. Ол үшін мұндай мәтінде нық дыбысталып, ондағы барлық сөздер анық естілуі шарт, сондай-ақ бағалауыш мәнді тірек сөздерді мәтін бойынша интонациялық құралдар (ой екпіні, баяу қарқын және т.б.) арқылы ерекшелеп отырған дұрыс. Сонымен бірге қарқынды өзгертіп отыруға, әуезді құбылтуға да әбден болады. бірақұ дауысты тым ойнағышты, бір сарыннан (регистрден) екінші бір сарынға күрт ауысып отыру тыңдарманды шаршатып, қабылдауын қиындатып жібереді. Ой екпіні сен айтылған тірек сөздерде дауыс қаттылығын жоғарылатып, бірақ оны тым үлкен мәндермен емес орта мәндермен берген дұрыс. Тиісті жерінде эмоциялық паузаларды қолданған әсерлі. Дегенмен оларды шектен тыс көп қолданса, сөз мәнері болмайды.
Зерттеудің мақсаты. Қазіргі БАҚ тілінің сөз бедері қандай? Сөзге бедер салатын тілдік құралдар дұрыс жұмсалып жүр ме? Дайын, үйреншікті бедерлеуіш амал тәсілдермен бірге тыңнан табылған үлгілер бар ма?
Осындай сұраулардың төңірегінде азды көпті сөз сабақтауға болады. БАҚ-тың сөз бедері, тіл нақышы ең алдымен ой сезімге әсер ететіндей эмоционалды, экспрессивті, бағалауыш сөздерден өрнектеледі. Стилдік нышаны бар мұндай сөздер ең алдымен автордың шығармашылық ұжымның (редакцияның), әлеуметтік жіктің, саяси партияның нәрсеге, құбылысқа, уақиғаға бағасын, көзқарасын (қоштау, ұнату, ұнатпау т.б.) білдіре отырып, олар жайында қоғамдық пікір қалыптастыру үшін аса қажет. Осындай стильдік нышаны бар тілдік құралдар арқылы коммуникант адресаттың эмоциясына әсер, ықпал етіп, қоғамдық пікір туғызады.
Зерттеудің міндеті. Сөз мәдениеті деген терминдік ұғым тек сөз дұрыстығымен шектеліп қоймайды, яғни сөзді дұрыс айтса, жазсақ, мәдениеттің биігіне көтеріліп, шыңына шықтық деуге болмайды. Өйткені сөз мәдениеті «дұрыстық» қана емес сөзді бедерлі жұмсау деген ұғымды да қамтиды. Сөзді дұрыс жұмсағанымызбен нақыш бедерін дәл тауып, ақтан тигізіп айта алмасақ, діттеген межеден көріндік деуге болмайды. Өйткені БАҚ түрлі хабарды (құрғақ) ақпарат түрінде беріп қоймайды. Радио, телешешеннің тыңдарман мен көрермендерге ықпал етіп, олардың қоғамдық пікір туралы белсенділігін де көтеруге тырысады. Микрофон ұстаған, я болмаса жұртшылық алдына шығып, мінбеге көтерілген адам сөйлемес бұрын алдымен тілдік қарым – қатынастың түрін мақсатын айқындап алуға тиіс.
Тілдік қатынас ресми ме, бей ресми ме?
Сөздің адресаты кім? Жеке адам ба, көпшілікпе?
Тілдік қатынас бір жақты ма, әлде екі жақты ма?
Міне осы айтылған тілдік емес жайттарға көңіл бөлінсе, тыңдаған сөздің, ондаған тілдік амал тәсілді ішінен қарым – қатынастың міндетіне, түріне сай келетін ең лайықтысын талғап ала білудің мүмкіндігі арта түседі. Осы мақсаттың үдесінен шыға білу сөз бедері деп аталады.
Зерттеудің әдістері. Алға қойған міндеттерді шешу үшін мынадай әдістер қолданылады: теориялық әдіс, салыстырмалы әдіс, эксперимент әдісі.
Қазақстан республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
Диплом жұмысы
Тақырыбы: Радиодискурсының тілдік ерекшелігі мен стильдік құралдары
Ғылыми жетекшісі:
Орындаған:
Жоспар
1. Кіріспе
І – тарау. Қазақ әдеби тіл және оның стильдік тармақтары.
ІІ – тарау. Публицистикалық стильдің ерекшелігі.
ІІІ – тарау. Радиодискурсының стильдік, тілдік құралдары.
ІV Қорытынды
Кіріспе
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Қазіргі заманда телевизия, радионың
аудиторияға тигізер ықпалы ерекше. Әсіресе телевизия, радио хабарлардың
бұқаралық сипаты мен жеделдігі қарқын ала түсуде. Мемлекеттің ішкі, сыртқы
саясаты жөнінде, ел ішіндегі, әлемдегі маңызды уақиғалар мен жаңалықтар,
жөнінде қалың жұртшылыққа дер кезінде хабар-ашар таратып отыру бұқаралық
ақпарат құралдарының әлеуметтік мәнділігін одан сайын күшейтіп отыр. Оның
үстіне қазіргі таңда инжинерлік технологияның даму қарқынымен байланысты,
бұқаралық ақпарат құралдарының өнімдері оқуға, тыңдауға, көруге жағымдылығы
артып келеді. Алайда, техникалық құрал жетіле түскенімен, БАҚ-ның тілі аса
қиын жағдайда қалды : радио, телеэфирден естілер сөздің мәдениеті тым
төмендеп кетті. Бұрын Әнуарбек Байжанбаев, Ләзиза Аймашева, Сауық Жақанова
сынды және өзге де радио, телеқайраткерлердің сөзді дыбыстау нақышы, сөйлеу
сазы халыққа үлгі болатын.
Радио, - телешешендердің сөз саптауы радио қабылдағыш пен телеэкран
алдындағы былайғы жұртшылыққа эталон ипетті деп танылып, олардың сөйлеген
сөздеріне жұрттың айызы қанатын. Қазір мұндай үлгі , эталондар
жоқтың қасы.
Сонымен теле, - радиошешен жай ғана ақпарат тасымалдаушы, хабар жеткізуші
ғана емес. Олар, ең алдымен мемлекеттің ішкі, сыртқы саясаты, елімізде,
әлемде болып жатқан уақиға, жаңалықтарды қалың жұртшылыққа жеткізе отырып,
олар жайында жеке өзінің, редакциялық ұжымның, әлеуметтік жіктің немесе
саяси партияның көзқарасын, бағасын беретін, қоғамдық ойға қозғау салатын,
пікір қалыптастыратын публицист.
Әрине, қоғамдық пікір қалыптастыру арқылы бұқараға ықпал ету оңай- оспақ
шаруа емес, мысалы, профессор студенттер аудиториясына логикалық қысынымен
ой- санаға әсер етсе, радио, - телешешеннің жағдайы күрделілеу. Эфирдегі
шешендік, ең алдымен, эмоция тудыру арқылы санаға әсер ету ең алдымен
тілдік құралдарды, оның амал-тәсілдерін дұрыс пайдалану, орынды жұмсау,
шебер қолдануымен байланысты. Тіл мәселесіне келгенде журналист білуге
міндетті жайттар аз емес. Алдымен, теле,- радио шығармашылық
қызыметкерлерінің халық тілі, әдеби тіл, әдеби тілдің нормалары, әдеби
тілдің стилдік тармақтары және сөз мәдениеті, эмоционалды экспресивті
сөздер т.б. жайында белгілі бір көлемде білімі болуға тиіс.
Тақырыптың теориялық қолданылымы. Ғұмыр жасы жүздеген жылмен өлшенетін,
заман өзгеріп жатса да, байырғы қалпын бұзбайтын құрылымдар тіл жүйесінің
дыбыс, лексика, морфема, ситаксис деңгейлерінде ерекше орын алады. сондай –
ақ тілде өзгерте беруді қаламайтын ежелден қалыптасқан стеоретиптер,
этикеттік формуларлар, эталондар т.б. орнықты сөз орамдары болады. сонымен
бірге оларды өзгерте бермей орынды жұмсау аса қажет.
Ауызша сөздің шебері үнемі өзінің сөйлеу аппаратын жаттықтырып, оның
қызметінің мүмкіндіктерін, икемділік қабілетін дамытып отыру керек. Сөйлеу
аппараты екі бөлімнен тұрады: орталық және шеткері (периферический).
Орталық бөлімге ми мен жұлын жатады. Сөйлеуді басқарып реттеудің қызметті
бастың сол жақ жарты шарындағы ми бөлгіт атқарады. Сөйлеу аппаратының
шеткері бөлімінің үш бөлігі бар: 1) дыбыс жасаушы немесе артикуляциялық
жүйе - ауыз, көмей, мұрын қуысы, тіл, тілшік, тандай, тіс, жақ; 2) тыныстау
жүйесӀ - өкпе, кеңірдек және т.б; 3) дауыс жасаушы аппарат – көмей мен
дауыс шымылдығы. Осы үш бөліктің қызметіне қарай сөйлеу техникасы үш
компоненттен құралады: 1) дыбыстау (дикция); 2) тыныстау; 3) дауыстау.
Дыбыстау (дикция). Дұрыс дыбыстау дегеніміз әр бір дауысты және
дауыссыз дыбыстарды таза әрі анық естілетіндей нық айту. Дыбыстау мынадай
жағдайларда бұзылады: 1) дауысты не дауыссыз дыбыстарды анық айтпағанда; 2)
тілде қандай да ақаулар болғанда (сақаулық және т.б.); 3) тым бос, баяу
сөйлегенде; 4) немесе керісінше тым жылдам, асығыс сөйлегенде; 5) сөздердің
басын не соңын жұтып қойғанда және т.б.
Тыныстау. Тыныстау әдетте автоматты, бейсанат түрде жүзеге асады. Ал
қандай да бір дыбыстау (сөйлеу, ән айту) кеезінде ол саналы түрде
орындалады.
Фонациялық тыныстау. Кезінде өкпеден келген ауаны кинетикалық энергиясы
артикуляциялық энергияға айналып сөз күйінде сыртқа шығады.
Дауыстау. Әдетте шет тілін үйренушілерге сөйлеу техникасын меңгертуде
дыбыстау мен тыныстауға қатысты жаттығулардан кейін дауыстауды үйретеді.
Себебі тіл дыбыстарының жасалым (артикуляция) базасы мен тыныстау процесін
үйлестіре алғанда ғана дауысты басқара білудің дағдысын қалыптастыруға
болады. Дұрыс дауыстау дегеніміз сөйлеу барысындағы дауыс ағымын мейлінше
табиғи естілетіндей етіп, оның физикалық сипатын (дауыс көлемі, күші,
қаттылығын) әртүрлі сөйлеу мақсатына қарай түрлендіре алу.
Дауыс диапазоны. Қарапайым түсінігі бойынша әуеннің кеңдігін білдіреді.
Диапазон неғұрлым кең болса және бұл қасиет сөйлеу барысында толық
сақталып тұрса, соғұрлым ауызша сөздің құлаққа естілуі әуенді, жағымды
болады.
Дауыс регистірі. Бір дыбыстау механизмінде жасал ған бір диапазондағы
біртекті дыбыстар қатары, регистрдің белгілі үш түрі бар: жоғары, төмен,
аралас.
Жұмыстың практикалық қолданылымы. Тілдік бірліктері беолгілі бір стильге
негізделіп құрылған мәтіннің дыбысталғандығы интонациялық ұйыида суындада
өзіндік ерекшелік болады екен. Мысалы, сөйлеу стилінде сөз соңына дейін
қарқынның тұрақты ал дауыс қаттылығы мен әуеннің бірқалыпты сақталуы сирек
кездеседі, сөйлеу барысында сөз ағымының бір бөліктері жылдам, бір
бөліктері баяу, әуен мен дайыс қаттылығы құбылып айтылып олардың бір
қалпынан екінші қалыпқа бірден ауысып отыруы сөйлеушінің еркін қарым-
қатынас жағдаятында дайындықсыз, стихиялы түрде сөйлеп жатқанын аңғартады.
Фмәтіндердің интонациялық безендірілуінің стилдік белгілері қазақ тіл
білімінде толық зерттеліәп болған жоқ. дегенменде әр стильге тән жалпы
интонациялық сипат – айқын. Публицистикалық мәтін тыңдарманға қандай-да бір
ақпарат жеткізіп қана қоймай, оның еркіне, санасына әсер етуді көздейді. Ол
үшін мұндай мәтінде нық дыбысталып, ондағы барлық сөздер анық естілуі шарт,
сондай-ақ бағалауыш мәнді тірек сөздерді мәтін бойынша интонациялық
құралдар (ой екпіні, баяу қарқын және т.б.) арқылы ерекшелеп отырған дұрыс.
Сонымен бірге қарқынды өзгертіп отыруға, әуезді құбылтуға да әбден болады.
бірақұ дауысты тым ойнағышты, бір сарыннан (регистрден) екінші бір сарынға
күрт ауысып отыру тыңдарманды шаршатып, қабылдауын қиындатып жібереді. Ой
екпіні сен айтылған тірек сөздерде дауыс қаттылығын жоғарылатып, бірақ оны
тым үлкен мәндермен емес орта мәндермен берген дұрыс. Тиісті жерінде
эмоциялық паузаларды қолданған әсерлі. Дегенмен оларды шектен тыс көп
қолданса, сөз мәнері болмайды.
Зерттеудің мақсаты. Қазіргі БАҚ тілінің сөз бедері қандай? Сөзге бедер
салатын тілдік құралдар дұрыс жұмсалып жүр ме? Дайын, үйреншікті бедерлеуіш
амал тәсілдермен бірге тыңнан табылған үлгілер бар ма?
Осындай сұраулардың төңірегінде азды көпті сөз сабақтауға болады. БАҚ-
тың сөз бедері, тіл нақышы ең алдымен ой сезімге әсер ететіндей
эмоционалды, экспрессивті, бағалауыш сөздерден өрнектеледі. Стилдік нышаны
бар мұндай сөздер ең алдымен автордың шығармашылық ұжымның (редакцияның),
әлеуметтік жіктің, саяси партияның нәрсеге, құбылысқа, уақиғаға бағасын,
көзқарасын (қоштау, ұнату, ұнатпау т.б.) білдіре отырып, олар жайында
қоғамдық пікір қалыптастыру үшін аса қажет. Осындай стильдік нышаны бар
тілдік құралдар арқылы коммуникант адресаттың эмоциясына әсер, ықпал етіп,
қоғамдық пікір туғызады.
Зерттеудің міндеті. Сөз мәдениеті деген терминдік ұғым тек сөз
дұрыстығымен шектеліп қоймайды, яғни сөзді дұрыс айтса, жазсақ, мәдениеттің
биігіне көтеріліп, шыңына шықтық деуге болмайды. Өйткені сөз мәдениеті
дұрыстық қана емес сөзді бедерлі жұмсау деген ұғымды да қамтиды. Сөзді
дұрыс жұмсағанымызбен нақыш бедерін дәл тауып, ақтан тигізіп айта алмасақ,
діттеген межеден көріндік деуге болмайды. Өйткені БАҚ түрлі хабарды
(құрғақ) ақпарат түрінде беріп қоймайды. Радио, телешешеннің тыңдарман мен
көрермендерге ықпал етіп, олардың қоғамдық пікір туралы белсенділігін де
көтеруге тырысады. Микрофон ұстаған, я болмаса жұртшылық алдына шығып,
мінбеге көтерілген адам сөйлемес бұрын алдымен тілдік қарым – қатынастың
түрін мақсатын айқындап алуға тиіс.
← Тілдік қатынас ресми ме, бей ресми ме?
Сөздің адресаты кім? Жеке адам ба, көпшілікпе?
Тілдік қатынас бір жақты ма, әлде екі жақты ма?
Міне осы айтылған тілдік емес жайттарға көңіл бөлінсе, тыңдаған сөздің,
ондаған тілдік амал тәсілді ішінен қарым – қатынастың міндетіне, түріне сай
келетін ең лайықтысын талғап ала білудің мүмкіндігі арта түседі. Осы
мақсаттың үдесінен шыға білу сөз бедері деп аталады.
Зерттеудің әдістері. Алға қойған міндеттерді шешу үшін мынадай әдістер
қолданылады: теориялық әдіс, салыстырмалы әдіс, эксперимент әдісі.
І тарау. Қазақ әдеби тіл және оның стильдік тармақтары.
Әдеби тілдің тарихын баяндамас бұрын әдеби тіл деген категорияның өзі
туралы түсінікті анықтап алу қажет. Өйткені әдеби тіл дегеннің мазмұны,
сипаты жөнінде тек қазақ тіл білімінде емес, жалпы тіл білімінде анық,
айқын, үзілді-кесілді айтылған тұрақты пікір жоқ.
Бірқатар ғалымдар әдеби тіл дегеніміз жалпыхалықтық тілдің өңделіп,
қырланған түрі деп таныса, енді бірсыпырасы жалпы хатқа түскен дүниелердің
тілі әдеби деп табады. Сондықтан орыс әдеби тілінің тарихын сөз еткен
бірқатар мамандар жазусыз әдеби тілдің болуы мүмкін емес деп санайды.
Әдеби тіл дегеніміз - жалпыхалықтық тілдің хатқа түскен, белгілі бір
дәрежеде өңделген ерекше түрі . Әдеби тілдің тарихы- жазба
ескерткіштердің тарихы . Әдетте, жазусыз әдеби тіл болуы мүмкін емес .
жазу- әдеби тілдің ең маңызды және қайткенде де болуға тиісті белгісі. Тіл
білімі тарапынан алғанда әдеби тіл деп тек көркем әдебиет емес, ғылыми
зерттеулердің тілін, қысқасы, жазба тілді атаймыз. Көне ескі жазулары
болған халықтардың тілдері, олардың тарихын зерттеуге қажет обьектілердің
(жазба ескерткіштердің) сипаты, сөз жоқ, жоғарғы пікірлерді айтқызуға
мүмкіндік береді. Осының нәтижесінде әдеби тіл деген термин жазба тіл
дегеннің баламасы ретінде ұсынылады.
Зерттеушілердің көпшілігі әдеби тіл ұғымы тарихи жағынан құбылмалы
деп таниды.
Қазақ тіл білімінде де әдеби тіл деген ұғымға тиянақты бір анықтама
берілмей әдеби тілі, қазақ жазба әдеби тілі , қазақ ауыз әдебиеті тілі
, қазақтың жалпыхалықтық тілі , деген категориялар бір-бірінен
ажыратылып, әрқайсысы нақты анықтамаға ие болған жоқ емес.
Бізде де әдеби тіл статусын жазумен ғана байланыстыру идеясы жоқ емес.
М.Балақаев: Әдеби тіл- жазба тіл. Жазба әдебиет арқылы тіл байлықтары,
оның құрылысы сымбатты қалыпқа түсіп, екшеледі. Жазушы болмаған халықтың
тілі әдеби тіл дәрежесіне көтеріле алмайды , - деп жазады. Дәл осындай
тұжырымды Ғ.Мұсабаев та айтады : әдеби тіл ең әуелі-ақ жазуға сүйенеді.
Жазу стильінсіз әдеби тіл болмақ емес - дейді. Енді бірқатар зерттеушілер
қазақтың әдеби тілін ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталады деп, мұны ұлы
ағартушы - демократтар Абай мен Ыбырайдың есімдерімен байланыстырады.
Қазақ әдеби тілін біз қазақ халқының ұлт болып қалыптаса бастағанға
дейінгі түрі және ұлттық түрі деп бөліп қараймыз. Бұл екі кезеңнің аралық
тұсы - өткен ғасырдың екінші жартысы, яғни қазақтың ұлттық әдеби тілі ХІХ
ғасырдың ІІ жартысынан бастап қалыптасты деген тұжырымға келеміз.
Әдеби тіл дегеннің ең басты белгісі- оның өңделген, сұрыпталған,
нормаланған тіл болуы, бұл-бір қызыметі жағынан сол халықтың өмірінде
ұйымдастырушы, қоғам мүшелерінің басын қосушы сипаты, яғни жалпыға ортақтық
қасиеті болуға тиіс, бірақ әдеби тілдердің бір кезеңдердегі жазба
түрлерінде әрдайым соңғы белгінің болуы шарт емес. Әр нәрсенің, құбылыстың
заты, салыстыру арқылы, өзге құбылыстардың қарама-қарсысына қою арқылы
таныла түседі. Әдеби тілді тану үшін оның қарама-қарсысына қойылатын басты
құбылыс- ауызекі сөйлеу тілі. Бұл үшінші шарт. Әдеби тіл қолданылу
тәжірибесінде қоғам сынынан өткен, нормаларын қоғам санасы дұрыс деп
қабылдаған және ол нормалар барша үлгілерге ортақ болуы шарт. Бұл әдеби
тілдің төртінші сипаты. Осы сипат- белгілерді нысанаға алып қарасақ,
қазақтың тіл қолдану тәжірибесінде әдеби деген атрибут- сапаны ұлттық
дәуірге дейін де бөлуге болатын уәждер бар.
Әдеби тіл жайын арнайы сөз еткен М.Әуезов : Қазақтың әдеби тілін
Абайдан басталады дейтін тілшілерге дау айтамыз. Абайдың алдындағы қазақ
халқының көп ғасырдан келе жатқан мол эпостарындағы, жырларындағы көркем
өлең үлгілеріндегі тілдерді ұмытуға бола ма? Бұхар, Махамбеттерде қазақ
әдеби тілінің үлгі- өрнектері жоқ деуге бола ма ? -дейді. Осыған үндес
пікірді І.Кеңесбаев та айтты : Абайға дейін де қазақ әдеби тілінің ұрығы
себілген болатын... Олар жаңа туа бастаған жазба әдебиеттің кейбір
уәкілдерінің ( М.Өтемісов, Ы.Алтынсарин сияқты ) шығармаларынан табылады ,-
деп жазады.
Сөйтіп, әдеби тіл деген категорияны қазақ тіліне қалайша қатыстыруға
болады? Қазақтың жазба әдеби тілінің жаңа кезеңі басталғанға дейін яғни ХІХ
ғасырдың екінші жартысына дейін қазақта әдеби тіл болды ма ? – деген сияқты
сұрақтарға жауап беру керек.
Әдеби тіл деген ұғым қазақ тілі үшін де тарихи, құбылмалы түсінік.
Қазіргі қазақ тілі үшін оның жазба түрінің болуы, сан салалы стильдерге
тарамдалуы, қоғам өмірінің барша саласына түгел қызымет етуі - заңды
шарттар.
Тіл мәдениетінің шын жанашыры, доцент Дариға Тұранқұлова әдеби тіл
туралы мынадай тұжырым айтады: Әдеби тіл ұлт тілінің ең жоғарғы типі оның
өңделген, қырланған, жөнделген, үлгілі саласы. Әдеби тіл – жалпы халықтық
тіл маржанын жинақтап, сұрыпталған, екшелген қызметке бай әлеуметтік
сипаты мен стильдік ерекшеліктері мол сала.
Әдеби тіл жазба тіл негізінде қалыптасып, орнығып, халық арасына кең
тарағаннан кейін, ол тек жазба түрінде ғана емес, ауызекі сөйлеу тілі
арқылы да іске асып отырады. Әдеби тіл тұтас ұлттық тілден мейлінше бөлек
жатқан дүние емес, ол солардың өңделген жоғарғы сатысы. Әдеби тіл де тарихи
құбылыс сондықтан ондағы өңдеу іріктеп қолдану дегендердің дәрежесі барлық
тілдерде және барлық дәуірде бірдей болмақ емес. Оларда төменгі дәрежеден
жоғары сатыға біртіндеп көтерілмек, әдетте тілдің дәрежесі, қоғамдық
қызметі – стильдік тармақтардың саралануы қандай екеніне қарай айқындалады.
Осы үрдістер әрдайым халық тілімен әдеби тілдің қарым – қатынасын күшейте
түсуге негізделеді. Әдеби тіл халықтың сөйлеу тілінің байлықтарын сұрыптап,
таңдап пайдалану арқылы дамыса, сөйлеу тілі әдеби тіл нормаларын бойына
сіңіріп, шыңдала түсуде. Әдеби тіл – қоғамдық күрделі құбылыс. Оның тарихы
әдебиеттің ғана емес халықтың басқада рухани байлықтары мен сана сезімі
жетілуі тарихымен тығыз байланысты. сондықтан әр тұстағы әдеби тілдің
дәрежесі де, қоғамдық қызмсеті де тілдік сипаттамалары да әрқилы. Қазақ
әдеби тілі тарихының бір ұшы халық әдебиеті мұраларында жатса, бір ұшы
ертедегі қазақ рулары қатысқан тайпалар бірлестіктеріне, хандық қауым
орталықтарына тән әдебиеттерге саяды. Әдеби тілдің өзіндік нормасы, сол
нормаға негізделген әртүрлі стильдік ерекшеліктері болады. Әдеби тіл
нормасы тілдік жүйемен де халықтық тілді қолдануда тілдік дәстүрмен де
байланысты.
Жалпы халықтық тілдің де, әдеби тілдің де нормасының негізі – тілдік
жүйе. Жүйе – тілдің құрылымдық мүмкіндігі, дерексіз схемасы деп түсінілсе
де, норма сол дерексіз құрылым, жүйе мүмкіндіктерінің тілдік мәтін жасау
тәжірибесінде көрінуі, сөйлеу үрдісінің күйі. Норма – тілдік жйүеде бар
тұоғалардың тіл қызметінде, тілді қолдану тәжірибесінде орныққан, заңға,
дәстүрге айналған, іріктеліп, ерекшеленген тілдік ұжым қабылдаған, жалпы
халықтық, әлеуметтік мәнге ие болу жиынтығы.
Тіл - адамзат қоғамында қатынас, сөйлесіп пікір алысудың құралы. Тіл мен
қоғам өзара тығыз байланысты, біріншіден, тілсіз қоғам өмір сүре алмайды.
Екіншіден, қоғам бар жерде ғана өмір сүреді. Қоғам тілдің өцмір сүруінің
шарты. Тіл тек қатынас құралы ғана болып қоймайды, сонымен бірге ол
логикалық ойлауды дамыту құралы болып табылады. Өйткені сөз дарындылығының
өрлеуі ойлау логикасымен тығыз байланысты. Өз заманында Логикалық ойлау –
логикалық сөйлеудің негізі, ал мұны – логикалық сөйлеуді отандық тіл ұстазы
дамытуға тиіс, - деп көрсеткен ұлы педагог К.Д.Ущинский.
Тіл қарым-қатынас құралы болып табылса, сөйлеу деп тіл арқылы ойымызды
басқа біреуге жеткізуді айтамыз. Сөйлеу – пікір алысу процесінде жеке
адамның тіл пайдалануы. Адамға тән сөйлеу әрекетінде екі сипат бар.
бұларсыз сөйлеу өзінің қызметін дұрыстап атқара алмайды. Бірінші сөйлеудің
мазмұндылығы, екіншісі оның мәнерлілігі. Айтылатын сөзде мазмұн болмаса ол
өзіндік мәнін жояды. Ал сөздің мазмұндылғы дегеніміз – сөз болып отырған
айналадағы зат не құбылыстың немесе іс - әрекеттің мәнді белгілерін сөз
етуді айтамыз. Өйткені айтылатын ойға негіз болып отырған зат не құбылыстың
негізгі белгісі қасиеттері оның басты мазмұнын құрайды.
Тіл мәдениетінің мақсаты мен міндеті: әдеби тіл нормаларын сақтаумен
қатар, айтайын деген ойдың мәнерлі де әсерлі болуын талап ету;
студенттердің ана тілі мен әдебиеттен алған білімдері мен икем-дағдыларын
теориялық және практикалық жағынан дамытып, ауызекі және жазбаша сөйлеу
тілінің ерекшеліктерін, шеберлігін, қазақ халқының шешендік сөз өнерінің
тәлімдік сипаттарын таныту.
Тіл мәдениеті әдеби тілдің даму деңгейімен тығыз байланысты. Бүгінгі
әдеби тіл жан-жакты дамыған, тілдік нормалары қалыптасқан тіл десек, тіл
мәдениетінің негізгі мақсаты мен міндеті де қалыптасқан жүйені сақтау,
қабылданған нормадан ауьггқуға болмайтыны белгілі. Тіл мәдениеті тілдік
нормамен тығыз байланысты. Олай дейтініміз, тілдік норма сөзді орфоэпиялық
нормаларға сай дұрыс айту, сөзді орфографиялық ережелерге сай жазу, сөзді
өз мағынасына сай колдану, сөйлем құрауда грамматикалық нормаларды сактау
болса, тіл мәдениеті осы талап-ережелердің орындалуын, бұрмаланбауын
қадағалайды.
Тілдік норма дегеніміз әдеби деген ұғыммен бірдей деңгейде айтылады.
Әдеби тілге сіңіскен, орныққан тіл байлығы тілдік норма дегенге саяды.
Әдеби тіл нормасы - сөзді дұрыс қолданудың, грамматикалық амал-тәсілдерді
дұрыс пайдаланудың көпшілік таныған, тіл тәжірибесінде сыннан өткен
қағидалары. Тілдік норма - әдебиет тіл туралы ұғымның ең бір өзекті
элементі. Сөйлеуде, жазуда тіл амалдарын дұрыс қолдана білу әдеби тіл
нормасын сақтау дегенді білдіреді.
Тілдік норма алғаш сөз бола бастаған тұста ол алдымен, тілдік жүйемен
салыстырыла қарастырылады.
Лексикалық норма. Халық тілінде бар сөздердің көпшілігі көркем
әдебиетте жиі қолданылып жалпы халықтық нормаға айналады да, бір қатары
қолданудан қалып қояды немесе өте сирек пайдаланылады. Ауызекі тілде бар
біраз сөздер әдебиетте кездескенімен, әдеби нормаға жатпайды. Мысалы:
шаһар, кент, әм, әтеш, бойлай, жүдә сездері кейбір сөз зергерлерінің
туындыларында кездескенімен, бірақ олар әдеби тіл нормасына жатпайды.
Олардың орнына қала, және, қораз, өте сөздері әдеби болып табылады.
Қазақ әдеби тілінің сөз байлығы жалпы халықтың қасиеті бар байырғы және
өзге тлдерден енген сөздерден, ғылымның, өнер-білімнің, техниканың,
саясаттың, мәдениетгің т.б. әр алуан терминдерінен құралады.
Қазақ тіліндегі сөздік қордағы сан алуан сөздердің әдеби тілге
жататындары бар, әдеби тілге тән емес, одан тыс, сөйлеу тіліне ғана
жататындары бар.
Әдеби тілдің лексикалық нормасына жатпайтын сөздер мыналар:
1. Диалектизмдер. Диалект деген термин тілде жалпы халықтық, сипат
алмаған белгілі бір жерде ғана қолдалынатын өзіне ғана тән тілдік
ерекшеліктері бар жекеленген аймақ территориясын білдіреді. Мысалы:
Әдеби Диалектизм
салдары зарпы
беймаза бейана
2. Профессионализм. Бұған белгілі бір кәсіппен айналысатын адамдардың
пайдаланатын сөздері жатады. Мәселен бау-бақша, мақта, күріш
шаруашылықтарымен кәсіп ететін оңтүстік аймақтарда сүдігер, көшет, әңгелек,
масақ, құлақ, қауашақ, собық, қарық, атыз сияқты сөздер бар.
Кейбір кәсіби сөздердің әдеби тілде баламасы болмаса, оларды әдеби
нормаға айналдырып тілдің лексикалық байлығын арттыруға болады.
3. Дөрекі, былапыт және жаргон сөздер. Кейбір кісілердің тілінде өздері
әбден қалыптасып кеткен "бұралқы" сөздер кездеседі. Мысалы: "Ол кеше
нені нетіп келді", "Олар, жаңағы, енді, тап тартысы, жаңағы,
күшейтті". Міне осындай "нені", "жаңағы", "сосын", "сонан соң ",
"иә", "яки", "тағы" т.б. сөздерді жиі қолданады. Әрбір адам мұндай
қоңырсық, былапыт сөздерден аулақ болуы тиіс.
Орфоэпиялық норма. Сәздердің жалпыға бірдей қалыпты айтылу нормасын
орфоэпия дейміз. Сөздерді әдеби тілдегі жалпыға ортақ нормада айтып сөйлеу
кісінің тіл мәдениетінің жоғары екендігін белгісі.
Қазақ тілі сөздерінің айтылуы мен жазылуы үкімі сай бола бермейді.
Бірқатар сөздер айтылуы мен жазылуының арасында айырмашылықтар кездеседі.
Мысалы:
Айтылуы Жазылуы
құлұн құлын
жүрөк жүрек
Орфографиялық норма. Орфография деп белгілі бір тілдегі сөздердің дұрыс
жазылуы туралы ережелердің жиынтығын айтамыз. Орфография тілдегі
сөздердің, олардың грамматикалық формаларының біркелкі жазылу нормасын
белгілейді. Әдеби тілдің лексикалық, орфоэпиялық, грамматикалық нормасы
әрбір сауатты адамға қандай міндегті болса, сөздердің жазылу нормасы да
сондай міндетті. Тілдің орфографиясын үкіметтің бекітуі де оның
жалпыхалыкқа ортақ, міндеті екенін аңғартады. Үкімет қабылдаған, бекіткен
сөздердің жазылу нормасын сақтай жазу әрбір азаматқа міндетті болып
табылады.
Қазақ тілінің қазіргі орфографиясы 1940 жылы 10 қазанда Казақ ССР
Жоғарғы Советінің V сессиясында бекітілді. Ал 1957 жылы 5 маусымда
орфографияға өзгеріс енгізілді. 1983 жылғы 25 тамызда Қазақ ССР Жоғарғы
Советінің Президиумы бекіткен қазақ тілі орфографиясының ережелеріне
енгізілген өзгерістер мен толықтырулар орфографиялық норманың бір жүйеге
түсуінде маңызды рол атқарды.
Грамматикалық норма. Қазақ тілінің грамматикалық амал-тәсілдері,
тұлғалары, құралу тәртібі белгілі қалыпқа түсіп, жұртқа әбден дағдыны
болған сөз таптарының, сөз тұлғаларының, сөйлем құрылысының алуан түрлі
бөлшектері қиюын тауып қалыптасып кетті. Грамматикалық құрылыстың сол
қалпын – грамматикалық норма дейміз.
Грамматикалық нормалар грамматикалық ережелер негізінде, әдеби тілдің
қалыптасу барысында жасалады. Мысалы, Ұлы ақын Абай заманында, Абай
шығармаларында, ауыз әдебиетінде "бармаққа керек", "айтарға керек" деген
сөз тіркестері кездеседі. Бұл тіркестерді бүгінде "бару керек, қайту керек"
деп жазамыз.
Тіл мәдениетінщ негізгі зерттеу объектісі — сөз, сөздің дұрыс айтылуы,
сауатты жазылуы. Нәтижеде айтайын деген ойдың айқын да анық, әсерлі де
көркем жетуі.
Тіл мәдениеті екіге бөлінеді:
1. Сөйлеу мәдениеті.
2. Сөз қолдану мәдениеті.
Сөйлеу мәдениеті ауызша сөйлеуде орфоэпиялық қағидаларды сақтап, айту
мәнерін құрастырса, ал сөз қолдану мәдениеті сөзді орфографиялық нормаға
сай сауатты жазудан бастап, сөз байлығы сөз тазалығы, сөз дәлдігі, сөз
әсерлігі т.б. талаптарды жүзеге асыруды мақсат етеді.
Сөздің мәнерлілігі дегеніміз - адамның сөйлеу кезіндегі эмоциялық
қалпын білдіре алуы, яғни әрбір сөйлемді өзінің сазымен айта алуы.
А.А.Макаренко бұл жөнінде: "... сіздің сөзіңізден өзіңіздің еркіңізді,
сіздің мәдениетіңізді, сіздің жеке ерекшелігіңізді сезіне алатындай болуы
керек ",- деген болатын.
Сөйлеу алдымен сырттай және іштей сөйлеу болып екіге бөлінеді.
Сырттай сәйлеу ауызша және жазбаша сөйлеу болып, ал ауызша сөйлеудің
өзі диалог және монолог болып екіге бөлінеді. Диалог деп екі немесе одан да
көп адамдарың кезектесіп пікір алысуын айтсақ, монолог деп бір адамның өз
ойын, пікірін ұзак, уақыт жүйелей, сабақтай баяндауы. Ол баяндама, әңгіме,
ұзақсөз сөйлеу формасында көрінеді.
Сөйлеудің ерекше түрі - жазбаша сөйлеу, Ұлы ұстаз А.Байтұрсынов:
"Біздің заманымыз — жазу заманы, жазу болса сөйлеу ауызша сөйлеуден артық
дәрежеге жеткен заман",- деп бекер айтпаған. Жазбаша сөйлеу ауызекі
сөйлеуге қарағанда күрделі процесс.
Іштей сөйлеу деп - тілдік материалдар негізінде адамның өзімен-өзі
сөйлесіп, пікір алысуын айтамыз. Іштей сөйлеу адамдармен тікелей қарым-
қатынас жасауға бағытталған. Оны адам өзімен-өзі ақылдасу, ойлау әрекетінің
ішкі мақсаты үшін пайдаланады. Мұны ғылыми тілде диекурсивтік ойлау процесі
деп аталады. Өйткені мұнда ой ағымы болады, әлде бір шешім тауып, пікірін
білдіруге сөз, сөз тіркестері мен сөйлемдер таңдайды.
Сөйтіп, ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан басталатын қазақтың төл жазба әдеби
тіліне дейін оның ауызша тараған әдеби тілі өмір сүрді.
Қазақ әдеби тілінің даму барысын дәуірлерге бөлуде мәселесінде орныққан
бірыңғай пікір жоқ. Қазақ әдеби тілінің басталар тұсы жайындағы
көзқарастарды беске бөліп топтастырады.
1. Қазақ әдеби тілінің тарихын ертеден, көне түркі дәуірінен, ғұндар
мемлекеті кезінен бастайды. ( Ғ.Мұсабаев, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев )
2. Қазақ әдеби тілінің тарихы ХҮІІІ ғасырдан басталады. ( Қ. Жұмалиев, М.
Балақаев т.б.)
3. ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан басталады. (Қ.Жұбанов, Н.Сауранбаев, І.
Кеңесбаев )
4. Қазақ әдеби тілі Қазан ревалюциясынан кейін басталды. ( Т.Қордабаев )
5. Қазақтың төл әдеби тілі ауызша дамыған авторлы поэзия түрінде оның халық
болып құралған кезеңінен, ХҮ-ХҮІ ғасырдан басталады, ал ескі жазба әдеби
тілі ХҮІ –ХҮІІ ғасырдан, жаңа ұлттық, жазба әдеби тілі ХІҮ ғасырдың ІІ
жартысынан басталады. ( Р.Сыздықова, Қ. Өміралиев, А.Ысқақов)
Қазақ әдеби тілінің әрі қарайғы даму кезеңдері әртүрлі болып
ұсынылды.
Б.Кенжебаев, Х.Сүйіншалиев, М.Мағауин қазақ әдебиетінің тарихын
Ертедегі қазақ әдебиеті хрестоматиясы деген еңбегінде бес дәуірге бөледі.
1.Көне дәуір (Ү-ХІҮ ғ.ғ) – қазақ қауымының рулық-ұлыстық дәуірі. Бұл
кездегі әдеби шығармалар көптеген түркі халықтарына ортақ мұра.
2. Хандық дәуідегі әдебиет ( ХҮ-ХҮІІ ғ.ғ ) қазақтың төл әдебиетінің
басталу шағы, алғашқы дәуірі.
3. ХІХ-ғасырдағы әдебиет.
4. ХХ ғасырдың басындағы ( 1900-1920 ) бұқарашыл әдебиет.
5. Социалистік дәуір әдебиеті.
1968 –жылы жарық көрген Қазақ әдеби тілінің тарихы (авторлар –
М.Балақаев, Р.Сыздықова, Е.Жанпейісов ) атты оқу құралында да әдеби тіл
тарихын өзгеше баяндайтын зерттеуші М.Балақаевтің концепсиясы негізге
алынғандықтан, қазақ әдеби тілінің даму барысы мынадай кезеңдермен
байланысты қарастырылады.
1-кезең ХҮІІІ –ХІХ ғасыр әдеби тіл
2-кезең ХІХ ғасыр І жартысы әдеби тіл
3-кезең ХІХ ғасыр ІІ жартысы әдеби тіл
4-кезең ХХ ғасыр басындағы әдеби тіл
5-кезең 1920 -1930 жылдардағы әдеби тіл
6-кезең 1940 жылдан кейінгі әдеби тіл
Бұл дәуірлеу қазақ әдеби тілінің тарихын ғылыми теориялық тұрғыдан гөрі,
қазақ халқының әлеуметтік өмірінің хронологиялық мерзімдеріне қарай
жасалған шартты кесте екенін мойындау керек.
Әдеби тіл - халықтың не ұлттық мәдениеттің көрінісі, ол әрбір халықтың
өзі жасап отырған дәуіріндегі қоғамдық- экономикалық, саяси шаруашылық
өмірімен тікелей байланысты. Сонымен бірге ол өзінің ішкі даму заңы бойынша
да өрістейді. Тіл өзі қызымет етіп отырған ортаның мәдени-әлеуметтік
ерекшеліктерімен, яғни ғылымның, өнердің, әдебиеттің, қоғамдық ойдың т.б.
даму дәрежесімен қоян-қолтық араласып, астасып жатады. Сол сияқты әдеби тіл
өін тұтынып жүрген халықтың этно-географиялық ортасына да тәуелді.
Әдеби тіл әрдайым өзгеріп отырады.
Ол өзінің қызмет ету барысында көптеген күрделі жолдардан өтеді. Міне,
сондықтан әдеби тілдің даму кезеңдерін тарихи тұрғыдан алып қарау керек
болады.
Біз қазақ әдеби тілінің даму тарихын ең алдымен басты- басты екі дәуірге
бөлеміз.
І. Қазақ халқының ұлыттық кезеңге дейінгі әдеби тілі.
ІІ. Қазақ халқының ұлт болып қалыптасқан кезеңіндегі әдеби тілі.
Қорыта айтқанда қазақтың көркем әдебиет тарихын кезеңдерге бөлудің
бұлардан басқа да үлгілері бар. Әдебиет зерттеудің көпшілігі
ХV ғасырдан кейінгі әдебиетті қазақтың өзінің қолтума әдебиеті деп
аталады.
Ал кейбір зерттеушілер тобы қазақтың төл әдебиетін ХVІІІ ғасыр, яғни
Бұхар жыраудан басталады деп есептейді.
Қоғамдағы әр түрлі қарым – қатынасты жүзеге асырудың құралы ретінде
қызмет ете келіп, тіл белгілі бір салаға бейімделе түседі. Сол салада жиі
қолданылатын сөздердң сөздігі, арнаулы сөз құрылымдары, мәтін құрудың
негізгі принциптері түзіледі. Әдетте қоғамдағы мұндай саланың бес түрі бар.
Осы салалардағы қарым- қатынас әдеби тілдің бес түрлі функциональдық
стильдік тармақтары арқылы жүзеге асады.
1. Ғылым, білім, оқу ағарту саласы - ғылыми стиль.
2. Құқықтық сала, заңнама т.б. - ресми стиль.
3. Көркем өнер саласы- көркем әдебиет стилі.
4. Қоғамдық саяси сала- публицистикалық стиль.
5. Тұрмыстық қатынас саласы- сөйлеу тілі стилі
Қазіргі қазақ әдеби тілі қоғамдық өмірдегі осы аталған бес салада қызмет
етуге бейімделген, яғни аталған әр саланың қаоыптасқан арнайы атаулары (
сөздігі), сөз құрылымдары (синтаксистік ерекшеліктері ), мәтін түзу
ережелері бар. Тіл арқылы жүзеге асатын қарым - қатынастың түр-түрі көп :
сатушы- сатып алушы, үлкен-кіші, бастық - бағынышты. Адамдар арасында
тілдік қарым - қатынастың түрі көп болғанымен, негізінен олар үлкен екі
салаға бөлінеді.
1. Қарым-қатынастың бейресми түрі сөйлеу тілі арқылы жүзеге асады.
2. Қарым-қатынастың ресми түрі.кітаби тіл арқылы жүзеге асады
Сөйлеу тілінің тұрмыстық сөйлеу тілі және қарапайым сөй леу тілі деген
түрлері бар.
Ал кітаби тілге ресми-іс қағаздар стилі, ғылыми стиль, көркем әдебиет
стилі, публицистикалық стиль жатады.
ІІ тарау. Публицистикалық стильдің ерекшелігі.
Қазақ тілінің функционалды стильдерінің бір-бірінен өзгешелік белгілері
осы уақытқа дейін айтылып келеді. Осы басты белгілер отандық тіл ғылымы мен
орыс тіл ғылымының ортақ танымдық деңгейінің көрінісінің нәтижесінде
қаралып келеді. Ол тек стилистика ғылымына ғана қатысты емес, тіл ғылымының
басқа салаларына да қатысты деп айтуға болады. Бұның басты себептері - тіл-
тілдегі функционалды стильдердің анықтамасы, зерттеу бағыттары, түрлері,
стильдердің табиғаты, лингвистикалық тілдік құрылымның болмысы, ортақ,
бірдей немесе ұқсас қызметінің әмбебаптық сипаты, т.б.
Адамзат болмысының қоғамдық өмірде санасы, қабілеті, талғам-өрісі
кеңейген кезде, ғылымның ғажайыптары игеріліп, жаңа техника мен
компьютерлік жүйенің дұрыс немесе кері ықпалы жетілген тұсында стильдердің
әр саласының атқаратын қызметі күннен күнге күрделеніп отыр.
Бүгінгі таңда стилистика ғылымының негізгі теориялық әрі практикалық
мәні артып, функционалды стильдерінің қоғамдық қызметі артқаны белгілі,
сондықтан тілдің стильдік табиғатты жан-жақты тану, тереңнен зерттеу
талабын міндетке алып отыр. Стиль туралы М.Серғалиев 4 түрлі қасиетін былай
түйіндейді:
1) Әдеби тілдің бір түрі; демек сол тілде сөйлейтін баршаға түсінікті
сездер мен конструкциялар;
2) Стиль - тарихи категория;
3) Стиль - қоғамдық қызметтің бір саласында жұмсалады;
4) Тілдік құралдардың қалай болса тіркескен тобы емес, шартты
тұйықталған тобы,
Стилистиканың зерттейтін саласы — стиль. Стилистика – (латын – тіл
білімінің тілдік тәсілдері жүйесін зерттейтін саласы). Стиль (латын
жазушының өмір шындығын танып білу, сезіну қабілетін, бейнелеу шеберлігін
өзіндік суреткерлік тұлға бітімін танытатын даралық өзгешелігі, жазу
мәнері, қолтаңбасы). Біріншіден, стиль - тарихи категория. Тарихы көне
дәуірден бастау алған, өз қоғамына қызмет етіп отырған мемлекеттік
мәртебесін алған тілдің тарихын тану, функционалды стильдердің әр дәуірде
біреуінің ерте, біреуінің кеш даму сатысын бастан кешіргенін жүйелеу
стильдің тарихи категория екенін толық дәлелдейді. Екіншіден, стиль әдеби
тілдің біртүрі болғандықтан, қазақ әдеби тілінің даму сатысымен қатарласа
сөз болып жүр. Әдеби тілдің басты белгісі нормаланған, сұрыпталған тіл болу
шартын көрсетсе ол стильдің негізгі ұстанымы болып табылады. Ауызша және
жазбаша әдеби тілдің ортақ тілдік белгілерінің нәтижесінен де стильдің
салалары бөлініп шықты. Үшіншіден, стиль қоғамдық қызметтің бір саласында
жұмсалады, стильдерді жіктегенде осы қызметі толық анықталуы қажет. Мысалы:
публицистикалық стильдің, ғылыми стильдің де, көркем әдебиет стилінің де
қоғамдық қызметі белгілі ортада өз мақсатына жетті. Бұл функционалды
стильдің экстралингвистикалық факторларға да байланыстылығына әкеледі.
Лингвистикалық стилистика негізінен таза стилистиканың ерекшеліктерді сөз
етумен қатар, басқа факторлар да қажетті екендігіне әлеумет назарына
ілікті. Ол кез келген стильдің қоғамдық қызметі, қолдану аясы, қоғамға
қызмет ету құзіреті, т.б. Біріншіден, - публицистикалық стильдің қызметі
зор ықпал етті. Екіншіден, ол қолдану ортаға қоғамдық сапасының толық
орнығуына әсер етті, адам санасының түрлі информациялық хабарға қанығуына
жол ашты, үшіншіден, тілімізге енген көптеген сөздердің пайда болуы, іске
асуы әдеби тілдің қатарынан орын алып халықтық қолданысқа жарауға болатын
сөздер бұқаралық ақпарат құралдары арқылы тарайды. Төртіншіден, стиль
тілдік құралдардың қалай болса, солай тіркескен тобы емес, шартты түрде
тұйықталған тобы деген анықтамасының бір тармағына басқаша қарауға тура
келеді. Белгілі ғалым Р.Сыздықова "Тілдік нормадағы функционалды стильдерге
қарай ажыратып тануда олардың бір стиль шеңберінде тұйықталатын сипаты
жоғын білу керек. Нормалардың бір функционалдың стильдің ішінде ғана емес,
азды-көпті стильаралық "ауыспалы-тіркестер" жүріп жатады" дейді. Мысалы
публицистикалық стильде ғылыми стильдің ерекшеліктері, көркем әдебиеттің
элементтері кездесіп отыратыны белгілі стильдердің басты қағидаларының бірі
екені оның сол стильге тән лингвистикалық белгілерінің толық қамтитын
бөлігіне байланысты да тану мүмкіндігін көрсетеді. Мысалы: көркем әдебиет
стильдерінде (бұл стиль түрінің де сан алуан іштей жанрларға бөлінуіне
байланысты ерекшеліктері мен өзгешеліктері шығып жатыр) ғылыми стильдің де,
ресми құжат тілінің ауызша түрі немесе сот залынан көрініс суреттесе, заң
тілінің де элементтері кездеседі. Ресми құжат тілі мен іс қағаздар тілінде
де ғылыми стильге тән дәлдік, нақтылық бола отырып, реттілік көрсеткіштері,
сөйлемдерінің тілдік құрылымдық ерекшеліктерінің ұқсас комплектерге
жіктелген түрлерін кездестіруге болады.
Публицистикалық стильге БАҚ-тың тілі жатады. Ол қай кезенде де қазақ
әдеби тілінің толық орнығуына тікелей ықпал етуде. Егемендік кезеңде
публицистикалық стильдің қызметі жаңаша қырынан көрінді. Қазақ тіл
ғылымының барлық салаларына қатысты оның көкейкесті мәселелерінің негізгі
түйін қорытындыларын осы публицистикалық стильде жазылған шығармалар беріп
отырады.
Жана сөздердің енуі, сөз мағынасының кеңеюі, кейбір сөздердің мағынасы
тарылуы, тіпті қолданыстан шығып қалуы, терминдердің енуі, жаңаша, мәндес
тіркестердің пайда болуы - бәрі осы публицистикалық стиль арқылы танылды.
Публицистикалық стильдің орасан зор ақпарат таратушы қызметінен, оның
жеке өз алдына зерттеу бағыттар-нысандары, қазақ әдеби тілін дамытудағы
рөлі, жазылу мақсаты мен міндеттерін жете саралап қарайтын уақыт жетті.
Публицистикалық стильде сауатты, мәдениетті сөйлей алмаудың өзіндік
себептері жоқ емес: біріншіден, қазақ тілінде көпшілік ортасында және ресми
ортада сейлеудін, қажетті болмауынан (тоқырау кезінде қазақ тілінде
сөйлемеудің салдарынан), екіншіден, әрине бізге айтуға ауыз болса да
айтпауға тиісті тілімізді қадірлемеуден, қадір-қасиетін бағаламаудан,
үшіншіден, орфоэпиялық нормаларды сақтамаудан, ойдың логикалық желісін
сақтамаудан, төртіншіден, ұлттың ойлау желісін жоғалту үстінде екеніңде
жасыруға болмайды, бесіншіден, сездерді бір-бірімен үндестіріп айтысу,
сөйлемдерді дұрыс құрамау сияқты толып жатқан кемшіліктердін, ашып айту
қажеттілігі туындап отыр. Публицистикалық стильде адамның жете танымдық
қабілетіне де байланысты, әрі сөйлеу үстінде тілдік-құрылымдық қазақ
тілінің заңдылықтары дұрыс игермеуге байланыстылығын баса айтуға тура
келеді. Бұл тек қана публицистикалық стильдің өзіне де тікелей қатысты
салаға тән кемшілік екені белгілі.
Стилистиканы терең тану үшін тілдің түрлі жағдайда түрліше
қолданылатынын анық түсіну қажет. Қандай да,- болмасын бір хабар, ақпарат
оның қандай сөйлеу жағдайында айтылып тұрғанына байланысты түрліше
беріледі. Мейлі ол ресми ме, публицистикалық па, ғылыми, көркем әдеби ме
-әйтеуір өзіндік белгілі бір ерекшелігін танытып тұратын мәтін болып
құралады. Стилистика ең алдымен функционалдық ғылым саласы болғандықтан да
онда тілдік қызмет ету үдерісі барысындағы ұйымдасуы көрініс алады. Оның
жасалуына түрлі тілдік және тілдік емес факторлар әсер етеді. Тілдік емес
факторлардың әсері негізінен тілдің іштей ұйымдасуын анықтайды. Ондай
факторларға сөйлеушінің мақсаты, қолданыс ортасы немесе қолданыс аясы және
сол стиль қандай қоғамдық санаға арналғанына байланысты болады. Мысалы,
ауызекі сөйлеу стилін сейлеуші адамдардың тұрмыстық жеке санасы билесе,
ғылыми стильді ғылыми, публицистикалық стильді қоғамдық-саяси, ресми
стильді құқықтық, көркем әдебиет стилін көркем сана анықтайды. Ауызекі
сөйлем стилінің мақсаты - адамдардың өзара түсінісуін реттеу. Онда
негізінен тұрмыстық мәселелер қозғалады. Ал публицистикалық стиль ақпаратты
жеткізе отырып, оқырманына әсер, ықпал етуді көздейді, негізінен қоғамдық
мөселелерге, барлық көпшілікке ортақ тақырыптар туралы сөз етеді. Ресми іс
қағаздары стилі қоғамдағы ресми қарым-қатынасты реттеуді мақсат етіп, нақты
мәліметтер туралы ақпарат береді. Ғылыми стиль ғылыми ақпаратты жеткізуді,
дәлелдеуді көздеп, негізінен белгілі бір ғылыми тақырып туралы сөз
қозғайды. Көркем әдебиет стилі белгілі бір көркемдік мақсатта, қоршаған
ортадағы, объективтік өмірдегі құбылыстарды көркемдік тұрғыдан таныту,
суреттеу мақсатында ұйымдасып, көркем әдебиетте қолданылады. Тілдің
қоғамдық қызметі негізінен осы үш фактордың әсерімен іске асады. Сөйлеу
тіліміздегі тілдік тұлға бірліктеріміздің өзіңдік форма алуының өзі осы
факторлардың әсеріне байланысты болады. Кез келген өзінің сөзін не үшін
сөйлеп жатқан мақсатына орай саптайды екен. Осы тұрғыдан келгенде
тіліміздегі әдеби тілдің функционаддық стильдерін мақсатты стильдер деп
атауымыз да орынды.
Қазақ тілінің функциональды стильдерінің бір-бірімен өзгешілік белгілері
осы уақытқа дейін айтылып келді. Осы басты белгілер отандық тіл ғылымы мен
орыс тіл ғылымының басқа салаларына да қатысты деп айтуға болады. Бұның
басты себептері тіл-тілдегі функционалды стильдердің анықтамасы зерттеу
бағыттары, түрлері лингвистикалық тілдік құрылымының болмысы т.б.
Адамзат болмысының қоғамдық өмірде санасы, қабілеті, талғам өрісі
кеңейген кезде ғылымның ғажайыптары игеріліп жаңа техникамен компьютерлік
жүйенің дұрыс немесе кері ықпалы жетілген тұсында стильдердің әр саласының
атқаратын қызыметі күннен- күнге күрделеніп отыр.
Бүгінгі таңда стилистика ғылымының негізгі теориялық әрі практикалық
мәні артып, функционалды стильдердің қоғамдық қызыметі артқаны белгілі.
Сондықтан тілдің стильдік табиғатын жан-жақты танып, тереңінен зерттеу
талабын міндетке алған ғалым М.Серғалиев стильдің төрт түрлі қасиетін былай
түсіндіреді.
1. Әдеби тілдің бір түрі : демек сол тілде сөйлейтін баршаға түсінікті
сөздермен конструкциялар.
2. Стиль - тарихи категория.
3. Стиль-қоғамдық қызыметтің бір саласында жұмсалады.
4. Тілдік құралдардың қалай болса тіркескен тобы емес шартты тұйықталған
тобы. Бұл тұжырым стиль жөнінде айтылған белгілі бір тілдегі лексикалық,
грамматикалық және фонетикалық тәсілдердің қолдану принциптері деген
анықтамалардың кеңейген, қазіргі стиль мәселесіне терең үңіліп әртүрлі
қасиетін танудан туған деп айтуға болады.
Стилистиканың зерттейтін саласы - стиль. Біріншіден, стиль - тарихи
категория. Тарихы көне дәуірден бастау алған, өз қоғамына қызымет етіп
отырған, мемлекеттік мәртебесін алған тілдің тарихын тану, функционалды
стильдің әр дәуірде біреуінің ерте, біреуінің кеш даму сатысын бастан
кешіргенін жүйелеу стильдің тарихи категория екенін толық дәлелдейді.
Екіншіден, стиль әдеби тілдің бір түрі болғандықтан, қазақ әдеби тілінің
даму сатысымен қатарласа сөз болып жүр. Әдеби басты белгісі нормаланған,
сұрыпталған тіл болу шартын көрсетсе, ал стильдің негізгі ұстанымы болып
табылады. Ауызша және жазбаша әдеби тілдің ортақ тілдік белгілерінің
нәтижесінен де стильдің салалары бөлініп шықты. Үшіншіден, стиль қоғамдық
қызыметттің бір саласында жұмсалады. Стильдерді жіктегенде осы қызыметі
толық аяқталуы қажет. Мысалы : публицистикалық стильдің, ғылыми стильдің,
көркем әдебиетт стилінің де қоғамдық қызыметі белгілі ортада өз мақсатына
жетті. Бұл функционалды стильдің экстролингвистикалық факторларға да
байланыстылығына да әкеледі. Лингвистикалық стилистика не, гізінен таза
стилистикалық ерекшеліктерді сөз етумен қатар, басқа факторларда қажетті
екендігіне әлеумет назарына ілікті. Ол кез-келген стильдің қоғамдық
қызыметі, қолдану аясы, қоғамға қызымет ету құдіреті, т.б. Мысалы : тоқырау
жылдарында қазақ әдеби тілінің өркендеуіне (ол ХХ ғасыр басында толық
орнықты) біріншіден, публицистикалық стильдің қызыметі зор ықпал етті.
Екіншіден, ол қолдану ортаға қоғамдық сапасының толық орнығуына әсер етті,
адам санасының түрлі информациялық хабарға қанығуына жол ашты, үшіншіден,
тілімізге енген көптеген сөздердің пайда болуы, іске асуы әбдеби тілдің
қатарынан орын алып халықтық қолданысқа жарауға болатын сөздер бұқаралық
ақпарат құралдары арқылы тарайды. Төртіншіден, стиль тілдік құралдардың
қалай болса, солай тіркескен тобы емес, шартты түрде тұйықталған тобы деген
анықтамасының бір тармағына басқаша қарауға тура келеді. Белгілі ғалым
Р.Сыздықова тілдік нормадағы функционалды стильдерге қарай ажыратып
тануда олардың бір стиль шеңберінде тұйықталған сипат жоғын білу керек.
Нормалардың бір функционалдық стильдің ішінде ғана емес, азды-көпті
стильаралық ауыспалы-тіркестер жүріп жатады дейді. Публицистскалық
стильде ғылыми стильдің ерекшеліктері, көркем әдебиеттің элементтері
кездесіп отыратыны белгілі. Стильдердің басты қағидалаының бірі екені оның
стильге тән лингвистикалық белгілерінің толық қамтитын бөлігіне байланысты
да тану мүмкіндігін көрсетеді. Стилистиканы толық, терең тану үшін тілдің
түрлі жағдайда түрліше қолданылатынын анық түсіну қажет. Қандай да болмасын
бір хабар, ақпарат оның қандай сөйлеу жағдайында айтылып тұрғанына
байланысты түрліше беріледі. Мейлі, ол ресми ме, публицистикалық па,
ғылыми, көркем әдеби ме - әйтеуір өзіндік белгілі бір ерекшелігін танытып
тұратын мәтін болып құралады. Стилистика ең алдымен функционалдық ғылым
саласы болғандықтан тілдік қызымет ету үдерісі барысындағы ұйымдасу көрініс
алады. Оның жасалуына түрлі тілдік және тілдік емес факторлар әсер етеді.
Тілдік емес факторлардың әсері негізінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
Диплом жұмысы
Тақырыбы: Радиодискурсының тілдік ерекшелігі мен стильдік құралдары
Ғылыми жетекшісі:
Орындаған:
Жоспар
1. Кіріспе
І – тарау. Қазақ әдеби тіл және оның стильдік тармақтары.
ІІ – тарау. Публицистикалық стильдің ерекшелігі.
ІІІ – тарау. Радиодискурсының стильдік, тілдік құралдары.
ІV Қорытынды
Кіріспе
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Қазіргі заманда телевизия, радионың
аудиторияға тигізер ықпалы ерекше. Әсіресе телевизия, радио хабарлардың
бұқаралық сипаты мен жеделдігі қарқын ала түсуде. Мемлекеттің ішкі, сыртқы
саясаты жөнінде, ел ішіндегі, әлемдегі маңызды уақиғалар мен жаңалықтар,
жөнінде қалың жұртшылыққа дер кезінде хабар-ашар таратып отыру бұқаралық
ақпарат құралдарының әлеуметтік мәнділігін одан сайын күшейтіп отыр. Оның
үстіне қазіргі таңда инжинерлік технологияның даму қарқынымен байланысты,
бұқаралық ақпарат құралдарының өнімдері оқуға, тыңдауға, көруге жағымдылығы
артып келеді. Алайда, техникалық құрал жетіле түскенімен, БАҚ-ның тілі аса
қиын жағдайда қалды : радио, телеэфирден естілер сөздің мәдениеті тым
төмендеп кетті. Бұрын Әнуарбек Байжанбаев, Ләзиза Аймашева, Сауық Жақанова
сынды және өзге де радио, телеқайраткерлердің сөзді дыбыстау нақышы, сөйлеу
сазы халыққа үлгі болатын.
Радио, - телешешендердің сөз саптауы радио қабылдағыш пен телеэкран
алдындағы былайғы жұртшылыққа эталон ипетті деп танылып, олардың сөйлеген
сөздеріне жұрттың айызы қанатын. Қазір мұндай үлгі , эталондар
жоқтың қасы.
Сонымен теле, - радиошешен жай ғана ақпарат тасымалдаушы, хабар жеткізуші
ғана емес. Олар, ең алдымен мемлекеттің ішкі, сыртқы саясаты, елімізде,
әлемде болып жатқан уақиға, жаңалықтарды қалың жұртшылыққа жеткізе отырып,
олар жайында жеке өзінің, редакциялық ұжымның, әлеуметтік жіктің немесе
саяси партияның көзқарасын, бағасын беретін, қоғамдық ойға қозғау салатын,
пікір қалыптастыратын публицист.
Әрине, қоғамдық пікір қалыптастыру арқылы бұқараға ықпал ету оңай- оспақ
шаруа емес, мысалы, профессор студенттер аудиториясына логикалық қысынымен
ой- санаға әсер етсе, радио, - телешешеннің жағдайы күрделілеу. Эфирдегі
шешендік, ең алдымен, эмоция тудыру арқылы санаға әсер ету ең алдымен
тілдік құралдарды, оның амал-тәсілдерін дұрыс пайдалану, орынды жұмсау,
шебер қолдануымен байланысты. Тіл мәселесіне келгенде журналист білуге
міндетті жайттар аз емес. Алдымен, теле,- радио шығармашылық
қызыметкерлерінің халық тілі, әдеби тіл, әдеби тілдің нормалары, әдеби
тілдің стилдік тармақтары және сөз мәдениеті, эмоционалды экспресивті
сөздер т.б. жайында белгілі бір көлемде білімі болуға тиіс.
Тақырыптың теориялық қолданылымы. Ғұмыр жасы жүздеген жылмен өлшенетін,
заман өзгеріп жатса да, байырғы қалпын бұзбайтын құрылымдар тіл жүйесінің
дыбыс, лексика, морфема, ситаксис деңгейлерінде ерекше орын алады. сондай –
ақ тілде өзгерте беруді қаламайтын ежелден қалыптасқан стеоретиптер,
этикеттік формуларлар, эталондар т.б. орнықты сөз орамдары болады. сонымен
бірге оларды өзгерте бермей орынды жұмсау аса қажет.
Ауызша сөздің шебері үнемі өзінің сөйлеу аппаратын жаттықтырып, оның
қызметінің мүмкіндіктерін, икемділік қабілетін дамытып отыру керек. Сөйлеу
аппараты екі бөлімнен тұрады: орталық және шеткері (периферический).
Орталық бөлімге ми мен жұлын жатады. Сөйлеуді басқарып реттеудің қызметті
бастың сол жақ жарты шарындағы ми бөлгіт атқарады. Сөйлеу аппаратының
шеткері бөлімінің үш бөлігі бар: 1) дыбыс жасаушы немесе артикуляциялық
жүйе - ауыз, көмей, мұрын қуысы, тіл, тілшік, тандай, тіс, жақ; 2) тыныстау
жүйесӀ - өкпе, кеңірдек және т.б; 3) дауыс жасаушы аппарат – көмей мен
дауыс шымылдығы. Осы үш бөліктің қызметіне қарай сөйлеу техникасы үш
компоненттен құралады: 1) дыбыстау (дикция); 2) тыныстау; 3) дауыстау.
Дыбыстау (дикция). Дұрыс дыбыстау дегеніміз әр бір дауысты және
дауыссыз дыбыстарды таза әрі анық естілетіндей нық айту. Дыбыстау мынадай
жағдайларда бұзылады: 1) дауысты не дауыссыз дыбыстарды анық айтпағанда; 2)
тілде қандай да ақаулар болғанда (сақаулық және т.б.); 3) тым бос, баяу
сөйлегенде; 4) немесе керісінше тым жылдам, асығыс сөйлегенде; 5) сөздердің
басын не соңын жұтып қойғанда және т.б.
Тыныстау. Тыныстау әдетте автоматты, бейсанат түрде жүзеге асады. Ал
қандай да бір дыбыстау (сөйлеу, ән айту) кеезінде ол саналы түрде
орындалады.
Фонациялық тыныстау. Кезінде өкпеден келген ауаны кинетикалық энергиясы
артикуляциялық энергияға айналып сөз күйінде сыртқа шығады.
Дауыстау. Әдетте шет тілін үйренушілерге сөйлеу техникасын меңгертуде
дыбыстау мен тыныстауға қатысты жаттығулардан кейін дауыстауды үйретеді.
Себебі тіл дыбыстарының жасалым (артикуляция) базасы мен тыныстау процесін
үйлестіре алғанда ғана дауысты басқара білудің дағдысын қалыптастыруға
болады. Дұрыс дауыстау дегеніміз сөйлеу барысындағы дауыс ағымын мейлінше
табиғи естілетіндей етіп, оның физикалық сипатын (дауыс көлемі, күші,
қаттылығын) әртүрлі сөйлеу мақсатына қарай түрлендіре алу.
Дауыс диапазоны. Қарапайым түсінігі бойынша әуеннің кеңдігін білдіреді.
Диапазон неғұрлым кең болса және бұл қасиет сөйлеу барысында толық
сақталып тұрса, соғұрлым ауызша сөздің құлаққа естілуі әуенді, жағымды
болады.
Дауыс регистірі. Бір дыбыстау механизмінде жасал ған бір диапазондағы
біртекті дыбыстар қатары, регистрдің белгілі үш түрі бар: жоғары, төмен,
аралас.
Жұмыстың практикалық қолданылымы. Тілдік бірліктері беолгілі бір стильге
негізделіп құрылған мәтіннің дыбысталғандығы интонациялық ұйыида суындада
өзіндік ерекшелік болады екен. Мысалы, сөйлеу стилінде сөз соңына дейін
қарқынның тұрақты ал дауыс қаттылығы мен әуеннің бірқалыпты сақталуы сирек
кездеседі, сөйлеу барысында сөз ағымының бір бөліктері жылдам, бір
бөліктері баяу, әуен мен дайыс қаттылығы құбылып айтылып олардың бір
қалпынан екінші қалыпқа бірден ауысып отыруы сөйлеушінің еркін қарым-
қатынас жағдаятында дайындықсыз, стихиялы түрде сөйлеп жатқанын аңғартады.
Фмәтіндердің интонациялық безендірілуінің стилдік белгілері қазақ тіл
білімінде толық зерттеліәп болған жоқ. дегенменде әр стильге тән жалпы
интонациялық сипат – айқын. Публицистикалық мәтін тыңдарманға қандай-да бір
ақпарат жеткізіп қана қоймай, оның еркіне, санасына әсер етуді көздейді. Ол
үшін мұндай мәтінде нық дыбысталып, ондағы барлық сөздер анық естілуі шарт,
сондай-ақ бағалауыш мәнді тірек сөздерді мәтін бойынша интонациялық
құралдар (ой екпіні, баяу қарқын және т.б.) арқылы ерекшелеп отырған дұрыс.
Сонымен бірге қарқынды өзгертіп отыруға, әуезді құбылтуға да әбден болады.
бірақұ дауысты тым ойнағышты, бір сарыннан (регистрден) екінші бір сарынға
күрт ауысып отыру тыңдарманды шаршатып, қабылдауын қиындатып жібереді. Ой
екпіні сен айтылған тірек сөздерде дауыс қаттылығын жоғарылатып, бірақ оны
тым үлкен мәндермен емес орта мәндермен берген дұрыс. Тиісті жерінде
эмоциялық паузаларды қолданған әсерлі. Дегенмен оларды шектен тыс көп
қолданса, сөз мәнері болмайды.
Зерттеудің мақсаты. Қазіргі БАҚ тілінің сөз бедері қандай? Сөзге бедер
салатын тілдік құралдар дұрыс жұмсалып жүр ме? Дайын, үйреншікті бедерлеуіш
амал тәсілдермен бірге тыңнан табылған үлгілер бар ма?
Осындай сұраулардың төңірегінде азды көпті сөз сабақтауға болады. БАҚ-
тың сөз бедері, тіл нақышы ең алдымен ой сезімге әсер ететіндей
эмоционалды, экспрессивті, бағалауыш сөздерден өрнектеледі. Стилдік нышаны
бар мұндай сөздер ең алдымен автордың шығармашылық ұжымның (редакцияның),
әлеуметтік жіктің, саяси партияның нәрсеге, құбылысқа, уақиғаға бағасын,
көзқарасын (қоштау, ұнату, ұнатпау т.б.) білдіре отырып, олар жайында
қоғамдық пікір қалыптастыру үшін аса қажет. Осындай стильдік нышаны бар
тілдік құралдар арқылы коммуникант адресаттың эмоциясына әсер, ықпал етіп,
қоғамдық пікір туғызады.
Зерттеудің міндеті. Сөз мәдениеті деген терминдік ұғым тек сөз
дұрыстығымен шектеліп қоймайды, яғни сөзді дұрыс айтса, жазсақ, мәдениеттің
биігіне көтеріліп, шыңына шықтық деуге болмайды. Өйткені сөз мәдениеті
дұрыстық қана емес сөзді бедерлі жұмсау деген ұғымды да қамтиды. Сөзді
дұрыс жұмсағанымызбен нақыш бедерін дәл тауып, ақтан тигізіп айта алмасақ,
діттеген межеден көріндік деуге болмайды. Өйткені БАҚ түрлі хабарды
(құрғақ) ақпарат түрінде беріп қоймайды. Радио, телешешеннің тыңдарман мен
көрермендерге ықпал етіп, олардың қоғамдық пікір туралы белсенділігін де
көтеруге тырысады. Микрофон ұстаған, я болмаса жұртшылық алдына шығып,
мінбеге көтерілген адам сөйлемес бұрын алдымен тілдік қарым – қатынастың
түрін мақсатын айқындап алуға тиіс.
← Тілдік қатынас ресми ме, бей ресми ме?
Сөздің адресаты кім? Жеке адам ба, көпшілікпе?
Тілдік қатынас бір жақты ма, әлде екі жақты ма?
Міне осы айтылған тілдік емес жайттарға көңіл бөлінсе, тыңдаған сөздің,
ондаған тілдік амал тәсілді ішінен қарым – қатынастың міндетіне, түріне сай
келетін ең лайықтысын талғап ала білудің мүмкіндігі арта түседі. Осы
мақсаттың үдесінен шыға білу сөз бедері деп аталады.
Зерттеудің әдістері. Алға қойған міндеттерді шешу үшін мынадай әдістер
қолданылады: теориялық әдіс, салыстырмалы әдіс, эксперимент әдісі.
І тарау. Қазақ әдеби тіл және оның стильдік тармақтары.
Әдеби тілдің тарихын баяндамас бұрын әдеби тіл деген категорияның өзі
туралы түсінікті анықтап алу қажет. Өйткені әдеби тіл дегеннің мазмұны,
сипаты жөнінде тек қазақ тіл білімінде емес, жалпы тіл білімінде анық,
айқын, үзілді-кесілді айтылған тұрақты пікір жоқ.
Бірқатар ғалымдар әдеби тіл дегеніміз жалпыхалықтық тілдің өңделіп,
қырланған түрі деп таныса, енді бірсыпырасы жалпы хатқа түскен дүниелердің
тілі әдеби деп табады. Сондықтан орыс әдеби тілінің тарихын сөз еткен
бірқатар мамандар жазусыз әдеби тілдің болуы мүмкін емес деп санайды.
Әдеби тіл дегеніміз - жалпыхалықтық тілдің хатқа түскен, белгілі бір
дәрежеде өңделген ерекше түрі . Әдеби тілдің тарихы- жазба
ескерткіштердің тарихы . Әдетте, жазусыз әдеби тіл болуы мүмкін емес .
жазу- әдеби тілдің ең маңызды және қайткенде де болуға тиісті белгісі. Тіл
білімі тарапынан алғанда әдеби тіл деп тек көркем әдебиет емес, ғылыми
зерттеулердің тілін, қысқасы, жазба тілді атаймыз. Көне ескі жазулары
болған халықтардың тілдері, олардың тарихын зерттеуге қажет обьектілердің
(жазба ескерткіштердің) сипаты, сөз жоқ, жоғарғы пікірлерді айтқызуға
мүмкіндік береді. Осының нәтижесінде әдеби тіл деген термин жазба тіл
дегеннің баламасы ретінде ұсынылады.
Зерттеушілердің көпшілігі әдеби тіл ұғымы тарихи жағынан құбылмалы
деп таниды.
Қазақ тіл білімінде де әдеби тіл деген ұғымға тиянақты бір анықтама
берілмей әдеби тілі, қазақ жазба әдеби тілі , қазақ ауыз әдебиеті тілі
, қазақтың жалпыхалықтық тілі , деген категориялар бір-бірінен
ажыратылып, әрқайсысы нақты анықтамаға ие болған жоқ емес.
Бізде де әдеби тіл статусын жазумен ғана байланыстыру идеясы жоқ емес.
М.Балақаев: Әдеби тіл- жазба тіл. Жазба әдебиет арқылы тіл байлықтары,
оның құрылысы сымбатты қалыпқа түсіп, екшеледі. Жазушы болмаған халықтың
тілі әдеби тіл дәрежесіне көтеріле алмайды , - деп жазады. Дәл осындай
тұжырымды Ғ.Мұсабаев та айтады : әдеби тіл ең әуелі-ақ жазуға сүйенеді.
Жазу стильінсіз әдеби тіл болмақ емес - дейді. Енді бірқатар зерттеушілер
қазақтың әдеби тілін ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталады деп, мұны ұлы
ағартушы - демократтар Абай мен Ыбырайдың есімдерімен байланыстырады.
Қазақ әдеби тілін біз қазақ халқының ұлт болып қалыптаса бастағанға
дейінгі түрі және ұлттық түрі деп бөліп қараймыз. Бұл екі кезеңнің аралық
тұсы - өткен ғасырдың екінші жартысы, яғни қазақтың ұлттық әдеби тілі ХІХ
ғасырдың ІІ жартысынан бастап қалыптасты деген тұжырымға келеміз.
Әдеби тіл дегеннің ең басты белгісі- оның өңделген, сұрыпталған,
нормаланған тіл болуы, бұл-бір қызыметі жағынан сол халықтың өмірінде
ұйымдастырушы, қоғам мүшелерінің басын қосушы сипаты, яғни жалпыға ортақтық
қасиеті болуға тиіс, бірақ әдеби тілдердің бір кезеңдердегі жазба
түрлерінде әрдайым соңғы белгінің болуы шарт емес. Әр нәрсенің, құбылыстың
заты, салыстыру арқылы, өзге құбылыстардың қарама-қарсысына қою арқылы
таныла түседі. Әдеби тілді тану үшін оның қарама-қарсысына қойылатын басты
құбылыс- ауызекі сөйлеу тілі. Бұл үшінші шарт. Әдеби тіл қолданылу
тәжірибесінде қоғам сынынан өткен, нормаларын қоғам санасы дұрыс деп
қабылдаған және ол нормалар барша үлгілерге ортақ болуы шарт. Бұл әдеби
тілдің төртінші сипаты. Осы сипат- белгілерді нысанаға алып қарасақ,
қазақтың тіл қолдану тәжірибесінде әдеби деген атрибут- сапаны ұлттық
дәуірге дейін де бөлуге болатын уәждер бар.
Әдеби тіл жайын арнайы сөз еткен М.Әуезов : Қазақтың әдеби тілін
Абайдан басталады дейтін тілшілерге дау айтамыз. Абайдың алдындағы қазақ
халқының көп ғасырдан келе жатқан мол эпостарындағы, жырларындағы көркем
өлең үлгілеріндегі тілдерді ұмытуға бола ма? Бұхар, Махамбеттерде қазақ
әдеби тілінің үлгі- өрнектері жоқ деуге бола ма ? -дейді. Осыған үндес
пікірді І.Кеңесбаев та айтты : Абайға дейін де қазақ әдеби тілінің ұрығы
себілген болатын... Олар жаңа туа бастаған жазба әдебиеттің кейбір
уәкілдерінің ( М.Өтемісов, Ы.Алтынсарин сияқты ) шығармаларынан табылады ,-
деп жазады.
Сөйтіп, әдеби тіл деген категорияны қазақ тіліне қалайша қатыстыруға
болады? Қазақтың жазба әдеби тілінің жаңа кезеңі басталғанға дейін яғни ХІХ
ғасырдың екінші жартысына дейін қазақта әдеби тіл болды ма ? – деген сияқты
сұрақтарға жауап беру керек.
Әдеби тіл деген ұғым қазақ тілі үшін де тарихи, құбылмалы түсінік.
Қазіргі қазақ тілі үшін оның жазба түрінің болуы, сан салалы стильдерге
тарамдалуы, қоғам өмірінің барша саласына түгел қызымет етуі - заңды
шарттар.
Тіл мәдениетінің шын жанашыры, доцент Дариға Тұранқұлова әдеби тіл
туралы мынадай тұжырым айтады: Әдеби тіл ұлт тілінің ең жоғарғы типі оның
өңделген, қырланған, жөнделген, үлгілі саласы. Әдеби тіл – жалпы халықтық
тіл маржанын жинақтап, сұрыпталған, екшелген қызметке бай әлеуметтік
сипаты мен стильдік ерекшеліктері мол сала.
Әдеби тіл жазба тіл негізінде қалыптасып, орнығып, халық арасына кең
тарағаннан кейін, ол тек жазба түрінде ғана емес, ауызекі сөйлеу тілі
арқылы да іске асып отырады. Әдеби тіл тұтас ұлттық тілден мейлінше бөлек
жатқан дүние емес, ол солардың өңделген жоғарғы сатысы. Әдеби тіл де тарихи
құбылыс сондықтан ондағы өңдеу іріктеп қолдану дегендердің дәрежесі барлық
тілдерде және барлық дәуірде бірдей болмақ емес. Оларда төменгі дәрежеден
жоғары сатыға біртіндеп көтерілмек, әдетте тілдің дәрежесі, қоғамдық
қызметі – стильдік тармақтардың саралануы қандай екеніне қарай айқындалады.
Осы үрдістер әрдайым халық тілімен әдеби тілдің қарым – қатынасын күшейте
түсуге негізделеді. Әдеби тіл халықтың сөйлеу тілінің байлықтарын сұрыптап,
таңдап пайдалану арқылы дамыса, сөйлеу тілі әдеби тіл нормаларын бойына
сіңіріп, шыңдала түсуде. Әдеби тіл – қоғамдық күрделі құбылыс. Оның тарихы
әдебиеттің ғана емес халықтың басқада рухани байлықтары мен сана сезімі
жетілуі тарихымен тығыз байланысты. сондықтан әр тұстағы әдеби тілдің
дәрежесі де, қоғамдық қызмсеті де тілдік сипаттамалары да әрқилы. Қазақ
әдеби тілі тарихының бір ұшы халық әдебиеті мұраларында жатса, бір ұшы
ертедегі қазақ рулары қатысқан тайпалар бірлестіктеріне, хандық қауым
орталықтарына тән әдебиеттерге саяды. Әдеби тілдің өзіндік нормасы, сол
нормаға негізделген әртүрлі стильдік ерекшеліктері болады. Әдеби тіл
нормасы тілдік жүйемен де халықтық тілді қолдануда тілдік дәстүрмен де
байланысты.
Жалпы халықтық тілдің де, әдеби тілдің де нормасының негізі – тілдік
жүйе. Жүйе – тілдің құрылымдық мүмкіндігі, дерексіз схемасы деп түсінілсе
де, норма сол дерексіз құрылым, жүйе мүмкіндіктерінің тілдік мәтін жасау
тәжірибесінде көрінуі, сөйлеу үрдісінің күйі. Норма – тілдік жйүеде бар
тұоғалардың тіл қызметінде, тілді қолдану тәжірибесінде орныққан, заңға,
дәстүрге айналған, іріктеліп, ерекшеленген тілдік ұжым қабылдаған, жалпы
халықтық, әлеуметтік мәнге ие болу жиынтығы.
Тіл - адамзат қоғамында қатынас, сөйлесіп пікір алысудың құралы. Тіл мен
қоғам өзара тығыз байланысты, біріншіден, тілсіз қоғам өмір сүре алмайды.
Екіншіден, қоғам бар жерде ғана өмір сүреді. Қоғам тілдің өцмір сүруінің
шарты. Тіл тек қатынас құралы ғана болып қоймайды, сонымен бірге ол
логикалық ойлауды дамыту құралы болып табылады. Өйткені сөз дарындылығының
өрлеуі ойлау логикасымен тығыз байланысты. Өз заманында Логикалық ойлау –
логикалық сөйлеудің негізі, ал мұны – логикалық сөйлеуді отандық тіл ұстазы
дамытуға тиіс, - деп көрсеткен ұлы педагог К.Д.Ущинский.
Тіл қарым-қатынас құралы болып табылса, сөйлеу деп тіл арқылы ойымызды
басқа біреуге жеткізуді айтамыз. Сөйлеу – пікір алысу процесінде жеке
адамның тіл пайдалануы. Адамға тән сөйлеу әрекетінде екі сипат бар.
бұларсыз сөйлеу өзінің қызметін дұрыстап атқара алмайды. Бірінші сөйлеудің
мазмұндылығы, екіншісі оның мәнерлілігі. Айтылатын сөзде мазмұн болмаса ол
өзіндік мәнін жояды. Ал сөздің мазмұндылғы дегеніміз – сөз болып отырған
айналадағы зат не құбылыстың немесе іс - әрекеттің мәнді белгілерін сөз
етуді айтамыз. Өйткені айтылатын ойға негіз болып отырған зат не құбылыстың
негізгі белгісі қасиеттері оның басты мазмұнын құрайды.
Тіл мәдениетінің мақсаты мен міндеті: әдеби тіл нормаларын сақтаумен
қатар, айтайын деген ойдың мәнерлі де әсерлі болуын талап ету;
студенттердің ана тілі мен әдебиеттен алған білімдері мен икем-дағдыларын
теориялық және практикалық жағынан дамытып, ауызекі және жазбаша сөйлеу
тілінің ерекшеліктерін, шеберлігін, қазақ халқының шешендік сөз өнерінің
тәлімдік сипаттарын таныту.
Тіл мәдениеті әдеби тілдің даму деңгейімен тығыз байланысты. Бүгінгі
әдеби тіл жан-жакты дамыған, тілдік нормалары қалыптасқан тіл десек, тіл
мәдениетінің негізгі мақсаты мен міндеті де қалыптасқан жүйені сақтау,
қабылданған нормадан ауьггқуға болмайтыны белгілі. Тіл мәдениеті тілдік
нормамен тығыз байланысты. Олай дейтініміз, тілдік норма сөзді орфоэпиялық
нормаларға сай дұрыс айту, сөзді орфографиялық ережелерге сай жазу, сөзді
өз мағынасына сай колдану, сөйлем құрауда грамматикалық нормаларды сактау
болса, тіл мәдениеті осы талап-ережелердің орындалуын, бұрмаланбауын
қадағалайды.
Тілдік норма дегеніміз әдеби деген ұғыммен бірдей деңгейде айтылады.
Әдеби тілге сіңіскен, орныққан тіл байлығы тілдік норма дегенге саяды.
Әдеби тіл нормасы - сөзді дұрыс қолданудың, грамматикалық амал-тәсілдерді
дұрыс пайдаланудың көпшілік таныған, тіл тәжірибесінде сыннан өткен
қағидалары. Тілдік норма - әдебиет тіл туралы ұғымның ең бір өзекті
элементі. Сөйлеуде, жазуда тіл амалдарын дұрыс қолдана білу әдеби тіл
нормасын сақтау дегенді білдіреді.
Тілдік норма алғаш сөз бола бастаған тұста ол алдымен, тілдік жүйемен
салыстырыла қарастырылады.
Лексикалық норма. Халық тілінде бар сөздердің көпшілігі көркем
әдебиетте жиі қолданылып жалпы халықтық нормаға айналады да, бір қатары
қолданудан қалып қояды немесе өте сирек пайдаланылады. Ауызекі тілде бар
біраз сөздер әдебиетте кездескенімен, әдеби нормаға жатпайды. Мысалы:
шаһар, кент, әм, әтеш, бойлай, жүдә сездері кейбір сөз зергерлерінің
туындыларында кездескенімен, бірақ олар әдеби тіл нормасына жатпайды.
Олардың орнына қала, және, қораз, өте сөздері әдеби болып табылады.
Қазақ әдеби тілінің сөз байлығы жалпы халықтың қасиеті бар байырғы және
өзге тлдерден енген сөздерден, ғылымның, өнер-білімнің, техниканың,
саясаттың, мәдениетгің т.б. әр алуан терминдерінен құралады.
Қазақ тіліндегі сөздік қордағы сан алуан сөздердің әдеби тілге
жататындары бар, әдеби тілге тән емес, одан тыс, сөйлеу тіліне ғана
жататындары бар.
Әдеби тілдің лексикалық нормасына жатпайтын сөздер мыналар:
1. Диалектизмдер. Диалект деген термин тілде жалпы халықтық, сипат
алмаған белгілі бір жерде ғана қолдалынатын өзіне ғана тән тілдік
ерекшеліктері бар жекеленген аймақ территориясын білдіреді. Мысалы:
Әдеби Диалектизм
салдары зарпы
беймаза бейана
2. Профессионализм. Бұған белгілі бір кәсіппен айналысатын адамдардың
пайдаланатын сөздері жатады. Мәселен бау-бақша, мақта, күріш
шаруашылықтарымен кәсіп ететін оңтүстік аймақтарда сүдігер, көшет, әңгелек,
масақ, құлақ, қауашақ, собық, қарық, атыз сияқты сөздер бар.
Кейбір кәсіби сөздердің әдеби тілде баламасы болмаса, оларды әдеби
нормаға айналдырып тілдің лексикалық байлығын арттыруға болады.
3. Дөрекі, былапыт және жаргон сөздер. Кейбір кісілердің тілінде өздері
әбден қалыптасып кеткен "бұралқы" сөздер кездеседі. Мысалы: "Ол кеше
нені нетіп келді", "Олар, жаңағы, енді, тап тартысы, жаңағы,
күшейтті". Міне осындай "нені", "жаңағы", "сосын", "сонан соң ",
"иә", "яки", "тағы" т.б. сөздерді жиі қолданады. Әрбір адам мұндай
қоңырсық, былапыт сөздерден аулақ болуы тиіс.
Орфоэпиялық норма. Сәздердің жалпыға бірдей қалыпты айтылу нормасын
орфоэпия дейміз. Сөздерді әдеби тілдегі жалпыға ортақ нормада айтып сөйлеу
кісінің тіл мәдениетінің жоғары екендігін белгісі.
Қазақ тілі сөздерінің айтылуы мен жазылуы үкімі сай бола бермейді.
Бірқатар сөздер айтылуы мен жазылуының арасында айырмашылықтар кездеседі.
Мысалы:
Айтылуы Жазылуы
құлұн құлын
жүрөк жүрек
Орфографиялық норма. Орфография деп белгілі бір тілдегі сөздердің дұрыс
жазылуы туралы ережелердің жиынтығын айтамыз. Орфография тілдегі
сөздердің, олардың грамматикалық формаларының біркелкі жазылу нормасын
белгілейді. Әдеби тілдің лексикалық, орфоэпиялық, грамматикалық нормасы
әрбір сауатты адамға қандай міндегті болса, сөздердің жазылу нормасы да
сондай міндетті. Тілдің орфографиясын үкіметтің бекітуі де оның
жалпыхалыкқа ортақ, міндеті екенін аңғартады. Үкімет қабылдаған, бекіткен
сөздердің жазылу нормасын сақтай жазу әрбір азаматқа міндетті болып
табылады.
Қазақ тілінің қазіргі орфографиясы 1940 жылы 10 қазанда Казақ ССР
Жоғарғы Советінің V сессиясында бекітілді. Ал 1957 жылы 5 маусымда
орфографияға өзгеріс енгізілді. 1983 жылғы 25 тамызда Қазақ ССР Жоғарғы
Советінің Президиумы бекіткен қазақ тілі орфографиясының ережелеріне
енгізілген өзгерістер мен толықтырулар орфографиялық норманың бір жүйеге
түсуінде маңызды рол атқарды.
Грамматикалық норма. Қазақ тілінің грамматикалық амал-тәсілдері,
тұлғалары, құралу тәртібі белгілі қалыпқа түсіп, жұртқа әбден дағдыны
болған сөз таптарының, сөз тұлғаларының, сөйлем құрылысының алуан түрлі
бөлшектері қиюын тауып қалыптасып кетті. Грамматикалық құрылыстың сол
қалпын – грамматикалық норма дейміз.
Грамматикалық нормалар грамматикалық ережелер негізінде, әдеби тілдің
қалыптасу барысында жасалады. Мысалы, Ұлы ақын Абай заманында, Абай
шығармаларында, ауыз әдебиетінде "бармаққа керек", "айтарға керек" деген
сөз тіркестері кездеседі. Бұл тіркестерді бүгінде "бару керек, қайту керек"
деп жазамыз.
Тіл мәдениетінщ негізгі зерттеу объектісі — сөз, сөздің дұрыс айтылуы,
сауатты жазылуы. Нәтижеде айтайын деген ойдың айқын да анық, әсерлі де
көркем жетуі.
Тіл мәдениеті екіге бөлінеді:
1. Сөйлеу мәдениеті.
2. Сөз қолдану мәдениеті.
Сөйлеу мәдениеті ауызша сөйлеуде орфоэпиялық қағидаларды сақтап, айту
мәнерін құрастырса, ал сөз қолдану мәдениеті сөзді орфографиялық нормаға
сай сауатты жазудан бастап, сөз байлығы сөз тазалығы, сөз дәлдігі, сөз
әсерлігі т.б. талаптарды жүзеге асыруды мақсат етеді.
Сөздің мәнерлілігі дегеніміз - адамның сөйлеу кезіндегі эмоциялық
қалпын білдіре алуы, яғни әрбір сөйлемді өзінің сазымен айта алуы.
А.А.Макаренко бұл жөнінде: "... сіздің сөзіңізден өзіңіздің еркіңізді,
сіздің мәдениетіңізді, сіздің жеке ерекшелігіңізді сезіне алатындай болуы
керек ",- деген болатын.
Сөйлеу алдымен сырттай және іштей сөйлеу болып екіге бөлінеді.
Сырттай сәйлеу ауызша және жазбаша сөйлеу болып, ал ауызша сөйлеудің
өзі диалог және монолог болып екіге бөлінеді. Диалог деп екі немесе одан да
көп адамдарың кезектесіп пікір алысуын айтсақ, монолог деп бір адамның өз
ойын, пікірін ұзак, уақыт жүйелей, сабақтай баяндауы. Ол баяндама, әңгіме,
ұзақсөз сөйлеу формасында көрінеді.
Сөйлеудің ерекше түрі - жазбаша сөйлеу, Ұлы ұстаз А.Байтұрсынов:
"Біздің заманымыз — жазу заманы, жазу болса сөйлеу ауызша сөйлеуден артық
дәрежеге жеткен заман",- деп бекер айтпаған. Жазбаша сөйлеу ауызекі
сөйлеуге қарағанда күрделі процесс.
Іштей сөйлеу деп - тілдік материалдар негізінде адамның өзімен-өзі
сөйлесіп, пікір алысуын айтамыз. Іштей сөйлеу адамдармен тікелей қарым-
қатынас жасауға бағытталған. Оны адам өзімен-өзі ақылдасу, ойлау әрекетінің
ішкі мақсаты үшін пайдаланады. Мұны ғылыми тілде диекурсивтік ойлау процесі
деп аталады. Өйткені мұнда ой ағымы болады, әлде бір шешім тауып, пікірін
білдіруге сөз, сөз тіркестері мен сөйлемдер таңдайды.
Сөйтіп, ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан басталатын қазақтың төл жазба әдеби
тіліне дейін оның ауызша тараған әдеби тілі өмір сүрді.
Қазақ әдеби тілінің даму барысын дәуірлерге бөлуде мәселесінде орныққан
бірыңғай пікір жоқ. Қазақ әдеби тілінің басталар тұсы жайындағы
көзқарастарды беске бөліп топтастырады.
1. Қазақ әдеби тілінің тарихын ертеден, көне түркі дәуірінен, ғұндар
мемлекеті кезінен бастайды. ( Ғ.Мұсабаев, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев )
2. Қазақ әдеби тілінің тарихы ХҮІІІ ғасырдан басталады. ( Қ. Жұмалиев, М.
Балақаев т.б.)
3. ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан басталады. (Қ.Жұбанов, Н.Сауранбаев, І.
Кеңесбаев )
4. Қазақ әдеби тілі Қазан ревалюциясынан кейін басталды. ( Т.Қордабаев )
5. Қазақтың төл әдеби тілі ауызша дамыған авторлы поэзия түрінде оның халық
болып құралған кезеңінен, ХҮ-ХҮІ ғасырдан басталады, ал ескі жазба әдеби
тілі ХҮІ –ХҮІІ ғасырдан, жаңа ұлттық, жазба әдеби тілі ХІҮ ғасырдың ІІ
жартысынан басталады. ( Р.Сыздықова, Қ. Өміралиев, А.Ысқақов)
Қазақ әдеби тілінің әрі қарайғы даму кезеңдері әртүрлі болып
ұсынылды.
Б.Кенжебаев, Х.Сүйіншалиев, М.Мағауин қазақ әдебиетінің тарихын
Ертедегі қазақ әдебиеті хрестоматиясы деген еңбегінде бес дәуірге бөледі.
1.Көне дәуір (Ү-ХІҮ ғ.ғ) – қазақ қауымының рулық-ұлыстық дәуірі. Бұл
кездегі әдеби шығармалар көптеген түркі халықтарына ортақ мұра.
2. Хандық дәуідегі әдебиет ( ХҮ-ХҮІІ ғ.ғ ) қазақтың төл әдебиетінің
басталу шағы, алғашқы дәуірі.
3. ХІХ-ғасырдағы әдебиет.
4. ХХ ғасырдың басындағы ( 1900-1920 ) бұқарашыл әдебиет.
5. Социалистік дәуір әдебиеті.
1968 –жылы жарық көрген Қазақ әдеби тілінің тарихы (авторлар –
М.Балақаев, Р.Сыздықова, Е.Жанпейісов ) атты оқу құралында да әдеби тіл
тарихын өзгеше баяндайтын зерттеуші М.Балақаевтің концепсиясы негізге
алынғандықтан, қазақ әдеби тілінің даму барысы мынадай кезеңдермен
байланысты қарастырылады.
1-кезең ХҮІІІ –ХІХ ғасыр әдеби тіл
2-кезең ХІХ ғасыр І жартысы әдеби тіл
3-кезең ХІХ ғасыр ІІ жартысы әдеби тіл
4-кезең ХХ ғасыр басындағы әдеби тіл
5-кезең 1920 -1930 жылдардағы әдеби тіл
6-кезең 1940 жылдан кейінгі әдеби тіл
Бұл дәуірлеу қазақ әдеби тілінің тарихын ғылыми теориялық тұрғыдан гөрі,
қазақ халқының әлеуметтік өмірінің хронологиялық мерзімдеріне қарай
жасалған шартты кесте екенін мойындау керек.
Әдеби тіл - халықтың не ұлттық мәдениеттің көрінісі, ол әрбір халықтың
өзі жасап отырған дәуіріндегі қоғамдық- экономикалық, саяси шаруашылық
өмірімен тікелей байланысты. Сонымен бірге ол өзінің ішкі даму заңы бойынша
да өрістейді. Тіл өзі қызымет етіп отырған ортаның мәдени-әлеуметтік
ерекшеліктерімен, яғни ғылымның, өнердің, әдебиеттің, қоғамдық ойдың т.б.
даму дәрежесімен қоян-қолтық араласып, астасып жатады. Сол сияқты әдеби тіл
өін тұтынып жүрген халықтың этно-географиялық ортасына да тәуелді.
Әдеби тіл әрдайым өзгеріп отырады.
Ол өзінің қызмет ету барысында көптеген күрделі жолдардан өтеді. Міне,
сондықтан әдеби тілдің даму кезеңдерін тарихи тұрғыдан алып қарау керек
болады.
Біз қазақ әдеби тілінің даму тарихын ең алдымен басты- басты екі дәуірге
бөлеміз.
І. Қазақ халқының ұлыттық кезеңге дейінгі әдеби тілі.
ІІ. Қазақ халқының ұлт болып қалыптасқан кезеңіндегі әдеби тілі.
Қорыта айтқанда қазақтың көркем әдебиет тарихын кезеңдерге бөлудің
бұлардан басқа да үлгілері бар. Әдебиет зерттеудің көпшілігі
ХV ғасырдан кейінгі әдебиетті қазақтың өзінің қолтума әдебиеті деп
аталады.
Ал кейбір зерттеушілер тобы қазақтың төл әдебиетін ХVІІІ ғасыр, яғни
Бұхар жыраудан басталады деп есептейді.
Қоғамдағы әр түрлі қарым – қатынасты жүзеге асырудың құралы ретінде
қызмет ете келіп, тіл белгілі бір салаға бейімделе түседі. Сол салада жиі
қолданылатын сөздердң сөздігі, арнаулы сөз құрылымдары, мәтін құрудың
негізгі принциптері түзіледі. Әдетте қоғамдағы мұндай саланың бес түрі бар.
Осы салалардағы қарым- қатынас әдеби тілдің бес түрлі функциональдық
стильдік тармақтары арқылы жүзеге асады.
1. Ғылым, білім, оқу ағарту саласы - ғылыми стиль.
2. Құқықтық сала, заңнама т.б. - ресми стиль.
3. Көркем өнер саласы- көркем әдебиет стилі.
4. Қоғамдық саяси сала- публицистикалық стиль.
5. Тұрмыстық қатынас саласы- сөйлеу тілі стилі
Қазіргі қазақ әдеби тілі қоғамдық өмірдегі осы аталған бес салада қызмет
етуге бейімделген, яғни аталған әр саланың қаоыптасқан арнайы атаулары (
сөздігі), сөз құрылымдары (синтаксистік ерекшеліктері ), мәтін түзу
ережелері бар. Тіл арқылы жүзеге асатын қарым - қатынастың түр-түрі көп :
сатушы- сатып алушы, үлкен-кіші, бастық - бағынышты. Адамдар арасында
тілдік қарым - қатынастың түрі көп болғанымен, негізінен олар үлкен екі
салаға бөлінеді.
1. Қарым-қатынастың бейресми түрі сөйлеу тілі арқылы жүзеге асады.
2. Қарым-қатынастың ресми түрі.кітаби тіл арқылы жүзеге асады
Сөйлеу тілінің тұрмыстық сөйлеу тілі және қарапайым сөй леу тілі деген
түрлері бар.
Ал кітаби тілге ресми-іс қағаздар стилі, ғылыми стиль, көркем әдебиет
стилі, публицистикалық стиль жатады.
ІІ тарау. Публицистикалық стильдің ерекшелігі.
Қазақ тілінің функционалды стильдерінің бір-бірінен өзгешелік белгілері
осы уақытқа дейін айтылып келеді. Осы басты белгілер отандық тіл ғылымы мен
орыс тіл ғылымының ортақ танымдық деңгейінің көрінісінің нәтижесінде
қаралып келеді. Ол тек стилистика ғылымына ғана қатысты емес, тіл ғылымының
басқа салаларына да қатысты деп айтуға болады. Бұның басты себептері - тіл-
тілдегі функционалды стильдердің анықтамасы, зерттеу бағыттары, түрлері,
стильдердің табиғаты, лингвистикалық тілдік құрылымның болмысы, ортақ,
бірдей немесе ұқсас қызметінің әмбебаптық сипаты, т.б.
Адамзат болмысының қоғамдық өмірде санасы, қабілеті, талғам-өрісі
кеңейген кезде, ғылымның ғажайыптары игеріліп, жаңа техника мен
компьютерлік жүйенің дұрыс немесе кері ықпалы жетілген тұсында стильдердің
әр саласының атқаратын қызметі күннен күнге күрделеніп отыр.
Бүгінгі таңда стилистика ғылымының негізгі теориялық әрі практикалық
мәні артып, функционалды стильдерінің қоғамдық қызметі артқаны белгілі,
сондықтан тілдің стильдік табиғатты жан-жақты тану, тереңнен зерттеу
талабын міндетке алып отыр. Стиль туралы М.Серғалиев 4 түрлі қасиетін былай
түйіндейді:
1) Әдеби тілдің бір түрі; демек сол тілде сөйлейтін баршаға түсінікті
сездер мен конструкциялар;
2) Стиль - тарихи категория;
3) Стиль - қоғамдық қызметтің бір саласында жұмсалады;
4) Тілдік құралдардың қалай болса тіркескен тобы емес, шартты
тұйықталған тобы,
Стилистиканың зерттейтін саласы — стиль. Стилистика – (латын – тіл
білімінің тілдік тәсілдері жүйесін зерттейтін саласы). Стиль (латын
жазушының өмір шындығын танып білу, сезіну қабілетін, бейнелеу шеберлігін
өзіндік суреткерлік тұлға бітімін танытатын даралық өзгешелігі, жазу
мәнері, қолтаңбасы). Біріншіден, стиль - тарихи категория. Тарихы көне
дәуірден бастау алған, өз қоғамына қызмет етіп отырған мемлекеттік
мәртебесін алған тілдің тарихын тану, функционалды стильдердің әр дәуірде
біреуінің ерте, біреуінің кеш даму сатысын бастан кешіргенін жүйелеу
стильдің тарихи категория екенін толық дәлелдейді. Екіншіден, стиль әдеби
тілдің біртүрі болғандықтан, қазақ әдеби тілінің даму сатысымен қатарласа
сөз болып жүр. Әдеби тілдің басты белгісі нормаланған, сұрыпталған тіл болу
шартын көрсетсе ол стильдің негізгі ұстанымы болып табылады. Ауызша және
жазбаша әдеби тілдің ортақ тілдік белгілерінің нәтижесінен де стильдің
салалары бөлініп шықты. Үшіншіден, стиль қоғамдық қызметтің бір саласында
жұмсалады, стильдерді жіктегенде осы қызметі толық анықталуы қажет. Мысалы:
публицистикалық стильдің, ғылыми стильдің де, көркем әдебиет стилінің де
қоғамдық қызметі белгілі ортада өз мақсатына жетті. Бұл функционалды
стильдің экстралингвистикалық факторларға да байланыстылығына әкеледі.
Лингвистикалық стилистика негізінен таза стилистиканың ерекшеліктерді сөз
етумен қатар, басқа факторлар да қажетті екендігіне әлеумет назарына
ілікті. Ол кез келген стильдің қоғамдық қызметі, қолдану аясы, қоғамға
қызмет ету құзіреті, т.б. Біріншіден, - публицистикалық стильдің қызметі
зор ықпал етті. Екіншіден, ол қолдану ортаға қоғамдық сапасының толық
орнығуына әсер етті, адам санасының түрлі информациялық хабарға қанығуына
жол ашты, үшіншіден, тілімізге енген көптеген сөздердің пайда болуы, іске
асуы әдеби тілдің қатарынан орын алып халықтық қолданысқа жарауға болатын
сөздер бұқаралық ақпарат құралдары арқылы тарайды. Төртіншіден, стиль
тілдік құралдардың қалай болса, солай тіркескен тобы емес, шартты түрде
тұйықталған тобы деген анықтамасының бір тармағына басқаша қарауға тура
келеді. Белгілі ғалым Р.Сыздықова "Тілдік нормадағы функционалды стильдерге
қарай ажыратып тануда олардың бір стиль шеңберінде тұйықталатын сипаты
жоғын білу керек. Нормалардың бір функционалдың стильдің ішінде ғана емес,
азды-көпті стильаралық "ауыспалы-тіркестер" жүріп жатады" дейді. Мысалы
публицистикалық стильде ғылыми стильдің ерекшеліктері, көркем әдебиеттің
элементтері кездесіп отыратыны белгілі стильдердің басты қағидаларының бірі
екені оның сол стильге тән лингвистикалық белгілерінің толық қамтитын
бөлігіне байланысты да тану мүмкіндігін көрсетеді. Мысалы: көркем әдебиет
стильдерінде (бұл стиль түрінің де сан алуан іштей жанрларға бөлінуіне
байланысты ерекшеліктері мен өзгешеліктері шығып жатыр) ғылыми стильдің де,
ресми құжат тілінің ауызша түрі немесе сот залынан көрініс суреттесе, заң
тілінің де элементтері кездеседі. Ресми құжат тілі мен іс қағаздар тілінде
де ғылыми стильге тән дәлдік, нақтылық бола отырып, реттілік көрсеткіштері,
сөйлемдерінің тілдік құрылымдық ерекшеліктерінің ұқсас комплектерге
жіктелген түрлерін кездестіруге болады.
Публицистикалық стильге БАҚ-тың тілі жатады. Ол қай кезенде де қазақ
әдеби тілінің толық орнығуына тікелей ықпал етуде. Егемендік кезеңде
публицистикалық стильдің қызметі жаңаша қырынан көрінді. Қазақ тіл
ғылымының барлық салаларына қатысты оның көкейкесті мәселелерінің негізгі
түйін қорытындыларын осы публицистикалық стильде жазылған шығармалар беріп
отырады.
Жана сөздердің енуі, сөз мағынасының кеңеюі, кейбір сөздердің мағынасы
тарылуы, тіпті қолданыстан шығып қалуы, терминдердің енуі, жаңаша, мәндес
тіркестердің пайда болуы - бәрі осы публицистикалық стиль арқылы танылды.
Публицистикалық стильдің орасан зор ақпарат таратушы қызметінен, оның
жеке өз алдына зерттеу бағыттар-нысандары, қазақ әдеби тілін дамытудағы
рөлі, жазылу мақсаты мен міндеттерін жете саралап қарайтын уақыт жетті.
Публицистикалық стильде сауатты, мәдениетті сөйлей алмаудың өзіндік
себептері жоқ емес: біріншіден, қазақ тілінде көпшілік ортасында және ресми
ортада сейлеудін, қажетті болмауынан (тоқырау кезінде қазақ тілінде
сөйлемеудің салдарынан), екіншіден, әрине бізге айтуға ауыз болса да
айтпауға тиісті тілімізді қадірлемеуден, қадір-қасиетін бағаламаудан,
үшіншіден, орфоэпиялық нормаларды сақтамаудан, ойдың логикалық желісін
сақтамаудан, төртіншіден, ұлттың ойлау желісін жоғалту үстінде екеніңде
жасыруға болмайды, бесіншіден, сездерді бір-бірімен үндестіріп айтысу,
сөйлемдерді дұрыс құрамау сияқты толып жатқан кемшіліктердін, ашып айту
қажеттілігі туындап отыр. Публицистикалық стильде адамның жете танымдық
қабілетіне де байланысты, әрі сөйлеу үстінде тілдік-құрылымдық қазақ
тілінің заңдылықтары дұрыс игермеуге байланыстылығын баса айтуға тура
келеді. Бұл тек қана публицистикалық стильдің өзіне де тікелей қатысты
салаға тән кемшілік екені белгілі.
Стилистиканы терең тану үшін тілдің түрлі жағдайда түрліше
қолданылатынын анық түсіну қажет. Қандай да,- болмасын бір хабар, ақпарат
оның қандай сөйлеу жағдайында айтылып тұрғанына байланысты түрліше
беріледі. Мейлі ол ресми ме, публицистикалық па, ғылыми, көркем әдеби ме
-әйтеуір өзіндік белгілі бір ерекшелігін танытып тұратын мәтін болып
құралады. Стилистика ең алдымен функционалдық ғылым саласы болғандықтан да
онда тілдік қызмет ету үдерісі барысындағы ұйымдасуы көрініс алады. Оның
жасалуына түрлі тілдік және тілдік емес факторлар әсер етеді. Тілдік емес
факторлардың әсері негізінен тілдің іштей ұйымдасуын анықтайды. Ондай
факторларға сөйлеушінің мақсаты, қолданыс ортасы немесе қолданыс аясы және
сол стиль қандай қоғамдық санаға арналғанына байланысты болады. Мысалы,
ауызекі сөйлеу стилін сейлеуші адамдардың тұрмыстық жеке санасы билесе,
ғылыми стильді ғылыми, публицистикалық стильді қоғамдық-саяси, ресми
стильді құқықтық, көркем әдебиет стилін көркем сана анықтайды. Ауызекі
сөйлем стилінің мақсаты - адамдардың өзара түсінісуін реттеу. Онда
негізінен тұрмыстық мәселелер қозғалады. Ал публицистикалық стиль ақпаратты
жеткізе отырып, оқырманына әсер, ықпал етуді көздейді, негізінен қоғамдық
мөселелерге, барлық көпшілікке ортақ тақырыптар туралы сөз етеді. Ресми іс
қағаздары стилі қоғамдағы ресми қарым-қатынасты реттеуді мақсат етіп, нақты
мәліметтер туралы ақпарат береді. Ғылыми стиль ғылыми ақпаратты жеткізуді,
дәлелдеуді көздеп, негізінен белгілі бір ғылыми тақырып туралы сөз
қозғайды. Көркем әдебиет стилі белгілі бір көркемдік мақсатта, қоршаған
ортадағы, объективтік өмірдегі құбылыстарды көркемдік тұрғыдан таныту,
суреттеу мақсатында ұйымдасып, көркем әдебиетте қолданылады. Тілдің
қоғамдық қызметі негізінен осы үш фактордың әсерімен іске асады. Сөйлеу
тіліміздегі тілдік тұлға бірліктеріміздің өзіңдік форма алуының өзі осы
факторлардың әсеріне байланысты болады. Кез келген өзінің сөзін не үшін
сөйлеп жатқан мақсатына орай саптайды екен. Осы тұрғыдан келгенде
тіліміздегі әдеби тілдің функционаддық стильдерін мақсатты стильдер деп
атауымыз да орынды.
Қазақ тілінің функциональды стильдерінің бір-бірімен өзгешілік белгілері
осы уақытқа дейін айтылып келді. Осы басты белгілер отандық тіл ғылымы мен
орыс тіл ғылымының басқа салаларына да қатысты деп айтуға болады. Бұның
басты себептері тіл-тілдегі функционалды стильдердің анықтамасы зерттеу
бағыттары, түрлері лингвистикалық тілдік құрылымының болмысы т.б.
Адамзат болмысының қоғамдық өмірде санасы, қабілеті, талғам өрісі
кеңейген кезде ғылымның ғажайыптары игеріліп жаңа техникамен компьютерлік
жүйенің дұрыс немесе кері ықпалы жетілген тұсында стильдердің әр саласының
атқаратын қызыметі күннен- күнге күрделеніп отыр.
Бүгінгі таңда стилистика ғылымының негізгі теориялық әрі практикалық
мәні артып, функционалды стильдердің қоғамдық қызыметі артқаны белгілі.
Сондықтан тілдің стильдік табиғатын жан-жақты танып, тереңінен зерттеу
талабын міндетке алған ғалым М.Серғалиев стильдің төрт түрлі қасиетін былай
түсіндіреді.
1. Әдеби тілдің бір түрі : демек сол тілде сөйлейтін баршаға түсінікті
сөздермен конструкциялар.
2. Стиль - тарихи категория.
3. Стиль-қоғамдық қызыметтің бір саласында жұмсалады.
4. Тілдік құралдардың қалай болса тіркескен тобы емес шартты тұйықталған
тобы. Бұл тұжырым стиль жөнінде айтылған белгілі бір тілдегі лексикалық,
грамматикалық және фонетикалық тәсілдердің қолдану принциптері деген
анықтамалардың кеңейген, қазіргі стиль мәселесіне терең үңіліп әртүрлі
қасиетін танудан туған деп айтуға болады.
Стилистиканың зерттейтін саласы - стиль. Біріншіден, стиль - тарихи
категория. Тарихы көне дәуірден бастау алған, өз қоғамына қызымет етіп
отырған, мемлекеттік мәртебесін алған тілдің тарихын тану, функционалды
стильдің әр дәуірде біреуінің ерте, біреуінің кеш даму сатысын бастан
кешіргенін жүйелеу стильдің тарихи категория екенін толық дәлелдейді.
Екіншіден, стиль әдеби тілдің бір түрі болғандықтан, қазақ әдеби тілінің
даму сатысымен қатарласа сөз болып жүр. Әдеби басты белгісі нормаланған,
сұрыпталған тіл болу шартын көрсетсе, ал стильдің негізгі ұстанымы болып
табылады. Ауызша және жазбаша әдеби тілдің ортақ тілдік белгілерінің
нәтижесінен де стильдің салалары бөлініп шықты. Үшіншіден, стиль қоғамдық
қызыметттің бір саласында жұмсалады. Стильдерді жіктегенде осы қызыметі
толық аяқталуы қажет. Мысалы : публицистикалық стильдің, ғылыми стильдің,
көркем әдебиетт стилінің де қоғамдық қызыметі белгілі ортада өз мақсатына
жетті. Бұл функционалды стильдің экстролингвистикалық факторларға да
байланыстылығына да әкеледі. Лингвистикалық стилистика не, гізінен таза
стилистикалық ерекшеліктерді сөз етумен қатар, басқа факторларда қажетті
екендігіне әлеумет назарына ілікті. Ол кез-келген стильдің қоғамдық
қызыметі, қолдану аясы, қоғамға қызымет ету құдіреті, т.б. Мысалы : тоқырау
жылдарында қазақ әдеби тілінің өркендеуіне (ол ХХ ғасыр басында толық
орнықты) біріншіден, публицистикалық стильдің қызыметі зор ықпал етті.
Екіншіден, ол қолдану ортаға қоғамдық сапасының толық орнығуына әсер етті,
адам санасының түрлі информациялық хабарға қанығуына жол ашты, үшіншіден,
тілімізге енген көптеген сөздердің пайда болуы, іске асуы әбдеби тілдің
қатарынан орын алып халықтық қолданысқа жарауға болатын сөздер бұқаралық
ақпарат құралдары арқылы тарайды. Төртіншіден, стиль тілдік құралдардың
қалай болса, солай тіркескен тобы емес, шартты түрде тұйықталған тобы деген
анықтамасының бір тармағына басқаша қарауға тура келеді. Белгілі ғалым
Р.Сыздықова тілдік нормадағы функционалды стильдерге қарай ажыратып
тануда олардың бір стиль шеңберінде тұйықталған сипат жоғын білу керек.
Нормалардың бір функционалдық стильдің ішінде ғана емес, азды-көпті
стильаралық ауыспалы-тіркестер жүріп жатады дейді. Публицистскалық
стильде ғылыми стильдің ерекшеліктері, көркем әдебиеттің элементтері
кездесіп отыратыны белгілі. Стильдердің басты қағидалаының бірі екені оның
стильге тән лингвистикалық белгілерінің толық қамтитын бөлігіне байланысты
да тану мүмкіндігін көрсетеді. Стилистиканы толық, терең тану үшін тілдің
түрлі жағдайда түрліше қолданылатынын анық түсіну қажет. Қандай да болмасын
бір хабар, ақпарат оның қандай сөйлеу жағдайында айтылып тұрғанына
байланысты түрліше беріледі. Мейлі, ол ресми ме, публицистикалық па,
ғылыми, көркем әдеби ме - әйтеуір өзіндік белгілі бір ерекшелігін танытып
тұратын мәтін болып құралады. Стилистика ең алдымен функционалдық ғылым
саласы болғандықтан тілдік қызымет ету үдерісі барысындағы ұйымдасу көрініс
алады. Оның жасалуына түрлі тілдік және тілдік емес факторлар әсер етеді.
Тілдік емес факторлардың әсері негізінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz