Баға және баға жасау жайлы ақпарат
Кіріспе 3
Баға туралы ұғым, маңызы, жасау қағидалары 5
Баға жасау факторлары 8
Баға жасау саясаты 11
Баға жасаудың шығынды әдісі 16
Баға жасаудың нарықтық әдісі 19
Жеке және бөлшек саудада бағаны жасау. 22
Баға жасау және инфляция 24
Қорытынды 29
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 30
Баға туралы ұғым, маңызы, жасау қағидалары 5
Баға жасау факторлары 8
Баға жасау саясаты 11
Баға жасаудың шығынды әдісі 16
Баға жасаудың нарықтық әдісі 19
Жеке және бөлшек саудада бағаны жасау. 22
Баға жасау және инфляция 24
Қорытынды 29
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 30
Қаржы теориясының негізгі мәселесі болып қаржының баға, еңбекақы, несие тәрізді экономикалық категорияларымен байланысы және осы категориялардың бөлу процесінде қандай тізбек болуы танылады.
Баға – бөлу үдерісіне бірінші түсіп, ондағы бастапқы пропорцияларды анықтайды. Бағаның құнның жанында ауытқуы қаржының қызмет ету орнын белгілейді. Бағаға құнның барлық құрылымдық бөліктері кіреді, олар кейін бөлініп, қаржылық ресурстар және қорлар ретінде өзінің экономикалық нысандарына ие болады. Тауар өндірісі мен ақша-тауар қатынасының пайда болып, дамуымен бірге баға да пайда болды.
Экономикалық үдерістердің қатаң орталықтандырылған жүйесінде құнның амортизациялық аударымдар, еңбекақы, материальдық және басқа да шығындар, табыс тәрізді бөліктері белгіленеді, ал нарық жағдайында ұсыныс пен сұраныс факторларымен анықталады. Баға қаржының қызмет ету жағдайын дайындайды. Қаражат шаруашылық жүргізуші субъектілерде жинақталса, онда салық көлемі өседі, не қоғамдық өнім өседі, яғни ресурстардың босауына әкеліп соғады, бұл пайда (табыс) нормасы жоғары деңгейгі салаларға ауысатын ресурстардың босауына әкеледі. Қаржы бағада берілген пропорцияларды нақтылайды. Қаржылық бөлудің бағалық бөлуден айырмашылығы — бағалық бөлудің, объектісі болып жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігі ғана танылады. Қаржы жалпы коғамдық өнім құнының барлығын бөледі. Қаржылық бөлу бағалық бөлуге қарағанда екінші ретті болып келеді. Бағалық бөлу былай қарағанда байқаусыз, ол түсімдердің жалпы көлемінде көрінбейді, ал қаржылық бөлу анық көрінеді.
Бағадан кейін қаржылық бөлу процесінде енбекақы қызмет ете бастайды. Қаржы еңбекақы қоры, басқа да еңбек төлемдері қорларының қалыптасуына жағдай жасайды. Осы категориялар ұдайы өндіріс үрдісін бір-бірімен байланыстыра ынталандырып және еңбек күшінің, ұдайы өндірісінің алғы шарттарын айқындай түседі.
Қазіргі кезде экономкалық ғылымда баға құралуы экономикалық теория, маркетинг және менеджмент ғылымдарының бір тарауы ретінде қарастырылады. Дегенменде, оны, өзіндік құралы мен әдісі бар ғылым ретінде жеке қарастыруымыз тиіс.
Баға – бөлу үдерісіне бірінші түсіп, ондағы бастапқы пропорцияларды анықтайды. Бағаның құнның жанында ауытқуы қаржының қызмет ету орнын белгілейді. Бағаға құнның барлық құрылымдық бөліктері кіреді, олар кейін бөлініп, қаржылық ресурстар және қорлар ретінде өзінің экономикалық нысандарына ие болады. Тауар өндірісі мен ақша-тауар қатынасының пайда болып, дамуымен бірге баға да пайда болды.
Экономикалық үдерістердің қатаң орталықтандырылған жүйесінде құнның амортизациялық аударымдар, еңбекақы, материальдық және басқа да шығындар, табыс тәрізді бөліктері белгіленеді, ал нарық жағдайында ұсыныс пен сұраныс факторларымен анықталады. Баға қаржының қызмет ету жағдайын дайындайды. Қаражат шаруашылық жүргізуші субъектілерде жинақталса, онда салық көлемі өседі, не қоғамдық өнім өседі, яғни ресурстардың босауына әкеліп соғады, бұл пайда (табыс) нормасы жоғары деңгейгі салаларға ауысатын ресурстардың босауына әкеледі. Қаржы бағада берілген пропорцияларды нақтылайды. Қаржылық бөлудің бағалық бөлуден айырмашылығы — бағалық бөлудің, объектісі болып жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігі ғана танылады. Қаржы жалпы коғамдық өнім құнының барлығын бөледі. Қаржылық бөлу бағалық бөлуге қарағанда екінші ретті болып келеді. Бағалық бөлу былай қарағанда байқаусыз, ол түсімдердің жалпы көлемінде көрінбейді, ал қаржылық бөлу анық көрінеді.
Бағадан кейін қаржылық бөлу процесінде енбекақы қызмет ете бастайды. Қаржы еңбекақы қоры, басқа да еңбек төлемдері қорларының қалыптасуына жағдай жасайды. Осы категориялар ұдайы өндіріс үрдісін бір-бірімен байланыстыра ынталандырып және еңбек күшінің, ұдайы өндірісінің алғы шарттарын айқындай түседі.
Қазіргі кезде экономкалық ғылымда баға құралуы экономикалық теория, маркетинг және менеджмент ғылымдарының бір тарауы ретінде қарастырылады. Дегенменде, оны, өзіндік құралы мен әдісі бар ғылым ретінде жеке қарастыруымыз тиіс.
1. Берденов Қ. Қазақстан мемлекет ретінде қалыптасуы мен экономиканың дамуы. – Алматы, 1998 ж. – 216 б.
2. Елемесов Р. Переходная экономика: проблемы методологии и теории. Алматы, 1998 г.
3. Информационно-статистический сборник «Казахстан: 2003-2004годың, Алматы, Агенство РК по статистике..
4. Қазақстан Республикасының Президентінің жолдауы.//Егеменді Қазақстан 2005, 18 ақпан.
5. Жанибеков С. Бюджеттiң орындалуын қадағалау маңызы Қазақстан қаржысы, 2003ж.
6. Жеѕiсова Н.А Бюджет саясаты. Саясат-2001-1
7. Жанибеков С. Бюджеттiң орындалуын қалай көтеру керек. Қазақстан қаржысы, 2009 жыл
8. Иманбердиев Б.Ж Қазақстан Республикасындағы экономикалық саясаттың экономикалық өсу нәтижелерi. Статистика есеп және аудит –2008
2. Елемесов Р. Переходная экономика: проблемы методологии и теории. Алматы, 1998 г.
3. Информационно-статистический сборник «Казахстан: 2003-2004годың, Алматы, Агенство РК по статистике..
4. Қазақстан Республикасының Президентінің жолдауы.//Егеменді Қазақстан 2005, 18 ақпан.
5. Жанибеков С. Бюджеттiң орындалуын қадағалау маңызы Қазақстан қаржысы, 2003ж.
6. Жеѕiсова Н.А Бюджет саясаты. Саясат-2001-1
7. Жанибеков С. Бюджеттiң орындалуын қалай көтеру керек. Қазақстан қаржысы, 2009 жыл
8. Иманбердиев Б.Ж Қазақстан Республикасындағы экономикалық саясаттың экономикалық өсу нәтижелерi. Статистика есеп және аудит –2008
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Инженерлік-технологиялық факультеті
Техникалық физика және жылуэнергетика кафедрасы
СОӨЖ
Тақырыбы: Баға және баға жасау.
Орындаған: Қалиев Е.Е.
Тексерген: Нұралина К.Т.
Семей 2015
Мазмұны
Кіріспе 3
Баға туралы ұғым, маңызы, жасау қағидалары 5
Баға жасау факторлары 8
Баға жасау саясаты 11
Баға жасаудың шығынды әдісі 16
Баға жасаудың нарықтық әдісі 19
Жеке және бөлшек саудада бағаны жасау. 22
Баға жасау және инфляция 24
Қорытынды 29
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 30
Кіріспе
Қаржы теориясының негізгі мәселесі болып қаржының баға, еңбекақы, несие тәрізді экономикалық категорияларымен байланысы және осы категориялардың бөлу процесінде қандай тізбек болуы танылады.
Баға - бөлу үдерісіне бірінші түсіп, ондағы бастапқы пропорцияларды анықтайды. Бағаның құнның жанында ауытқуы қаржының қызмет ету орнын белгілейді. Бағаға құнның барлық құрылымдық бөліктері кіреді, олар кейін бөлініп, қаржылық ресурстар және қорлар ретінде өзінің экономикалық нысандарына ие болады. Тауар өндірісі мен ақша-тауар қатынасының пайда болып, дамуымен бірге баға да пайда болды.
Экономикалық үдерістердің қатаң орталықтандырылған жүйесінде құнның амортизациялық аударымдар, еңбекақы, материальдық және басқа да шығындар, табыс тәрізді бөліктері белгіленеді, ал нарық жағдайында ұсыныс пен сұраныс факторларымен анықталады. Баға қаржының қызмет ету жағдайын дайындайды. Қаражат шаруашылық жүргізуші субъектілерде жинақталса, онда салық көлемі өседі, не қоғамдық өнім өседі, яғни ресурстардың босауына әкеліп соғады, бұл пайда (табыс) нормасы жоғары деңгейгі салаларға ауысатын ресурстардың босауына әкеледі. Қаржы бағада берілген пропорцияларды нақтылайды. Қаржылық бөлудің бағалық бөлуден айырмашылығы -- бағалық бөлудің, объектісі болып жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігі ғана танылады. Қаржы жалпы коғамдық өнім құнының барлығын бөледі. Қаржылық бөлу бағалық бөлуге қарағанда екінші ретті болып келеді. Бағалық бөлу былай қарағанда байқаусыз, ол түсімдердің жалпы көлемінде көрінбейді, ал қаржылық бөлу анық көрінеді.
Бағадан кейін қаржылық бөлу процесінде енбекақы қызмет ете бастайды. Қаржы еңбекақы қоры, басқа да еңбек төлемдері қорларының қалыптасуына жағдай жасайды. Осы категориялар ұдайы өндіріс үрдісін бір-бірімен байланыстыра ынталандырып және еңбек күшінің, ұдайы өндірісінің алғы шарттарын айқындай түседі.
Қазіргі кезде экономкалық ғылымда баға құралуы экономикалық теория, маркетинг және менеджмент ғылымдарының бір тарауы ретінде қарастырылады. Дегенменде, оны, өзіндік құралы мен әдісі бар ғылым ретінде жеке қарастыруымыз тиіс.
Баға туралы ұғым, маңызы, жасау қағидалары
Баға және баға жасау нарықтық экономиканың өте маңызды элементтерінің бірі болып табылады. Баға - күрделі экономикалық категория. Баға негізінде тауарлар өндірісі. өткізілуі, олардың құнын анықтау мәселесі, ұлттық жалпы өнімді шығару, тарату және қолдану және т.с.с. сұрақтар шешіледі.
Бағаның екі негізгі теориясы бар. Бірінші теория бойынша тауар бағасы оның құнын (ұсыныс) айқындайды (бағаның шығынды теориясы). Негізін қалаушылар Вильям Петти, Адам Смит, Давид Рикардо. Олардың ойларынша тауар құны оны өңдіруге кеткен еңбек мөлшерімен анықталады. Бұл теорияның әрі қарай дамытқан К.Маркс болатын (абстрактты еңбек), оның ойынша тауардың құны және бағасы болады. Құн - қоғамға пайдалы еңбек шығындары (орташа). Әртүрлі тауарлар құндарының ара-қатысы оларға кеткен абстрактты еңбек мөлшерлерінің ара-қатысы болып табылады. Ал тауар бағасы осы тауар құнының ақшалай көрінісі болып табылады. Ол әртүрлі кездейсоқ нарықтық факторларға байланысты өзгеруі мүмкін.
Басқа теория бойынша тауар бағасы деп өндірістік қорларды ең тиімді пайдалану жағдайында болған ақшалай шығындар мөлшерін айтады. Яғни, бұл жағдайда тауар бағасы өңдірушінің шығындарын сипаттамай, сатып алушының осы тауардың пайдалылығын бағалау деңгейіне (сұраныс) тәуелді болады. Мұнда баға тауар құнынан босатылады және оның қажеті жоқ.
Қазіргі заманғы экономикалық теория осы екі теорияны біріктіруге тырысуда.
Қанша айтқанмен, тауарды өңдіруге және өткізуге кеткен шығындарды анықтау объективті қажеттілік ретінде қалды, өйткені кез келген фирма өзінің шығындарын қайтарып, қалыпты пайда алуға мәжбүр.
Тарифтер және сауда бойынша генеральды агентство (ГАТТ) қалыпты құнның анықтамасын келесі түрде береді: қалыпты құн деп сауда арқылы орны толтырылатын тауар пайда болған елдегі тауарға кеткен материалдар және жасау құны мен жалпы шығындар және қалыпты пайда мөлшерінің қосындысын атайды.
Баға жасау деп тауарға бағаны қалыптастыру процесін атайды. Жалпы алғанда баға жасаудың екі жүйесі бар: орталықтандырылған және нарықтық.
Бағаның нарықтағы орны қандай. Нарықтың өзі тауарлы-ақшалай қарым-қатынастарын және құндық категорияларды (қаржы, несие, еңбек ақы, өзіндік құн, пайда, баға) іске асырудың негізгі формасы болып табылады. Егер де сұраныс және ұсыныс бар болса мұнда міндетті түрде нарықтық қарым-қатынас пайда болады. Олардың мүдделері қарама-қайшы болады. Сондықтан да оларды үйлестіретін тек баға ғана болады. Солымен, нарық деп сатушылардың және сатып алушылардың мүдделерін қақтығысу арқылы бағаның пайда болуына мүмкіндік жасайтын экономикалық процесті атайды. Яғни баға нарықтық қарым-қатынастарда орталық орын алады.
Нарықтық экономикада ең маңызды рөлді құн заңы орындаса, жоспарлы орталықтандырылған экономикада жоспарлы даму және орталықтандырылған бөлу заңдары негізінен қолданылады. Құн заңы баға жасау механизмі және сұраныс пен ұсынысты тепе-тең жасау процесіне негізделеді.
Орталықтандырылған экономикада өнім бағасы кейде өндірістің басталуына дейін анықталуы мүмкін, яғни баға негізінде шығындарды есептеу болатын.
1. Нарықтық баға жасаудың ең түбегейлі ерекше белгісі ретінде тауар бағасының өндірісте, тіпті кәсіпорында емес, өткізу өрісінде анықталатынын, яғни сұраныс пен ұсыныстың ықпалына тәуелді болатынын атау қажет. Тауар бағасы және оның пайдалылығы тек нарықта ғана тексеріледі және қалыптасады. Біздің елде, өкінішке орай әлі де болса, тауар бағасы негізінен кәсіпорын шығындарына қарай қалыптасады. Оның себебі ретінде біздің еліміздегі сұраныстың ұсыныстан әлдеқайда көп болуын және монополиялардың бар болуын атауға болады.
2. Нарықтық баға жасаудың келесі белгісі ретінде тауар бағасын оны өңдірген тұлға белгілейтінін атауға болады (яғни мемлекет бұл процеске араласпайды). Мемлекет тек шектелген тауар түрлеріне ғана бағаның жасалу процесіне реттеу жүргізе алады. Сонымен қатар, мемлекет баға жасаудың жалпыға бірдей ережелер мен қағидаларды іске қоса алады (мысалы, тиімділіктің шекті деңгейін орнату). Бірақ нақты тауар бағасын бәрібір кәсіпорынның өзі қояды. Сонымен, нарықтық баға жасау мемлекеттік баға реттеу жүйесімен өте икемді үйлесуі керек.
3. Нарықтық экономикада бағалардың динамикасына екі маңызды фактор әсер етеді: стратегиялық және тактикалық. Стратегиялық фактор - бағалар тауарлар құнының негізінде құрылады. Бағалар осы құнның төңірегінде тербеліс жасау мүмкін. Бұл өте күрделі және ұзақ уақытты процесс. Тактикалық фактор - бағалар нарық конънктурасына тәуелді өзгеру мүмкін. Осы екі факторды кез келген кәсіпорын жақсы меңгеріп білу қажет, әйтпесе қосымша шығындарға ұшырау мүмкін. Бірінші фактор өте жақсы ұйымдастырылған фирма, яғни шығындары ең аз кәсіпорын үшін тиімді. Екінші фактор нарық конъюнктурасын әрі тез және икемді қолдана алатын фирмалар үшін тиімді. Мұнда тыңғылықты дайындық және жоғары білікті кадрлардың маңызы зор. Ал ең көп пайданы осы екі факторды пайдалана алатын фирмалар алады.
Осы бағалардың динамикасына және нарық конъюнктурасына мемлекет те экономикалық тұрғыдан әсер ету қажет. Бізде бұл әсер әлі де дұрыс қалыптаспаған.
4. Бәсеке. Ол үшін меншік түрлерінің алуан түрлілігін және заңның бәріне бірдей болуын қамтамасыз ету қажет. (жекешелендіру, мемлекет иелігінен алу мәселесі). Бәсеке нәтижесінде нарықта тек шын мәнінде өндірісті дұрыс ұйымдастырып, шынайы кәсіби біліктілікті көрсете алатын шаруашылық субъектілердің қалуына негіз болады. Тіпті банкроттықтың өзі ел үшін тиімді бола алады.
Бәсекеде ұтысқа жетудің негізі ретінде икемді өндірісті жасау болып табылады, яғни жаңа қажеттіліктерге тез арада ауыса алатын, көп шығынсыз жаңа өнімді шығаруға бейімделген өндірістер.
Директивті баға жасау мен нарықтық баға жасаудың бәсекені өсіруге ықпалын қарастыру. Негізгі міндет келісімдік (еркін) баға жүйесіне ауысу. Ол үшін келесі шарттарды орындау қажет:
А) кәсіпорындардың іс жүзіндегі шаруашылық дербестігі
Б) тауарлардың дефицитін болдырмау
В) монополияларды жою
Г) экономиканы қайта құру, қару-жарақ өнеркәсібінің конверсиясы
Д) біріңғай экономикалық кеңістікті орнату
Е) тұтынушыларды және жабдықтаушыларды өз еркімен таңдау мүмкіндігі
Үлкен мәселе ретінде бағалардың және тауар құндарының территориальдық бөлінуін зерттеу болады, яғни аймақтық және бүкіл мемлекеттік нарықтарды үйлестіру мәселесі. Сонымен қатар, әлемдік бағалардың қозғалысын және үрдістерін зерттеу қажет.
Баға функциясы деп оның ішкі құрамының (қасиеттерінің) сыртынан көрінісін айтады. Бағаның 5 функциясын атауға болады:
а) есебке алу функциясы - қоғамдық еңбек шығындарын есебке алу және өлшеу. Басқаша айтқанда баға арқылы біз осы тауарға қанша шығын кеткенін анықтай аламыз немесе берілген қажеттілікті қанағаттандыруға арналған тауарға қоғам қанша шығындалғанын көре аламыз. Баға тек шығында ғана емес, сондай-ақ пайда деңгейін де көрсете алады. Әрине шын мәнінде нарықтық баға қалыпты бағадан қатты ауытқуы да мүмкін екенін ұмытпауымыз керек. Берілген функция бойынша баға барлық құндық көрсеткіштерді анықтауға негіз бола алады. Бұл көрсеткіштер сандық және сапалық болып бөлінеді.
Сандық көрсеткіштер - жалпы ішкі өнім, ұлттық табыс, күрделі салымдар көлемі, тауар айналымы, өнім көлемі, және т.б.
Сапалық көрсеткіштер - пайдалылық (тиімділік, еңбек өнімділігі, қор қайтарылымдылығы және т.б.).
б) Ынталандырушы функция. Баға арқылы ҒТП, қорлардың үнемделуін, өнім сапасын көтеруді, өндіріс құрылымын өзгертуді ынталандыруға болады. Баға арқылы сонымен қатар, тұтынушыларды да ынталандыруға болады.
в) Бөлу функциясы. Бағаның көмегімен ұлттық (таза) табысты бөлуге және қайта бөлуге болады: экономика салалары арасында, меншік формалары арасында, ел аймақтары арасында, жинақтау және тұтыну қоры арасында, халықтың әртүрлі әлеуметтік топтары арасында.
Мемлекет бұл функцияны акциз, ҚҚС және т.б. әдістер арқылы орындайды.
г) Сұраныс пен ұсынысты теңестіру функциясы.
д) Өндірісті тиімді орналастыру белгісі ретінде болуға бағытталған бағаның функциясы. Капитал пайда мөлшері әсіресе көп экономика секторына ауысуға тырысады, ал капитал иесі кәсіпорындар және ұйымдар болады.
Осы аталған барлық баға функциялары бір-бірімен байланысады, кейде қарама-қайшы болады.
Баға жасау методологиясы - баға жасау тұжырымдамасын құрастырудың, бағаларды анықтау және дәлелдеудің, бағалар жүйесін қалыптастырудың, баға жасауды басқарудың жалпы ережелерінің, қағидаларының, әдістерінің жиынтығы болып табылады. Методология баға белгілеудің барлық деңгейлеріне бірдей болады. Методология мен әдістемені шатыстырмау керек, өйткені методология бұл баға жасаудың стратегиясы болса, әдістеме нақты баға құрастырудың нақты әдістерін, ұсыныстарын, құралдарын қарастырады. Яғни әдістемелер методологияның құрамдас элементтері болып табылады.
Методологияның екінші құрамдас элементі ретінде баға жасаудың қағидалары болады. Қағидалар мен әдістемелер бір-бірімен тығыз байланыста болады және бірігіп методологияны құрайды. Баға жасау қағидалары деп үздіксіз қызмет ететін негізгі ережелер, бүкіл бағалар жүйесіне тән болып, оның негізінде жатады. Қағидалар: бағаларды ғылыми тұрғыдан дәлелдеу, бағалардың мақсатты бағытталуы, баға жасау процесінің үздіксіздігі, баға жасау процесінің және олардың орындалуына бақылау жүргізудің біріктірілуі. Бақылау мақсаты - баға жасау қағидаларын және ережелерін қолдану деңгейін тексеру. Екі түрі бар: мемлекеттік және қоғамдық.. Баға жасау қағидалары сондай-ақ үш заңдылыққа бағынып бөлінеді: сұраныс, ұсыныс заңдары, елдегі бағаның әлемдік бағамен байланысу заңы, барлық салалардағы бағаның өзгеру бірегейлігін сақтау заңы.
Баға жасау факторлары
Нарықтық экономикада бағаға әсер ететін бірден бір фактор ретінде нарық конъюнктурасы, яғни сұраныс пен ұсыныстың ара-қатысы болады.
Сұраныс және ұсыныстың анықтамаларын еске түсіру (маркетинг пәнінен) және олардың баға деңгейіне байланысты мөлшерін өзгерту тәуелділігін сипаттау.
Сұраныс пен бағаның тәуелділігін сипаттайтын формула:
мұндағы: Рх - Х тауарының бағасы
Ру, ...Рz - ауыстырғыш (субститут) және толықтырғыш (комплиментарлы) тауарларының бағалары
І - сатып алушының табысы
W - тұтынушының сатып алушылық қабілеті немесе тұрмыстық жағдайы
Tx - сатып алушылардың жеке тағлымдары, көзқарастары
Ғ - тұтынушылық күтімдер
S - берілген тауар қанағаттандыратын мұқтаждықтың маусымдылығы
q - сатып алушылардың саны
Рх-тен басқасы бағадан басқа факторларға жатады. Олар сұраныстың өзін (қисығын) өзгерте алады.
Ұсыныс пен бағаның тәуелділігін сипаттайтын формула:
мұндағы: Рх - Х тауарының бағасы
Ру, ...Рz - бәсекелес және осы тауармен қоса шығарылатын тауарлардың бағалары
К - өндіріс технологиясының деңгейі
L - салықтар мен дотациялар
N - өндірістік қорлар үшін төлемдер
q - сатушылардың саны
Икемділік - бір өзгермелі шаманың басқа шаманың өзгерісіне ықпал ету өлшемі.
Икемділік коэффициенті
Егер Ed1 - икемсіз сұраныс (бірінші қажеттіліктерді қанағаттандыратын тауарлар: тұрғын үй, электрэнергиясы, т.б., ауыстыратын тауар жоқ өнімдер: сүт, нан, дәрі-дәрмек, медицина қызметтері, шамамен аз тұратын тауарлар: тұз, сіріңке, дефицитті (таңдау мүмкіндігі жоқ) тауарлар), Ed1 - икемді сұраныс.
Бағаның өзгеруіне әсер ететін факторлар:
Бағалардың төмендеуіне көмектесетін факторлар:
Өндірістің өсуі, техникалық прогресс, өндірістің және айналыстың шығындарын төмендету, еңбек өнімділігін өсіру, бәсеке, салықтарды төмендету, тура байланыстарды кеңейту.
Бағалардың өсуін тудыратын факторлар:
Өндірістің төмендеуі, экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы, кәсіпорынның монополиясы, ажиотажды сұраныс, айналыстағы ақшаның өсімі, салықтардың өсуі, еңбек ақының өсуі, кәсіпорын пайдасының өсуі, тауар сапасының өсуі, модаға сәйкес болу, жұмыс күші құнының өсуі, кәсіпорында барлық қорларды дұрыс (тиімді) қолданбау.
Бағаның жасалу процесіне әсер ететін факторлар:
1. Қаржы-несие өрісі
2. Тұтынушылар (біріншіден сұраныс пен ұсынысқа байланысты, екіншіден тұтынушылардың бағаларға, сатып алуларға қарым-қатынасына байланысты): соңғы жағдай бойынша 4 түрлі тұтынушы болады: а) тауар таңдағанда оның бағасына, сапасына, ассортиментіне көп көңіл бөледі; б) тауардың бейнесіне көп көңіл бөлетін тұтынушылар, сатушылардың қарым-қатынасына, қызмет көрсету дәрежесіне; в) ұсақ фирмаларға демеу жасайтын тұтынушылар (артық бағамен де сатып алуға дайын болады); г) тауардың бағасы емес, ол беретін қолайлылықты (комфорт), пайдалылықты көп талап ететін тұтынушылар.
3. Мемлекеттік реттеу (заң негізінде баға жасауда әртүрлі заңға, нарық заңдарына қайшы әрекеттер жасатқызбау)
4. Тауар қозғаласының қатысушылары
5. Бәсеке (нарық, фирма және мемлекет басқаратын бәсеке орталары болады)
Баға жасаудың әртүрлі нарық түрлерінде ерекшеліктері
Нарық құрылымы - бұл нарықтың негізгі және ерекше белгілері: фирмалардың саны, өлшемі, әртүрлі фирмалар шығаратын тауарлардың ұқсастығы, айырмашылықтары, нарыққа жаңа сатушыларға кіру немесе жеңілдігі, нарықтық ақпаратты жинау мүмкіндігі.
Нарықтың әртүрлі модельдері болуы мүмкін: жалпы алғанда 4 түрі бар:
Таза бәсеке, монополиялық бәсеке, олигополия, таза монополия. Біріншісі мен төртіншісі абстрактты болады, өйткені іс жүзінде ондай нарықтар болмайды.
Ерекше белгілері
Таза бәсеке
Монополиялық
Олигополия
Таза монополия
Фирма саны
өте көп
Көп
бірнеше
Біреу
Өнім түрі
біріңғай
әртүрлі
әртүрлі немесе біріңғай
Бірегей
Бағаларды басқару
жоқ
Бар, бірақ тар шеңберде
өзара тәуелділікпен шектелген, сыбайлыстықта өте жоғары
өте жоғары
Нарыққа ену мүмкіндігі
Кедергі жоқ
оңай
өте қиын
Кіру мүмкін емес
Бағадан басқа бәсеке
жоқ
Негізінен жарнамаға, сауда белгілеріне, маркаларға, т.б. көп көңіл бөлінеді
өте тән болады
Жарнамаға және фирманың қоғамдық ұйымдармен байланысына өте көп көңіл бөлінеді
Мысал
Ауыл шаруашылығы
Бөлшек сауда, киім, аяқ киім өндірісі
Автомобиль, тұрмыстық техника, шойын өңдіру
Қоғамдық пайдаланудағы жергілікті кәсіпорындар
Таза монополист дискриминациялық бағаларды қолдана алады, оның негізгі түрлері: сатып алушылар топтары бойынша, тауарлар, қызметтер варианты бойынша, территория бойынша, уақыт бойынша. Демпинг - бір жерде өз бағамен сатып, екінші бір жерде тауарды өте төмен бағамен сату.
Баға жасау саясаты
Баға жасау процесінің негізгі кезеңдері
а) Мақсат қою. Тауар шығару мақсатын, оның нарықтағы орнын анықтау қажет. Жалпы алғанда үш басты мақсат болады: фирманың қызметін сақтау (нарыққа ену бағалары); пайданы өсіру (сұраныс пен ұсынысқа қарай); нарықтағы орнын сақтау (бағаны бір қалыпты ұстау).
б) Сұранысты анықтау (бағаның максимальды деңгейін көрсетеді).
в) Шығындарды талдау (бағаның минимальды деңгейін көрсетеді)
г) Бәсекелестердің бағаларын талдау.
д) баға жасау әдісін таңдау
е) соңғы бағаны анықтау
Баға белгілеудің әсіресе кең таралған әдістеріне келесілер жатады:
1) Тауар бағасын өндіріс шығындарына негізделіп анықтау
2) Капиталға саналған табыс әдісі
3) Сұранысқа бағытталған бағаларды анықтау
4) Ағымдағы бағалар деңгейіндегі бағаларды белгілеу
Тауардың әртүрлі өмірлік циклының кезеңдерінде әртүрлі баға саясаты қолданылу мүмкін.
1) Эксперимент фазасындағы баға саясаты. Жаңа өнімге баға деңгейін анықтағанда шекті шығындардың тұрақтылығын атап өту қажет, яғни өндірістің кеңеюіне ешқандай кедергі болмаса, шекті шығындар да өспейді (берілген фаза шектерінде). Кәсіпкер үшін негізгі мәселе - жаңа тауарға жаңа сұранысты туындату, яғни тұтынушылардың жаңа тауарға сенімін жасау үшін қосымша шығын болуы мүмкін. Тауарға сұраныс өскен сайын олар да кеми бастайды. Бастапқы баға неғұрлым жоғары болған сайын сұранысты туындатуға кеткен шығындар да (шекті шығындар) өседі, яғни бұл жерде сұраныс жасауға кеткен шекті шығындар өнім бағасының функциясына айналады. Кәсіпкердің басты міндеті тауардың бағасын анықтағанда ол түсіретін табыс мөлшері мен сұранысты жасауға кеткен шығындар арасындағы айырманы максимальды етіп жасау. Егер сұраныс жасауға кеткен шығындар табыстан жоғары болса, онда керісінше ең аз айырма беретін (яғни минимальды шығын әкелетін) баға деңгейін қою қажет.
2) Экспансия фазасындағы баға саясаты. Бұл кезеңде сұраныс дамуы жаңа тұтынушыларды келтірумен байланысты болады. Экспансия фазасы басқа сөзбен айтқанда потенциальды сұранысты іске қосу процесін аңғартады (тұтынушылардың берілген тауарды сатып алу қабілетіне қарай). Баға деңгейін осы фазада өсірген сайын бұл фазаның уақыты төмендейді, және керісінше бағаны төмендету арқылы бұл фазаны ұзартып, көбірек тұтынушыларды келтіруге болады. Жалпы алғанда сұраныстың өсуі баға деңгейінен дербес автономды процесс ретінде қарастырылады, яғни кейде сұраныс аномалиясы деген құбылыс болуы мүмкін (баға өскенде сұраныс өсе беруі мүмкін (бірақ жаңа нарықтарда)). Бұл фазада кәсіпкер жаңа нарықтарды іздеп, өз тауарының сапасын көтеруге, жаңа түрлерін шығаруға көп көңіл бөлу қажет. Берілген фазада өндірісті тиімді жасау және шығындарды азайту мерзімі ретінде де қарастыруға болады (өндірістік қуат өседі, жаппай өндіріс артықшылықтары іске асады). Нәтижесінде баға деңгейі бұл фазада азаюы мүмкін. Егер эксперимент жасау фазасында негізгі міндет жаңа сұраныс жасау болса, экспансия фазасында даму бағытын анықтау мәселесін шешу қажет, яғни сұранысты өсіру, өнімнің сапасын көтеру, шығындарды азайту. Өндірісті кеңейту қосымша күрделі шығындарды талап етеді, яғни бұл кезеңде үздіксіз инвестициялық саясатты жүргізу қажеттігі туындайды. Ол үшін кәсіпкер өз мүмкіндіктерін және сұраныстың өсу потенциалын дұрыс бағалау қажет. Бұл кезеңдегі негізгі қиындық, кәсіпкерде берілген тауар және оған арналған сұраныс дамуы жайында өткендегі мәлімет жоқ, яғни тәжірибе жоқ болуында айқындалады. Кәсіпкер негізінен өзінің субъективті көзқарасына, интуициясына негізделеді. Кәсіпкер тек баға икемділігін ғана емес, сондай-ақ, дербес дамитын сұранысты дұрыс бағалау қажет, оларды ол бір-бірімен кейде шатыстыруы мүмкін. Шығындар саясаты бойынша нарықта ең тиімді орынды, шекті шығындары ең төмен өндіруші алатынын атап өту қажет, яғни ол басқаларға баға деңгейін белгілей алады. Экспансия фазасында шығындар деңгейі өте өзгермелі болғандықтан бұл фазадаға баға бәсекелесі өте қатал және шиеленіскен болады (сапа бойынша да тура осылай).
3) Қанығу фазасы. Бұл фазаға ауысу процесі көбінесе көрінбей өтеді. Өндіріс кеңеюі аяқталмайды, бірақ қарқыны әлдеқайда төмен. Бұл фазада барлық өткізу нарықтары тауармен толтырылады. Жаңа тұтынушыларды келтіру өте қиын, яғни сұраныс жасауға кеткен шекті шығындар өсе бастайды. Бұл кезеңде баға икемділігі алдыңғы фазаларға қарағанда төмендеу болады. Шығындар деңгейін төмендету мәселесі де бұрынғыдай жеңіл шешілмейді, яғни шығындар өзінің тиімді көлеміне жақын болады. Сапаны өсіру мүмкіндіктері де төмендейді.
Сонымен, қанығу фазасы динамикасы ең аз және баға теориясында қарастырылатын ең жетілген нарық құрылымына сай келеді. Бұл жағдайда нарықтық процестер стандартты экономикалық теориямен толық қарастырылған. Баға бәсекесі бұл фазада төмендейді. Бұл кезеңде өнімнің өзін дифференцияциялау мерзімі пайда болады, яғни берілген, қалыптасқан қажеттілікті қанағаттандыру деңгейін жақсарту. Нәтижесінде кәсіпкер жаңа нарықты ашып, ескі тауарға бәсекелес тауар жасайды. Кәсіпкердің басты міндеті келесі, жаңа тауарды шығарудан түсетін табыс мөлшері, ескі тауарға сұраныс азаюынан болатын пайда жоғалтуларынан артық болуын қамтамасыз ету. Бұл фазада бағалардың бір - біріне сәйкестігі өте маңызды орын алады.
4) Стагнация, түсу фазасы. Бұл фазада берілген тауар нарығының дамуы жалпы экономикалық дамудан төмен бола бастайды. Баға икемділігі күрт төмендейді және бұл процесс дербес, сатушылардың бағаны өзгертуіне тәуелсіз өтеді. Көбінесе, тұтынушылар табыстарының деңгейі өскен сайын тауар бағасы да өсе бастайды. Оған себеп ретінде кәсіпорынның шекті шығындарының өсуін де атауға болады. Стагнация фазасы біртіндеп өндірістің төмендеуі фазасына ауыса бастайды, жаңа тауарлар нарықтарына жол беріледі. Жаңа бәсекелес тауардың пайда болуы ескі тауардың нарығына сәйкес әсер береді (жаңа тауардың баға деңгейіне байланысты). Көбінесе, берілген фазада бағалардың сәйкестігінен бағалар дербестігі жоғарырақ болады, яғни тәжірибе бойынша анықталған тұрақты ара-қатыстар сақталынады. Оның нәтижесінде бұл фазада дәстүрлі салалар өзінің қызметін жалғастыруға мүмкіндік алады. Егер ондай қолайлы ара-қатыстар жасалынбаса, тауар нарықтан толығымен ығыстырылады.
Баға саясатының стратегиялық және тактикалық аспектілері
Баға саясаты деп өз тауарларына, қызметтеріне бағаларды орнатуда фирма жетекшілері ұстанатын жалпы қағидалар жиынтығын атайды. Баға стратегиясы деп осы қағидаларды іске асыруға мүмкіндік беретін әдістер жиынтығын атайды. Баға саясаты жалпы фирма стратегиясының бір бөлімі ретінде қарастырылады.
Баға саясатының стратегиялық аспектілеріне бағаларды белгілеу және өзгерту бойынша келісімдік шаралары жатады. Олар фирманың жалпы өндірістік және тауар шығару жүйесінің қызметін реттеуге бағытталған.
Баға саясатының тактикалық аспектілеріне қысқамерзімді және бір реттік шаралар жатады. Олар нарықтағы бағалардың күтпеген өзгерісінен, жетекшілер қателігінен немесе бәсекелестер қызметінен болған ауытқуларды қалпына келтіруге бағытталған.
Фирма баға саясатын жүргізгенде үшдеңгейлі талдау жүргізеді: жалпы экономика деңгейінде, жалпы сала бойынша, кәсіпорын бойынша.
Баға саясатының стратегиялық формаларын таңдағанда фирма өзінің нарықтық стратегиясына сүйенеді.
Баға жасаудың екі негізгі әдісі әсіресе кең қолданылады:
* Толық шығындар әдісі. Кост-плас. Калькуляцияға және тіркелген пайда нормасына негізделген
* Тура шығындар әдісі. Өзгермелі шығындар калькуляциясына және маржинальды табысқа негізделген.
Бағаны белгілегенде фирма сұранысқа және ұсынысқа әсер ететін басқа да факторларды есебке алу қажет. Барлық факторлар баға реттегіш факторларға жатады. Факторлардың саны көп болғаннан кейін фирма баға жасаудың икемді әдістерін қолдануға тиіс.
Нарықта жетілген және жетілмеген бәсеке болуы мүмкін. Жетілген нарықта фирма нарықтағы қалыптасқан бағаға көп әсер ете алмайды, жетілмеген де керісінше.
Әр түрлі нарықтарда әртүрлі баға бәсекелесі болуы мүмкін (монополияларда, жетілген нарықта). Фирма жалпы алғанда өзінің шығындарына басқару жүргізу қажет.
Іс жүзінде баға анықтаудың келесі әдістемелері болуы мүмкін:
* Шығындарға қарай (алдымен толық өзіндік құн, оған пайыздық қосылымдар). Бұл әдістеме бойынша мақсатты баға немесе мақсатты пайда деңгейі, шығынсыздықты қамтамасыз ету анықталады. Әдістеме технологиясы: алдымен өндірістік қуат бағаланады, одан кейін калькуляция жасалынады, шығындарға үстеме шығындар және пайда нормасы қосылады, соңында анықталған мақсатты табысты өнім көлеміне бөледі. Шығынсыздықты қамтамасыз ету формуласы: Баға*Көлем=Тұрақты шығындар + өзгермелі шығындар*Көлем.
* Сұранысқа қарай (сұранысты анықтау әлдеқайда қиын және сандық мөлшерде көрсетуде кедергілер бар, өйткені сұранысқа әсер ететін факторлар өте көп). Бұл әдістеме бойынша көбінесе бағаны анықтаудың келесі әдістері қолданылады: дискриминация, тауарлардың ассортиментті тобы бойынша баға жасау.
* Бәсекелеске қарай (жабық сатулар, тендер жүргізу). Бұл жерде фирмалар өздерінің шығындарын бағалайды және бәсекелестердің мүмкін ұсыныстарына баға береді.
Жалпы алғанда фирма жетекшілері келесі сұрақтарды қоймай олардың орнына басқа сұрақтарды шешу қажет:
1) Шығындарды қайтарып, жақсы пайда алу үшін қандай бағаны қою қажет? Деген сұрақтың орнына Біз қол жеткізе алатын нарықтық бағалар негізінде пайда алу үшін қанша шығын жұмсауымыз қажет деген сұрақты шешу қажет
2) Берілген тауарға сатып алушы қандай бағаны төлеуге дайын деген сұрақтың орнына Берілген тауардың біздің тұтынушыларымызға құндылығы қандай және фирма тауар бағасының осы құндылыққа сәйкестігін қалай дәлелдеу қажет деген сұрақты шешу қажет
3) Қажет сату көлемдеріне, нарық үлесіне жету үшін қандай бағалар қолдану керек деген сұрақтың орнына Қандай сату көлемдері және нарық үлесі біз үшін ең пайдалы деген сұраққа ауыстыру керек.
Бұл сұрақтар қаржы бөліміндегі мамандар мен маркетологтар арасындағы қарама-қайшылықты шешуді талап етеді.
Фирма жай баға орнатпай, барлық шығаратын тауар ассортиментіне бағалар жүйесін белгілейді. Бастапқы бағаны белгілеп, фирма оны әртүрлі факторлардың әсеріне байланысты түзетіп отырады. Фирма келесі бағалар түрлерін және оларды жасау әдістерін қолданады:
1) жаңа тауарға бағаны белгілеу: ол өз кезегінде патентпен қорғалған нарық үшін шын мәнінде жаңа болатын тауар үшін бағаны анықтау (қаймақты алу және нарыққа ену әдістері қолданылады), нарықта бар тауарларға ұқсас болатын тауар-имитаторға бағаны анықтау. Тауар-имитатор бойынша фирма оның нарықтағы орнын дұрыс анықтау қажет. Ол үшін баға және сапа көрсеткіштерінің ара-қатыстары қарастырылады.
Сапа\Баға
Жоғары
Орташа
Төмен
Жоғары
Сыйлықты қосылымдар стратегиясы
Нарыққа терең ену стратегиясы
Құндылық мәнін жоғарлату стратегиясы
Орташа
Артық қойылған баға стратегиясы
Орташа деңгейлі баға стратегиясы
Жақсы сапа стратегиясы
Төмен
Ұрлау стратегиясы
Көркемділігі өтірік стратегиясы
Құндылық мәнін төмендету стратегиясы
2) Тауар номенклатурасы шеңберінде баға жасау. Мұнда фирма өзі шығаратын тауар номенклатурасы бойынша бағалар жүйесін құрып максимальды пайда алуға тырысады. 4 типтік жағдай болуы мүмкін:
а) тауар ассортименті шеңберінде бағаны жасау. Әртүрлі тауарларға әртүрлі деңгейлі бағалар орнатылады (барлық факторлар, әсіресе шығындар деңгейі, бәсекелестер бағалары, тұтынушылардың көзқарасы, есебке алыну керек)
б) толықтырғыш тауарларға баға орнату. Негізгі тауарға фирмалар кейде қосымша толықтырғыш тауарлар ұсынады. Негізгі мәселе: стандартты тізімге және қосымша, толықтырғыш тізімге нені қосу қажет деген сұрақты шешу.
в) Міндетті қосылымдарға бағаларды орнату. Бұл қосылымдар негізгі тауармен қоса қолданылу қажет. Кейде оларға фирмалар асыра бағаларды қояды.
г) Өндірістің қосалқы өнімдеріне бағаны орнату. Оларды өткізу нәтижесінде негізгі тауардың бағасы кемиді.
3) Бағаларды географиялық қағидаға байланысты орнату. 5 түрлі вариант болады:
а) тауар шығару орнында бағаны анықтау
б) транспорттау шығындарын қосып біріңғай бағаны анықтау
в) зональды бағалар анықтау
г) базистік нүктеге қарай баға орнату
д) фирма транспорттау шығындарын өзі төлеп баға орнатады.
4) Шегерімдері немесе келісулері (зачеты) бар бағаларды орнату. Шегерімдер түрлері: таза ақшамен төлеу үшін; тауар көлемі үшін; функциональды шегерімдер (тауар қозғалысына қатысушыларға жасалынады); маусымды шегерімдер; келісулер (ескі тауарды тапсырғанда жасалынатын шегеімдер, немесе делдалға (жарнамаға, өткізуге көмектессе) және т.с.с.
5) Өткізуді ынталандыруға арналған бағаларды орнату. Тұтынушыларды келтіру мақсатында жасалынады: кейбір тауарларға, кейбір уақыт мерзімінде, белгілі уақыт аралығында және т.с.с.
6) Дискриминациялық бағаларды орнату.
Бағаларды бастамалы өзгерту (инициативное изменение): Кейде фирма әртүрлі факторларға байланысты бағаларды өздігінен өзгертеді:
1) Бағаларды төмендету. Оған себеп ретінде өндірістік қорларды толық қолданбау, нарық үлесінің азаюы болуы мүмкін. Бұл шара шығындарды азайту шараларымен бірге өткізілу керек.
2) Бағаларды өсіру. Оған себеп: инфляция, артық сұраныстың болуы.
Тұтынушылардың баға өзгерісіне жауап беруі. Тұтынушылар кейде бағаның өзгерісін сәйкес түсінбеу мүмкін,яғни бағаның кемігенде сұранысты керісінше азайтып, баға өскенде, өсіріп.
Бәсекелестердің баға өзгерісіне жауап беруі. Бәсекелестердің мүмкін жауаптарын алдын-ала дұрыс болжау қажет.
Фирманың бәсекелестердің баға өзгертуіне жауап беруі. Ол үшін фирма келесіні білуі тиіс:
А) Бәсекелестің мақсаты қандай?
Б) Қандай мерзімге жасап отыр?
В) Фирманың нарықтағы үлесі және табысы қалай өзгереді?
Г) Фирма жауабына бәсекелес қалай жауап беруі мүмкін?
Осыдан басқа фирма басқа да сұрақтарды жете қарастырып зерттеу қажет.
Баға жасаудың шығынды әдісі
Өнімді өңдіруге және өткізуге кеткен шығындар өндірістің барлық факторларын шығындаудың ақшалай сипаттамасы ретінде қарастырылады. Шығындарды төмендету кез келген кәсіпкер үшін пайданы өсірудегі аса маңызды фактор болып табылады.
Шығындар экономикалық мазмұнына (смета), мақсатына (баптар), берілген өнімнің өзіндік құнына (тура және жанама) қосылуына және өндіріс көлемінің өзгеруіне қарай жіктеледі.
Баға жасау тәжірибесінде кәсіпорында шығындарды бухгалтерлік және кәсіпкерлік (экономикалық) деп бөледі.
Бухгалтерлік шығындар өнімді өңдіруге және өткізуге кеткен шығындар тізімі туралы Ережеге сәйкес анықталады (ҚР-ның заңдылығына қарай). Оған келесі элементтер кіреді: материалдық шығындар, еңбекті төлеу және әлеуметтік төлемдер, амортизация және басқа шығындар. Іс жүзінде кәсіпкер нарық жағдайларында қарапайым және ұдайы өндірісті қамтамасыз ету үшін көлемі көбірек болатын шығындар жұмсайды. Оның аты кәсіпкерлік шығындар. Олардың құрамына бухгалтерлік шығындар, қалыпты пайда нормасы, ҚҚС (және акциз), баж салығы (сыртқы экономикалық қызмет жүргізгенде), баламалы (қосылған) шығындар (фирма қорларын тиімді қолданбаудың нәтижесінде болған ақшалай жоғалтулар).
Бұл жерде қорлардың шекті болуын ескеру қажет, яғни кәсіпкер қорларды берілген өнімді өңдіруде қолдану ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Инженерлік-технологиялық факультеті
Техникалық физика және жылуэнергетика кафедрасы
СОӨЖ
Тақырыбы: Баға және баға жасау.
Орындаған: Қалиев Е.Е.
Тексерген: Нұралина К.Т.
Семей 2015
Мазмұны
Кіріспе 3
Баға туралы ұғым, маңызы, жасау қағидалары 5
Баға жасау факторлары 8
Баға жасау саясаты 11
Баға жасаудың шығынды әдісі 16
Баға жасаудың нарықтық әдісі 19
Жеке және бөлшек саудада бағаны жасау. 22
Баға жасау және инфляция 24
Қорытынды 29
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 30
Кіріспе
Қаржы теориясының негізгі мәселесі болып қаржының баға, еңбекақы, несие тәрізді экономикалық категорияларымен байланысы және осы категориялардың бөлу процесінде қандай тізбек болуы танылады.
Баға - бөлу үдерісіне бірінші түсіп, ондағы бастапқы пропорцияларды анықтайды. Бағаның құнның жанында ауытқуы қаржының қызмет ету орнын белгілейді. Бағаға құнның барлық құрылымдық бөліктері кіреді, олар кейін бөлініп, қаржылық ресурстар және қорлар ретінде өзінің экономикалық нысандарына ие болады. Тауар өндірісі мен ақша-тауар қатынасының пайда болып, дамуымен бірге баға да пайда болды.
Экономикалық үдерістердің қатаң орталықтандырылған жүйесінде құнның амортизациялық аударымдар, еңбекақы, материальдық және басқа да шығындар, табыс тәрізді бөліктері белгіленеді, ал нарық жағдайында ұсыныс пен сұраныс факторларымен анықталады. Баға қаржының қызмет ету жағдайын дайындайды. Қаражат шаруашылық жүргізуші субъектілерде жинақталса, онда салық көлемі өседі, не қоғамдық өнім өседі, яғни ресурстардың босауына әкеліп соғады, бұл пайда (табыс) нормасы жоғары деңгейгі салаларға ауысатын ресурстардың босауына әкеледі. Қаржы бағада берілген пропорцияларды нақтылайды. Қаржылық бөлудің бағалық бөлуден айырмашылығы -- бағалық бөлудің, объектісі болып жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігі ғана танылады. Қаржы жалпы коғамдық өнім құнының барлығын бөледі. Қаржылық бөлу бағалық бөлуге қарағанда екінші ретті болып келеді. Бағалық бөлу былай қарағанда байқаусыз, ол түсімдердің жалпы көлемінде көрінбейді, ал қаржылық бөлу анық көрінеді.
Бағадан кейін қаржылық бөлу процесінде енбекақы қызмет ете бастайды. Қаржы еңбекақы қоры, басқа да еңбек төлемдері қорларының қалыптасуына жағдай жасайды. Осы категориялар ұдайы өндіріс үрдісін бір-бірімен байланыстыра ынталандырып және еңбек күшінің, ұдайы өндірісінің алғы шарттарын айқындай түседі.
Қазіргі кезде экономкалық ғылымда баға құралуы экономикалық теория, маркетинг және менеджмент ғылымдарының бір тарауы ретінде қарастырылады. Дегенменде, оны, өзіндік құралы мен әдісі бар ғылым ретінде жеке қарастыруымыз тиіс.
Баға туралы ұғым, маңызы, жасау қағидалары
Баға және баға жасау нарықтық экономиканың өте маңызды элементтерінің бірі болып табылады. Баға - күрделі экономикалық категория. Баға негізінде тауарлар өндірісі. өткізілуі, олардың құнын анықтау мәселесі, ұлттық жалпы өнімді шығару, тарату және қолдану және т.с.с. сұрақтар шешіледі.
Бағаның екі негізгі теориясы бар. Бірінші теория бойынша тауар бағасы оның құнын (ұсыныс) айқындайды (бағаның шығынды теориясы). Негізін қалаушылар Вильям Петти, Адам Смит, Давид Рикардо. Олардың ойларынша тауар құны оны өңдіруге кеткен еңбек мөлшерімен анықталады. Бұл теорияның әрі қарай дамытқан К.Маркс болатын (абстрактты еңбек), оның ойынша тауардың құны және бағасы болады. Құн - қоғамға пайдалы еңбек шығындары (орташа). Әртүрлі тауарлар құндарының ара-қатысы оларға кеткен абстрактты еңбек мөлшерлерінің ара-қатысы болып табылады. Ал тауар бағасы осы тауар құнының ақшалай көрінісі болып табылады. Ол әртүрлі кездейсоқ нарықтық факторларға байланысты өзгеруі мүмкін.
Басқа теория бойынша тауар бағасы деп өндірістік қорларды ең тиімді пайдалану жағдайында болған ақшалай шығындар мөлшерін айтады. Яғни, бұл жағдайда тауар бағасы өңдірушінің шығындарын сипаттамай, сатып алушының осы тауардың пайдалылығын бағалау деңгейіне (сұраныс) тәуелді болады. Мұнда баға тауар құнынан босатылады және оның қажеті жоқ.
Қазіргі заманғы экономикалық теория осы екі теорияны біріктіруге тырысуда.
Қанша айтқанмен, тауарды өңдіруге және өткізуге кеткен шығындарды анықтау объективті қажеттілік ретінде қалды, өйткені кез келген фирма өзінің шығындарын қайтарып, қалыпты пайда алуға мәжбүр.
Тарифтер және сауда бойынша генеральды агентство (ГАТТ) қалыпты құнның анықтамасын келесі түрде береді: қалыпты құн деп сауда арқылы орны толтырылатын тауар пайда болған елдегі тауарға кеткен материалдар және жасау құны мен жалпы шығындар және қалыпты пайда мөлшерінің қосындысын атайды.
Баға жасау деп тауарға бағаны қалыптастыру процесін атайды. Жалпы алғанда баға жасаудың екі жүйесі бар: орталықтандырылған және нарықтық.
Бағаның нарықтағы орны қандай. Нарықтың өзі тауарлы-ақшалай қарым-қатынастарын және құндық категорияларды (қаржы, несие, еңбек ақы, өзіндік құн, пайда, баға) іске асырудың негізгі формасы болып табылады. Егер де сұраныс және ұсыныс бар болса мұнда міндетті түрде нарықтық қарым-қатынас пайда болады. Олардың мүдделері қарама-қайшы болады. Сондықтан да оларды үйлестіретін тек баға ғана болады. Солымен, нарық деп сатушылардың және сатып алушылардың мүдделерін қақтығысу арқылы бағаның пайда болуына мүмкіндік жасайтын экономикалық процесті атайды. Яғни баға нарықтық қарым-қатынастарда орталық орын алады.
Нарықтық экономикада ең маңызды рөлді құн заңы орындаса, жоспарлы орталықтандырылған экономикада жоспарлы даму және орталықтандырылған бөлу заңдары негізінен қолданылады. Құн заңы баға жасау механизмі және сұраныс пен ұсынысты тепе-тең жасау процесіне негізделеді.
Орталықтандырылған экономикада өнім бағасы кейде өндірістің басталуына дейін анықталуы мүмкін, яғни баға негізінде шығындарды есептеу болатын.
1. Нарықтық баға жасаудың ең түбегейлі ерекше белгісі ретінде тауар бағасының өндірісте, тіпті кәсіпорында емес, өткізу өрісінде анықталатынын, яғни сұраныс пен ұсыныстың ықпалына тәуелді болатынын атау қажет. Тауар бағасы және оның пайдалылығы тек нарықта ғана тексеріледі және қалыптасады. Біздің елде, өкінішке орай әлі де болса, тауар бағасы негізінен кәсіпорын шығындарына қарай қалыптасады. Оның себебі ретінде біздің еліміздегі сұраныстың ұсыныстан әлдеқайда көп болуын және монополиялардың бар болуын атауға болады.
2. Нарықтық баға жасаудың келесі белгісі ретінде тауар бағасын оны өңдірген тұлға белгілейтінін атауға болады (яғни мемлекет бұл процеске араласпайды). Мемлекет тек шектелген тауар түрлеріне ғана бағаның жасалу процесіне реттеу жүргізе алады. Сонымен қатар, мемлекет баға жасаудың жалпыға бірдей ережелер мен қағидаларды іске қоса алады (мысалы, тиімділіктің шекті деңгейін орнату). Бірақ нақты тауар бағасын бәрібір кәсіпорынның өзі қояды. Сонымен, нарықтық баға жасау мемлекеттік баға реттеу жүйесімен өте икемді үйлесуі керек.
3. Нарықтық экономикада бағалардың динамикасына екі маңызды фактор әсер етеді: стратегиялық және тактикалық. Стратегиялық фактор - бағалар тауарлар құнының негізінде құрылады. Бағалар осы құнның төңірегінде тербеліс жасау мүмкін. Бұл өте күрделі және ұзақ уақытты процесс. Тактикалық фактор - бағалар нарық конънктурасына тәуелді өзгеру мүмкін. Осы екі факторды кез келген кәсіпорын жақсы меңгеріп білу қажет, әйтпесе қосымша шығындарға ұшырау мүмкін. Бірінші фактор өте жақсы ұйымдастырылған фирма, яғни шығындары ең аз кәсіпорын үшін тиімді. Екінші фактор нарық конъюнктурасын әрі тез және икемді қолдана алатын фирмалар үшін тиімді. Мұнда тыңғылықты дайындық және жоғары білікті кадрлардың маңызы зор. Ал ең көп пайданы осы екі факторды пайдалана алатын фирмалар алады.
Осы бағалардың динамикасына және нарық конъюнктурасына мемлекет те экономикалық тұрғыдан әсер ету қажет. Бізде бұл әсер әлі де дұрыс қалыптаспаған.
4. Бәсеке. Ол үшін меншік түрлерінің алуан түрлілігін және заңның бәріне бірдей болуын қамтамасыз ету қажет. (жекешелендіру, мемлекет иелігінен алу мәселесі). Бәсеке нәтижесінде нарықта тек шын мәнінде өндірісті дұрыс ұйымдастырып, шынайы кәсіби біліктілікті көрсете алатын шаруашылық субъектілердің қалуына негіз болады. Тіпті банкроттықтың өзі ел үшін тиімді бола алады.
Бәсекеде ұтысқа жетудің негізі ретінде икемді өндірісті жасау болып табылады, яғни жаңа қажеттіліктерге тез арада ауыса алатын, көп шығынсыз жаңа өнімді шығаруға бейімделген өндірістер.
Директивті баға жасау мен нарықтық баға жасаудың бәсекені өсіруге ықпалын қарастыру. Негізгі міндет келісімдік (еркін) баға жүйесіне ауысу. Ол үшін келесі шарттарды орындау қажет:
А) кәсіпорындардың іс жүзіндегі шаруашылық дербестігі
Б) тауарлардың дефицитін болдырмау
В) монополияларды жою
Г) экономиканы қайта құру, қару-жарақ өнеркәсібінің конверсиясы
Д) біріңғай экономикалық кеңістікті орнату
Е) тұтынушыларды және жабдықтаушыларды өз еркімен таңдау мүмкіндігі
Үлкен мәселе ретінде бағалардың және тауар құндарының территориальдық бөлінуін зерттеу болады, яғни аймақтық және бүкіл мемлекеттік нарықтарды үйлестіру мәселесі. Сонымен қатар, әлемдік бағалардың қозғалысын және үрдістерін зерттеу қажет.
Баға функциясы деп оның ішкі құрамының (қасиеттерінің) сыртынан көрінісін айтады. Бағаның 5 функциясын атауға болады:
а) есебке алу функциясы - қоғамдық еңбек шығындарын есебке алу және өлшеу. Басқаша айтқанда баға арқылы біз осы тауарға қанша шығын кеткенін анықтай аламыз немесе берілген қажеттілікті қанағаттандыруға арналған тауарға қоғам қанша шығындалғанын көре аламыз. Баға тек шығында ғана емес, сондай-ақ пайда деңгейін де көрсете алады. Әрине шын мәнінде нарықтық баға қалыпты бағадан қатты ауытқуы да мүмкін екенін ұмытпауымыз керек. Берілген функция бойынша баға барлық құндық көрсеткіштерді анықтауға негіз бола алады. Бұл көрсеткіштер сандық және сапалық болып бөлінеді.
Сандық көрсеткіштер - жалпы ішкі өнім, ұлттық табыс, күрделі салымдар көлемі, тауар айналымы, өнім көлемі, және т.б.
Сапалық көрсеткіштер - пайдалылық (тиімділік, еңбек өнімділігі, қор қайтарылымдылығы және т.б.).
б) Ынталандырушы функция. Баға арқылы ҒТП, қорлардың үнемделуін, өнім сапасын көтеруді, өндіріс құрылымын өзгертуді ынталандыруға болады. Баға арқылы сонымен қатар, тұтынушыларды да ынталандыруға болады.
в) Бөлу функциясы. Бағаның көмегімен ұлттық (таза) табысты бөлуге және қайта бөлуге болады: экономика салалары арасында, меншік формалары арасында, ел аймақтары арасында, жинақтау және тұтыну қоры арасында, халықтың әртүрлі әлеуметтік топтары арасында.
Мемлекет бұл функцияны акциз, ҚҚС және т.б. әдістер арқылы орындайды.
г) Сұраныс пен ұсынысты теңестіру функциясы.
д) Өндірісті тиімді орналастыру белгісі ретінде болуға бағытталған бағаның функциясы. Капитал пайда мөлшері әсіресе көп экономика секторына ауысуға тырысады, ал капитал иесі кәсіпорындар және ұйымдар болады.
Осы аталған барлық баға функциялары бір-бірімен байланысады, кейде қарама-қайшы болады.
Баға жасау методологиясы - баға жасау тұжырымдамасын құрастырудың, бағаларды анықтау және дәлелдеудің, бағалар жүйесін қалыптастырудың, баға жасауды басқарудың жалпы ережелерінің, қағидаларының, әдістерінің жиынтығы болып табылады. Методология баға белгілеудің барлық деңгейлеріне бірдей болады. Методология мен әдістемені шатыстырмау керек, өйткені методология бұл баға жасаудың стратегиясы болса, әдістеме нақты баға құрастырудың нақты әдістерін, ұсыныстарын, құралдарын қарастырады. Яғни әдістемелер методологияның құрамдас элементтері болып табылады.
Методологияның екінші құрамдас элементі ретінде баға жасаудың қағидалары болады. Қағидалар мен әдістемелер бір-бірімен тығыз байланыста болады және бірігіп методологияны құрайды. Баға жасау қағидалары деп үздіксіз қызмет ететін негізгі ережелер, бүкіл бағалар жүйесіне тән болып, оның негізінде жатады. Қағидалар: бағаларды ғылыми тұрғыдан дәлелдеу, бағалардың мақсатты бағытталуы, баға жасау процесінің үздіксіздігі, баға жасау процесінің және олардың орындалуына бақылау жүргізудің біріктірілуі. Бақылау мақсаты - баға жасау қағидаларын және ережелерін қолдану деңгейін тексеру. Екі түрі бар: мемлекеттік және қоғамдық.. Баға жасау қағидалары сондай-ақ үш заңдылыққа бағынып бөлінеді: сұраныс, ұсыныс заңдары, елдегі бағаның әлемдік бағамен байланысу заңы, барлық салалардағы бағаның өзгеру бірегейлігін сақтау заңы.
Баға жасау факторлары
Нарықтық экономикада бағаға әсер ететін бірден бір фактор ретінде нарық конъюнктурасы, яғни сұраныс пен ұсыныстың ара-қатысы болады.
Сұраныс және ұсыныстың анықтамаларын еске түсіру (маркетинг пәнінен) және олардың баға деңгейіне байланысты мөлшерін өзгерту тәуелділігін сипаттау.
Сұраныс пен бағаның тәуелділігін сипаттайтын формула:
мұндағы: Рх - Х тауарының бағасы
Ру, ...Рz - ауыстырғыш (субститут) және толықтырғыш (комплиментарлы) тауарларының бағалары
І - сатып алушының табысы
W - тұтынушының сатып алушылық қабілеті немесе тұрмыстық жағдайы
Tx - сатып алушылардың жеке тағлымдары, көзқарастары
Ғ - тұтынушылық күтімдер
S - берілген тауар қанағаттандыратын мұқтаждықтың маусымдылығы
q - сатып алушылардың саны
Рх-тен басқасы бағадан басқа факторларға жатады. Олар сұраныстың өзін (қисығын) өзгерте алады.
Ұсыныс пен бағаның тәуелділігін сипаттайтын формула:
мұндағы: Рх - Х тауарының бағасы
Ру, ...Рz - бәсекелес және осы тауармен қоса шығарылатын тауарлардың бағалары
К - өндіріс технологиясының деңгейі
L - салықтар мен дотациялар
N - өндірістік қорлар үшін төлемдер
q - сатушылардың саны
Икемділік - бір өзгермелі шаманың басқа шаманың өзгерісіне ықпал ету өлшемі.
Икемділік коэффициенті
Егер Ed1 - икемсіз сұраныс (бірінші қажеттіліктерді қанағаттандыратын тауарлар: тұрғын үй, электрэнергиясы, т.б., ауыстыратын тауар жоқ өнімдер: сүт, нан, дәрі-дәрмек, медицина қызметтері, шамамен аз тұратын тауарлар: тұз, сіріңке, дефицитті (таңдау мүмкіндігі жоқ) тауарлар), Ed1 - икемді сұраныс.
Бағаның өзгеруіне әсер ететін факторлар:
Бағалардың төмендеуіне көмектесетін факторлар:
Өндірістің өсуі, техникалық прогресс, өндірістің және айналыстың шығындарын төмендету, еңбек өнімділігін өсіру, бәсеке, салықтарды төмендету, тура байланыстарды кеңейту.
Бағалардың өсуін тудыратын факторлар:
Өндірістің төмендеуі, экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы, кәсіпорынның монополиясы, ажиотажды сұраныс, айналыстағы ақшаның өсімі, салықтардың өсуі, еңбек ақының өсуі, кәсіпорын пайдасының өсуі, тауар сапасының өсуі, модаға сәйкес болу, жұмыс күші құнының өсуі, кәсіпорында барлық қорларды дұрыс (тиімді) қолданбау.
Бағаның жасалу процесіне әсер ететін факторлар:
1. Қаржы-несие өрісі
2. Тұтынушылар (біріншіден сұраныс пен ұсынысқа байланысты, екіншіден тұтынушылардың бағаларға, сатып алуларға қарым-қатынасына байланысты): соңғы жағдай бойынша 4 түрлі тұтынушы болады: а) тауар таңдағанда оның бағасына, сапасына, ассортиментіне көп көңіл бөледі; б) тауардың бейнесіне көп көңіл бөлетін тұтынушылар, сатушылардың қарым-қатынасына, қызмет көрсету дәрежесіне; в) ұсақ фирмаларға демеу жасайтын тұтынушылар (артық бағамен де сатып алуға дайын болады); г) тауардың бағасы емес, ол беретін қолайлылықты (комфорт), пайдалылықты көп талап ететін тұтынушылар.
3. Мемлекеттік реттеу (заң негізінде баға жасауда әртүрлі заңға, нарық заңдарына қайшы әрекеттер жасатқызбау)
4. Тауар қозғаласының қатысушылары
5. Бәсеке (нарық, фирма және мемлекет басқаратын бәсеке орталары болады)
Баға жасаудың әртүрлі нарық түрлерінде ерекшеліктері
Нарық құрылымы - бұл нарықтың негізгі және ерекше белгілері: фирмалардың саны, өлшемі, әртүрлі фирмалар шығаратын тауарлардың ұқсастығы, айырмашылықтары, нарыққа жаңа сатушыларға кіру немесе жеңілдігі, нарықтық ақпаратты жинау мүмкіндігі.
Нарықтың әртүрлі модельдері болуы мүмкін: жалпы алғанда 4 түрі бар:
Таза бәсеке, монополиялық бәсеке, олигополия, таза монополия. Біріншісі мен төртіншісі абстрактты болады, өйткені іс жүзінде ондай нарықтар болмайды.
Ерекше белгілері
Таза бәсеке
Монополиялық
Олигополия
Таза монополия
Фирма саны
өте көп
Көп
бірнеше
Біреу
Өнім түрі
біріңғай
әртүрлі
әртүрлі немесе біріңғай
Бірегей
Бағаларды басқару
жоқ
Бар, бірақ тар шеңберде
өзара тәуелділікпен шектелген, сыбайлыстықта өте жоғары
өте жоғары
Нарыққа ену мүмкіндігі
Кедергі жоқ
оңай
өте қиын
Кіру мүмкін емес
Бағадан басқа бәсеке
жоқ
Негізінен жарнамаға, сауда белгілеріне, маркаларға, т.б. көп көңіл бөлінеді
өте тән болады
Жарнамаға және фирманың қоғамдық ұйымдармен байланысына өте көп көңіл бөлінеді
Мысал
Ауыл шаруашылығы
Бөлшек сауда, киім, аяқ киім өндірісі
Автомобиль, тұрмыстық техника, шойын өңдіру
Қоғамдық пайдаланудағы жергілікті кәсіпорындар
Таза монополист дискриминациялық бағаларды қолдана алады, оның негізгі түрлері: сатып алушылар топтары бойынша, тауарлар, қызметтер варианты бойынша, территория бойынша, уақыт бойынша. Демпинг - бір жерде өз бағамен сатып, екінші бір жерде тауарды өте төмен бағамен сату.
Баға жасау саясаты
Баға жасау процесінің негізгі кезеңдері
а) Мақсат қою. Тауар шығару мақсатын, оның нарықтағы орнын анықтау қажет. Жалпы алғанда үш басты мақсат болады: фирманың қызметін сақтау (нарыққа ену бағалары); пайданы өсіру (сұраныс пен ұсынысқа қарай); нарықтағы орнын сақтау (бағаны бір қалыпты ұстау).
б) Сұранысты анықтау (бағаның максимальды деңгейін көрсетеді).
в) Шығындарды талдау (бағаның минимальды деңгейін көрсетеді)
г) Бәсекелестердің бағаларын талдау.
д) баға жасау әдісін таңдау
е) соңғы бағаны анықтау
Баға белгілеудің әсіресе кең таралған әдістеріне келесілер жатады:
1) Тауар бағасын өндіріс шығындарына негізделіп анықтау
2) Капиталға саналған табыс әдісі
3) Сұранысқа бағытталған бағаларды анықтау
4) Ағымдағы бағалар деңгейіндегі бағаларды белгілеу
Тауардың әртүрлі өмірлік циклының кезеңдерінде әртүрлі баға саясаты қолданылу мүмкін.
1) Эксперимент фазасындағы баға саясаты. Жаңа өнімге баға деңгейін анықтағанда шекті шығындардың тұрақтылығын атап өту қажет, яғни өндірістің кеңеюіне ешқандай кедергі болмаса, шекті шығындар да өспейді (берілген фаза шектерінде). Кәсіпкер үшін негізгі мәселе - жаңа тауарға жаңа сұранысты туындату, яғни тұтынушылардың жаңа тауарға сенімін жасау үшін қосымша шығын болуы мүмкін. Тауарға сұраныс өскен сайын олар да кеми бастайды. Бастапқы баға неғұрлым жоғары болған сайын сұранысты туындатуға кеткен шығындар да (шекті шығындар) өседі, яғни бұл жерде сұраныс жасауға кеткен шекті шығындар өнім бағасының функциясына айналады. Кәсіпкердің басты міндеті тауардың бағасын анықтағанда ол түсіретін табыс мөлшері мен сұранысты жасауға кеткен шығындар арасындағы айырманы максимальды етіп жасау. Егер сұраныс жасауға кеткен шығындар табыстан жоғары болса, онда керісінше ең аз айырма беретін (яғни минимальды шығын әкелетін) баға деңгейін қою қажет.
2) Экспансия фазасындағы баға саясаты. Бұл кезеңде сұраныс дамуы жаңа тұтынушыларды келтірумен байланысты болады. Экспансия фазасы басқа сөзбен айтқанда потенциальды сұранысты іске қосу процесін аңғартады (тұтынушылардың берілген тауарды сатып алу қабілетіне қарай). Баға деңгейін осы фазада өсірген сайын бұл фазаның уақыты төмендейді, және керісінше бағаны төмендету арқылы бұл фазаны ұзартып, көбірек тұтынушыларды келтіруге болады. Жалпы алғанда сұраныстың өсуі баға деңгейінен дербес автономды процесс ретінде қарастырылады, яғни кейде сұраныс аномалиясы деген құбылыс болуы мүмкін (баға өскенде сұраныс өсе беруі мүмкін (бірақ жаңа нарықтарда)). Бұл фазада кәсіпкер жаңа нарықтарды іздеп, өз тауарының сапасын көтеруге, жаңа түрлерін шығаруға көп көңіл бөлу қажет. Берілген фазада өндірісті тиімді жасау және шығындарды азайту мерзімі ретінде де қарастыруға болады (өндірістік қуат өседі, жаппай өндіріс артықшылықтары іске асады). Нәтижесінде баға деңгейі бұл фазада азаюы мүмкін. Егер эксперимент жасау фазасында негізгі міндет жаңа сұраныс жасау болса, экспансия фазасында даму бағытын анықтау мәселесін шешу қажет, яғни сұранысты өсіру, өнімнің сапасын көтеру, шығындарды азайту. Өндірісті кеңейту қосымша күрделі шығындарды талап етеді, яғни бұл кезеңде үздіксіз инвестициялық саясатты жүргізу қажеттігі туындайды. Ол үшін кәсіпкер өз мүмкіндіктерін және сұраныстың өсу потенциалын дұрыс бағалау қажет. Бұл кезеңдегі негізгі қиындық, кәсіпкерде берілген тауар және оған арналған сұраныс дамуы жайында өткендегі мәлімет жоқ, яғни тәжірибе жоқ болуында айқындалады. Кәсіпкер негізінен өзінің субъективті көзқарасына, интуициясына негізделеді. Кәсіпкер тек баға икемділігін ғана емес, сондай-ақ, дербес дамитын сұранысты дұрыс бағалау қажет, оларды ол бір-бірімен кейде шатыстыруы мүмкін. Шығындар саясаты бойынша нарықта ең тиімді орынды, шекті шығындары ең төмен өндіруші алатынын атап өту қажет, яғни ол басқаларға баға деңгейін белгілей алады. Экспансия фазасында шығындар деңгейі өте өзгермелі болғандықтан бұл фазадаға баға бәсекелесі өте қатал және шиеленіскен болады (сапа бойынша да тура осылай).
3) Қанығу фазасы. Бұл фазаға ауысу процесі көбінесе көрінбей өтеді. Өндіріс кеңеюі аяқталмайды, бірақ қарқыны әлдеқайда төмен. Бұл фазада барлық өткізу нарықтары тауармен толтырылады. Жаңа тұтынушыларды келтіру өте қиын, яғни сұраныс жасауға кеткен шекті шығындар өсе бастайды. Бұл кезеңде баға икемділігі алдыңғы фазаларға қарағанда төмендеу болады. Шығындар деңгейін төмендету мәселесі де бұрынғыдай жеңіл шешілмейді, яғни шығындар өзінің тиімді көлеміне жақын болады. Сапаны өсіру мүмкіндіктері де төмендейді.
Сонымен, қанығу фазасы динамикасы ең аз және баға теориясында қарастырылатын ең жетілген нарық құрылымына сай келеді. Бұл жағдайда нарықтық процестер стандартты экономикалық теориямен толық қарастырылған. Баға бәсекесі бұл фазада төмендейді. Бұл кезеңде өнімнің өзін дифференцияциялау мерзімі пайда болады, яғни берілген, қалыптасқан қажеттілікті қанағаттандыру деңгейін жақсарту. Нәтижесінде кәсіпкер жаңа нарықты ашып, ескі тауарға бәсекелес тауар жасайды. Кәсіпкердің басты міндеті келесі, жаңа тауарды шығарудан түсетін табыс мөлшері, ескі тауарға сұраныс азаюынан болатын пайда жоғалтуларынан артық болуын қамтамасыз ету. Бұл фазада бағалардың бір - біріне сәйкестігі өте маңызды орын алады.
4) Стагнация, түсу фазасы. Бұл фазада берілген тауар нарығының дамуы жалпы экономикалық дамудан төмен бола бастайды. Баға икемділігі күрт төмендейді және бұл процесс дербес, сатушылардың бағаны өзгертуіне тәуелсіз өтеді. Көбінесе, тұтынушылар табыстарының деңгейі өскен сайын тауар бағасы да өсе бастайды. Оған себеп ретінде кәсіпорынның шекті шығындарының өсуін де атауға болады. Стагнация фазасы біртіндеп өндірістің төмендеуі фазасына ауыса бастайды, жаңа тауарлар нарықтарына жол беріледі. Жаңа бәсекелес тауардың пайда болуы ескі тауардың нарығына сәйкес әсер береді (жаңа тауардың баға деңгейіне байланысты). Көбінесе, берілген фазада бағалардың сәйкестігінен бағалар дербестігі жоғарырақ болады, яғни тәжірибе бойынша анықталған тұрақты ара-қатыстар сақталынады. Оның нәтижесінде бұл фазада дәстүрлі салалар өзінің қызметін жалғастыруға мүмкіндік алады. Егер ондай қолайлы ара-қатыстар жасалынбаса, тауар нарықтан толығымен ығыстырылады.
Баға саясатының стратегиялық және тактикалық аспектілері
Баға саясаты деп өз тауарларына, қызметтеріне бағаларды орнатуда фирма жетекшілері ұстанатын жалпы қағидалар жиынтығын атайды. Баға стратегиясы деп осы қағидаларды іске асыруға мүмкіндік беретін әдістер жиынтығын атайды. Баға саясаты жалпы фирма стратегиясының бір бөлімі ретінде қарастырылады.
Баға саясатының стратегиялық аспектілеріне бағаларды белгілеу және өзгерту бойынша келісімдік шаралары жатады. Олар фирманың жалпы өндірістік және тауар шығару жүйесінің қызметін реттеуге бағытталған.
Баға саясатының тактикалық аспектілеріне қысқамерзімді және бір реттік шаралар жатады. Олар нарықтағы бағалардың күтпеген өзгерісінен, жетекшілер қателігінен немесе бәсекелестер қызметінен болған ауытқуларды қалпына келтіруге бағытталған.
Фирма баға саясатын жүргізгенде үшдеңгейлі талдау жүргізеді: жалпы экономика деңгейінде, жалпы сала бойынша, кәсіпорын бойынша.
Баға саясатының стратегиялық формаларын таңдағанда фирма өзінің нарықтық стратегиясына сүйенеді.
Баға жасаудың екі негізгі әдісі әсіресе кең қолданылады:
* Толық шығындар әдісі. Кост-плас. Калькуляцияға және тіркелген пайда нормасына негізделген
* Тура шығындар әдісі. Өзгермелі шығындар калькуляциясына және маржинальды табысқа негізделген.
Бағаны белгілегенде фирма сұранысқа және ұсынысқа әсер ететін басқа да факторларды есебке алу қажет. Барлық факторлар баға реттегіш факторларға жатады. Факторлардың саны көп болғаннан кейін фирма баға жасаудың икемді әдістерін қолдануға тиіс.
Нарықта жетілген және жетілмеген бәсеке болуы мүмкін. Жетілген нарықта фирма нарықтағы қалыптасқан бағаға көп әсер ете алмайды, жетілмеген де керісінше.
Әр түрлі нарықтарда әртүрлі баға бәсекелесі болуы мүмкін (монополияларда, жетілген нарықта). Фирма жалпы алғанда өзінің шығындарына басқару жүргізу қажет.
Іс жүзінде баға анықтаудың келесі әдістемелері болуы мүмкін:
* Шығындарға қарай (алдымен толық өзіндік құн, оған пайыздық қосылымдар). Бұл әдістеме бойынша мақсатты баға немесе мақсатты пайда деңгейі, шығынсыздықты қамтамасыз ету анықталады. Әдістеме технологиясы: алдымен өндірістік қуат бағаланады, одан кейін калькуляция жасалынады, шығындарға үстеме шығындар және пайда нормасы қосылады, соңында анықталған мақсатты табысты өнім көлеміне бөледі. Шығынсыздықты қамтамасыз ету формуласы: Баға*Көлем=Тұрақты шығындар + өзгермелі шығындар*Көлем.
* Сұранысқа қарай (сұранысты анықтау әлдеқайда қиын және сандық мөлшерде көрсетуде кедергілер бар, өйткені сұранысқа әсер ететін факторлар өте көп). Бұл әдістеме бойынша көбінесе бағаны анықтаудың келесі әдістері қолданылады: дискриминация, тауарлардың ассортиментті тобы бойынша баға жасау.
* Бәсекелеске қарай (жабық сатулар, тендер жүргізу). Бұл жерде фирмалар өздерінің шығындарын бағалайды және бәсекелестердің мүмкін ұсыныстарына баға береді.
Жалпы алғанда фирма жетекшілері келесі сұрақтарды қоймай олардың орнына басқа сұрақтарды шешу қажет:
1) Шығындарды қайтарып, жақсы пайда алу үшін қандай бағаны қою қажет? Деген сұрақтың орнына Біз қол жеткізе алатын нарықтық бағалар негізінде пайда алу үшін қанша шығын жұмсауымыз қажет деген сұрақты шешу қажет
2) Берілген тауарға сатып алушы қандай бағаны төлеуге дайын деген сұрақтың орнына Берілген тауардың біздің тұтынушыларымызға құндылығы қандай және фирма тауар бағасының осы құндылыққа сәйкестігін қалай дәлелдеу қажет деген сұрақты шешу қажет
3) Қажет сату көлемдеріне, нарық үлесіне жету үшін қандай бағалар қолдану керек деген сұрақтың орнына Қандай сату көлемдері және нарық үлесі біз үшін ең пайдалы деген сұраққа ауыстыру керек.
Бұл сұрақтар қаржы бөліміндегі мамандар мен маркетологтар арасындағы қарама-қайшылықты шешуді талап етеді.
Фирма жай баға орнатпай, барлық шығаратын тауар ассортиментіне бағалар жүйесін белгілейді. Бастапқы бағаны белгілеп, фирма оны әртүрлі факторлардың әсеріне байланысты түзетіп отырады. Фирма келесі бағалар түрлерін және оларды жасау әдістерін қолданады:
1) жаңа тауарға бағаны белгілеу: ол өз кезегінде патентпен қорғалған нарық үшін шын мәнінде жаңа болатын тауар үшін бағаны анықтау (қаймақты алу және нарыққа ену әдістері қолданылады), нарықта бар тауарларға ұқсас болатын тауар-имитаторға бағаны анықтау. Тауар-имитатор бойынша фирма оның нарықтағы орнын дұрыс анықтау қажет. Ол үшін баға және сапа көрсеткіштерінің ара-қатыстары қарастырылады.
Сапа\Баға
Жоғары
Орташа
Төмен
Жоғары
Сыйлықты қосылымдар стратегиясы
Нарыққа терең ену стратегиясы
Құндылық мәнін жоғарлату стратегиясы
Орташа
Артық қойылған баға стратегиясы
Орташа деңгейлі баға стратегиясы
Жақсы сапа стратегиясы
Төмен
Ұрлау стратегиясы
Көркемділігі өтірік стратегиясы
Құндылық мәнін төмендету стратегиясы
2) Тауар номенклатурасы шеңберінде баға жасау. Мұнда фирма өзі шығаратын тауар номенклатурасы бойынша бағалар жүйесін құрып максимальды пайда алуға тырысады. 4 типтік жағдай болуы мүмкін:
а) тауар ассортименті шеңберінде бағаны жасау. Әртүрлі тауарларға әртүрлі деңгейлі бағалар орнатылады (барлық факторлар, әсіресе шығындар деңгейі, бәсекелестер бағалары, тұтынушылардың көзқарасы, есебке алыну керек)
б) толықтырғыш тауарларға баға орнату. Негізгі тауарға фирмалар кейде қосымша толықтырғыш тауарлар ұсынады. Негізгі мәселе: стандартты тізімге және қосымша, толықтырғыш тізімге нені қосу қажет деген сұрақты шешу.
в) Міндетті қосылымдарға бағаларды орнату. Бұл қосылымдар негізгі тауармен қоса қолданылу қажет. Кейде оларға фирмалар асыра бағаларды қояды.
г) Өндірістің қосалқы өнімдеріне бағаны орнату. Оларды өткізу нәтижесінде негізгі тауардың бағасы кемиді.
3) Бағаларды географиялық қағидаға байланысты орнату. 5 түрлі вариант болады:
а) тауар шығару орнында бағаны анықтау
б) транспорттау шығындарын қосып біріңғай бағаны анықтау
в) зональды бағалар анықтау
г) базистік нүктеге қарай баға орнату
д) фирма транспорттау шығындарын өзі төлеп баға орнатады.
4) Шегерімдері немесе келісулері (зачеты) бар бағаларды орнату. Шегерімдер түрлері: таза ақшамен төлеу үшін; тауар көлемі үшін; функциональды шегерімдер (тауар қозғалысына қатысушыларға жасалынады); маусымды шегерімдер; келісулер (ескі тауарды тапсырғанда жасалынатын шегеімдер, немесе делдалға (жарнамаға, өткізуге көмектессе) және т.с.с.
5) Өткізуді ынталандыруға арналған бағаларды орнату. Тұтынушыларды келтіру мақсатында жасалынады: кейбір тауарларға, кейбір уақыт мерзімінде, белгілі уақыт аралығында және т.с.с.
6) Дискриминациялық бағаларды орнату.
Бағаларды бастамалы өзгерту (инициативное изменение): Кейде фирма әртүрлі факторларға байланысты бағаларды өздігінен өзгертеді:
1) Бағаларды төмендету. Оған себеп ретінде өндірістік қорларды толық қолданбау, нарық үлесінің азаюы болуы мүмкін. Бұл шара шығындарды азайту шараларымен бірге өткізілу керек.
2) Бағаларды өсіру. Оған себеп: инфляция, артық сұраныстың болуы.
Тұтынушылардың баға өзгерісіне жауап беруі. Тұтынушылар кейде бағаның өзгерісін сәйкес түсінбеу мүмкін,яғни бағаның кемігенде сұранысты керісінше азайтып, баға өскенде, өсіріп.
Бәсекелестердің баға өзгерісіне жауап беруі. Бәсекелестердің мүмкін жауаптарын алдын-ала дұрыс болжау қажет.
Фирманың бәсекелестердің баға өзгертуіне жауап беруі. Ол үшін фирма келесіні білуі тиіс:
А) Бәсекелестің мақсаты қандай?
Б) Қандай мерзімге жасап отыр?
В) Фирманың нарықтағы үлесі және табысы қалай өзгереді?
Г) Фирма жауабына бәсекелес қалай жауап беруі мүмкін?
Осыдан басқа фирма басқа да сұрақтарды жете қарастырып зерттеу қажет.
Баға жасаудың шығынды әдісі
Өнімді өңдіруге және өткізуге кеткен шығындар өндірістің барлық факторларын шығындаудың ақшалай сипаттамасы ретінде қарастырылады. Шығындарды төмендету кез келген кәсіпкер үшін пайданы өсірудегі аса маңызды фактор болып табылады.
Шығындар экономикалық мазмұнына (смета), мақсатына (баптар), берілген өнімнің өзіндік құнына (тура және жанама) қосылуына және өндіріс көлемінің өзгеруіне қарай жіктеледі.
Баға жасау тәжірибесінде кәсіпорында шығындарды бухгалтерлік және кәсіпкерлік (экономикалық) деп бөледі.
Бухгалтерлік шығындар өнімді өңдіруге және өткізуге кеткен шығындар тізімі туралы Ережеге сәйкес анықталады (ҚР-ның заңдылығына қарай). Оған келесі элементтер кіреді: материалдық шығындар, еңбекті төлеу және әлеуметтік төлемдер, амортизация және басқа шығындар. Іс жүзінде кәсіпкер нарық жағдайларында қарапайым және ұдайы өндірісті қамтамасыз ету үшін көлемі көбірек болатын шығындар жұмсайды. Оның аты кәсіпкерлік шығындар. Олардың құрамына бухгалтерлік шығындар, қалыпты пайда нормасы, ҚҚС (және акциз), баж салығы (сыртқы экономикалық қызмет жүргізгенде), баламалы (қосылған) шығындар (фирма қорларын тиімді қолданбаудың нәтижесінде болған ақшалай жоғалтулар).
Бұл жерде қорлардың шекті болуын ескеру қажет, яғни кәсіпкер қорларды берілген өнімді өңдіруде қолдану ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz